เล้าข้าวในวัฒนธรรมไท-อีสาน (Tai-Esan Traditional...

1นกศกษาระดบบณฑตศกษา

หลกสตรเทคโนโลยอาคาร

คณะสถาปตยกรรมศาสตร

มหาวทยาลยขอนแกน

E-mail:

yonb@ymail.com

เลาขาวในวฒนธรรมไท-อสาน

(Tai-Esan Traditional Rice Barn)นายยง บญอารย

บทคดยอ บทความนเปนสวนหนงของวทยานพนธระดบมหาบณฑต สาขาเทคโนโลยอาคาร

คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน มวตถประสงคทจะศกษาภมปญญาโบราณ

ในการออกแบบและกอสรางเลาขาวของชาวนาในภาคอสานโดยการสำารวจขอมลขนปฐมภมเพอนำา

มาศกษาปจจยทเกยวของในลำาดบถดไปผลการศกษาขนปฐมภมทำาใหไดทราบภมปญญาประวต

ความเปนมา แนวความคด คตความเชอ ในการกอสราง โครงสรางและวสดทใชในการกอสราง

และสถานการณของเลาขาวในปจจบนตลอดจนขอเสนอแนะเพอการศกษาในลำาดบถดไป

ThisresearchisapartofAthesisinbuildingtechnologyprogram,Faculty

ofArchitectureKhonKaenuniversity. Theobjectiveof this study is to find the

conceptualofdesignandconstructionoftraditionalricebarnintheNortheastern

regionofThailand.Thestudyalsoreviewtherelevantinformationofricebarnsuch

asthewisdomofthepart,history,traditionalknowledge,structureandmaterialof

thetraditionalricebarntoprovideprimaryinformationforthefurtherstudy

คำาสำาคญ : เลาขาว,วฒนธรรมไท-อสาน

บทนำา เลาขาว หรอ ยงขาวทเรยกกนในภาษาภาคกลางเปน

สถาปตยกรรมทพบเหนไดทวไปคกบบานเรอนในชนบทของภาค

อสาน มลกษณะเปนเรอนหลงเดยวขนาดเลกแยกออกมาจาก

ตวบานใชสำาหรบเกบรกษาขาวเปลอกและผลผลตทางการเกษตรอนๆ

โดยในอดตเลาขาวถอเปนสถาปตยกรรมทมความสำาคญอยางยงตอ

วถชวตของชาวนาภาคอสาน ถอเปนสมบตทมมลคามากทสดของ

ชาวนานอกจากนเลาขาวยงเปนเครองบงบอกสถานะทางเศรษฐกจ

ของเจาของเลา บานไหนมเลาใหญอาจหมายความวามทนามาก

มควายมาก มกำาลงการผลตและผลผลตสง นาจะเปนคนขยน

ขนแขงเปนผมฐานะดและเปนทนบถอของคนในชมชนปรมาณขาว

ทอยภายในเลาจะเปนหลกประกนวา ชาวนาจะสามารถยงชพอย

รอดไปไดตลอดทงปจนกวาจะถงฤดการเกบเกยวใหมอกครง ดงม

คำากลอนโบราณบทหนงกลาวเอาไววา“ทกขบมเสอผา-ฝาเฮอนเพ

พอลอยทกขบมขาวอยในเลา-สนอนลอยจงได”(ประจกษบญอารย,

2544)คำากลอนบรรยายถงความสำาคญของการสำารองขาวไวในเลา

ปรมาณขาวในเลาจงเปนตวกำาหนดความมนคงทางอาหารและชวต

ความเปนอยของชาวนาในอดตนอกจากนยงมกจกรรมในลานบาน

ซงเปนทตงของเลาขาว ใชเปนทตำาขาว เกบของ คอกเลยงสตว

ทำาเครองจกสาน ทอผา ผาฟน เลาขาวจงเปนศนยกลางของ

กจกรรมตางๆในชวตประจำาวน

ว า ร ส า ร ว ช า ก า ร

คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

ปท 10 ประจำ�ป 2554 25

วฒนธรรมขาว “ยงฉาง”ถอกำาเนดขนเมอไดไมมเอกสารกลาวไวแนชด

แตสนนษฐานวามมาพรอม ๆ กบการเพาะปลก และมความ

ตองการเกบรกษาผลผลตเกบไวตลอดวงจรการผลต ซงในยคแรก

ทมนษยเรมทำาการเกษตรกรรมนน มนษยอาศยอยในถำา ยงไมม

การกอสรางอาคารจนเมอมนษยคนพบเครองมอทชวยใหสามารถ

สรางสถาปตยกรรมจากไมและหนได(เมอไมเกน 10,000 ปกอน)

โรงเรอนสำาหรบเกบผลผลตกเรมตนววฒนาการมานบจากนนโดย

สามารถเปรยบเทยบรปแบบดงเดมไดจากยงฉางของชนเผาในทวป

อเมรกาและแอฟรกา ทดำารงชวตดวยการลาสตวและเพาะปลก

เหมอนกบคนในยคกอนประวตศาสตร ซงทำายงฉางจากวสด

พนฐานทหาไดงายเชนดนโคลนเศษไมหนและหญานำามาขนรป

เปนโครงสรางงายๆเพอเกบผลตผลไวชวคราวสำาหรบยงชพ

ภาพท 1 เลาขาวใน แขวงหลวงพระบาง ประเทศลาว เปนรปแบบดงเดมของเลาขาวอสาน ทยงพบไดในปจจบน

