View
216
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
1
MT NN VN HC CNG GIO BNG CH QUC NG
CHNH THC BT U VI GIO S ALEXANDRE DE RHODES[1]
Khi n Vit Nam vo th k XVII, cc v tha sai ngoi quc tn trng nn
vn ha Vit Nam: h hc ting a phng, ch vit Vit Nam, lc l ch
Nm, th ch ca tng lp c hc sch thnh hin. Cc gio s n t Vit Nam
vi mc ch truyn gio. V yu mn nhng ngi m cc ngi Loan Bo Tin
Mng, nn cc ngi knh trng nn bn sc vn ha bn a. Cc ngi em Li
Cha cho ht mi ngi, khng phn bit thnh phn x hi, nn hc ch Nm
tip xc vi thnh phn tr thc, quan li, s phu v s si ang quen s dng
loi ch vit ny. Nhng thnh phn i a s dn chng thuc tng lp tht hc,
m ch khng bit c ch Nm, lam l vi ming cm manh o hng ngy, ting
ni vi cung ging nh ting chim ht tuyt vi nhng kh hc. Cc ngi nghin
cu ting ni Vit Nam trong khung cnh vn ha lc , to ch vit mi bng
phin m v vit theo mu t la tinh, son cng ng php v nhng ni
dung gio l.
Gio s Trn Vn Ton nhn nh v thi ca cc gio s mi n hi
nhp vo vn ha nc ta nh sau[2] :
Trc ht, ngay t th-k XVII, cc gio-s Ty-phng sang Vit-Nam
truyn gio, ra cng quan-st phong-tc tp-qun, ng thi hc ting ni v
ch vit ca ta, d b chia-s nim tin ca h vi ngi mnh. H rt c thin-
cm vi ngi Vit, v vit ra nhiu li ca-tng vn-ha v ngn-ng ca chng
ta. Ngay trong u th-k XVII, gio-s Girolamo Maiorica l ngi (Italia)
son ra hng chc cun sch o bng ch nm. Sau gio-s Alexandre de
Rhodes (c- L) qu Avignon (nay thuc v nc Php) cho in ti Roma
nm 1651 sch gio-l bng ch quc-ng Vit-Nam v ting La-tinh, sch v
ng-hc Vit-Nam bng ting La-tinh v t-v Vit-B-o-nha-La-tinh. Nhng
ngi xng-xut ra cc cng-trnh y vn l nhng ngi c hc-thc, c u
c ci m, v ra cng hc hi c nhiu, nhng ta khng nn qun rng cc v
y hc vi ngi Vit mnh.
Cc gio s dng Tn trong th k XVII v cc gio s truyn gio trong
nhng th k k tip vn tn trng vn-ha dn-tc, nghin cu lm cc t in v
trnh by gio l bng ch Nm cho mt s quan li, nho s v s si.
[1] V Long T, Lch s vn hc Cng Gio Vit Nam" , cun 1, ca, nxb T Duy, Si Gn 1965, tr.236.
[2] Gio s Trn Vn Ton, Ch quc-ng v ch nm-T-v Taberd v di-sn vn-ha Vit-Nam C trch on trong Dictionarium Anamitico Latinum, VH NXB Vn Hc, trong tiu mc: T V Taberd v
Di Sn Vn Ha Vit-Nam trang il v nhng trang k tip.
2
Khi vit sch v cho ngi Vit v nhng iu rt tn-nghim nh tn-
gio, h dng ngay ch nm (nh trong cc tc-phm ca Girolamo Maiorica),
v ngi cng-gio tip-tc vit, in v dng sch ch nm cho n gia th k
XX. Tuy vy h cng tm cch vit ting Vit theo mu-t La-tinh cho ngi
u-chu hc ting Vit cho d. Th ch vit y c khnh-thnh trong sch
Php ging tm ngy ca A. de Rhodes cho in ti Roma nm 1651. Chnh v -
thc c rng ngn-ng l kho-tng qu-bu ca vn-ha dn Vit, v cng
chnh v mun dng ting Vit cho ng ngha, cho ng vn-php, cho nn ngay
t th-k XVII, t A. de Rhodes tr i, nhiu gio-s u-chu ra cng lm t-
v v vit v ng-hc Vit-Nam[3].
Trong sch T in, c cha Taberd cng quan tm bo lu v i chiu ch
Nm, son tho nhiu kha cnh trong t in ca ngi bin son (1838) tri
rng kin thc khoa hc, gio l cho nhiu thnh phn dn chng cn tra cu (s
trnh by trong phn ni dung bi nghin cu ca Gio s Trn Vn Ton).
Gio s Trn Vn Ton khng nh nh sau:
i vi nhng ai c lng tha-thit vi vn-ha dn-tc, th cun t-v Vit-
La-tinh do gim-mc Taberd bin son v cho in bn n- nm 1838, thc l mt
ti-liu khng th b qua, v n nh du mt chng ng quan-trng trong lch-
s hnh-thnh ca nn quc-hc Vit-Nam. Quan-trng l v y l ln u tin
ch quc-ng c i chiu vi ch nm trong mt cun t-v c in ra. Cc t-
v ch nm c bin son v n-hnh sau ny u ly li ci sng-kin nh l
mt vic rt t-nhin[4].
Ngay trong th k XX, Gio hi Vit Nam vn tn trng ch Nm v son
tho sch dy ch Nm cho dn chng hc tp, nh quyn Hn T Qui Ging
ca . H Ngc Cn (nm 1927), mn t nhiu trong sch Thy Prmare v
Thy Chouzu son tho[5].
C th ni, t hu bn th k XVII dn dn phn ra 2 xu hng thc tin
trong vn hc nc nh: Vn hc Vit nam c trnh by theo ch vit Nm v
Vn hc Nh o theo ch quc ng, t t pht trin trong khng gian tn gio
cng gio, c V Long T gi : Vn hc Cng Gio bng ch quc ng[6].
[3] Gio s Trn Vn Ton, Ch quc-ng v ch nm-T v Taberd v di-sn vn-ha Vit-Nam [
4] Xin xem : Gio s Trn Vn Ton, Ch quc-ng v ch nm-T v Taberd v di-sn vn-ha Vit-Nam. [
5] Xin c Phn Ta ca Hn T Qui Ging ca . H Ngc Cn, in ln th hai, Hng Kong, Imprimerie
de la Socit des Missions trangres 1927.
[6] V Long T, Lch s vn hc Cng Gio Vit Nam" , cun 1, ca, nxb T Duy, Si Gn 1965, tr.236.
3
Tht vy, phm tr theo thut ng Vn hc Cng Gio bng ch quc ng
c hai bi tham lun trong Hi Tho Khoa Hc BNH NH VI CH
QUC NG, t chc ti Tp. Qui-Nhn vo ngy 12-13/01/2016 trch dn bi
nghin cu ca ng V LONG T, Lch s vn hc cng gio Vit Nam, cun
1, nxb T Duy, Si Gn 1965 , trang 236, i n kt lun nh sau:
Vi T in Vit-B-La, Ng php ting Vit v Php ging tm ngy, ch
Quc ng c in ch v th nghim trong phm vi sng tc. Mt nn vn hc
cng gio bng ch Quc ng chnh thc bt u vi gio s Alexandre de
Rhodes - nh nghin cu V Long T nhn nh.[7]
Chng ti da vo nhng tham lun ca cc nh nghin cu trong k Hi
Tho Khoa Hc, Bnh nh Vi Ch Quc Ng ngy 12-13/01/2016 ti TP. Qui-
Nhn. c bit chng ti trch dn phn ln nhng bi chuyn su trc 1975 v
Gio S c L nh ca cc nh nghin cu: ng Nguyn Khc Xuyn, Phm
nh Khim, nxb. Tinh Vit Vn on, Si-gn nm 1961, ng V Long T,
Lch s vn hc Cng Gio Vit Nam" , cun 1, ca, nxb T Duy, Si Gn 1965,
cng nh gio s Trn Vn Ton (sd) tm hiu ni dung sau y:
MT NN VN HC CNG GIO BNG CH QUC NG
CHNH THC BT U VI GIO S ALEXANDRE DE RHODES
Chng ti xin trnh by ti nghin cu trn theo cc chng nh sau:
[
7] + Xin xem bi tham lun ca ThS. Nguyn Vn Biu, T BNH NH TRONG TIN TRNH LCH S
CH QUC NG (Hi Tho Khoa Hc Bnh nh vi Ch Quc Ng, ti Tp. Qui-Nhn , ngy 12-
13/01/2016.)
