ระบบกฎหมาย ระบบตุลาการในยุค ... ·...

1

ระบบกฎหมาย/ระบบตลาการในยคปฏรปกฎหมาย พ.ศ.2434-2454 (Legal Systems/the Judges Systems in the Thai Legal Reformation

B.E. 2434-2454)

กฤษณพชร โสมณวตร1 บทคดยอ

บทความนมวตถประสงคในการใชวธคดและวธการทางประวตศาสตรเพอศกษาวา การปฏรปกฎหมายและการศาลในระหวาง พ.ศ.2434-2454 เปนการสถาปนา “ระบบกฎหมาย” ใหกลายเปนกลไกเชงสถาบนหรอไม และอะไรคอความหมายของการปฏรปกฎหมายและการศาลในครงนนทวงการนกกฎหมายและตลาการในยคหลงรบรและยอมรบอยางกวางขวาง นอกจากนบทความยงพยายามแสดงใหเหนดวยวาการรบรและการยอมรบดงกลาวสงผลตออตลกษณของตลาการไทยในหลายทศวรรษทผานมาอยางไร

ผลการศกษาพบวา การปฏรปกฎหมายและการศาลทน าโดยพระเจาบรมวงศเธอ กรมหลวงราชบรดเรกฤทธนน มไดประสบความส าเรจจนเปรยบไดกบ “ดวงดาวทสกสกาวเรองรศมดวงหนงในวงการบรหารราชการแผนดนไทย” ตามทนกกฎหมายและตลาการสวนใหญเชอกน ทงนกเพราะบรบททางการเมอง เศรษฐกจ และวฒนธรรมไมเอออ านวยใหสรางระบบยตธรรมทมลกษณะเปน “ระบบกฎหมาย” ขนมาได ตรงกนขาม การบรหารงานยตธรรมทามกลางขอจ ากดและความยงยากตางๆ สงผลใหเกดความจ าเปนทกระบวนการยตธรรมตองพงพาคณลกษณะของขาราชการตลาการเปนหลก จนตองสรางอตลกษณของตลาการขนมาเพอจรรโลงระบบงานยตธรรมใหด าเนนตอไปได ดงนน จงมการเนนคณลกษณะสามประการของตลาการอนไดแก ความฉลาด ความซอสตย และความ “ยนตองาน” กระบวนการยตธรรมในยคปฏรปฯ จงมไดเปนกลไกเชงสถาบนหรอเปน “ระบบกฎหมาย” แตอยางใด เนองจากอาศยกลมบคคลทไดรบการเนนวามลกษณะพเศษ อนท าใหเกดเปนระบบยตธรรมทองกบตวตลาการเสยยงกวาจะเกดระบบกฎหมายทแทจรงขนมา

จนกระทงถงปจจบน การมอ านาจและการใชอ านาจของตลาการไทยกยงคงขนอยกบอตลกษณของตลาการเปนอยางมาก แมวาสภาวะดงกลาวนจะเปนผลมาจากเงอนไขปจจยหลายดาน

1 อาจารยประจ าคณะนตศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม; Email: kitpatcharas@yahoo.com

2

ดวยกน แตสวนหนงกเปนผลมาจากการน าเอาอตลกษณของตลาการจากสมยสมบรณาญาสทธราชยมาผลตซ านนเอง

-----------------------------------------------------------

ระบบกฎหมาย/ระบบตลาการในยคปฏรปกฎหมาย พ.ศ.2434-2454

(Legal Systems/the Judges Systems in the Thai Legal Reformation B.E. 2434-2454)

กฤษณพชร โสมณวตร2

เปนทรบรกนทวไปวา ความเขาใจอดตตามทเปนจรงหรอใกลเคยงกบความเปนจรงมาก

ทสดมความส าคญตอการเขาใจปจจบน ความรทางประวตศาสตรเกยวกบระบบกฎหมายหรอระบบตลาการในยคแหงการเรมตนปฏรประบบกฎหมายของไทยทมมาแตเดมจงควรไดรบการตรวจสอบ โดยใชขอเทจจรงทเปนหลกฐานทางประวตศาสตร ซงบทความนจะไดแสดงใหเหนวาความรดงกลาวไมใชความจรงแตเปนเพยงมายาคต และมายาคตเกยวกบระบบกฎหมายหรอระบบตลาการในสมยสมบรณาญาสทธราชยทไดรบการสบทอดในยคหลงนน มสวนท าใหการมและการใช “อ านาจพสดาร” ของตลาการในปจจบนมความชอบธรรมทางการเมอง

การปฏรประบบกฎหมายและตลาการในระหวาง พ.ศ.2434-2454 ซงเปนสวนหนงของการปฏรปประเทศในสมยรชกาลท 5 นน เกดขนทามกลางขอจ ากดตางๆ ซงท าใหเกดระบบยตธรรมทองกบคณลกษณะตางๆ ของตวบคคล แทนทจะเกดโครงสรางของกระบวนการยตธรรมทองกบระบบกฎหมายอยางแทจรง อยางไรกตาม ในสมยตอๆ มายงคงมการเนนความส าเรจของการปฏรปกฎหมายและระบบตลาการในสมยรชกาลท 5 นแงทการปฏรปดงกลาวท าใหการศาลของไทยด าเนนงานไดอยางมประสทธภาพ ทงนกเพราะความทรงจ าดงกลาวนมสวนในการสรางอตลกษณตลาการทท าใหตลาการม “อ านาจพสดาร” ในการพจารณาพพากษาคดความ

2 อาจารยประจ าคณะนตศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม; Email: kitpatcharas@yahoo.com

3

1. ว ฒ น ธ ร ร ม ก ฎ ห ม า ย ไ ท ย ก บ ก า ร ป ฏ ร ป ก ฎ ห ม า ย แ ล ะ ก า ร ศ า ล ใ น ส ม ยสมบรณาญาสทธราชย

สงคมไทยใหความส าคญกบผพพากษาและตลาการอยางยงถงขนาดทยกยองวาขาราชการ ตลาการเปนขาราชการทนงบลลงกสงกวาขาราชการอนๆ รวมถงความเคารพยกยองทมอยทวไปในสงคม เชน ผพพากษาเปนอาชพทมเกยรตซงปฏบตหนาทในพระปรมาภไธยพระมหากษตรย ผ พพากษาเปนผวางตวราวกบอรหนตในรางฆราวาส ผพพากษาเปนทพงสดทายของประชาชน เปนตน ทงน หากพจารณารายละเอยดของภาพลกษณตลาการจะเหนไดวาผพพากษาตลาการเปนผทตองแสดงออกวาตนคงไวซงลกษณะสประการ ไดแก การเปนคนดตามคตพทธศาสนา การเปนผดหรอสภาพชน การเปนผรจรงในวชากฎหมาย และการเปนผจงรกภกดตอพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลฯ3 ซงลกษณะเหลานท าใหผพพากษาตลาการมสถานะพเศษในสงคมไทยและม “อ านาจพสดารของตลาการ” ทมความชอบธรรมในการตดสนประเดนตางๆ ในสงคมแมวาผ พพากษาจะไมอยในฐานะตามกฎหมายทสมควรจะตดสนนยามความหมายของเรองนนๆ กตาม อาท การพจารณาตดสนนยามความหมายของ “ความรก” กด ความมงคงทางเศรษฐกจกด หรอความสงบเรยบรอยและศลธรรมอนดของประชาชนไปจนถงการตดสนขอพพาททางการเมอง เปนตน4

อ านาจพสดารของตลาการเปนฐานความชอบธรรมใหค าพจารณาพพากษาของผพพากษาในคดตางๆ ไดรบการยอมรบจากคความและบคคลทวไป ซงอ านาจนเปนทงอ านาจเชงวาทกรรมและอ านาจบงคบบญชา คอท าใหผคนเชอถอปฏบตตามวาเปนแบบแผนความประพฤตทถกตองในนามของกฎหมาย พรอมไปกบมอาญาสทธในการลงโทษผทไมเชอตามแบบแผนนนๆ ดวยอ านาจรฐ แมวาเบองหลงของการพพากษาคดตามกฎหมายจะหนไมพนการตความขอเทจจรงและขอกฎหมายไปตามภมปญญาและภมหลงของผพพากษาแตละคนอยางหลกเลยงไมไดกตาม ซงหากพจารณาในแงน อ านาจพสดารของตลาการมไดท างานเฉพาะใน “ปญหาโลกแตก” เทานน แตเปนหวใจของการท างานของผพพากษาตลาการในชวตประจ าวนดวย เพราะในทกคดความตองมการพจารณาตความตดสนขอเทจจรงและขอกฎหมาย ในทกคด ทผพพากษาพจารณาจงตองมฐานความชอบธรรมทรองรบการตความเหลานนทงสน ดงนน อ านาจพสดารของตลาการจงมไดเปนปญหาสวนตวส าหรบผพพากษา แตเปนอ านาจทสมพนธกบอ านาจทางวฒนธรรมในระบบ

3 รายละเอยดเกยวกบอตลกษณของตลาการในปจจบน โปรดด กฤษณพชร โสมณวตร, “อ านาจในอต

ลกษณตลาการ”, นตสงคมศาสตร ปท 7 ฉบบ 1 2557. 4 เรองเดยวกน.