ภาพท 2 ยงเกบผลผลตโบราณซงทำาจากดน (mud granary) ในถำาของชาวอนเดยนแดงในทวปอเมรกา (ซาย), ยงททำาจากเศษไม (wicker granary) และ

ยงรปทรงอสระในทวปแอฟรกา (ขวา) ลวนเปนตวอยางของยงขาวในยคแรก

ทมา: ดดแปลงจาก http://archserve.id.ucsb.edu / คนเมอวนท 5 เมษายน 2554

ว า ร ส า ร ว ช า ก า ร

คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

ปท 10 ประจำ�ป 255426

นกวชาการจนเชอวาบรรพบรษของกลมชนทพดภาษา

ตระกลไท(กลมชาตพนธหนงทมลกษณะทางภาษาและวฒนธรรม

คลายกนอยในบรเวณเอเชยอาคเนยรวมทงภาคใตของจนซงไดแก

ชาวไทยชาวลาวชาวไทดำาในเวยดนามไทยวนไทใหญในพมาจน

อนเดยไทยขนในเชยงตงไทอาหมในรฐอสสมอนเดยและชาวไท

ลอจวงปยตงมหลาวเหมาหนานลยหลในจน)เปนผเรมปลก

ขาวเปนกลมแรกในเอเชยโดยพบหลกฐานทางโบราณคดเปนเมลด

ขาวเปลอกและพลวกระดกททำาจากสะบกของควาย มอายอยใน

ชวงยคหนใหม(6700-6900ป)ทเหอหมต(Hemudu)มณฑล

เจอะเจยง ตอนใตของประเทศจน (สกญญา สจฉายาพ. 2544)

วฒนธรรมดงกลาวเปนกลมแรกๆทเรมใชไมเปนวสดในการกอสราง

สถาปตยกรรม รวมทงมการเพาะปลกขาว จงสนนษฐานไดวาเลา

ขาวทใชไมเปนวสดกอสรางกนาจะเรมตนววฒนาการมานบจากนน

ภาพท 3 หนจำาลองดนเผารปยงขาวโบราณทขดพบในสสานราชวงษฮน (ซาย) เปรยบเทยบกบยงขาว (กลาง)ในเมองกยหลนตอนใตของประเทศจน และ

ขาวตงไหม ตดในของภาชนะดนเผา(ขวา )พบทโบราณสถานเหอหมต

ทมา: ดดแปลงจาก http://history.cultural-china.com/ คนเมอวนท 5 เมษายน 2554

ทวปเอเชยสามารถผลตขาวไดกวารอยละ90ของปรมาณ

ขาวทวทงโลก และเปนทนาสนใจวายงฉางในทกวฒนธรรมทปลก

ขาวทงในไทยจนอนเดยอนโดนเซยรวมทงญปนมรปแบบท

ใกลเคยงกน ทงสดสวน โครงสราง วสด รวมทงการใชงาน ขณะ

ทอาคารประเภทอนๆ เชน วด วงหรอทอยอาศยนน มรปแบบท

แตกตางกนออกไปตามสภาพภมประเทศและภมอากาศ อกทง

ในปจจบนยงมการพฒนาเปลยนแปลงไปจากรปแบบดงเดมมาก

ในขณะทยงขาวยงคงรปแบบดงเดมมานานนบพนป ทงนเพราะ

ยงขาวในทกๆวฒนธรรมนนมพฒนาการจนเปนภมปญญาทมความ

ลงตวเหมาะสมกบบรบทของทองถน และตอบสนองวตถประสงค

ตางๆในการใชงานของมนษยไดดทสด

ภาพท 4 หลองขาวของชาวเขาบนดอยในจงหวดเชยงราย มสดสวนและรปแบบ คลายคลงกนกบ ยงขาวในชนบทของเมองโอกนาวาประเทศญปน