Trong phn trch dn, chng ti in ch m cu: Mt nn vn hc cng gio bng ch Quc ng chnh
thc bt u vi gio s Alexandre de Rhodes nh im khi u cho vic nghin cu ca chng ti.
+ Xin xem thm bi tham lun ca 2 tc gi Th.s. Nguyn Ngc Oanh v PGS. TS. Nguyn Cng c:
MT VI CH DU CA PHNG NG BNH NH - NAM TRUNG B TRONG T IN VIT -
B - LA CA ALEXANDRE DE RHODES.
( Xin trch on):
tin cho ngi u chu hc ting Vit, c L dng cng vit ring phn ng php ting Vit
bng ting La tinh t u sch. y l phn dn gii v ch v vn, trng m v cc thanh iu, v
danh t, i danh t, ng t, n c php. y cng l phn tn nhiu cng sc ca v gio s ny.
Vi T in Vit-B-La, Ng php ting Vit v Php ging tm ngy, ch Quc ng c in ch v th
nghim trong phm vi sng tc. Mt nn vn hc cng gio bng ch Quc ng chnh thc bt u vi
gio s Alexandre de Rhodes - nh nghin cu V Long T nhn nh.
https://vi.wikipedia.org/wiki/Alexandre_de_Rhodes
4
I- CHNG MT: S LC TIU S CA GIO S ALEXANDRE
DE RHODES (C L) : GIA TC V S NGHIP [8]
II- CHNG HAI: PHN TCH CC TC PHM CH QUC NG
CA ALEXANDRE DE RHODES [9]
A - T in Vit-B-La, Ng php ting Vit.
B- Php Ging Tm Ngy, ch Quc ng c in ch v th nghim trong
phm vi sng tc.
C- Mt nn vn hc cng gio bng ch Quc ng chnh thc bt u vi
gio s Alexandre de Rhodes.
III- CHNG BA: NHN NH & MT S TC GI VN HC KI-
T GIO QUA DNG THI GIAN TRN 200 NM.
Chng ti xin trnh by NI DUNG bi nghin cu trong Chng Mt.
I- CHNG MT: S LC TIU S CA GIO S ALEXANDRE
DE RHODES (C L) : GIA TC V S NGHIP
Cng trnh La tinh ha ting Vit Nam vo tin bn th k XVII l mt vic
lm tp th ca cc gio s Dng Tn truyn gio ti ng Trong, c s ng gp
tch cc trong nhng nm thng di ca mt s tn hu Vit Nam. Nhng vic son
tho, in n T in Vit-B-La, Ng php ting Vit v Php Ging Tm Ngy
vo nm 1651 c coi l cng lao to ln ca gio s ALEXANDRE DE RHODES
(thng gi l C L)[10
]. Nhng con ngi v i nh th hp th c
[
8] Da trn ti liu Gio S c L v Tc Phm Quc Ng u Tin, Nguyn Khc Xuyn - Phm nh
Khim. Ti bn trn cun Php Ging Tm Ngy ca Alexandre de Rhodes , do Andr Marillier sao lc,
ch thch v lp bng tham chiu. Tinh Vit Vn on, Ban S hc : 232/19 Hin Vng, Saiggon `961
(K Nim Tam Bch Chu Nin).
[9] V Long T, Lch s vn hc Cng Gio Vit Nam" , cun 1, ca, nxb T Duy, Si Gn 1965.
[10
] Xin xem Petrus Paulus Thng,Ch Quc Ng v Mi Trng Bnh nh.
Xin trch on : Tht vy, Ch Quc Ng (CQN) Vit Nam cng do cc v Tha sai thuc Dng Tn
Tnh Dng Nht Bn (lc y tp trung Macao) ngh ra, theo cng mt m thc, nhm cng mt mc ch,
trng tn tt p mi n ngy nay do nhng yu t khch quan nhng ch yu do nhng yu t ch
quan. Ch quan y chng ti mun hiu theo chiu hng ch ng tch cc. Phi khng nh CQN l
mt cng trnh tp th. Ni Alexandre de Rhodes (c L) l cha , l ng t ca CQN, ch l mt
cch ni thng dng, ph thng, tin dng. c L l ngi tp i thnh CQN. Tuy nhin cch thc
ny cng khng nh vai tr ca c L. Gn y c kin cho rng c L ch c cng chp li nhng
cun t v, t in ca hai v tha sai Dng Tn khc l Gaspar dAmaral (1592-1645/1646), vi cun
Diccionario da Lingua Annamitica v cun Diccionario amanita-portugues-latim v Antonio Barbosa
(1594-1647), vi cun Diccionario portugues-anamita. Thc t th nhng cun trn b tht lc mt
ri. Ngy nay chng ta ch nghe ni th hoc bit qua mt ti liu no . Tht ra cng vic son t in l
5
dng mu gia tc, mi trng tn gio, v c o luyn trong mt khng gian
sng i thnh hin cho l tng cao p: truyn gio vng Vin ng nh th
no?.
C th tm tt vi nt s lc tiu s ca Gio s ALEXANDRE DE
RHODES da vo mt s ti liu nghin cu trong ngy Hi Tho Khoa Hc
Bnh nh vi Ch Quc ng (Bnh nh, ngy 12-13/01.2016)[11
]. Tuy nhin,
c tm nhn tng qut v Gia tc, v S nghip ca Gio s ALEXANDRE DE
RHODES, chng ti xin php trch on hu nh ton b ti liu ca hai tc gi
Nguyn Khc Xuyn Phm nh Khim, ti bn trn cun PHP GING
TM NGY, ca ALEXANDRE DE RHODES, NXB Tinh Vit Vn on
(nm 1961), t trang XIV XXVI.
(I). CNG DN C GIO HONG
Nu Gio s c-l c th cn cc v th y cn gi c n ngy
nay, chc chn ta s c thy , sau hng ch h, tn, n mc quc tch ghi
my ch: Cng-dn c Gio-Hong (sujet du Pape). Qu thc mi chnh
l quc-tch ca Cha c-l trn thc t cng nh php l. Bi v tnh Avignon,
sinh qun ca ngi, thuc a ht Comtat Venaissin, lc y tuy khng cn l ni
ng tm ca my v Gio Hong thi cn kim, song vn l lnh th ca Ta
Thnh La-M m c Gio Hong l Quc Trng.