4

กฎหมายไทยทเชอมนวาการตดสนคดอยางยตธรรมจะเกดขนไดจากคณสมบตสวนตวของผ พพากษาในฐานะทเปนปจเจก5 ยงกวากลไกเชงสถาบน (institutional mechanism) อ านาจทางวฒนธรรมกฎหมายไทยทเนนลกษณะเฉพาะบคคลของผพพากษาน าไปสสาระส าคญของบทความชนนวา ระบบกฎหมายไทยทรบการปฏรปปรบปรงในชวง พ.ศ.2434-2454 โดยกอนการปฏรปนน ระบบการศาลจากสงกดตามกรมกองกระทรวงตางๆ ทในปจจบนเรยกวา “ผายปกครอง” ทเชอกนวาตลาการเปนผทจรตฉอฉลและเปนอาชพท “เลวซาม” หลงจากนนการปฏรปกฎหมายและการศาลท าใหตลาการแยกออกมาจากฝายปกครอง ตลอดจนการยกรางกฎหมายฉบบตางๆ ใหชดเจนและเปนภววสย เพอใหกจการยตธรรมพนไปจากภาวะเดมทตลาการถกกลาวหาวาใชอ านาจตามอ าเภอใจ ซงความเปลยนแปลงดงกลาวไมวาจะเปนการปรบตวดวยเหตของการกดดนจากอทธพลภายนอกประเทศในชวงนนหรอการเปลยนแปลงภายในสงคมไทยเองกตาม ทงน อาจเรยกกระบวนการปรบตวนวา การกลายเปนสมยใหมของระบบกฎหมายไทย คอการปรบตวใหพนจากระบบยตธรรมองตวบคคลนนเอง การปฏรประบบกฎหมายและการศาลในชวง พ.ศ. 2434-2454 ในความเขาใจของนกกฎหมายไทยนน เชอกนวาประสบความส าเรจอยางส าคญ คอเกดความเปนระบบระเบยบในงานยตธรรม จากเรอก าปนผช ารดไปสการเปนดาวสกสกาวในเวลาไมกป เชน แสวง บญเฉลมวภาส เขยนต าราเรอง ประวตศาสตรกฎหมายไทย เลาเกยวกบตลาการในยคปฏรปการศาลวา ศาลไทยกอนการปฏรปการศาลมจ านวนมากและกระจดกระจายอยตามกระทรวงจนมจ านวนถง 14 ศาลดวยกน เชน ศาลหลวง ศาลอาญา กระทรวงอาณาจกร ฯลฯ6 การมศาลจ านวนมากทสงกดตามกรมกองตางๆ นนกอใหเกดปญหาในการพจารณาคด คอท าใหการพจารณาคดลาชาและท าใหอ านาจฝายบรหารแทรกแซงอ านาจตลาการได รวมไปถงการกอใหเกดการแสวงหาประโยชนโดยทจรตอกดวย จนเปนเหตใหสถาบนศาลไมอาจประกนความยตธรรมแกประชาชนจงกลายเปนขออางและขอรงเกยจของชาวตางประเทศทไมตองการขนศาลไทย7 แสวง อธบายตอไปวาพระบาทสมเดจกระจลจอมเกลาฯ ทรงตระหนกถงปญหานจงโปรดเกลาฯ ใหตงกระทรวงยตธรรมเมอวนท 25 มนาคม พ.ศ.2434 โดยท าการรวมศาลทกระจดกระจายตามกรมกองตางๆ มาจดระเบยบใหมแลวสงกดอยภายใตกระทรวงยตธรรมเพยงแหงเดยว และพรอมกนนนทรงจดตงโรงเรยนกฎหมายเพอสราง

5 เรองเดยวกน. 6 แสวง บญเฉลมวภาส, ประวตศาสตรกฎหมายไทย, (กรงเทพฯ: วญญชน, พมพครงท 9 2552), หนา

169. 7 เรองเดยวกน, หนา 170-173.

5

บคลากรทมความรความเขาใจในระบบกฎหมายสมยใหม8 ภายใตภารกจใหญทงสองประการ กรมหมนราชบรดเรกฤทธ (พระอสรยยศในขณะนน)9 ไดทมเทเวลาใหทงการสอนในโรงเรยนกฎหมายและปรบปรงงานทางดานการศาล ตลอดจนการยกฐานะของผพพากษาใหดขน เพอใหการพจารณาคดความเปนไปโดยบรสทธและใหศาลเปนทพงของประชาชนอยางแทจรง ยงไปกวานน แสวง ไดกลาวถงงานเขยนของ ธานนทร กรยวเชยร ทอางวาชาวตางชาตชอ Walter A. Graham ไดกลาวยกยองงานของกระทรวงยตธรรมวา “ราชการในกระทรวงยตธรรมในยคนนบรสทธและยตธรรมอยางทประเทศไทยไมเคยมมาแตกาลกอน ผพพากษาไทยในยคนนอาจเปรยบเทยบกบผพพากษาของประเทศตางๆ ในภาคพนยโรปไดเปนอยางด ตอนปลายรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอย หว กระทรวงยตธรรมเปรยบประดจดวงดาวทสกสกาวเรองรศมดวงหนงในวงการบรหารราชการแผนดนไทย”10 ในท านองเดยวกน กตตศกด ปรกต ไดอธบายถงวงการตลาการในยคปฏรปการศาลใน การปฏรประบบกฎหมายไทยภายใตอทธพลยโรป วา การปฏรปกฎหมายและการศาลเปนการปรบตวทามกลางกระแสการคาเสรและการขยายตวทางเศรษฐกจของกรงสยาม11 จนวงการกฎหมาย (และรวมถงราชการสวนอนๆ ดวย) ตองปรบตวจากเดมทเหมอน “เรอก าปนทถกเพรยงและปลวกกนผโทรมทงล า”12 ดงนนพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ จงทรงจดระเบยบการศาลเสยใหม เชน แยกอ านาจตลาการออกจากฝายบรหาร ช าระวธพจารณาความ จดท าประมวลกฎหมาย ตงโรงเรยนกฎหมาย เพมเงนเดอนผพพากษาเพอแกปญหาทจรต ฯลฯ จนเปนเหตใหงานปฏรปกฎหมายและงานยตธรรมในครงนนไดรบผลส าเรจอยางงดงามทงในระดบชาตและระดบนานาชาต13

8 เรองเดยวกน, หนา 173. 9 บทความน ผเขยนใชท ง “กรมหมนราชบรฯ” และ “กรมหลวงราชบร” ปะปนกน โดยมหลกวาเมอ

กลาวถง “กรมหมนราชบรฯ” เปนการกลาวถงพระองคในชวงเวลาทศกษา เพอแสดงใหเหนถงศกดฐานะของพระองคทเปนจรง เพราะเปนสวนส าคญทจะแสดงใหเหนความสมพนธเชงอ านาจระหวางพระองคกบบคคลตางๆ แตจะใช “กรมหลวงราชบรฯ” เมอกลาวถงพระองคในฐานะทเปนบคคลส าคญดานกฎหมายในความคดปจจบน

10 แสวง บญเฉลมวภาส, ประวตศาสตรกฎหมายไทย, 2552 , หนา 176. 11 กตตศกด ปรกต, การปฏรประบบกฎหมายไทยภายใตอทธพลยโรป, (กรงเทพฯ: วญญชน, พมพครงท

4 2556), หนา 43. 12 เรองเดยวกน, หนา 99. 13 เรองเดยวกน, หนา 102.

6

แมแตใน นตศาสตรไทยเชงวพากษ ของ สมชาย ปรชาศลปกล ซงมวตถประสงคหลกตองการวพากษสถาบนและกลไกของระบบกฎหมายในยคปฏรปฯ วากอใหเกดการสถาปนาระบบกฎหมายเชงเดยวทบบใหวฒนธรรมและประเพณตางๆ หายไปจากระบบกฎหมาย กไดอธบายไปในทศทางทใกลเคยงกนกบคนอนๆ ในแงทวา การปฏรประบบการศาลในชวง 2434-2454 ไดท าใหเกดระบบกฎหมายแบบรฐสมบรณาญาสทธราชยทท าใหพระมหากษตรยทรงมอ านาจสงสดในการนตบญญตจนไมจ าเปนตองพงพาความคดทางศาสนา โดยสมชายอธบายตอไปวาการตงโรงเรยนกฎหมายกมสวนส าคญในการขยายความคดแบบปฏฐานนยมทางกฎหมาย (Legal Positivism) จนกอใหเกดมาตรฐานกฎหมายเชงเดยว และมการก าหนดวามสมพนธของบคคลในสงคมทปฏเสธจารตประเพณ อยางไรกตามสมชายเนนวาความสามารถในการบงคบใชกฎหมายยงอยในชวงกอตวของระบบกฎหมายสมบรณาญาสทธราชยยงอาจไมแผกวางไปอยางสม าเสมอในทกๆ พนท14 คอระบบกฎหมายไดขยบจากระบบคณคาด งเดมมาสการเปนระบบกฎหมายสมยใหมทมระบบตางหากจากวฒนธรรมทางกฎหมายเดมทองตวผพพากษามาสระบบกฎหมายทกฎหมายมทมาจากพระมหากษตรย และกฎหมายทพระมหากษตรยทรงบญญตขนนนกมลกษณะไปทางปฏฐานนยม (Positive Law) ซงประเดนนมความส าคญเพราะการเปนกฎหมายแบบปฏฐานนยมท าใหกฎหมายมความหมายในตวมนเองจากผมอ านาจนตบญญต โดยผพพากษาเปนเพยงผอานและใชกฎหมายไปตามตวบทกฎหมาย