ว า ร ส า ร ว ช า ก า ร

คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

ปท 10 ประจำ�ป 2554 27

ภมปญญาในการกอสรางยงขาว ยงขาวเปนภมปญญาโบราณทรบใชชาวนา ทกชนชาต

มาอยางยาวนาน และยงสบทอดพฒนาจนเปนสถาปตยกรรม

ทสมบรณแบบทงดานประโยชนใชสอยและรปแบบ แมยงขาว

จะเปนสถาปตยกรรมของแตละทองถน ทไดรบการสงสมศกษา

ลองผดลองถกจนเหมาะสมกบบรบทของพนทนนๆแตปรชญาหลก

ในการออกแบบยงขาวกลบมลกษณะรวมกนอยอยางมนยสำาคญ

ทงนเพราะประโยชนใชสอยหลกของยงขาวคอการปองกนเมลด

ขาวจากความรอนความชนสตวและแมลงทจะมาทำาลายขาวให

เกดความเสยหายแนวความคดในการออกแบบจงคลายคลงกนแม

จะอยตางพนทตางสงคมวฒนธรรมและศาสนาแตสถาปตยกรรม

ทเกดขนกลบมลกษณะทคลายคลง จนเปนลกษณะเฉพาะของ

ยงขาวทสำาคญตอไปนคอ

1. ยกพนสง เพอปองกนความชนเปนลกษณะเดน

ทสำาคญของยงขาวและพบในทกวฒนธรรมทปลกขาวเปนอาหาร

ยงขาวจะตองยกพนสงเพอปองกนความชน นกหนและแมลงโดย

สวนใหญในภาคอสานจะยกสงใหคนสามารถลอดเขาไปทำากจกรรม

ไดหรออยในระดบทสามารถยกกระสอบขาวไปวางไวในชานดาน

หนายงได บางแหงความสงจะเปนสดสวนกนกบความสงของ

เกวยนเพอความสะดวกในการขนสงหรอเทากบความสงของคอก

สตวในภาคเหนอของไทยและพนทปาเขาของประเทศลาวเสาจะ

สงและใหญมากเพอใหพนจากการรบกวนของสตวใหญ เชน แรด

และชางพนทยกสงจะชวยปองกนความชนจากพนดนขณะเดยวกน

กสามารถระบายความชนและความรอนออกจากเลาขาวได

ภาพท 5 เลาขาวของลาวเทงในแขวงเซกอง ประเทศลาว (ซาย) ใชตนไมทงตนเปนเสาเพอใหพนจากการรบกวนของสตวใหญ สวนเลาของชาวเมองเสยมเรยบ

ประเทศกำาพชา(ขวา) ยกพนไมสงมากนกแตสามารถยกยายหนนำาทวมได

2. การกอสรางผนงอยรมในของเสาไมมบนไดและ

หนาตางเพอปองกนแสงความรอนและความชนในขณะเดยวกน

กสามารถระบายอากาศไดด การทผนงอยรมในของเสาจะทำาให

ภายในยงขาวไมมซอกมมทเกดจากเหลยมเสาเพอลดการสะสม

ของเมลดขาวอยตามซอกซงจะทำาใหขาวขนราและเนาแขงตดอย

รอยตอของผนงกตองไมมซอกใหขาวไปสะสมเชนกนในภาคอสาน

ของไทยจงมกตไมทบแนวตอและแนวรองของผนงและพนเรยกวา

ลกไมสวนรอยตอระหวางเสากบพนมกใชฟางมดรวมกนเปนทอน

กลมๆยาวๆวางปดไวโดยรอบ(สมชายนลอาท,2543)ยงขาวมก

มชองเปดเพยงชองเดยวใชสำาหรบเปด-ปดเพอการขนสงซงยกสง

จากระดบพนยงพอสมควรเพอกนขาวไหลออกเวลาเปด-ปดประต

(ในกรณทเกบขาวหลายประเภทจะมชองเปดหลายชอง เชนชอง

ขาวเหนยวและขาวเจา) ประตยงขาวในอดตมกมแผนไมสบขวาง

ตามความสงของขาวในยงไวเปนปฏทนเพอบอกปรมาณและเวลา

ในการนำาขาวเขา-ออก ภาคเหนอเรยกวา”ปกขทนกระดาง”และ

นยมเสยบใบไมมงคลเชนใบคณใบยอไวดานขางประต

3. โครงสรางอยภายนอกผนงเพอรบนำาหนก ระบบ

โครงสรางกบระบบผนงมกจะแยกเปนอสระจากกนพนจะทำาหนาท

ว า ร ส า ร ว ช า ก า ร

คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

ปท 10 ประจำ�ป 255428

รบนำาหนกของขาวถายเทนำาหนกลงบนตงและคานผนงจะรบแรง

ถบจากดานขางเสาจะรบทงนำาหนกและแรงถบจากผนงในเลาขาว

ขนาดใหญมกจะมเคราตเสรมระหวางเสาเพอชวยรบแรงถบของ

ขาวและมกเอยงเสาเขาเพอรบแรงอกทางหนงในภาคอสานเรยก

รปแบบนวาทรงชางข(วโรฒศรสโร,2540)

4. มหลงคาลาดชนระบายนำาไดด หลงคาของยงขาว

จะคอนขางชนเพอปองกนฝนรวทำาลายขาวภายในยงโดยยงขาวใน

เขตทฝนชกจะมความชนกวาในเขตทแหงแลง(ปจจบนความลาดชน

จะตำาลงมากเพราะมกใชสงกะสมงหลงคา)สวนยงขาวในเขตมรสม

จะมหลงคาทยนตำาจนคลมผนงทงสดานเพอปองกนฝนสาด

ภาพท 6 ยงขาวในอนโดนเชย (ซายและ

กลาง) จะมความลาดชนสงกวา

เมอเทยบกบยงขาวภาคกลาง

ของไทย (ขวา)