Nguyn qun gia nh c-l trc th x Rueda thuc tnh Calatayud, x
Aragon, trong nc Ty-Ban-Nha. T a phng ny ng ni gio s l
Bernardin da Rueda[12
] v b ni l Jeanne de Tolde (tn mt tnh Ty Ban Nha)
mt cng vic tp th, thng ngi i sau da theo cng trnh ca ngi i trc hoc ngi khc, hoc
l cng vic ca nhiu ngi cng tc, ngi ng tn tc gi chng qua l ngi ch bin m thi. Ngoi
ra nu em so snh cc cun trn, nu c th so snh c, vi cun Dictionarium Annamiticum
Lusitanum Latinum (nm 1651) ca c L th s thy cun t in ca c L s hn nhiu, hon
chnh hn. l cha ni n cng sc ca mt ngi khi lm cun t in khng Vit Nam, khng c
s gp cng gp sc ca cc cng tc vin ngi Vit. Phi cng nhn cng sc v ti nng ca c L
thi. Khng g bng thc t trc mt! Trc cha ai lm c mt cun t in CQN nh vy. V mi
187 nm sau mi c mt cun t in khc vt qua c. l cun Dictionarium Anamitico-
Latinum (nm 1838) ca J.L.Taberd.
[11
] Trch dn theo ti liu tham lun ca ng Th Phng (Vin T in hc v Bch khoa th), L CH S
NGHI N CU V S RA I CA CH QU C NG , trang 38-39, trong ti liu Hi Tho Khoa
Hc BNH NH VI CH QUC NG, Bnh nh, ngy 12-13/01/2016.
Alexandre de Rhodes sinh nm 1593 ti Avignon, vo d ng Tn ti Roma nm 1612. ng c c i
truyn gio ti ng Trong nm 1624, c c n thnh lp vng truyn gio ng Ngoi nm 1627 v
y cho n khi b trc xut nm 163 . n nm 164 , ng li c c ph trch vng truyn gio ng
Trong (164 -1645), 1645 b vnh vin trc xut ti Vit Nam. C nhiu kin khc nhau v vai tr khai
sinh cc cng trnh c tnh cht quyt nh s hnh thnh ch quc ng ca Alexandre de Rhodes. Nhng
vai tr ca Alexandre de Rhodes v s hnh thnh ch quc ng c ghi nhn chnh thc vo nm 1993.
Ngy nay c nhiu ti liu coi ng c tn vinh nh ngi khai sinh ra ch vit Vit Nam.
[12
] Nguyn Khc Xuyn Phm nh Khim, ti bn trn cun PHP GING TM NGY, ca
ALEXANDRE DE RHODES, NXB Tinh Vit Vn on (nm 1961), t trang XIV
6
di c n Avignon hi thng bn th k th 16 [13
] sng bng ngh bun t la.
Thn sinh ngi l ng Bernardin de Rhodes (tc Bernardin II) c lit vo bc
thn ho (noble) tnh Avignon.
Theo cc sch xut bn th Alexandre de Rhodes cho i ngy 15 thng
03 nm 1591, nhng nu tnh tui theo nhng bt tch ca chnh gio s, th ngi
phi sinh vo nm 1593 mi ng[14
]. Ngoi ngi anh c l Raymond de
Rhodes, mang tc Seigneur dAuriac[15
] gio s cn c ngi em l Georges
de Rhodes, sinh nm 1597, cng ti Avignon. Ngi em ny, nm 1615, cng vo
Dng Tn theo bc chn anh, ri lm Vin trng hc vin Dng tn ti Lyon,
vit nhiu sch v thn hc v trit hc, v t trn ti Lyon ngy 17/05/1661. Mt
ngi ch rut ca gio s cng sinh sng Lyon, lm mt y s thi danh lm
khoa trng trng y khoa Lyon[16
].
Theo nhiu nh kho cu, v con chu ngy nay cng nhn nhn [17
] th t
tin dng h c L vn l ngi Do-thi cng tr li cng Cha. Danh t
Rhodes (m ta phin m l c L) gc ting Y-pha-nha Rueda, va l tn th
x qu hng, li va c ngha l bnh xe, biu hiu ca ngi Do Thi. Biu
hiu ny c khc trn m ch ng b ni ca gio s hin cn ti Avignon. Nhiu
gia nh Do Thi cng gio Avignon thi y cng c ph hiu nh vy.
Ra i di bng nhng n i c knh ca my triu i Gio Hong A-
lch-sn c L li c nui dng trong mt gia nh o c, c lin lc cht
ch vi cc cha Dng Tn s ti: Giy t cn lu tr li vin bo tng Calvet
(Avignon) cho bit ng ni Gio s c L dng cng cho nh Dng Tn mt
tha t khu Cavaillon ly hoa li chi dng.
Theo mt ti liu ring chng ti hin c, th tn ng ni gio s c L l Barthlmy de Rhodes. iu
y ng hay l do s sao chp ln chnh t Bernadinus ra Bartholomeus?
[13
] Sd. Trong cun Ngi Chng Th Nht, chng ti d theo GAIDE, quelques renseignements sur la
famille de Rhodes (Bulletin des Amis du Vieux Hu, B.A.V.H., 1927, t tr. 225) ni gia nh c L n
Avignon t cui th k 15, xt ra khng ng. Gio s sinh vo nhng nm cht th k 16, m gia nh n
Avignon mi t i ng ni m thi, vy th ch 5,6 chc nm trc.
[14
] Sd ca Nguyn Khc Xuyn Phm nh Khim : Cn c theo bc th dn ch thch (1) trang XIV,
gio s c L, hi ma thu nm 1617, bc vo nm th 25. Cn c theo Voyages et Missions
(1854) trang 5 th gio s ri qu hng vo nh Tp D ng Tn (nm 18 tui). Bt tch ca nh Tp Dng
Tn nm 18 tui. Bt tch ca Nh Tp ny (ti liu vn kh) ghi r thanh nin c L c gia nhp
nm 1612 v phng 19 tui. Vy nu gio s c L sinh nm 1591, th nm 1612 ng 21 tui, v
nm 1617: 26 tui, l sai. Cn c theo cc iu ch dn trn y v s tui, th nm sanh ca gio s ng
hn ht phi l nm 1593: sinh nm ny th n nm 1612, ng c 18-19 tui, v nm 1617: chn 24
tui hay l bc sang nm 25 tui. Do s tra cu h s gia nh c L ti Avignon (ti liu ring ca
tc gi).
[15
] Sd : Chi tit ny do s iu tra c h s gia nh c L ti Avignon (ti liu ring ca tc gi).
[16
] Sd: Gaide: Sch dn thng.
[17
] Sd: Cn c theo mt bc th ca ng Hugues Jean de Dianoux, vin chc cao cp ngnh ngoi giao
Php. ng ny l dng di gia tc c L v pha ngoi. (Ti liu ring do gio s Gustave Meillon gi
cho). Li theo tin tc t Avignon, th hin nay khng cn ai mang tn de Rhodes, song c tc danh du
Roddr, c l cng mt nguyn y. (Ti liu ring nhn c do Cha Franchet, Vin trng hc vin Dng
Tn Avignon).
7
Sau nhng nm tiu hc v trung hc qu nh, Alexandre de Rhodes ny
ch dng hin cuc i cho Cha: nm 1612, khong 18-19 tui, ng c nhn
vo nh tp Dng Tn La M tp vin Saint-Andr du Quirinal. Dng Tn Cha
Gisu do thnh Y-nha-x sng lp nm 1534 vi mc ch tng phn cng trn
mt trn truyn b c tin, hi y ang pht trin rt mnh m, do nh hng trc
tip ca v sng lp, v tm gng sng chi ca thnh Phan-xi-c-Xa-vi-, quan
thy ng Phng. Cc chin s ca Dng chia nhau i khp th gian chinh phc
cc linh hn, nhiu v ni ting nh cha Matteo Ricci (Li M u) Trung Hoa,
cha Nobili n . Alexandre de Rhodes, ri y sp ni tip lp ngi xut
chng .
Ti hc vin La M, chng sinh c L chuyn ch v thn hc v ton hc.