ความทรงจ าทนกกฎหมายมตอการปฏรปการศาลและกระทรวงยตธรรมในรชกาลท 5 คอระบบกฎหมายไดเปลยนผานจากระบบกฎหมายโบราณทเนนบาปบญและคณธรรมของตลาการ15 ไปสระบบกฎหมายสมยใหม ทมความเปนระบบและมกฎหมายปฏฐานนยมซง มทมาและความหมายของกฎหมายชดเจน และผลของการปรบตวนนเปนความส าเรจอยางส าคญในทศนะของแสวง บญเฉลมวภาส และกตตศกด ปรกต โดยเปรยบเปน “ดวงดาวทสกสกาวเรองรศมดวงหนงในวงการบรหารราชการแผนดนไทย”

บทความนมงตงค าถามกบความทรงจ าในวงการกฎหมายดงกลาวขางตน และตองการแสดงใหเหนวา การปฏรปกฎหมายและการศาลในชวง พ.ศ.2434-2454 นนหาไดเกดความส าเรจในแงทท าใหระบบยตธรรมของไทยกลายเปนกลไกเชงสถาบนทมความเปนภววสยแตอยางใด ตรงกนขามระบบยตธรรมในชวงเวลาดงกลาวกลบเปนรากฐานทส าคญในการสบทอดการเปนระบบกฎหมายทองตลาการในฐานะบคคลทน าไปสการประกอบสรางภาพลกษณของตลาการ จนเปน

14 สมชาย ปรชาศลปกล, นตศาสตรไทยเชงวพากษ, (กรงเทพฯ: วญญชน, 2549), หนา 21-29. 15 กฎหมายตราสามดวง ฉบบราชบณฑตยสถาน เลม 1, “พระธรรมสาตร”, หนา 159.

7

รากฐานของ “อ านาจพสดาร” ของตลาการไทย ตลอดจนวฒนธรรมกฎหมายไทยทองคณลกษณะของปจเจกในปจจบนดวย

2. การปฏรปฯ: ระบบกฎหมายหรอระบบตลาการ กระบวนการยตธรรมหลงการปฏรปกฎหมายและการศาลทเรมใน พ.ศ. 2434 เชน งานราง

ประมวลกฎหมาย งานพจารณาพพากษาคดตามกฎหมายสมยใหม และงานผลตบคลากรในโรงเรยนกฎหมายเพอรองรบระบบการศาลสมยใหมและกระทรวงยตธรรม ด าเนนไปโดยอาศยบคลากรของกระทรวงยตธรรมเปนหลก โดยเฉพาะอยางยงเจานายและขนนางทมบทบาทส าคญ เหตทพจารณาเชนน เพราะกระทรวงยตธรรมและรฐสมบรณาญาสทธราชยนนปราศจากความพรอมในการรองรบภาระทตามมากบระบบยตธรรมสมยใหม บทบาทหลกในกจการตางๆ จงตกอยกบเจานายและขนนางบางคน หากพจารณาในแงโครงสรางพนฐานในการจดการงานยตธรรมยอมเหนไดวามปญหาหลายประการ เชน ปญหาเรองอาคารทท าการศาลและโรงเรยนกฎหมายซงเปนสถานทพจารณาพพากษาคดอนเปนภารกจหลกของกระทรวงยตธรรมนน ไมไดรบความใสใจ ดงทกรมหมนราชบรฯ ไดกราบบงคมทลของพระราชทานเงนส าหรบสรางปรบปรงโรงเรยนกฎหมาย ในวนท 1 กนยายน พ.ศ. 2446 เพราะแตเดมโรงเรยนกฎหมายตงอยในอาคารเดยวกบศาลยตธรรม จนท าใหเกดความไมสะดวกถงขนวา “ศาลนนคบแคบมาก ศาลนกนบวาเปนศาลใหญอนหนงในพระราชอาณาเขตร แลกระนนกดพวกเสมยนพนกงานตางๆ ในศาลนนตองถงกบยดเยยดในหองเลกๆ ในบรเวรศาลนน ซงควรจะใชเปนหองครวฤาหองน าเทานน ทสดหองส าหรบจะใหพยานพกกไมมสกหองหนง ทงทจะปลกใหเปนหองพยานพกกไมม"16

นอกจากเรองสงปลกสรางทอ านวยความสะดวกแลว ความรความสามารถของผพพากษาเปนสงส าคญไมนอยกวากน แตความรกฎหมายอยางเพยงพอของผพพากษาจะเกดขนไดกตอเมอสงคมไทยมระบบกฎหมายทมความมนคงสมบรณแลว แตการณกลบปรากฏวา ในยคปฏรปฯ นน กฎหมายหลายฉบบยงไมมระบบระเบยบมนคงและชดเจน เชน กฎหมายอาญายงปราศจากความชดเจนในความหมายของตวบทกฎหมาย ความชดเจนในวธการพจารณา หรอแมกระทงความชดเจนของการสอสารในกระบวนพจารณา ดงความวา

“กรรมการศาลฎกาไดกราบทลถวายสารบาญบญชความในศาลฎกาเมอเทยบกบ รศ ๑๒๖ ๑๒๗ ๑๒๘ คดในศาลฎกาทไดพจารณาแลพพากษานอยไปนนเพราะ

16 เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, มร๕ ย/๒, เอกสารกรมราชเลขาธการรชกาลท ๕ กระทรวงยตธรรม

"เบดเตลด" (ร.ศ.120 - ร.ศ.129).

8

(๑) ใชกฎหมายลกษณอาญาใหม ขอปฤกษาวนจฉยตองทมเถยงในบทกฎหมายมมาก

(๒) กระทรวงยตธรรมวางระเบยบการพจารณาพพากษาเปลยนแปลงใหเลอยดกวาเกา ความศาลลางทมายงศาลฎกากนอยเหมอนกน

(๓) ผพพากษาปนมคนตางประเทศทไมทราบภาษาไทย การปฤกษาตองมลามแปลตงแตอานส านวนตลอดจนถงรางค าตดสน ทงเหตการทจะชแจงใหเขาใจตอกนนน ไมเรวได บางเรองตองคนบทกฎหมายอย ณ ทใดมาส าแดงดวย แตเหตการเหลาน เมอปลายปเปนการสดวกขนมาก"17 เหนไดวาแมแตใน พ.ศ. 2449 ความสบสนในกฎหมายยงคงมอยมากและเปนกฎหมาย

อาญาซงมบทก าหนดโทษแกผละเมดกฎหมาย สภาพดงกลาวจงชวนใหสงสยวาความบรสทธยตธรรมจะเกดขนไดเพยงใดหากความหมายของกฎหมายยงไมมความชดเจน จนผพพากษาตลาการตองทมเถยงกนอยเสมอ หรออยางนอยทสดหลกฐานกสะทอนใหเหนไดวางานของผพพากษาในยคปฏรปเปนงานทตองตดตามวชาความรอยเสมอ งานตดสนคดความจงเปนงานทยาก

ความยงยากในการท างานของผพพากษามไดเกดขนเฉพาะกบผพพากษาทวไปเทานน แมแตในระดบเจานายทจบการศกษาดานกฎหมายในตางประเทศกอาจประสบปญหาในการท างานกฎหมายไดเชนกน ดงกรณท กรมหมนราชบรฯ มลายพระหตถไปกราบบงคมทลพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ในวนท 28 มถนายน พ.ศ. 2445 เพอทรงปรกษาเรองการท าหนาทในกระทรวงยตธรรมทไมสมฤทธผลมากนก โดยกรมหมนราชบรฯ ไดกลาวถงหมอมเจาจรญศกดกฤษฎากร ซงตอมาไดรบต าแหนงเปนเสนาบดกระทรวงยตธรรม ความวา “หมอมเจาจรญยงไมช านาญในกฎหมาย การทเกยวของถงขอกฎหมายขาพระพทธเจาตองเขาชวย ทงขอกฎหมายพอเอนเปนขอยากๆ ขน...หมอมเจาจรญไดมาปรกษา กนเวลาขาพเจาเกอบหมด”18

ยงไปกวานน ความยากล าบากในการท างานมไดเกดขนเฉพาะในงานพจารณาคดเทานน กรมหมนราชบรฯ ไดบรรยายความยากล าบากในการท าราชการกระทรวงยตธรรมใน พ.ศ. 2453 วางานททรงท าอยนนมมากเกนหนาทไปมาก ในขณะทไปชวยงานของคนอนกไมมใครแบงเงนเดอนมาให ดงความวา "ตอมาในทกวนน เสนาบดกระทรวงยตธรรมเดยวน ถาไมแกไขวธการแลวตอง

17 เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, มร๕ ย/๑, เอกสารกรมราชเลขาธการ รชกาลท ๕ กระทรวงยตธรรม

"รายงานขาราชการในกระทรวงยตธรรม" (29 เมษายน ร.ศ. 129). 18 เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, มร๕ ย/๔, เอกสารกรมราชเลขาธการ รชกาลท ๕ กระทรวงยตธรรม

, "กรมหลวงราชบรปรารถเรองความศาลฎกา และการรางกฎหมายกบหนาทในกระทรวงยตธรรม" (28 เมษายน ร.ศ. 121).