5. มรายละเอยดในการกอสราง เพอปองกน นก

หน แมลง ทกนเมลดธญพชเปนอาหารซงเปนศตรสำาคญซงทำาให

ผลผลตทเกบไวยงขาวเสยหายชาวอสานโบราณไดสงสมความรและ

พฒนานวตกรรมตางๆเพอปองกนผลผลตจากแมลงและหนโดยจะ

ไมวางเลาไวใกลบานรวหรอตนไมเพอกนหนกระโจนเขามาในเลา

และทโคนเสากจะใชวสดผวมนกรเอาไวเพอปองกนหนไตบางแหง

จะตดสงกะสตดเปนกรวยคลายถวยตดไวทโคนเสาเพอปองกนหน

หรออาจใชแผนไมตดเปนรปแบบเดยวกนตดทหวสา(ไมพบในไทย

แตจะพบโดยทวไปในลาวและในตอนใตของจนโดยเฉพาะบรเวณ

ทเปนปาเขาแตชาวเขาในลาวบอกวาสงกะสจะไดผลในการปองกน

ทดกวา)

ภาพท 7 ยงขาวในลาว (ซาย) ใชสงกะสหมโคนเสาสวนยงขาวในอนโดนเชย (กลาง) ใชแผนไมตดบนหวเสาเพอปองกนหนและยงดนเผาในสสานหลวงของ

จน(ขวา) มการแตงโคนเสาใหดคลายวามวสดทใชกนหนเชนกน

ว า ร ส า ร ว ช า ก า ร

คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

ปท 10 ประจำ�ป 2554 29

6. มจารต และประเพณทเกยวของกบความเคารพ

ตอธรรมชาต ทกวฒนธรรมทปลกขาวจะมผและเทวดาทเกยวของ

กบขาวแผนดนตนไมฝนนำาทสำาคญตอการเพาะปลกเชนพระ

แมโพสพพญาแถนพญาคนคาก นาค ง เงอก ฯลฯ โดยผและ

เทวดาเหลาเปนตวแทนของธรรมชาตสามารถใหคณและโทษแก

ผลผลตขาวของเกษตรกรไดจงตองมจารตประเพณเพอแสดงความ

เคารพขอขมาบอกกลาวตอธรรมชาตอยมากมายตลอดทงป เชน

ประเพณ“วนเปดประตเลาขาว”ของชาวไทอสานและชาวลาวใน

วน3คำาเดอน3 เปน เปนเปนวนทำาขวญยงขาวและนำาขาวออก

จากเลาททยงพบไดทวไปในปจจบน โดยเฉพาะ ชาวลาวโซจะถอ

เปนวนปใหมและเรยกวา “วนตรษโซ”

เลาขาวในวฒนธรรมไท-อสาน ในอดตภาคอสานของประเทศไทยรวมทงพนทอนๆรวม

ภมภาค เชน ลานนา ลาวบางสวนของพมา และเขมร เปนกลม

วฒนธรรมขาวทมอายกวา3,000ปโดยพบหลกฐานทางโบราณคด

เปนแกลบขาวในอฐและเครองดนเผาอยทวไป มอายระหวาง

2,000-3,000ปและยงพบภาพเขยนสบนผนงถำารปคนวงตอนสตว

บนนาขาวทอ.โขงเจยมจ.อบลราชธานอายกวา3,000ปนอกจาก

นนยงพบหลกฐานอนๆอกมากมายทเกยวของกบการปลกขาว ซง

หลกฐานเหลานแสดงใหเหนวาชาวอสานเรมกนขาวมานานนบ

พนปหลกฐานทเปนลายลกษณอกษรชนแรกของชาวไทคอศลา

จารกหลกท1ของพอขนรามคำาแหงซงจารกถงเลาขาวเอาไวแตจะ

เรยกเลาขาววา“เยย”ซงสามารถพบคำานไดในคำาผญาโสก(สโลก)

และวรรณกรรมของชาวอสาน(วโรฒศรสโร,2540)เชนเรองทาวฮง

ทาวเจองซงในปจจบนยงพบกลมคนทใชคำาวาเยขาวและเยยขาว

อยในวฒนธรรมทใชภาษาไทในไทยลาวจนและพมาตอมาใน

สมยอยธยากมการกลาวถงเลาขาวเอาไวดวยเชนกนโดยพบคำาวา

เลาในโองการแชงนำาสมยพระเจาอทอง(สมชายนลอาธ,2543)

สมยรตนโกสนทรตอนกลางในยคทชาวตะวนตกเรมแผ

ขยายอทธพลมาสอนโดจนไดมการสงนกสำารวจรวมทงชางภาพเขา

มาในราชอาณาจกรสยามและไดบนทกภาพของเลาขาวไวไดเปน

ครงแรกซงเมอไดวเคราะหรปถายดงกลาวกพบวาเลาขาวโบราณท

มอายกวา150ปนนมรปแบบทใกลเคยงกบเลาขาวในปจจบนมาก

ภาพท 8 ภาพวาดบานเรอนและเลาขาวขนาดเลก (ซาย) ในป พ.ศ.2409 โดย หลยส เดอลาปารท ชาวฝรงเศสทเขามาในสยามรวมกบคณะสำารวจแมนำาโขง

มรปแบบทคลายคลงกบเลาขาวทพบทวไปในปจจบน(ขวา)

ทมา: ดดแปลงจาก http://www.picturesfromhistory.com / คนเมอวนท 5 เมษายน 2554

ว า ร ส า ร ว ช า ก า ร

คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

ปท 10 ประจำ�ป 255430

คตความเชอในการการกอสรางเลาขาวของชาวไท-อสาน 1. การวางตำาแหนง ชาวนาจะวางตำาแหนงของเลา