Mn ny vo thi , l mt (ph t) rt c lc cho vic truyn gio, v nh n
m cc gio s tnh ton c nht thc, nguyt thc, v c a thin , ch
to c ng h my mc, do m gy c cm tnh v uy tn i vi vua
quan cng nh dn chng cc x truyn gio. Mt trong nhng bn ng mn
ca Gio s c L l gio s Schall, ngi c, sau ging o Trung Hoa, c
son b sch bch khoa thin vn hc bng ch Hn [18
].
Sau khi c php cha b trn Vitelleschi, gio s c L n lnh php lnh
ca c Gio Hong Phaol V, ri theo ng b i Lisbonne, Th B o
Nha, sang Vin ng truyn gio. Ngy 4 thng 4 nm 1619, ng p tu
Thnh n T-r-xa cng vi nm bn ng tu Dng Tn trong c cha
Jrme Majorica, ngi , v sau c ging o X Bc, v trc tc c mt
kho sch Nm hin nay cn lu tr ti Vatican. Va ra khi c my ngy
gp phong ba rt gi, xong nh n ring c M can thip m gio s k nh mt
php l nn c cu thot.
Sau nhng chng gh kh lu ti Goa (n ) v Malacca (M Lai) Cha
c L n o Mn (Trung Hoa) ngy 29/05/1623, nh vo ging o Nht
Bn. Nhng lc y sau nhng cuc tn st cng gio rt gi di ngi Nht
ng cht mi ca ng. Cha b trn tnh Vit ng ca Dng Tn lin phi Gio
s c L n x Nam tc ng Trong Vit Nam, tng cng on tng
n hot ng t nm 1615 [19
].
(II). DI NH SAO SINH NHT
Sau 19 ngy vt bin mt thi gian kh lu v gp nhiu sng gi cui
thng chp nm 1624, ngha l di nh sao Ging Sinh Gio s c L t chn
[
18] Xem: H. Bernard-Maitre: Pour la comprhension de lIndochine et de lOccident, tr. 123-125.
[19
] Sd ca Nguyn Khc Xuyn Phm nh Khim, t trang XIV-XVII.
8
n (x Nam) ln u tin. Gio s ln b Tnh Qung Nam ( Nng hoc Hi
An). Ngoi Gio s c L chuyn tu ny cn a n x Nam 6 gio s Dng
Tn khc, trong s c cha Gabriel de Mattos, thanh tra v mt gio s ngi
nht tho ch Hn.
X Nam, cn gi l ng Trong, lc y di quyn Cha Nguyn Phc
Nguyn tc Cha Si (1613 - 1635), con k nghip Cha Nguyn Hong, ngi
on giao vi Cha Trnh x Bc v tuy vn thun phc vua nh L ng
H- Ni, song trong thc t gy dng mt giang sn bit lp t Sng Gianh
vo n Ph Yn. Ca Hn v Ca Hi An (thi y gi l Hi Ph, ngi u vit
Faifo) u thuc tnh Qung Nam, l hai ca ng thng thng vi ngoi quc.
Ngoi cc thuyn b Nht Bn, Trung Hoa, M Lai, tu bun Ty Phng nht l
ca B o Nha, t u th k XVII vn thng qua li ca b ny, nhn ,
cng thng c gio s lui ti song khng lu. Gio s Dng Tn Francesco
Buzomi, ngi , n x Nam ngy 18 thng ging nm 1615, chnh l v khai
sng Gio on x Nam. Sau 10 nm u, o cng gio c mt s t tn hu
do ba gio s trng coi, di quyn iu khin ca cha b trn Buzomi ng ti
Nc Mn, lc y thuc Ph Qui Nhn nay l tnh Bnh nh. Cc Gio s ny
u phi dng thng ngn, duy c cha Francesco di Pina, Hi An, rt thng
tho ting Vit, nn cc bi ging ca ngi c ch li hn.
Vic u tin ca gio s c L khi n x Nam l hc ting Vit, mc du
nhn thy rt kh khn. Gio s hc bi mi ngy, cng chm ch nh x hc thn
hc La m, li nh c nng khiu ring v ngn ng, nn ch bn thng gii
ti c v su thng ging c bng ting Vit. Gio s ghi cng mt ngi
gip gio s cch l lng: Mt thiu nin trong x, ch trong ba tun l dy ti
ht cc cung ging ca ting Vit, v cch c ca tt c cc ting. Cu y
khng hiu ting ti, v ti cng chng hiu ting cu, nhng cu thng minh n
ni t nhin hiu c ht cc iu ti mun ni, v tht s, cng trong ba tun l
y, cu hc c c cc th ca chng ti, li cn vit c ting Php, v
gip c l bng ting La-tinh. Ti ngc nhin thy mt tr khn mn tip nh
vy v c tr nh vng chc na. T , cu lm thy ging gip cc cha, v
tr nn mt li kh rt c lc lm sng danh Thin Cha Gio on ny v
trong x Lo, v v sau thy sang hot ng my nm rt c hiu qu. Thy
ging y yu mn ti n ni ly tn ti (A. de Rhodes, Voyages et Missions
(1854) tr. 88-89).
Sau su thng hc ting, gio s c l cng vi gio s Pina t Qung Nam
ln Thun Ha (Kim-Long). Ti y, Cha c-l c chng kin mt cnh
tng v cng khch l, y biu hin tt lnh cho tng lai: Cuc tng gio ca
mt bc mnh ph ngang hng quc mu: b Minh c Vng thi phi, tit ph
cha Nguyn Hong, m ng Tng Trn Nguyn Phc Kh tc Ngha hng Qun
9
Vng, d gh ca v cha ng quyn. B ny trc kia rt sng bi thn
tng, n khi nghe Cha Pina ging, c n Cha Thnh Thn soi sng, lin b
hn s lm lc, chu php ra ti, ly tn Thnh l Maria Maalna, ri t tr
nn ct tr cho Gio Hi mi ny. Gio s c L ghi chp: Trong sut thi k
ti x ny, ti vn gp b v ti tng rng t 28 nm nay, b vn mt lng bn
trong s thc hnh y cc nhn c cng gio. B lp ra trong dinh b mt
nh nguyn rt p (); b dng nhng li l khn ngoan lm cho nhiu
ngi ngoi gio tr li, trong s c nhng ngi h hng vi nh vng.
Hin nay b vn l ni nng ta ca cc gio s v khng mt gio hu no m
b khng ht lng gip . (A. de Rhodes, Voyages et Missions (1854) tr. 91 v
xem Phm nh Khim : Minh c Vng thi phi, Tinh Vit, 1957).
Sau cuc i phc truyn gio ti Kinh , hai gio s tr v Qung Nam.
Chng may cng trong nm (1625) gio s Pina phi cht ui trong khi tha
hnh nhim v tng ngoi ca Hi An; ri tip n mt sc lnh u tin ca
cha Si cm o Thin Cha. Nh c th t Nguyn Phc K, con Cha Si
lc y lm trn th Qung Nam, t ra rng ri, nn cc gio s vn c cch li
c trong x.
Thng by nm 1626, gio s c L c B trn gi v o- Mn trao
ph mt nhim v khc. Trong 18 thng lu tr x Nam ln u tin, gio s
c L cha thu hoch c kt qu bao nhiu, nhng l mt thi k chun b
cn thit cho nhng cuc chinh phc ln lao sau ny.
(III). SNG LP GIO HI NG NGOI
Cng nh x Nam, x Bc trc thi cc Cha Dng Tn, c nhiu gio
s lai vng, nhng vic truyn gio cha c kt qu. Thng ba nm 1626, Cha
Baldinotti l gio s Dng Tn u tin n ng Ngoi, v khng bit ting, ch
ra ti c bn tr em gn cht. Nhng phc trnh ca ngi gi v o Mn
m ng cho gio s c L n sng lp Gio hi ng Ngoi.