9

ท าการเหลาน ๑)งานในกระทรวงยตธรรม ๒) งานในกระทรวงตางประเทศ ๓) งานหนกงานส าคญของกระทรวงเกษตร ๔) ตองเปนผพพากษาเองในคดยากๆ ๕) เปนผแนะน าผพพากษาไทยในทางกฎหมาย ๖) เปนผแนะน าแกฝรงผแนะน าในทางกฎหมายไทย ๗) เปนผโตรบพวกฝรงเศษทไมรกฎหมาย แลเปนคนทเขาบบในระหวางองกฤษกบฝรงเศษนน ๘) เปนครสอนกฎหมายแกนกเรยน เพอไมใหขาดคนไทยเปนผพพากษา ๙) เปนเยอเนอรราลแอดไวเซอร ในเวลาทเวสเตนกาดไมอย นาทเทานคนๆ เดยวท าไมได ขาพระพทธเจาไดเพยรท ามาตงแตย ารงจนเวลาบายทไดไปเขาเฝาใตฝาลอองธลพระบาททกวนกวา ๘ เดอนมาแลว ไมไดแสวงหาความสนกสนานเลย ไดแตเพยงวนเดยว รสกก าลงนอยลงไปทกท จนเดยวนท าอะไรไมไดเลย งานทงหลายทไดท ามาเจานาทอนไมไดแบงเงนเดอนเพมมาให หาคนใชตอกไมม กลบยงกวานนคอ ถกตดเงนลงอก จนในเวลานเรองท าคกฝรงทเราไดรบปากค าไวกบองกฤษแลไดตงตนสรางมาแลวนน คลงตดเงนออกไมเหลอสกพศ ดเปนทเสนาบดยตธรรมจะตองออกเนอเอง แลเรองโรงเรยนทไดพระราชทานพระบรมราชาใหตงขนใหมเมอปกลายน แลทไดวาจางคนเขาไวบางแลว จะตองแบงเงนรายนไปใชเนอเงนทไดตดตดลง อนทตดลงไมได เชน เงนเดอนผพพากษาแลเงนเดอนฝรงแลคากระดาดดนสอในศาล แลตองออกเนอใชจายใหโรงเรยนราชวทยาลยทกระทรวงยตธรรมไมตองการเลย ตกลงคงเปนวาเงนรายไดโรงเรยนทตงใหมนน เปนอนจดกกกกไปจนไมมเหลอ"19

เรองโรงเรยนราชวทยาลยเปนอกตวอยางหนงทสะทอนปญหาในกระทรวงยตธรรมทมระบบราชการแบบทองตวบคคลเปนส าคญ โดยเฉพาะอยางยงในกลมเจานาย แตความสมพนธระหวางเจานายกหาไดราบรนไม เชนการทหมอมเจาจรญศกดกฤษฎากรในฐานะรองเสนาบดกระทรวงยตธรรม (Deputy of Minister of Justice) ไดใหความส าคญกบโรงเรยนราชวทยาลยอยางยง ท งทกรมหมนราชบรฯ ผเปนเสนาบดกระทรวงยตธรรมเหนวา “แลตองออกเนอใชจายใหโรงเรยนราชวทยาลยทกระทรวงยตธรรมไมตองการเลย” โดยหมอมเจาจรญฯ ไดมหนงสอถงนายวลกนสน (Mr. Wilkinson) ปรกษาหารอเรองการจดตงโรงเรยนราชวทยาลย โดยมวตถประสงคเพอใชเปนโรงเรยนเตรยมนกเรยนกฎหมาย ซงหมอมเจาจรญฯ เหนวาโรงเรยนราชวทยาลยม “ความจ าเปนอยางแนนอนทสด” ดงความวา “We intends staring a Preparatory School for boys, who are eventually to become law students. This step has become absolutely necessary in order to prepare men for posts in this Minister & as Magistrates & Judges in the Courts. It is a step also in

19 เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, มร๕ ย/๒, เอกสารกรมราชเลขาธการ รชการท ๕ กระทรวงยตธรรม

"ขาราชการกระทรวงยตธรรมลาออก" (21 เมษายน ร.ศ. 129).

10

reorganization of our law school, for the purpose of feeding which this preparatory School is required.”20

นอกจากความสบสนตอหลกการกฎหมายและภาระหนาทของกระทรวงยตธรรมแลว ระบบความสมพนธของศาลสงและศาลลางยงไมมความชดเจน จนเปนเหตใหผพพากษาศาลอทธรณตองรองเรยนการปฏบตหนาทของผพพากษาศาลฎกาวาท าใหศาลอทธรณเสยหาย เพราะมการกลาวถอยค าดาทอผพพากษาศาลอทธรณในค าพพากษา ดงกรณท กรมหมนพรหมวรานรกษ ไดมหนงสอถงเสนาบดกระทรวงยตธรรมในวนท 2 สงหาคม พ.ศ.2454 เรองทผพพากษาศาลอทธรณไมพอใจทศาลฎกา “มความเหนตางกนกบศาลอทธรณบางแมแตเลกนอย กมกชอบใชวาจาอนไมสมควรจะกลาวมากลาวในค าพพากษา”21 เชน “ปฤกษาผดเพยนรปความแลกฎหมายมากถงเชนน เหนวาไมมเหตเครองแกตว ถาขนท าบอยๆ จนเคยตว กคงเปนปากแหงความฉบหายของผพพากษาตลาการวนหนง ขาพระพทธเจากรมหมนสวสดรสกสดงใจ สลดใจ อยดวยประการฉะน”22 “ศาลหาคอยไดใชดลยพนจก าหนดโทษจ าเลยใหตองตามบทพระอยการททานบญญตไวไม ดเปนการก าหนดเอาตามใจไมไดอาไศรยตามหลกเกณฑตามกฎหมายเสยโดยมาก”23 ในคดนเปนคดทผ พพากษาศาลฎกาตความขอเทจจรงตางจากผพพากษาศาลอทธรณ “เฉภาะคดนความเหนของศาลอทธรณแลศาลฎกากมตางกนอย เพยงแตวา จะเชอวานายแพจ าเลยไดถอดาบขามคลองไปดวยประสงคจะชวยปองกนรางกายชวตรคนไทย ๓ คนซงมแตไม ไดหนพวกจนมประมาณ ๒๐ คนซงมอาวธแหลมหลาวไลท ารายกนอย แตนายแพไดกระท าการเกนกวาเหตจนถงไดฟนจนคนหนงขาดใจตาย ฤาจะเชอวานายแพถอดาบขามคลองไปโดยเจตนาจะฆาคนถานทตวเปนพรรคพวกของคนไทย ๓ คนนน ซงนายแพจะตองรบโทษตามกฎหมายหนกแลเบาตางกนอย เทานน หาไดเปนความเปนผดกนถงตรงกนขามกลบเทจจรงเปนจรงๆ เปนเทจอยางไรไมได”

โดยกรมหมนพรหมวรานรกษไดยกอทาหรณวา กรณการกลาวถอยค าไมสมควรดงกลาวมใชครงแรก เชน “ศาลแพงบงคบคดผดกฎหมายอกประการหนงถงสองประการเชนน เปนทนา

20 เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, ยธ๓/๕๐-๕๑ กลอง ๒๗ ปก ๕๐, เอกสารกระทรวงยตธรรม, “จาง

ครส าหรบโรงเรยนกฎหมาย แลโอนโรงเรยนราชวทยาลยมาขนในกระทรวงยตธรรม” (6 ตลาคม พ.ศ. 2452). 21เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, ยธ๑/๘, เอกสารกระทรวงยตธรรม, “ศาลฎกากลาวค าไมสมควรใน

ค าพพากษา” (2-20 สงหาคม พ.ศ. 2445). 22 เรองเดยวกน 23 ค าพพากษาฎกาท 93 ป 130 อางใน เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, ยธ๑/๘, เอกสารกระทรวง

ยตธรรม, “ศาลฎกากลาวค าไมสมควรในค าพพากษา” (2-20 สงหาคม พ.ศ. 2445).

11

เศราสลดใจไมสมแกภมความร”24 หรอ "ความประสงคของผ พพากษาแยงทงสองคนนนมครวรรณาเหมอนชายชาตเดด ในภาษานกเลงพนนกลาวกนวาทานชอบแทงขดไมรวยกเสยคะแนน มฉนนจะเปรยบดวยดรณกมาราแรกมาไดอานนยายฟงเรองราวอนเขาแตงไวอย ขางจะดจะจรงไปทงนน ในทางพจารณาคดกเหมอนกนเนตบณฑตยไมวาชาตใดภาษาใด ผแรกไดลมรศวชากฎหมาย เหนความมหศจรรยสนวธประดษฏตดตอค าพยานประกอบเหตภายนอกคอยแคะคอยไดเอาชนเลกชนนอยตดตอจนเปนเรองพอประหารชวตรคนได โดยไมตองฟงประจกษพยานในถานทเลยดงน นยมเปนฝปากด ฝมอเอกเฉยบแหลมเทยมทนกบพระมนทยหรอมนเทศไดกดยงนก ความประสงคอนดของทานเหลานยอมเขาใจอยด แลมความสงสารสมเพชดวยไมนอยเลย"25 ซงขอความเหลาน กรมหมนพรหมวรานรกษ เหนวา “ขอค าในค าพพากษาศาลฎกาไดกลาวใชค ารายแรง ประดจวาศาลฎกาไดมความรศกวาผ พพากษาศาลอทธรณผหนงซงเปนผตรวจเรยงค าพพากษา ฤาทงหมดดวยกนบรรดาทลงชอเปนผประพฤตทจรต ฤาสงไสยวาจะไดกระท าโดยทจรต”26 และ “ค าทศาลฎกากลาวมาเลนเฉยๆ ในค าพพากษาเชนน ยอมเปนเครองชกจงใหมหาชนทงหลายผไดยนไดฟงใหหมนประมาทอ านาจศาลของรฐบาล ฤาหมนประมาทสวนตวผพพากษาหาเปนการสมควรไม”27