ขาวไวไมใหหางจากตวบานมากนก โดยทเงาจะตองไมทบกนเพอ

เวนระยะหางจากบานกบเลาขาวซงทำาใหลมสามารถพดผานเลา

ขาวไดสะดวกและแสงแดดยงสองเลาขาวไดตลอดทงวนเลาขาว

จงแหงและสะอาด(อรศรปานนท,2546)ชาวผไทมกทำาใหพน

เลาตำากวาพนบานแตชาวลาวเทงบนภเขาในตอนเหนอของลาวมก

วางเลาขาวไวบนทสงกวาพนบานเลาขาวบางแหงในลาวถกวางไว

รวมกนเปนกลมกลมละหลายหลงนอกเขตบานอาจเปนกลมครอ

ญาตหรอเพอนบานทสนทสนมกนทงนเพองายตอการขนสงและ

เพอปองกนการไฟไหมไฟลามทเกดจากกจกรรมในบานและอาจ

ลกลามเขาไปไหมเลาขาวได เพราะมแนวคดวาแมไฟจะไหมบาน

จนหมด กยงพอมขาวกนประทงชวตได สวนชาวอสานจะไมสราง

เลาขาวในทศหวนอนของเรอนเพราะเชอวาเปนการนอนหนนขาว

จะทำาใหเจบปวย ในชวงเวลาตอมาทมการปลกขาวเพอการคา

ขาวมากขนชาวนามกตงเลาขาวไวใกลกบแมนำาในจดทสามารถขน

ขาวจากเลาลงเรอไปสและขายไดโดยสะดวกโดยจะหนหนาเลาขาว

เขาหาแมนำาทงนเพราะโรงสในอดตมกจะอยรมนำา ในปจจบนเมอ

มถนนเขาถงตวบานได ชาวนาจะตงเลาขาวไวตดถนนโดยมกหน

หนาออกสถนน โดยชาวบานจะคำาถงความสะดวกและประหยด

ไมยดถอฮต-คอง(ประเพณ-ครรลองปฏบต)อยางในอดตมากนก

ภาพท 9 ภาพถายเลาขาว ในเขตลาว ตนครสตศตวรรษท 19 (ซาย) เปรยบเทยบกบเลาขาว ใน จ.นครพนม (ขวา)

ทมา: http://www.picturesfromhistory.com / คนเมอวนท 5 เมษายน 2554

2. การหนทศทางของเลาขาว คนไทในภาคเหนอจะ

หนเลาขาวตามลำาดบการเกดของเจาของเลาโดยเรยงตามทศทง

แปด เชน ลกคนหวปจะหนหนาไปทางทศตะวนออกเฉยงเหนอ

สวนคนทหกจะหนไปทางทศเหนอเปนตนสวนชาวอสานและลาว

จะไมหนหนาเลาไปทางดาวชาง (ทศเหนอ) เพราะเชอวาชางจะ

กนขาวจนหมดนอกจากนนยงหามหนประตเลาเขาหาตวเรอนนน

ทำาใหเรามกพบเหนเลาขาววางหนาจวในแนวขวางตวบาน(ขวาง

ตะวน)เพราะตวบานมกวางหนาจวในแนวตามตะวน (ลองตาเวน)

คอหนหนาจวไปในทศตะวนออก-ตะวนตกสวนทพบมากทสดใน

ปจจบนคอมกจะหนหนาบานและเลาไปทางเดยวกนทางดานหนาส

ถนนทางเขาบานเพอความสะดวกในการขนสง

3. ขนาดของเลาขาว ในอดตชาวไท-อสานจะมฮต-

คองทยดถอกนมาแตโบราณคอกอนจะกอสรางเลาขาวชาวนาจะ

ตองหาโสกกะทอดเลา (โสลกทใชหาความยาวของพรงเลาขาว)

เพอหาความยาวทเปนมงคลของกะทอดโดยใหเจาของบานใชเทา

เหยยบบนกะทอดเลาขาว กลาวตามโสกแลวเดนไปขางหนาตกด

ตรงไหนกจะหยดและใหใชเอาความยาวตามนน(วโรฒ,2540)โดย

ทวไปจงมกพบวามเลาขาวอย3ขนาดคอ

3.1. เลาขาวขนาดเลก มขนาดขนาดยาว1-3ชวงเสา

กวาง1-2 ชวงเสา แตละชวงเสาอยหางกน1.00 -2.00เมตร เกบ

ขาวไดไมเกน 500 กระบง มกสรางไวชวคราว ใชวสดทไมคงทน

และราคาถก เชนปกไม ไมไผหญาคา โดยสวนใหญจะนำาเสาไม

ทงตนถากเปลอกออกตดกงแลวทงไวใหเปนงามเพอรบนำาหนกของ

ว า ร ส า ร ว ช า ก า ร

คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

ปท 10 ประจำ�ป 2554 31

ขาง(คาน)ททำาจากไมวางพาดอยบนงามไมเลาขาวขนาดเลกเกบ

ขาวไดนอยพบในครอบครวทมทนาและรายไดไมมากนกหรอเปน

เลาขาวทใชเกบขาวทเหลอจากเลาขาวขนาดใหญ ถามขาวไมมาก

พอชาวนามกจะทำาเปนเสวยนหรอซอมขาว (ตะลอมในภาษาภาค

กลาง)เอาไวใชพกขาวชวคราวกอนจะนำาไปใชประโยชน

ภาพท 10 ภาพ ISOMETRIC แสดงเลาขาวขนาดเลก กลาง และขนาดใหญ ซงมรปแบบและองคประกอบทางสถาปตยกรรมของคลายคลงกน