Cng vi cha Pierre Marquez, sau tm ngy vt b, gio s c L ln b
Ca Bng, trong tnh Thanh Ha, chnh ngy l Thnh Giuse, 19/03/1627. ghi
nh k nim y, ngi t tn cho ca b ny l ca thnh Giuse (port de Saint-
Joseph) v nhn Thnh Giuse l quan thy ca Gio hi ng Ngoi. Vic la
chn ny v sau c chnh thc xc nhn do Cng ng u tin ca a phn
ng Ngoi hp ti Ph Hin ngy 14 thng 02 nm 1670 di quyn ch ton
ca c Cha Lambert de la Motte, gim mc ng Trong, i din c Cha
Franois Pallu, gim mc ng Ngoi lc y t Xim v u Chu. (Texte du
synode, dn trong : Nguyn Hu Trng: Les Origines du Clerrg vitnamien).
Nh bit ni ting Vit, vic truyn gio ca Cha c L c kt qu ngay
t lc u. Trc m ng dn chng ko xung tu xem cc hng ha do tu
10
B o Nha ch n, Cha c L cng m mn hng ca ngi ra theo li
ngi v rao rng: Ti c mt mn hng cn qu hn na v r tin hn ht mi
th khc, ai mun c th ti cho khng, y l o tht, l ng tht a n hnh
phc (A. R. Voyages et Missions (1854) tr. 109). Sau bi ging u tin y, v
trc khi ln b, c hai ngi rt khn ngoan quyt nh xin tng gio. My
ngy sau, Cha c L ra ti cho h cng c gia quyn. Trong hai thng hot
ng trong tnh Thanh Ha, gio s ra ti c ti hai trm ngi, mt phn
vng ca Bng, v phn ln khu An Vc, ni lp ngi nh th u tin x Bc,
gn Thn Ph gip gii Ninh Bnh (C.A Poncet : Les voyage du Pre A. de
Rhodes de Ca Bng Hanoi, trong B. A. V. H 1942, tr. 261-282). Do c cu
ca dao:
Th nht n Thnh Phapha (T a c Gio Hong Roma)
Th nh Ca Bng, th ba Thn ph.
Trong thi gian ny gio s c gp cha Trnh Trng ch huy 400 chin
thuyn, 300 tht voi v 120.000 qun thy b i nh cha Nguyn trong Nam
(A. de Rhodes, Voyages et Missions (1854) tr. 110; Histoire du Tunquin, tr. 94-
95). Cha Trnh tip hai gio s v cc thng gia B o Nha rt t t. Cha c
L tng cha mt ci ng h qu lc v mt quyn sch ton php in bng ch
Hn c m vng rt p. chnh l quyn K h nguyn bn vin dung hiu
ngha, do gio s Matteo Ricci (Li M u) dch nguyn vn b sch ca nh
ton hc tr danh c thi Hy lp: Euclide, v n hnh ti Bc Kinh t nm 1607.
Trnh Trng hn cc gio s li ch ng trong tnh Thanh Ha. n khi tht trn
tr v, cha Trnh mi cc gio s xung thuyn cng v H Ni, dc ng
ch ni truyn thin vn, ton php v xem ng h.
V ti Kinh (K ch) ngy 2/7/1627, Trnh Trng cp cho cc gio s mt
cn nh rt p, va dng lm nh th, va dng . Ting n lan i khp x,
ngi ta ko n rt ng, khin gio s phi ging mi ngy bn ln, c khi su
ln; m ngy th qu ngn, gio s nhiu khi phi thc c m tip truyn
nhng ngi xin tng gio hoc gii ti cho bn o. Kt qu rt mn nguyn
ngay t lc u v cng ngy cng tng. Mt ngi em gi ca Cha Trnh Trng
cng 17 ngi trong thn thch tng gio mt lt. B ny tn thnh l Catarina,
nguyn l mt na s thnh th tt c cun gio l, t vic khai thin lp a
n Cha Gisu ra i, chu nn, chu cht, sng li v ln tri (A. R. Histoire du
Tunquin, tr. 115) Ngoi ra, li cn nhiu v quan, binh lnh, s si cng xin ra
ti: Nm u 1.200, nm sau 2.000, v nm th ba: 3.500 ngi. ().
Khng th ng, c tin ca cc gio hu u tin l mt c tin, c kh
nng chinh phc ngi khc. Mi ngi c ra ti ri, li i khuyn d bao
nhiu ngi khc tr li cng Cha. Nh ng s kia, sau khi tng gio, dn
n cho cha c L nm trm ngi tn tng.
11
Trc tinh thn tng mnh m ca gio dn Vit Nam, gio s c L
lin ny ra kin la chn mt s phn t u t, cha c gia nh, lp thnh on
thy ging, chuyn gip vic truyn gio: l chng vin u tin Vit Nam
tin n hng gio s bn quc. Bn thy ging u tin c lm l khn ha
l Phanxic, Anr, Ynhax v Antn, u l nhng tng xut sc.
Chnh trong thi k ny gio s c L bt u son cun gio l bng ting
Vit phin m theo mu t La m gi l quc ng: cun Php ging tm ngy.
Ngi cng son nhiu kinh v sch ngm mi lm s thng kh Cha Gisu.
Sau mt nm ri bnh an, ging t bt u ni dy trong Gio hi mi. Do
s xc xim ca quan li, u nm 1630, cha Trnh ra lnh cm cha c L
ging o v phi rt ngay v i Mn hoc ng Trong. V lc y khng c tu
i o Mn, gio s b gii xung thuyn tng kh vo x Nam. Khng ng
cuc lu y y tr nn mt cuc hnh trnh tha mn: Trong ba tun lnh nh
mt bin, gio s ra ti c 24 trong s 36 ngi lnh c phn s thi hnh n
trc xut gio s. Sau cng vin i trng cng xin ra ti, ly tn thnh l
Augutin. T ngi mang n pht lu tr nn ch nhn ng chic thuyn Nh
nc. Thay v ch gio s n hi phn ng Trong, h gio s ln b Bc
B Chnh, gp cc gio hu min ny.
Cha c L hot ng kn o vng B Chnh, Ngh An trong bn thng,
ri li gp hai cha Dng Tn khc a tu B o Nha n n Ca Cha
(Ngh An) v en v H Ni. Cha Trnh Trng bit vy nhng khng ni g, n
khi tu bn ht hng v nh neo, cha sai ngi n truyn cho c bn gio s
phi ri x (thng 5/1630).
Gt nc mt t gi gio hu ng Ngoi, gio s c L em theo mt bc
th ca h vit bng ch Hn gi ln c Gio Hong Urban VIII by t lng
knh mn trung thnh ca cc gio hu ng ngoi lc y[20
]. H cng gi gio s
c L mt th khc cho Cha B trn c Dng Tn, thnh cu gi gio s n
truyn gio (Nguyn Hng : Lch s truyn gio Vit Nam, tr. 140 Ni dung th
ny khng khc nhau my).
(IV). CNG C GIO HI NG TRONG
Sau ba nm hai thng x Bc, Cha c L rt lui v o Mn, lng su v
hn v nh gio hu Vit Nam. ().
Sau mi nm o Mn, gio s c L li c c sang x Nam ln th
hai vo thng 2 nm 1640. Lc y trong x c chng 50.000 gio hu
(Statistiques A. Brou) m khng c mt linh mc no, v nm trc, cha Thng
[20
] (Th ny c ng bng ting Php trong Mission de la Cochinchine et du Tonkin (1858) trang 381-382.