ความเรองศาลฎกากลาวถอยค าไมเหมาะสมในค าพพากษาฎกานนสะทอนใหเหนปญหาส าคญอยางนอยสองประการ ประการแรก คอ ในการพจารณาพพากษาคดตองมการตความขอเทจจรงวาการกระท าใดมความหมายอยางไร เชน ทนายแพถอมดขามล าน ามามเจตนาเพอปองกนภยใหคนไทยทงสามคนแตท าเกนกวาเหต หรอนายแพเปนพวกเดยวกบคนไทยทงสามททะเลาะววาทกบคนจน เปนตน ซงการตความขอเทจจรงนนสมพนธกบโลกทศนและความรสกนกคดของผพพากษา ดงกรณนผพพากษาศาลฎกาและศาลอทธรณตางพจารณาคดจากการตความพฤตกรรมของจ าเลยแตกตางกน ประการทสอง ระบบการศาลในยคปฏรปฯ ยงไมมวฒนธรรมการตรวจสอบเชงระบบ แตเนนการตรวจสอบผพพากษาในฐานะ “ตวบคคล” เชน การพจารณาวาผ พพากษาศาลอทธรณ “นยมเปนฝปากด ฝมอเอกเฉยบแหลมเทยมทนกบพระมนทยหรอมนเทศไดกดยงนก” หรอ “คงเปนปากแหงความฉบหายของผพพากษา” เหลานลวนแตเปนการโจมตผพพากษา

24 ค าพพากษาท 43 ป 130 อางใน เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, ยธ๑/๘, เอกสารกระทรวงยตธรรม, “ศาลฎกากลาวค าไมสมควรในค าพพากษา” (2-20 สงหาคม พ.ศ. 2445).

25 ค าพพากษา 89 ป 130 อางใน เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, ยธ๑/๘, เอกสารกระทรวงยตธรรม, “ศาลฎกากลาวค าไมสมควรในค าพพากษา” (2-20 สงหาคม พ.ศ. 2445).

26 ค าพพากษาท 52 ป 130 อางใน เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, ยธ๑/๘, เอกสารกระทรวงยตธรรม, “ศาลฎกากลาวค าไมสมควรในค าพพากษา” (2-20 สงหาคม พ.ศ. 2445).

27 เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, ยธ๑/๘, เอกสารกระทรวงยตธรรม, “ศาลฎกากลาวค าไมสมควรในค าพพากษา” (2-20 สงหาคม พ.ศ. 2445).

12

ศาลอทธรณในฐานะทเปนตวบคคล มไดเนนวาการพจารณาของศาลอทธรณอาจผดพลาดไดเปนธรรมดา โดยศาลฎกามหนาทแกไขใหถกตองยงขนตามระบบการศาลทศาลสงตองตรวจสอบคดความของศาลลางมใชตรวจสอบตวผพพากษา

แมผพพากษาในกระทรวงยตธรรมเวลานนจะปฏบตหนาททยากมากเพราะไมมระบบระเบยบทชดเจนทงในแงเนอหากฎหมายและระบบการศาล แตกลบไมไดรบการอ านวยความสะดวกในการปฏบตหนาท แมแตในเรองอาคารสถานทดงกลาวมาแลวขางตน ยงในพนทหางไกลออกไปกยงมปญหามากขน เชน กรณของหลวงศรสตยารกษ (หาว) ผพพากษาอธบดในศาลมณฑลนครศรธรรมราช ซงประสบปญหาขดแยงกบพระยาสขมนยวนต ขาหลวงพเศษ เนองจากขาหลวงพเศษมค าสงใหหลวงศรสตยารกษ (หาว) ดแลกจการยตธรรมในศาลมณฑลนครศรธรรมราชไปพรอมกบราชการยตธรรมในหวเมองแขกทงเจดหวเมองดวย ซงหลวงศรสตยารกษไมปรารถนาเชนนน เพราะเกรงวาจะเปนภาระหนกหนาเกนไปจนกระทบตอคณภาพของงานราชการ จนกรมหมนราชบรฯ มหนงสอกราบบงคมทลพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ในวนท 22 กรกฎาคม พ.ศ. 2445 ความวา "หลวงศรสตยารกษอยในบงคบขาหลวงพเศษตามนาทกตองท าตามค าสงของพระยาสขมนยวนต แตตองรองวามนาท ๒ อยางเชนนแลวท าไมไหวดวยการในมณฑลนครศรธรรมราชเตมก าลงคนๆ เดยวอยแลว ถาอะไรผดลงหลวงศรสตยารกษตองรบผดชอบ ถาฝนรบนาท ๒ อยางน ขาพระพทธเจาเลงเหนวาหลวงศรสตยารกษคงจะลาออกเทานนเอง "28 เชนเดยวกนในมณฑลพายพ ความวา "อกเรองหนงในมณฑลพายพ พระจรรยายตกฤตยสงใหหลวงธรรมนญวฒตกฤตยไปเปนผ พพากษาเมองนาน หลวงธรรมนญวฒกรณไมรบ แตพระยาจรรยายตกฤตยเปนขาหลวงพเศษมอ านาจเทาขาพระพทธเจา ในสวนการจดศาลในหวเมอง พระยาจรรยายตกฤตยคงจะขนใหไปเปนแน แลขาพระพทธเจากแนใจวาหลวงธรรมนญวฒกรณคงจะลาออกอกคน"29

เหนไดชดวาการศาลตามหวเมองในยคปฏรปฯ นนขาดแคลนบคลากรอยางมาก บคลากรทยงท างานอยกตองท างานอยางหนกจนนาวตกวาผพพากษาอาจลาออกจากราชการไดเสมอ ดงความทกรมหมนราชบรฯ กราบบงคมทลสมเดจพระจลจอมเกลาฯ วา "ในกระทรวงนเมอแรกหดคนเกลยกลอมคนเขา ไดรบรองไวแลวโดยชดเจนวาจะใหท าการแตทสมค จะไมขนใจกน เพราะเหตทไดรบ

28 เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, มยร๕ ย/๓, เอกสารกรมราชเลขาธการรชกาลท ๕ กระทรวง

ยตธรรม "เรองผพพากษาบรเวณศาลแขก ๗ หวเมอง", (22 กรกฎาคม ร.ศ.121 - 31 กรกฎาคม ร.ศ.121) 29 เรองเดยวกน.

13

รองเชนนจงไดคนมากพอใชไปคราวหนง ถาจะกลบค าเสยแลวจะไมมใครเขามาเรยนอกตอจงเปนการทขาพระพทธเจาตองหวนอยเสมอ”30

ต าแหนงผพพากษาจงมความส าคญมากในการปฏรปกฎหมาย เพราะบคลากรทมความรตามแบบกฎหมายสมยใหมมไมมากและบรรดาตลาการทรบราชการอยกตองท างานอยางหนก คาตอบแทนของขาราชการตลาการจงคอนขางสงเปนรองเพยงขาราชการในกระทรวงมหาดไทยเทานน ตาม "รายงานศาลยตธรรม ร.ศ. ๑๒๑" ความวา“ผพพากษานนไดรบเงนเดอนพอสมควร ในชนตนเดอนละ ๒๔๐ บาท หรอปละ ๑๕๐ ปอนด แลวขนไปจนถงเดอนละ ๗๐๐ บาท หรอปละ ๔๙๐ ปอนด ถงอยางนนกด ขาราชการฝายธรการทท าราชการของรฐบาลเหมอนกนนน ไดรบเงนเดอนมากกวาขาราชการฝายตลาการ แลต าแหนงฝายธรการนนกมเกยรตยศสงกวาทงการนนกไมใครจะเบอหนายดวย เมอกอนๆ ผ พพากษาในเมองไทย เขาเหนกนวาเปนขาราชการอนเลวซาม แลในเวลานผ พพากษากไดรสกวา การทเขาเหนวาเปนนาทอนเลวซามนนคอยคลายไปแลว คนดๆ ในเมองนกไปอยเสยทกระทรวงมหาดไทยหรอฝายธรการโดยมาก"31 แนนอนวาสถานะของขาราชการตลาการหลงการปฏรปฯ นนดกวากวาตลาการในอดต แตกชดเจนวาตลาการยงมไดม “บลลงก” สงกวาขาราชการสายอน โดยเฉพาะอยางยงขาราชการในกระทรวงมหาดไทยท “มเกยรตยศสงกวาทงการนนกไมมใครจะเบอหนายดวย” ท งนความนาเบอหนายในการเปนขาราชการตลาการพจารณาไดวามาจากสภาพการท างานทไมมความสะดวกและภาระงานทหนกเกนไป

ภาระงานของตลาการทหนกเกนไปเปนปญหาส าคญ กระทรวงยตธรรมกตระหนกในเรองน โดยเนนวาหนงในคณสมบตส าคญของการเปนผพพากษา คอ “การยนตองาน” ซงหมายถงความอดทนสามารถรบงานทหนกได ดงความใน "รายงานกระทรวงยตธรรม ส าหรบปรตนโกสนทรศก ๑๒๕" เกยวกบขาราชการตลาการ ซงแสดงใหเหนวาใน พ.ศ. 2449 กระทรวงยตธรรมยงตองกวดขนอยางตอเนองกบผพพากษาทไมมความรและเกยจคราน ดงความวา "ขอตนทขอส าคญนนกคอ จะตองมผ พพากษาซงเปนผ ซอสตยฉลาดแลยนตองานดวย ขอนบางทวาไมสเปนการยากนก แมวากระทรวงยตธรรมเคยฝกหดผ พพากษามาตง ๑๐ ปแลว กยงไมไดผ พพากษาทมความรแลความประพฤตดเทาทกระทรวงประสงค ความ ๓ อยางน คอ ความซอสตย ฉลาด แลยนตอการงาน การทจะหาผพพากษาทเปนคนซอสตยนนเปนการงาย ผพพากษาหรอเจาพนกงานทไมซอสตยนนกระทรวงยตธรรมไดท าโทษอยางกวดขนโดยไมเลอกหนา ดงปรากฏตามจ านวนผพพากษาแลเจาพนกงานซงตองรบโทษในกองมหนตโทษในระหวาง ๒ หรอ ๓ ป ทแลวมาน ...เจาพนกงานฝาย

30 เรองเดยวกน 31 เรองเดยวกน.