ว า ร ส า ร ว ช า ก า ร

คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

ปท 10 ประจำ�ป 255432

3.2. เลาขาวขนาดกลาง สำารวจพบวามมากทสด

ประมาณรอยละ90ขนาดยาว3-4ชวงเสากวาง2-3ชวงเสาใช

วสดทคงทนถาวรเชนไมเนอแขง สวนหลงคามกมงกระเบองดน

เผา หรอกระเบองคอนกรต แตปจจบนเปลยนมาเปนสงกะสเปน

สวนใหญ เลาขาวขนาดกลางเกบขาวได 500-1,000 กระบง

เมอลกสาวของครอบครวแตงงานและยงไมมทนทรพยพอทจะ

สรางบานใหมได เลาขาวจะถกตอเตมใหเปนทพกอาศยชวคราว

กอน โดยตอหลงคาออกมาเปนเพงดานขาง เรยกวา ตบตอเลา

ชาวบานเชอวาแมยงไมมบานอยกตองมขาวอยในเลาครอบครวจง

จะสามารถอยรอดได

3.3. เลาขาวขนาดใหญ ยาวมากกวา 4 ชวงเสา

กวางมากกวา 3 ชวงเสา ใชวสดทคงทนถาวรเชนเดยวกบเลาขาว

ขนาดกลางเลาขาวขนาดใหญเกบขาวไดมากกวา1000กระบงอาจ

เปนเลาขาวรวมของหลายครอบครวหรอครอบครวทมนามากใน

ภาคกลางของไทยซงผลตขาวไดปรมาณมากจะทำาตอเปนแถวยาว

ตอกนและมประตเปดในทกชวงเสาในภาคอสานโดยทวไปจะไมทำา

เลาขาวขนาดใหญมากนกถามขาวมากจะทำาเลาเพมขนมาอกหลง

แทน

4. วสดทใชในการกอสรางเลาขาว

4.1 วสดโครงสรางจากการศกษาเกบขอมลเบองตน

พบวาเลาขาวสวนใหญของเกษตรกรในภาคอสานทยงคงรปแบบ

ดงเดมทสบทอดกนมาจากบรรพบรษโครงสรางยงคงเปนระบบเดม

ฐานรากของเลาขาวมกใชหนรองเพอรบนำาหนก(แตในปจจบนนยม

ฝงเสาลงในดนหรอใชตอมอคอนกรต)โดยใชเสาไมรบนำาหนกของ

ขาง(คาน)ขางจะรบนำาหนกของพนตงและกะทอด(พรง)ซงถาย

นำาหนกมาจากผนงโดยขางและกะทอดและผนงจะอยรมดานใน

ของเสาทผนงภายนอกจะมเคราตรดเอาไวรบแรงถบการออกแบบ

ใหเสาลอยอยภายนอกอยางอสระจากระบบผนง กเพอเสาชวย

รบแรงถบทเกดจากกองขาวภายใน วสดทใชทำาโครงสรางจงตอง

แขงแรงมาก สวนใหญจงทำาจากไมเนอแขง แตถาเปนเลาขาว

ชวคราวกจะทำาจากไมงามกงไมหรอไมไผสวนวสดทใชทำาพนกมก

ใชไมแปรรปวางบนตงไมแตถาหาไมไมไดกจะใชกงไมหรอไมไผเชน

กน และยงพบวาในพนทชนบททหางใกลมการทำาพนโดยจะสาน

ไมไผสานวางทบกนหลายชน โดยใชตงทำาจากไมไผทงลำาวางเรยง

กนถๆ เพอรบนำาหนกดวยชาวนาเลอกใชระบบและวสดโครงสราง

ทเรยบงายแตแขงแรงมความสมบรณแบบดวยประโยชนใชสอยจง

ใชมาจนปจจบนสวนวสดผนงและหลงคานนไดเปลยนไปใชวสด

สมยใหมตามเทคโนโลยการกอสรางสภาพสงคมระบบเศรษฐกจ

และคานยมทเปลยนแปลงไป

ภาพท 11 แสดงรปดานของเลาขาวขนาดเลกแบบถาวร(ซาย)และเลาขาวชวคราวขนาดเลก(ขวา)