Cha Mutius Vitelleschi B trn C D ng Tn np th ny ln c Gio Hong)
12
Nguyn Phc Lan (1635 - 1648) trc xut tt c cc gio s, v Cha B trn
Buzomi t trn sau 24 nm tn ty vi Gio hi ny.
Sau khi chinh phc c cm tnh ca vin bang trng Nht Kiu Hi
An, gio s c L c ng ta dn ln yt kin cha Thng Kim Long. Bao
nhiu tin mang theo chi dng trong mt nm, gio s dng ht mua l vt
dng tng cho nh vng, c vng i i rt c cm tnh. B Minh c
Vng Thi Phi, sau mi bn nm xa cch, rt sung sng c gp li gio s;
b mi gio s v dinh v ku gi cc gio hu n chu cc php B tch. Ngy
no Cha c L cng lm l trong nh th b lp trong dinh b. Trong 35 ngy,
gio s ra ti c 94 ngi, trong c ba b c h gn vi nh vng v mt
thy si.
n khi tr v Hi an, tu B o Nha try ri, quan Cai b Qung Nam
m gio s gi l Onghebo tc ng Ngh B, ra lnh cho gio s phi ri x bt
c bng cch no, du phi i trn mt nc. Gio s buc lng phi mua mt
chic thuyn, ri cng vi mt gio s khc, v ba thanh nin cng gio t li ly
thuyn vt sng Thi Bnh Dng i o Mn. Tht l mt cuc phiu lu nguy
him, nhng nh n Cha dn dt thuyn ti bn bnh an ngy 20/09/1640.
Ba thng sau, Cha c L tr li ng Trong ln th ba vo ngy p l Sinh
nht 1640 cng vi gio s Benoit de Mattos, ri li b trc xut vo ngy 2
thng 7 nm 1641. Trong thi gian ny, sau khi hot ng t lu Qung Nam,
hai gio s chia tay, de Mattos ln pha Bc: Thun Ha, Qung nh, gip gii
ng Ngoi; c L xung min Nam: Qung Ngi, Qui-Nhn, Ph Yn, gip
gii Chim Thnh. Ring h Ph Yn, trong hai thng, gio s ra ti c
90 ngi trong s c mt thanh nin 16 tui sau ny s l v T o tin khi:
thy ging Anr Ph Yn. Cuc ra ti ny c hnh trong bn ngy lin ngay
trong dinh quan Trn Th Trn Bin dinh, lc y l ng Ph tng Nguyn Phc
Vinh; v ngi ng t chc cuc l li chnh l b v quan Trn th, tc cng
chc Ngc Lin, trng n cha Si, ch rut cha Thng. B ny tng gio t
nm 1636, c ra ti ngay ti Ph Yn, ly tn thnh l Maria Maalna cng
nh b Minh c Vng Thi Phi, hn l do gng sng hoc nh hng ca b
Minh c vy. (Phm nh Khim : Ngi Chng Th Nht, tr. 58-68).
Ln th t gio s c L lu tr x Nam tng i lu hn c: t cui
thng ging 1642 n thng chn 1643. Chnh trong thi k ny, gio s thnh lp
on thy ging ng Trong theo kinh nghim ng Ngoi. Trong mi thy
ging u tin lm l khn ngy 31 thng 7 nm 1643, sau ny s c ba v t o:
Anr Ph Yn ni trn, Y-nha-x Qung Tr, cu quan Chnh Dinh, th lnh
cc thy ging, v Vinh Sn Qung Ngi cng 19 tui nh An R. Sau khi cha
c L tm ri x, mi thy chia nhau i khp ni thm ving bn o v ra
ti c 596 ngi.
13
Vi mt lng trung kin him c, gio s c L cn vt trng dng n
x Nam ln th nm, v l ln cht, vo u thng ba 1644. y l giai on leo
ni S ca nh truyn gio. Trong khi on tng c cm tnh ca cha
Thng hn mi khi v nng lui ti nh cc quan i thn tho lun v tn
gio, th bng nhin do mt lnh ca Tng Th, mt dm hu phn phc v ght
o, ng Ngh B Qung Nam cho n vy nh Cha c L Hi An, bt
thy ging An R Ph Yn iu n Dinh trn Thanh Chim (Dinh Chim). Ni
ngy hm sau, 26 thng 7 nm 1644, An r Ph Yn anh dng mu xng t
c tin: l Ngi chng th nht ca Cha Gisu x Nam, v cng ng
k l tin khi t o ca ton quc. i sng nhn c, ci cht anh hng v cc
php l ly lng ca ngi t Vit Nam qua u Chu chn ng d lun thi
y v cn gy nh hng cho bao th h v sau (Xin xem cun Ngi Chng Th
nht (Tinh Vit 1959).
Hai thng sau, n lt chnh gio s c L b cha Thng ghp n t
hnh, sau i ra n trc xut, lm cho gio s va tic phc t o, va bun v s
bit ly.
Ngi ri x Nam ngy 3 thng 7 nm 1645, nhng lng v tr lc no
cng c x Nam cng nh x Bc. Tnh c nm thi k, ngi ch ng
Trong khng qu nm nm by thng, nhng em n cho Gio Hi ny,
nhng tin trin quan trng cng c nn tng ca Gio Hi bng t chc thy
ging, v nht l bng mu cc v t o u tin.
(V). S GI CA GIO HI VIT NAM TI U CHU.
Ri Vit Nam ngy 3 thng 7 nm 1645, hai mi ngy sau, gio s c L
ti o Mn. B trn Dng Tn ti y thy khng th ngi tr li ng trong
c v lm nh th l khiu khch nh cm quyn , lin quyt nh c ngi
i u chu tm s gip v ng thing ling v thc t. Trong khi sa
son v ch ngy ln ng, Cha c L dy ting Vit cho hai cha khc c
nhim v n th ngi ng trong: cha Metello Saccano v cha Carlos della
Rocca, u l ngi .
Ngy 20 thng 12 nm 1645, hai cha ny p tu i x Nam th gio s c
L p tu i u Chu vi s mng r rt:
- Tu trnh c Thnh Cha nhu cu cn thit ca gio hu Vit Nam cn c
Gim Mc;
- By t cho cc vua cha cng gio bit s thiu thn cc ca cc cha
cc x truyn gio tt p y;
- Trnh by cng cha B trn C nhng hy vng ln lao v vic lm cho cc
dn tc tr li cng Cha, nu c s ngi truyn gio rao ging Phc m.
14
Cha c L nh em mt ngi Trung Hoa, mt ngi x Bc v mt
ngi x Nam i u Chu vi ngi gii thiu ba Gio Hi mi , song v
c kin B trn, ngi ch em theo mt ngi Trung Hoa. Nhng mt s gi
v hnh ca Gio Hi Vit Nam, v t o An R Ph Yn, i theo Cha c
L, v ng gi vai tr then cht trong cng cuc ln ny, nh sau y chng
ti s ni r.
Sau 25 ngy vt bin trong mt on gm tm chic tu ln ca ngi B
o Nha, cha c L n Malacca (Nam Dng qun o) ngy 14 thng Ging
nm 1646, chnh l ngy ngi Ha Lan k nim cuc chim ot o ny c
su nm. Cha c L nh li 23 nm trc, khi i qua y, chng kin bao
nhiu cng cuc cng gio do ngi B o Nha gy dng m nay ch cn ng
tro tn di nh hng bi cng gio ca ngi Ha Lan, gio s phi au lng
lm.
Tun theo li dn ca B Trn, ngi ri on tu B o Nha, nh p tu
Ha Lan v u Chu cho mau chng hn, v l tu B o Nha thng gh
li Goa (n ) rt lu. Sau 40 ngy ch i v hiu, ngi lin i Djakarta (th
Nam Dng) hy vng y c nhiu chuyn tu i u Chu hn.