14

ตลาการอนซอสตยเปนของจ าเปนส าหรบประเทศหนงประเทศใด แลแมวาจะเสยเงนมากนอยเทาใดกควรหาไว…ทจะปองกนไมใหเจาพนกงานท าทจรตนนยงไมสทจะปองกนมใหกระท าการโงเขลา หรอมใหมความเกยจคราน การไลออกจากราชการแลการลงโทษเลกนอยนนมมากเหลอประมาณใน ๒-๓ ป น"32 กลาวไดวาการท างานในต าแหนงผพพากษาเปนงานทยากเพราะเปนวชาความรแขนงใหมในสงคมไทย สถานทท างานไมมความสะดวกสบาย อกทงยงมบคลากรจ านวนนอยจนภาระงานของผพพากษาแตละคนมมาก และรวมถงปญหานานปการทเกดขนในกระทรวงยตธรรม แมวาจะไดรบคาตอบแทนพอประมาณกตาม การเปนผพพากษาในยคปฏรปฯ จงไมเปนทนยมมากเทากบการเปนขาราชการในกระทรวงมหาดไทย ในบรบทดงกลาว กรมหมนราชบรฯ มบทบาทส าคญอยางยงในการเปนหวหนาของเหลาผพพากษา เพราะทรงท างานหลายดานทงงานสอนนกเรยนกฎหมาย งานรางกฎหมาย งานปรกษาฎกา รวมถงงานบรหารราชการอนๆ ในกระทรวงยตธรรม เมอกรมหมนราชบรฯ ไดรบผลกระทบจากกรณคดพญาระกา ขาราชการตลาการซงปกตกท างานทหนก ยาก ปราศจากความสะดวกสบาย และดอย เ กยรตยศกวาขาราชการธรการของกระทรวงมหาดไทยอยแลว จงยงท าใหเกดปฏกรยาความไมพอใจจนตดสนใจลาออกจากกระทรวงยตธรรม ดงปรากฏวา ในวนท 2 มถนายน พ.ศ. 2453 ขาราชการกระทรวงยตธรรมจ านวน 28 ไดถวายบงคมลาออกจากราชการ เพราะยดถอบญคณกบกรมหมนราชบรฯ ดวยความวา "ดวยการทพวกขาพระพทธเจาทงหลายรบราชการฉลองพระเดชพระคณอย ทกวนน ถอเอาพระมหากรณาบารมในใตฝาลอองธลพระบาทเปนยงใหญ ประกอบดวยไดพงพระปญญาบารมในพระเจาลกยาเธอกรมหมนราชบรดเรกฤทธซงทรงเปนเสนาบดคมครองสงสอนอย เปนนตย จงไดรบราชการไดคลองสดวกมา บดนมเหตรายขนแกกระทรวงยตธรรมจนถงเสนาบดไดถวายบงคมลาออกจากต าแหนง พวกขาพระพทธเจามไดคดแตเฉพาะพระองคพระเจาลกยาเธอ กรมหมนราชบรดเรกฤทธ แลสวนตวขาพระพทธเจาอยางเดยวเทานน ขาพระพทธเจาเหนดวยเกลาพรอมกนวาอนเหตนเปนรายแกกระทรวงยตธรรมแลบานเมองแลพวกขาพระพทธเจา ซงจะตองรบราชการฉลองพระเดชพระคณตอไปอก ถามาซ า สนพระเจาลกยาเธอกรมหมนราชบรดเรกฤทธลงเสยดวยแลว ขาพระพทธเจาทงหลายจะท าราชการใหเรยบรอยเหมอนเชนทเคยมาจะไมได เพราะฉะนนเหนดวยเกลาฯ พรอมกนวา ถาจะท าราชการใหไมไดแลว ขาพระพทธเจาขอกราบถวายบงคมลาออกจากนา

32 เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, มร๕ ย/๑, เอกสารกรมราชเลขาธการ รชกาลท ๕ กระทรวงยตธรรม

"รายงานขาราชการในกระทรวงยตธรรม".

15

ทราชการ"33 เฉพาะขนหลวงพระยาไกรศร ซงเปนหวหนาคดอานในการนถงกบขดพระบรมราชโองการทใหกลบเขามาปฏบตหนาทราชการตามเดม จนถอเปนแบบอยางทไมดแกขาราชการ กระทงมพระราชโองการในวนท 7 มถนายน พ.ศ. 2453 ใหขบขนหลวงพระยาไกรศรออกจากราชการและถอดบรรดาศกดดวย34

พจารณาจากหลกฐานทางประวตศาสตรทยกมานยอมเหนไดวา การท างานของกระทรวงยตธรรมน นพ งพาบคคลเปนส าคญต งแตนกเรยนกฎหมายไปจนถงผ พพากษาและเสนาบดกระทรวงยตธรรม เพราะงานคดความหลงการปฏรปฯ นนตองการความรกฎหมายสมยใหมซงยงไมเปนทคนเคยในสงคมไทย จ านวนนกเรยนโรงเรยนกฎหมายทสอบไลผานจงมจ านวนนอยมาตลอด ยงไปกวานนหลงจากสอบไลเขารบราชการแลว งานเชงพจารณาพพากษาคดกยงมปญหาเกยวกบความชดเจนของหลกการทางกฎหมาย ตลอดจนปญหาการตความขอเทจจรงและขอกฎหมายในระบบการตรวจสอบศาลลางทเนนการโจมตผพพากษาศาลลางเชงตวบคคล รวมไปถงระบบการบรหารราชการทรวมศนยภาระงานและการตดสนใจส าคญกบเจานายโดยเฉพาะกรมหมนราชบรฯ ในบรบททเจานายกหามความเปนอนหนงอนเดยวกนไม งานในกระทรวงยตธรรมจงจ าเปนตองพงพาผพพากษาทมคณลกษณะสวนบคคลเปนพเศษ คอ ฉลาด ซอสตย และ “ยนตองาน” หากปราศจากคณสมบตเหลานแลวกจะเกดปญหาขน เชน ผพพากษาทไมฉลาดยอมไมสามารถปรกษาคดความตามกฎหมายสมยใหมได ผพพากษาทไมซอสตยยอมฉอฉลดวยในการตความขอเทจจรงและขอกฎหมายได ผพพากษาทไม “ยนตองาน” ยอมไมสามารถรบภาระงานทหนกเพราะมจ านวนบคลากรเพยงนอยนด (เมอเทยบกบภาระงาน) ได จะเหนไดวาหลงการปฏรปกฎหมายและระบบตลาการแลวไดเกดปญหาขนมากมาย เชน ผพพากษาศาลฎกากลาวหาวาผ พพากษาศาลอทธรณทจรต หรอ คดความในคดอาญามค าพพากษานอย เพราะผพพากษาไมช านาญในกฎหมายสมยใหม เมอจ าเปนตองใชผพพากษาชาวตางประเทศกประสบปญหาเรองภาษา นอกจากนผพพากษาตามหวเมองกมแนวโนมทจะลาออกหากตองรบภาระมากเกนไป เปนตน

ผลลพธของคดพญาระกาเปนตวอยางส าคญทชใหเหนวาระบบยตธรรมและกฎหมายของไทยในสมยรชกาลท 5 เปนระบบทองกบตวบคคลเปนส าคญ เมอมเหตขดของในดานตวบคคลเกดขนกสงผลใหราชการกระทรวงยตธรรมทงระบบเกดความระส าระสายได ดงปรากฏวาเมอเสนาบดกระทรวงยตธรรมอยางกรมหมนราชบรฯ ลาออก กไดกลายเปนเหตใหขาราชการตลาการ

33 เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, มร๕ ย/๒, เอกสารกรมราชเลขาธการ รชการท ๕ กระทรวงยตธรรม

"ขาราชการกระทรวงยตธรรมลาออก" (2 มถนายน ร.ศ. 129). 34 เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, มร๕ ย/๒, เอกสารกรมราชเลขาธการ รชการท ๕ กระทรวงยตธรรม

"ขาราชการกระทรวงยตธรรมลาออก" (7 มถนายน ร.ศ. 129).