ว า ร ส า ร ว ช า ก า ร

คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

ปท 10 ประจำ�ป 2554 33

4.2 วสดหลงคา หลงคาของเลาขาวในภาคอสาน

สวนใหญมกทำาเปนทรงจวซงเปนรปแบบทสะดวกในการกอสราง

และยงสามารถคมแดดและฝนไดด ในอดตโครงหลงคา จะม

สะยว(จนทน)เปนโครงสรางหลกรบนำาหนกจากแปและวสดมงซง

เปนหญาแปนเกลดททำาจากไมหรอไมไผสบเปนชนสวนผทมกำาลง

ทรพยและแรงงานมากกจะมงดวย กระเบองดนเผา จนในชวงไม

เกน100ปทผานมาไดมการนำาสงกะสเขามาใชในภาคอสานเมอ

การขนสงโดยรถไฟไปถงจ.นครราชสมาโดยเรมตนจากการใชเปน

ภาพท 12 แสดงรปตดของเลาขาวขนาดเลก ซงมกตดปลายเสาเปนงามไมเพอรบขางไมททำาจากไมทงตน

วสดมงหลงคาบานพกของขาราชการและพอคา และถาชาวบาน

พอมกำาลงทรพยกจะเปลยนหลงคาบานแบบเดมมาเปนสงกะส

เพราะสงกะสเปนวสดราคาแพงและทนสมยในยคนน ทสำาคญคอ

ไมรวซม และยงสามารถรองนำามาเกบสำารองไวไดงายกวาหลงคา

แบบเกาในยคทระบบประปาของรฐยงไปไมถงในหมบานสงกะส

จงไดกลายเปนวสดทใชในการกอสรางทงหลงคา และ ผนงหรอ

แมแตพนมาจนกระทงปจจบน

ภาพท 13 เลาขาวมงหลงคาดวยกระเบองคอนกรตแบบเกา (ซาย) เลาขาวแบบดงเดมทเปลยนหลงคาจากแปนเกลดไมมาเปนสงกะส (กลาง) และเลาขาวททำา

จากไมไผทงหลง (ขวา)

ว า ร ส า ร ว ช า ก า ร

คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

ปท 10 ประจำ�ป 255434

4.3. วสดผนง ชาวนานยมใชไมเนอแขงเปนวสด

ผนงมากทสดเพราะเปนวสดทหาไดทวไปในธรรมชาตแตเนองจาก

ระบบการกอสรางทเปลยนไป ราคาทสงขนและกฎหมายเกยวกบ

การตดไม ทำาใหไมสามารถหาไมไดงายตามธรรมชาต จากการ

สำารวจพบผนงททำาจากไมเพยง 48% เพราะชาวบานบางสวน

ไดเปลยนมาใชสงกะสทำาผนงมากขนและพบมากเปนอนดบรอง

ลงมาประมาณ 41%สวน ไมไผสานเปนวสดผนงทพบนอยมาก

ประมาณ7%โดยพบในเขตปาเขาทหางไกลเปนเลาขาวชวคราว

หรอเปนเสวยนเทานน สวนใหญจะสานดวยลายงายๆเชนลายขด

แตะและเพอเพมคณสมบตในการปองกนความชนชาวนาจะฉาบผว

ไมไผสานดวยขเปยหรอดนเปยคอวสดทมสวนประกอบหลกเปน

ดนดนโพน (ดนเหนยวบรเวณจอมปลวก)ผสมกบเศษฟางสบเปน

เสนใยคลกกบแกลบและวสดประสานเชนขควายยางบง(ยางจาก

พชชนดหนง)หรอยางจากการเคยวหนงสตวโดยเรยกรวมวา“ฝา

เปย”ใชฉาบผนงภายนอกพบวาชวยลดอณหภมปองกนความชน

และทำาใหผนงคงทนถาวรขนและยงพบวาใชเปนวสดผนงสำาหรบท

อยอาศยอกดวยชาวบานบอกวาวสดชนดนเปนเทคโนโลยดงเดมท

นำามาจากประเทศจนโดยผานทางเวยตนามและลาว

สถานการณของเลาขาวในปจจบน ในปจจบนการปลกขาวไดเปลยนแปลงไปมาก ทงใน

ดานกระบวนการและเทคโนโลยการผลต อกทงระบบการผลต

กไดเปลยนเปนการปลกขาวเพอการคาชาวนาจงไมเกบขาวไวเพอ

บรโภคหรอเกบขาวเปลอกบางสวนไวทำาพนธอยางในอดตเมอเกบ

เกยวเสรจกจะขายทนทเพราะตองรบนำาเงนไปชำาระหนคาปยยา

ฆาแมลงและคาเมลดพนธบางกไมมแรงงานหรอไมมพนทสำาหรบ

ตากขาวทำาใหตองขายขาวใหพอคาในราคาตำากวาทควรไดรบเลา

ขาวจงมความจำาเปนตอชวตชาวนานอยลงซงถาหากชาวนาเกบขาว

ไวในเลาอกชวงเวลาหนง เพอใหความชนลดลงหรอเกบรกษาไว

เพอรอใหราคาขาวในตลาดสงขนแลวจงขายจะทำาใหมรายไดมาก

ขนกวาเดม

จากการสำารวจพบวาปจจยสำาคญในการเลอกใชวสด

กอสรางเลาขาวของชาวชนบทคอราคาถก หาวสดไดงาย และ

กอสรางไดรวดเรวดวยกำาลงคนทมในทองถน ทำาใหเลาขาวทสราง

ขนใหมใชเหลกเคลอบสงกะสเปนวสดหลกแตการเกบรกษาเมลด

ขาวทดนน ตองเกบไวภายในเลาขาวทมสภาพความชนสมพทธไม

ภาพท 14 ฝาไมไผฉาบดวยดนเปยแบบตางๆทสำารวจพบในภาคอสาน ซงสามารถรกษาไมไผคงทนอยไดหลายสบป