Khng ng v lng st sng, v Tng li b nh cm quyn y bt
giam cc kh lun trong ba thng, ch v khi n ni, v trong thi gian ch i
(nm thng) ngi truyn b c tin Cng Gio gia nhng ngi Ha Lan th
phn. c gii phng, gio s i Bantan (o Java) nh nh tu Anh Ct Li v
u Chu song ngi b t chi t cng v vn chia r tn gio. Ngy 25 thng
10 nm 1646, cha c L ri Java trn mt chic tu B o Nha i Macassar,
trong qun o Clbes. Sau nm thng i y, ln ny ngi c mt tu
Anh Ct Li nhn ch v u Chu. ()
Ra i u thng ba 1648, gio s c L nhp bn vi on l hnh qua
Chiras v Ispahan, u l c Ba t; Tauris, c x Mdie nay l Azerbaidjan
b Nga S chim c; Irvan, th ph X Armnie Thng, di chn mt ngn ni
cao cht vt v ngi ta ni xa kia tu ng Noe u trn sau k i hng
thy, nay cng b Nga S thn tnh. Sau , gio s qua x Armnie H v x
Anatolie l t ca ngi Th Nh K. n Hi Cng Smyrne ngy 17 thng ba
nm 1649, gio s p tu bun ca ngi , vt a Trung Hi, qua o Sicile,
sau cng v n La M hai ngy trc l thnh Phr v Phaol tng , 27 thng
6 nm 1549. Cuc hnh trnh m ngy nay ta c th thc hin trong 20 ting ng
h bng phi c phn lc y tin nghi, gio s c L phi ko di trong ba
nm su thng, trong 12 thng i b, vt bao him nguy v cc nhc v tng
lai Cng Gio Vit Nam.
V ti Th Gio Hi, Cha c L lo thi hnh ngay s mng ca ngi.
Ngi yt kin Gio Hong Innocent X nhiu ln v hng ngy n g
15
ca cc c Hng Y nh li ngi ni tng tnh v cc Gio hi mi
kia ang gi tay ra v hi ng ln thin ng. (A. R., Voy. Et Miss., tr. 435)
Ngi hai bn iu trn, mt ln cc c Hng Y B truyn gio,
ngy 2 thng 8 nm 1650, v mt ln chnh c Gio Hong ngy 6 thng 3 nm
1651. Trong c hai ti liu , ngi trnh by i khi: Hai min ng Trong v
ng Ngoi nc Vit Nam l mt Gio hi c n 300.000 gio hu v mi
nm tng thm t nht 15.000 linh hn, ri rc trn mt din tch bng c nc ,
vy m cha mt gio hu no c chu php Thm sc v rt nhiu ngi cht
khng c chu php B tch sau ht, vy li cn b bch hi, v c by
ngi t v o. gip mt Gio Hi nh vy, ng l phi cn gi i t 300
n 400 linh mc mi , nhng trong thc t khng th no thc hin c mt
chng trnh nh vy, y l cha ni n s kh khn v phng din chnh tr
cc x truyn gio. Kt lun, gio s ngh thit lp ngay hng gio s bn quc,
v mun vy, cn phi c cc v Gim Mc sang phong chc cho cc linh mc
bn quc chn trong s cc thy ging.
Lc y vic truyn gio cc x Vin ng cn ty thuc s bo tr
(Patronat) ca vua nc B o Nha, m ch bo tr ny n lc t ra c
nhiu tr ngi cho s tin trin ca vic truyn gio. V vy gio s c L
ngh mt gii php c bit: Cc v gim mc s do Ta Thnh c thng sang
Vin ng khng phi qua Kinh B o Nha nh trc v s mang tc hiu
c bit l i din Tng Ta (Vicaire Apostolique) ti cc dn ngoi (in
partibus infidelium), ch khng phi l gim mc chnh ta (Evques
rsidentiels).
Sau khi tho lun nhiu ln, ngy 1 thng 8 nm 1651, cc Hng Y ngh
ln c Gio Hong c sang ng Dng mt v Thng Ph Gio Ch
(Patriarche) hai hoc ba v Tng Gim Mc v 12 Gim mc u c tc hiu in
partibus infidelium. ngh y b tr v nghin cu li.
Ba nm qua, m kt qu cha t, gio s c L ri La M i Ba L
(11/09/1952) vn ng cho cng cuc truyn gio v la chn ngi c th
sung chc Gim mc Vit Nam. Ti y, gio s lm quen vi nhm Les Bons
Amis y tinh thn truyn gio, nhit lit hng ng chng trnh ca ngi,
nht l cha Franois Pallu, sau ny s l mt trong hai v Gim Mc u tin
Vit Nam v cng l ngi sng lp Hi Truyn Gio Ngoi quc ti Ba L.
Nhiu bc th gi cng hng ng bng cch quyn cng tin bc. Sau cng,
chnh i Hi hng Gio Phm Php hai ln gi tnh nguyn ln c Gio
Hong, xin c cc Gim Mc sang coi sc Gio Hi Vit Nam. Bn thnh nguyn
th hai ngy 29 thng 9 nm 1653 c c ch k ca b Thnh i- danh Vinh
Sn Phaol, m nm 1690 cng l nm k nim tam bch chu nin hy-nht.
16
n y cuc vn ng ca Cha c L sp t ti thnh cng, th cng l
lc m ngi hc s phi m xa n vai tr v hnh nhng c tnh cch quyt
nh ca v s gi Vit Nam: thy ging Anr Ph Yn t o.
Lc ri ng Trong ln cht, gio s c L mang theo bn mnh mt ngun
an i duy nht: th cp ca v T o tin khi Vit Nam, ngi con thing ling
t nay tr nn v th bo h ca ngi theo chnh li ngi ni. Tu i n
ngang o Hi Nam th gp phong ba d di, tng cht khng t cu. Gio s
cm u ca v t o ln, bo mi ngi qu xung cu nguyn. Cha c ht
kinh cu c M, th tc khc bo t dng li, mi ngi la ln Php l! Php
l!. V gio s ti o Mn bnh an. n khi c c i La M, ngi quyt
nh em th cp v T o Vit Nam v tn Gio chng c tin ca dn
Vit. Khi n bin Nam dng (25 thng 2 nm 1646) tu ca gio s ng
ngm, v mt ming ln. Chnh lc y, th cp ca v T o li c a ln
cho mi ngi cu nguyn. V c Cha Tri lm mt php l ly lng khc
n hin danh Ti t Cha v cu Gio s c L: t ng v v tu, v tt
c hnh khch c bnh an v s!
Chng nhng bao nhiu cng cuc vn ng ca Cha c L v sau u ty
thuc n cu t y, m chnh v T o An R cn lm nhiu php l khc
gia Kinh nh sng, (1653) gy nn mt tro lu thin cm nng nhit Ba
L i vi cng cuc truyn gio Vit Nam, v nh vy l trc tip gip vo s
thnh cng ca s mng cha c L. Tt c cc s vic ny u c gio s c
L ghi chp cn k nhiu ln trong cc tc phm ca ngi.
(VI). THY T CC TC PHM SCH QUC NG .
Ngoi s nghip truyn gio, Cha c L cn thc hin mt s nghip vn
ha cc k quan trng trong s tin ha ca x hi Vit Nam.