16

อกจ านวนไมนอยพากนลาออกตามโดยเหนวา “ถามาซ าสนพระเจาลกยาเธอกรมหมนราชบรดเรกฤทธลงเสยดวยแลว ขาพระพทธเจาทงหลายจะท าราชการใหเรยบรอยเหมอนเชนทเคยมาจะไมได” พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ซงเปนองคอธปตยแหงรฐสมบรณาญาสทธราชยทรงจ าเปนตองพระราชทานอภยโทษแกขาราชการตลาการทไดกระท าการทาทายพระราชอ านาจอยางยง เพอใหงานตลาการด าเนนตอไปได

การทระบบยตธรรมไทยในยคปฏรปฯ ตองพงพาตวบคคลเปนหลก และความส าเรจหรอความลมเหลวของงานตลาการกขนอยกบลกษณะเฉพาะของตลาการเปนอยางมากดงทกลาวมาน เปนผลมาจากบรบทของยคแรกเรมของรฐสมบรณาญาสทธราชยซงการรางกฎหมายและการปรบปรงกระบวนการยตธรรมยงด า เนนไปไดเพยงสวนนอย ในขณะทยงขาดแคลนความร งบประมาณ และกลไกตางๆ ทเออตอการตดสนคดอยางสะดวกรวดเรวและเปนธรรม เชน กลไกในการสบสวนสอบสวน ระบบขอมลขาวสาร ฯลฯ อยางไรกตาม ในสมยตอๆ มาเมอรฐไทยมความพรอมในดานตางๆ เหลานเพมขน กระบวนการยตธรรมของไทยกยงคงใหความส าคญกบผ พพากษาตลาการในแงตวบคคลสบตอมา จนกลายเปนวฒนธรรมทางกฎหมายของไทย เหตใดจงเปนเชนนนบเปนประเดนส าคญทควรมการวจยโดยละเอยดตอไปในอนาคต บทความนอาจอธบายไดอยางรวบรดแตเพยงวา เนองจากรฐไทยยงคงมการผกขาดอ านาจในหมชนชนน าท าใหไมตองการสราง “ระบบใหม” หรอโครงสรางของระบบตลาการทเดนไปไดเองเหมอนเครองจกรทภาคสงคมหรอประชาชนมอ านาจควบคมและก ากบ แตพยายามรกษาระบบเดมทอ านาจตกอยในมอของตวบคคล โดยมการจดระบบการศกษากฎหมายทจะท าใหไดตวบคคลทมคณลกษณะ “พเศษ” มาเปนผพพากษา เชน เปนผเชยวชาญตวบทกฎหมาย เปน “คนด” (ฉลาด ซอสตย ยนตองาน) ฯลฯ

3. “ระบบตลาการ” กบอตลกษณตลาการไทยในปจจบน ในความเปนจรงระบบตลาการในยคปฏรปฯ ยงอยหางไกลจากสภาพทเรยกวาบรรล

ความส าเรจ ดงจะเหนไดวา ศาลสงยงต าหนศาลลางดวยขอกลาวหาตอผพพากษาในเชงตวบคคล, หลกการทางกฎหมายไมมความชดเจนจนคดความไมสามารถพจารณาพพากษาไดโดยอยางสม าเสมอ, นกกฎหมายไทยมความรตอระบบกฎหมายสมยใหมเพยงนอยนดจนไมเพยงพอตอการบรการดานความยตธรรมแกประชาชน, เสนาบดกระทรวงยตธรรมตองวตกกงวลวาผพพากษาจะลาออกจากราชการ, ภารกจเกอบทกดานของกระทรวงยตธรรมรวมศนยอยทเสนาบดแตเพยงล าพง หรอการทผพพากษาเกอบทงกระทรวงลาออกจากราชการเพยงเพราะเสนาบดกระทรวงฯ ลาออก เปนตน ปจจยทงหมดนยอมแสดงใหเหนวากระทรวงยตธรรมและระบบยตธรรมไทยในยคปฏรปฯ มความเปราะบางอยางยง การบรหารงานราชการตางๆ ไมพนไปจากลกษณะเฉพาะของบคคล ดงนน หากการปฏรปกฎหมายและการศาลจะมความส าเรจอยบาง ความส าเรจดงกลาวกหาใชมา

17

จากตวบทกฎหมายทมความสมบรณหรอระบบงานศาลทมประสทธภาพ หาใชค าปรกษาพพากษาฎกาทมมาตรฐาน และยงไมใชประสทธภาพในการอ านวยความยตธรรมแกประชาชนอยางทวถงแตอยางใด จงอาจกลาวไดวาการปฏรปกฎหมายและการศาลในชวง พ.ศ. 2434-2454 ไมไดสถาปนากระทรวงยตธรรมและกระบวนการยตธรรมทเปน “ระบบกฎหมาย” ขนในสงคมไทย หากแตการท างานเกอบทงหมดผกตดกบคณลกษณะเฉพาะบคคลของผพพากษาตลาการแตละคน รวมไปถงต าแหนงระดบเสนาบดกระทรวงยตธรรมดวย

อยางไรกตาม การทวงการตลาการในยคหลงๆ สรางความทรงจ าเกยวกบระบบกฎหมายและระบบศาลในยคปฏรปฯ วาประสบความส าเรจอยางสง เปน “ดวงดาวทสกสกาวเรองรศมดวงหนงในวงการบรหารราชการแผนดนไทย” นน เปนเพราะความทรงจ าดงกลาวนชวยในการสรางอตลกษณตลาการ อนเปนรากฐานของ “อ านาจพสดารของตลาการ” ทท าใหผพพากษาสามารถพจารณาตความตดสนความเรองตางๆ ไดราวกบไมมขอบเขต จากอตลกษณตลาการในยคปฏรปฯ คอ “ความฉลาด” “ความซอสตย” และ “ความยนแกงาน” ทเปนเงอนไขส าคญในการจรรโลงระบบยตธรรมในยคปฏรปฯ ใหท างาน (ยงกวาตวบทกฎหมาย อาคารทท าการศาล งบประมาณของกระทรวงยตธรรม หรอกระทงพระมหากษตรย) เชนน ไดถกน ามาใชเพอยนยนวาผพพากษาตลาการสามารถท างานใหบรรลความส าเรจไดอยางมประสทธภาพดวยคณสมบตเชนเดยวกน โดยไมมความจ าเปนตองปฏรประบบหรอโครงสรางของกระบวนการยตธรรมแตอยางใด และดวยเหตทคณสมบตสวนบคคลของผพพากษาตลาการเปนปจจยส าคญของความส าเรจในการตดสนคดความ ตวผพพากษาหรอตลาการจงควรไดรบการยกยองหรอมเกยรตยศอยางสงในสงคม

อาจกลาวไดวา ความส าเรจทแทจรงของนกกฎหมายในสมยปฏรปฯ มใชความส าเรจในเชงการสถาปนาระบบยตธรรมเทากบความส าเ รจในการสถาปนากลมอาชพทมสถานะและลกษณะเฉพาะพเศษซงนกกฎหมายหรอตลาการในยคหลงยดถอเปนอตลกษณของตน นนคอการเปนขาราชการทเขมงวดในคณสมบตการรบเขาท างานราชการ เปนขาราชการทตองปฏบตหนาทอยางยากล าบากทงจากสภาพการท างานและภาระงาน และเปนขาราชการทมส านกรวมกนในหมคณะสง ทงน ขาราชการตลาการในปจจบนยงคงมองผพพากษาในยคปฏรปเหลานวาเปน “บรรพตลาการ”35 ซงสะทอนใหเหนอยางชดเจนถงการมองวาตนเองเปนผสบสานอตลกษณและพนธกจของผพพากษาสมยสมบรณาญาสทธราชย ดงนน ในวฒนธรรมไทยทเรยกวา “ระบบกฎหมาย” จงม

35 ธานนทร กรยวเชยร ไดอางถงแบบอยางของมารยาทในการนงพจารณาคดของผพพากษาในรชกาลท

5 เพอ “เปนขอเตอนใจส าหรบพวกเราชาวศาลยตธรรมปจจบน...ทงในเรองของการตรงตอเวลา การอทศตนใหกบราชการ และมารยาทในการนงพจารณาคดของผ พพากษา” ใน ธานนทร กรยวเชยร, การปรบปรงศาลยตธรรม, (กรงเทพฯ: เนตบณฑตยสภา, 2553), หนา 13-14.

18

เนอหาไปในทางทเปน “ระบบตลาการ” ในฐานะทเปนตวบคคลเสยยงกวาจะเปน “ระบบกฎหมาย” หรอ “ระบบยตธรรม” อยางแทจรง

วฒนธรรมทเนนตวบคคลในวงการกฎหมายไทยมไดมบทบาทเฉพาะในการคดเลอกผทจะเขามาด ารงต าแหนงเปนผพพากษาตลาการและการออกแบบระบบตรวจสอบของตลาการเทานน แมแตการยกยอง “บรรพตลาการ” กมกยกยองเปนรายบคคล ดงเชน กรมหลวงราชบรฯ, สญญา ธรรมศกด, จตต ตงศภทย ฯลฯ ยงไปกวานนการยกยองเชดชพระมหากษตรยกเนนในฐานะ “บคคล” มใช “สถาบน” ดงเหนไดจากตราสญลกษณของศาลยตธรรมประกอบดวยสญลกษณพระมหาพชยมงกฎ ซงหมายถงพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ครอบอยเหนออณาโลมและตราดลพาห (ตราชง-ตราช) ตงอยบนพานสองชนมแทนรองรบพาน อนหมายถงความยตธรรมทตงอยบนฐานทมงคง โดยมครฑจบนาคทนไวเหนอศรษะ ซงครฑจบนาคหมายถงแผนดน ลอมดวยดอกบวเกาดอกเปนดอกบวตมแปดดอก และดอกบวบานหนงดอก คอ ความบรสทธผดผอง และมทงหมดเกาดอกซงหมายความถงพระบทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลท 9 โดยรวมแลวดวงตราสญลกษณศาลยตธรรม หมายถง พระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลท 9 ผพระราชทานความบรสทธยตธรรมทวแผนดน36 แสดงดวงตราขององคกรตลาการนนยอมแสดงถงอตลกษณรวมและวฒนธรรมองคกรทผกโยงและมความศรทธาตอพระมหากษตรยรชกาลปจจบนเทานน มไดรวมถงพระมหากษตรยในฐานะทเปนสถาบน