เกน70%และอณหภม15-30องศาเซลเซยสซงในภาคอสาน

มสภาพอากาศคอนขางรอน-ชน(ความชนสมพทธประมาณ75%

และอณหภมมากวา 32 องศาเซลเซยส) ทำาใหบางสวนของเมลด

ขาวเกดความเสยหายระหวางการเกบรกษาไวในเลาโดยมอตราการ

สญเสยโดยเฉลยประมาณ11%(อรรควฒทศนสองชน,2526)ซง

เมอพจารณาคณสมบตของวสดทใชในการกอสรางเลาขาวในภาค

อสานทงหมดพบวาเหลกเคลอบสงกะสเปนวสดทมคาสมประสทธ

การนำาความรอนสงกวาวสดอนซงทำาใหอณหภมอากาศภายในเลา

ขาวสงมากจนเปนผลใหเมลดขาวเหลองและแตกหกงายเมอนำาไปส

สวนวสดทหาไดงายตามธรรมชาตและราคาถกอกชนดคอไมไผสาน

กไมสามารถปองกนความชนไดดเทากบไม ซงมราคาแพงมากใน

ปจจบน ทำาใหมชาวนาบางสวนยงคงใชภมปญญาเกาแกอยางเชน

ผนงไมไผสานฉาบดวยดนเปยเพราะราคาถกและสามารถกอสราง

ไดงายดวยแรงงานในครวเรอน

ในภาคอสานมเลาขาวถกใชงานประมาณรอยละ70จาก

จำานวนทงหมด1,698,163แหง(ศภชยซอตรง.2548)ซงเลาขาวท

ไมไดใชงานชาวบานมความเชอวาไมควรรอเอาไมไปใชทำาบานเรอน

ว า ร ส า ร ว ช า ก า ร

คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

ปท 10 ประจำ�ป 2554 35

จงมกจะดดแปลงเปนคอกสตวบางกใชเปนทเกบของบางสวนได

ถกทงราง ใหทรดโทรมและคอยๆลดความสำาคญลงไป เลาขาวท

ไมไดใชจำานวนมากกวาหาแสนแหงทวทงภาคอสาน ลวนแตมเปน

สถาปตยกรรมทมคณคาและสามารถนำากลบมาใชใหเกดประโยชน

ไดอกครงถามการศกษาและพฒนาเลาขาวเหลานอยางจรงจงดวย

การผสมผสานเทคโนโลยทางการเกษตรสถาปตยกรรมวศวกรรม

ความรดานเศรษฐศาสตรและสงคมศาสตรเขากบภมปญญา

แบบดงเดมของทองถน ใหเกดเปนเปนองคความรใหมทนำาไปใช

ประโยชนไดอยางยงยน พอพยงและสามารถตอบสนองความ

ตองการของชาวนาในสถานการณปจจบนไดอยางตรงจด

เอกสารอางองประจกษ บญอารย. 2544. เฮอนอสาน. เฮอนอสานและอาคาร

โบราณอสาน:สถาบนราชภฏอบลราชธาน.

วโรฒศรสโร.2540.เลาขาว:ยงฉางแหงภมปญญาอสาน,สารคด

(ม.ค.2540),12(143),167-172.

ศภชย ซอตรง. 2548. รายงาน ผลงานวจยพฒนาชนบท (ทน

ยเสด)เรองรปแบบ ทเหมาะสมของยงขาวเปลอก

ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ. คณะวศวกรรมศาสตร

มหาวทยาลยขอนแกน.

สมชาย นลอาธ. 2543. เลาขาว. มหาสารคาม : สำานกงาน

กองทนสนบสนนการวจยโครงการเมธวจยอาวโส

คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลย

มหาสารคาม.

สกญญา สจฉายาพ. 2544. ขาวในคตชนของคนไทย-ไท.ขาวใน

ศลปะและวฒนธรรม(เอกสารเผยแพรลำาดบท1):มลนธ

ขาวไทยในพระบรมราชปถมภ.

อดลยเหรญญะ.2550.การศกษาการออกแบบและการกอสราง

สถาปตยกรรมหลองขาวแบบไทเขน บานตนแหน

อำาเภอสนปาตอง จงหวดเชยงใหม.เชยงใหม:บณฑต

วทยาลยมหาวทยาลยเชยงใหม.

อรศรปานนท.2546.ภมปญญาชาวบานในเรอนพนถนไท-พวน

ในประเทศไทย. กรงเทพฯ : สถาบนวจยและพฒนา

มหาวทยาลยศลปากร.221-226.

อรรควฒ ทศนสองชน. 2526. ความรเรองขาว. กรงเทพฯ :

ภาควชาพชไรนา คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลย

เกษตรศาสตร.

Francis Garnier: 1885.Voyage d’exploration en Indo-

Chine, effectué pendant les années 1866,

1867 et 1868 par une commission française.