36 กองสารนเทศและประชาสมพนธ ส านกงานศาลยตธรรม, ศาลยตธรรม, หนาปกใน [ระบบ

ออนไลน], แหลงทมา www.iprd.coj.go.th/system/book.html

19

ภาพ 1 ตราสญลกษณส านกงานศาลยตธรรม

การยกยองผพพากษาตลาการในฐานะตวบคคลอยางสดโตงใหเปนผทรงเกยรต ผทรงศลธรรม ผทรงภมปญญา ฯลฯ ในปจจบน จงมรองรอยจากลกษณะของวงการตลาการในยคปฏรปกฎหมายและการศาล พ.ศ. 2434-2454 ซงไมวาจะพจารณาใหการปฏรปฯ เปนความส าเรจหรอลมเหลวกตาม บรบทในชวงเวลาดงกลาวไดกลายเปนแหลงอางองทจรรโลงวฒนธรรมทางกฎหมายไทยทเนนคณสมบตของตวบคคล และไดสถาปนา “อ านาจพสดารของตลาการ” ในสงคมการเมองไทยอยางมนคง

ปญหา คอภายใตวฒนธรรมกฎหมายองบคคลเชนนจะตอบสนองปญหาในโลกปจจบนทแตกตางไปจากยคปฏรปฯ ไดเพยงใด เมอความหมายของทกสงทกอยาง (ทตลาการอางวาตนมอ านาจในการตความ) นน มไดมเพยงความหมายเดยว และตลาการกไมควรมอ านาจผกขาดการตความหรออางวาการตความของตนเทานนทถกตอง เชน “ความรก” “ความด” “ความงาม” มหลากหลาย, เศรษฐกจเปนเรองผลประโยชนทมคนไดคนเสยอยางซบซอน และโดยเฉพาะอยางยงเมอชวตทางการเมองไดแทรกซมเขาไปในทกจงหวะในชวตของสามญชนอยางลกซง

ค าถามจงมวา ความเปนผด คนด ผร และผจงรกภกด ยงควรเปนอตลกษณตลาการทสราง “อ านาจพสดาร” ทผสมผสานอ านาจเชงวาทกรรมกบอ านาจเชงบงคบบญชาใหแกตลาการในสงคมไทยตอไปอกหรอไม หากค าตอบคอ “ไม” แลว สงคมไทยจะจดการความสมพนธระหวางประชาชน รฐ และตลาการตอไปอยางไร?

20

เอกสารอางอง

เอกสารตพมพ

กฎหมายตราสามดวง ฉบบราชบณฑตยสถาน เลม 1, “พระธรรมสาตร”. กฤษณพชร โสมณวตร, “อ านาจในอตลกษณตลาการ”, นตสงคมศาสตร ปท 7 ฉบบ 1, 2557. กองสารนเทศและประชาสมพนธ ส านกงานศาลยตธรรม, ศาลยตธรรม, หนาปกใน [ระบบ

ออนไลน], แหลงทมา www.iprd.coj.go.th/system/book.html กตตศกด ปรกต, “คดพญาระกา เรองสวนตวหรอเรองหลกการ?” วารสารนตศาสตร

มหาวทยาลยธรรมศาสตร ฉบบท 34 เลม 2 (2 มถนายน 2547), หนา 302-325. กตตศกด ปรกต. การปฏรประบบกฎหมายไทยภายใตอทธพลยโรป. กรงเทพฯ: วญญชน, พมพครง

ท 4 2556. ธานนทร กรยวเชยร. การปรบปรงศาลยตธรรม. กรงเทพฯ: เนตบณฑตยสภา, 2553. นธ เอยวศรวงศ. พพากษศาล. กรงเทพฯ: มตชน, 2556. ราม วชราวธ. ประวตตนราชการท 6. กรงเทพฯ: มตชน, 2545. สมชาย ปรชาศลปกล. ความยอกยอนในประวตศาสตรของบดาแหงกฎหมายไทย. กรงเทพฯ: วญญ

ชน, 2546. สมชาย ปรชาศลปกล. นตศาสตรไทยเชงวพากษ. กรงเทพฯ: วญญชน, 2549. แสวง บญเฉลมวภาส. ประวตศาสตรกฎหมายไทย. กรงเทพฯ: วญญชน, 2552. Eric Hobsbawm. On History. London: Weidenfeld &Nicolson, 1997. Harrison and Jackson (edt.). Ambiguous Allure of the West: Traces of the Colonial in Thailand.

Hong Kong: Hong Kong University Press, 2010. Michael Faucault, Colin Gordon (edt.). Power/Knowledge: Selected Interviews and Other Writing

1972-1977. New York: Pantheon Books, 1980. Michael Faucault, Luther H. Martin et al. (edt.), “Technology of Self” , Massachusetts:

Massachusetts University Press, 1988. P. 16-49. Peter Jackson, “The Thai Regime of Images” Sojourn: Journal of Social Issues in Southeast Asia

Vol. 19, No. 2 (October 2004), pp. 181-218. เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต

21

เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, มยร๕ ย/๓, เอกสารกรมราชเลขาธการรชกาลท ๕ กระทรวง

ยตธรรม "เรองผ พพากษาบรเวณศาลแขก ๗ หวเมอง", (22 กรกฎาคม ร.ศ.121 - 31 กรกฎาคม ร.ศ.121)

เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, มร๕ ย/๑, เอกสารกรมราชเลขาธการ รชการท ๕ กระทรวงยตธรรม "เรองมหาดไทยสงคดความหวเมองไปยงศาลยตธรรมๆ ไมรบ" (7 ธนวาคม ร.ศ.115 - 15 กมภาพนธ ร.ศ.114)

เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, มร๕ ย/๑, เอกสารกรมราชเลขาธการ รชการท ๕ กระทรวงยตธรรม "เรองเงนขนศาลในศาลอทธรณหาย" (1 เมษายน ร.ศ.116 - 11 พฤษภาคม ร.ศ. 116).

เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, มร๕ ย/๑, เอกสารกรมราชเลขาธการ รชกาลท ๕ กระทรวงยตธรรม "รายงานขาราชการในกระทรวงยตธรรม".

เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, มร๕ ย/๒ เอกสารกรมราชเลขาธการรชกาลท ๕ กระทรวงยตธรรม "เบดเตลด" (ร.ศ.120- ร.ศ. 129).

เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, มร๕ ย/๒, เอกสารกรมราชเลขาธการ รชการท ๕ กระทรวงยตธรรม "ขาราชการกระทรวงยตธรรมลาออก" (21 เมษายน ร.ศ. 129).

เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, มร๕ ย/๒, เอกสารกรมราชเลขาธการ รชการท ๕ กระทรวงยตธรรม เรอง "กรมหลวงราชบรและขาราชการกระทรวงยตธรรมลาออก เนองดวยกรมหมนนราแตงบทลครเปรยบเปรย" (29 พฤศจกายน ร.ศ. 128).

เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, มร๕ ย/๔, " คดเรองขนเทพสภาตลาการรบสนบนรายความอ าแดงแยมโจทก อ าแดงขลบจ าเลย ทางเมองนครศรธรรมราช" เอกสารกรมราชเลขาธการ รชกาลท ๕ กระทรวงยตธรรม (8-20 มถนายน ร.ศ.112).

เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, มร๕ ย/๔, "ฎกาอ าแดงแสงมาย กลาวโทษตละการศาลฎกา" เอกสารราชกรมเลขาธการ รชการท ๕ กระทรวงยตธรรม (13 มถนายน ร.ศ.112).

เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, มร๕ ย/๔, เอกสารกรมราชเลขาธการ รชกาลท ๕ กระทรวงยตธรรม, "กรมหลวงราชบรปรารถเรองความศาลฎกา และการรางกฎหมายกบหนาทในกระทรวงยตธรรม" (28 เมษายน ร.ศ. 121).

เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, มร๕ย/๑, เอกสารกรมราชเลขาธการ รชกาลท ๕ กระทรวงยตธรรม, “ราชการทวไปในกระทรวงยตธรรม”.

22

เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, มร๕ย/๑, เอกสารกรมราชเลขาธการ รชกาลท ๕ กระทรวงยตธรรม "เรองลงหนงสอพมพตเตยนศาล".

เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, ยธ๑/๘, เอกสารกระทรวงยตธรรม, “ศาลฎกากลาวค าไมสมควรในค าพพากษา” (2-20 สงหาคม พ.ศ. 2445).

เอกสารหอจดหมายเหตแหงชาต, ยธ๓/๕๐-๕๑ กลอง ๒๗ ปก ๕๐, เอกสารกระทรวงยตธรรม, “จางครส าหรบโรงเรยนกฎหมาย แลโอนโรงเรยนราชวทยาลยมาขนในกระทรวงยตธรรม” (6 ตลาคม พ.ศ. 2452).