Nguyn trc kia, ngi Vit Nam ch dng ch Hn hoc ch Nm lm
phng tin din t v truyn b t tng. Hai li ch ny u rt kh hc, kh
nh, nn s ph bin c phn hn ch. Khi cc gio s u Chu ti ging o, cc
ngi sng ch ra mt li vit ting Vit theo mu t La M, thot u ch c cho
d nh bi hc Vit Ng. n lt cha c L, ngi lm cho li phin m
hon ho hn, bt u dng li ch son sch, v n khi v La M,
nh n qun ca Ta Thnh c ring li ch mi n hnh cc sch . Nh
vy, ngi l v c cng nht trong vic thnh lp ch Quc ng v chnh l
thy t cc sch Quc ng vy.
Nhng tc phm cn bn l:
1) Cun gio l La tinh v Quc ng i chiu, nhan : Cathechismus pro
iis qui volunt suscipere Baptismum in octo dies divisus Php ging tm ngy
17
cho k mun (mun) chu php ra ti m beo (vo) o thnh c Cha bli
(Tri, li). Cun ny, gio s bt u son t lc ging o ng Ngoi, v khi
cn l bn tho, c dng vo vic truyn gio ng Ngoi cng nh ng
Trong, nht l hun luyn cc thy ging, sau c n hnh ti La M nm
1651. Sch ny c dch ra ting Xim v mi y c Cha Chappoulie
dch ra ting Php in trn vn trong b Rome et les Missions dIndochine au
XVII sicle Paris, 1943.
2) Cun t in Vit B La, nhan : Dictionarium Annamiticum Lusitanum
et Latinum, in ti La M cng nm 1651, dy gn 5 trang. son sch ny,
tc gi nh s cng tc ca ngi Vit Nam, nht l cc thy ging, gip
ngi hc ting trong gn 12 nm hot ng ng Ngoi, v c cc nh truyn
gio khc, nht l gio s Francesco de Pina, D ng Tn. Tc gi cng li dng
bn tho cun t v Vit B (Annamiticum - Lusitanum) ca Gaspard de Amaral,
v cun B Vit (Lusitanum Annamiticum) ca Antonio Barbosa, c hai u l
gio s D ng Tn, n ging o mt ti k ng Ngoi sau cha c L v
t trn nm 1646 1647.
3) Cun vn phm Vit Nam nhan Linguae Annamiticae seu Tunchinensis
brevis declaratio. Cun ny ng chung mt tp vi cun t in trn, song thc
l mt vn phm ring bit, chia lm tm chng nh s trang ring khng ty
thuc vo cun T in. Chnh gio s c L cng k l mt cun sch ring
(A. R. Voyages et Missions, tr. 89).
C ba cun sch k trn tht l nhng ti liu v gi chng nhng v
cng hin cho ch quc ng mt hnh thc xc nh v mt a v vng chc, n
c n l vin u tin ca ng hc, vn hc v truyn gio hc Vit Nam.
Ngoi ra, trong thi k u Chu, gio s c L cn cho n hnh nhiu
tc phm ngy nay tr nn nhng s liu qu gi cho Vit Nam v c cc
phng din lch s, a d, tn gio, phong tc Quan trng nht l cun lch
s x Bc K bng ting (1650), ting Php (1651) v ting La tinh (1652); v
cun Hnh trnh v Truyn Gio bng ting Php (1653) sau c dch ra
ting c (1858) v.v Ngoi ra gio s c n tng thut y v cuc t o
ca Thy ging An R trong mt cun sch ting (1652) sau li vit ra ting
Php (1653).
(VII) NHNG NM CUI I
Tui lc tun, thng tnh l tui ngh ngi, hu dng, ngi ta tm v qu
hng vui th in vin. Gio s c L, tri li, gia 61 tui, li ri qu hng ra
18
i mt ln na, vi s mng lnh o mt c s truyn gio ca Dng Tn mt
x hon ton xa l: nc Ba T.
()
Lc cuc i x bng, ngi c vui mng thy nhng cuc vn ng nhit
thnh ca mnh my nm trc c hon ton thc hin. Ngy 29 thng 7
nm1658, c Gio hong Alexandre VII k sc b nhim hai v Gim mc
gi sang Vit Nam. Nm sau li c o sc ngy 9 thng 9 thnh lp v qui nh
ranh gii hai a phn cng gio u tin Vit Nam: ng Trong v ng Ngoi.
Trong mt bc th ngy 3 thng 6 nm 1659, gio s c L biu l s hoan
h v kt qu tt p y.
() Theo chng c ca ngi ng thi, gio s c L t trn, nhng ngi
Hi Gio tuy khng cng tn ngng, nhng h coi ngi nh mt ng thnh,
mt ngi thng tr, v h x nhau i theo quan ti ca ngi, lm thnh mt
m tang him c kinh x Ngn l mt m ny. Anh em trong Dng cng
tn knh ngi nh bc ng knh v ngi thc hnh mi nhn c v lp cng
nghip v vn (Mnologe : Alexandre de Rhodes).
PHM NH KHIM [21
]
II- CHNG HAI: PHN TCH CC TC PHM CH QUC NG
CA ALEXANDRE DE RHODES [22
]
A - T in Vit-B-La, Ng php ting Vit.
B- Php Ging Tm Ngy, ch Quc ng c in ch v th nghim trong
phm vi sng tc.
C- Mt nn vn hc cng gio bng ch Quc ng chnh thc bt u vi
gio s Alexandre de Rhodes : Mt s t in v bi vit trong Vn Hc Nh o.
Phn tch cc tc phm ch quc ng ca Alexandre de Rhodes
Trc khi nhn nh phn ng gp ca gio s Alexandre de Rhodes trong
cng cuc sng ch ch quc ng v hnh thnh ngn ng Cng gio, chng ta
hy ln lt gii thiu ba tc phm ch quc ng ca gio s l T in Vit-B-
La, Vn Phm Vit Ng v Php Ging Tm Ngy.
[
21] Xin xem: Nguyn Khc Xuyn Phm nh Khim, ti bn trn cun PHP GING TM NGY, ca
ALEXANDRE DE RHODES, Tinh Vit Vn on (nm 1961), t trang XIV XXVI
[22
] V Long T, Lch s vn hc Cng Gio Vit Nam" , cun 1, ca, nxb T Duy, Si Gn 1965, tr.222-258..
19
A - T in Vit-B-La, Ng php ting Vit.
1.- T in Vit-B-La
Cun ny in ti Rma ngy 5 thng 2 nm 1651 do Thnh b Truyn gio
xut bn vi tn sch: Dictionarum Annamiticum Lusitanum et Latinum.
Trong bi ta bng ting La tinh, tc gi cho chng ta bit v qu trnh son
tho v xut bn cun t in ny.
Theo tc gi, mc ch xut bn cun t in l gip ch cho cng cuc
truyn gio. V s quan trng ca ting Vit, tc gi vit: Ting Vit Nam l th
ting khng nhng cho hai x khc rng ln l x ng Ngoi v x ng
Trong, thm vo ta cn phi k n x Cau Bng l mt x cng ang thun
ting Annam, m cn chung cho nhiu x ln cn, Ciampa, Laorum v Siam[23
].
Tc gi cn cho bit hc ting Vit vi nhng ngi bn x trong thi gian 12
nm ng Trong v ng Ngoi nht l vi cc gio s khc nh gio s
Francesco de Pina. Tc gi li dng cun t in Vit B ca Gaspar dAmaral
v cun t in B Vit ca Antonio de Barbosa v chua thm ting la tinh[24
].
Cun t in ny dy gn 500 trang, mi trang chia lm hai ct, nh s theo
ct ch khng theo trang.
Tc gi su tp nhng ting n v thnh ng thng dng.
Chng hn nh ting c, tc gi ln lt a ra ting ng ngha d v cc
thnh ng: c tm (l d = lng d) i c (d lm), chi c, hay c, c nghip.
V ting n, tc gi ln lt a ra cc thnh ng: n cm, n mng, n tt,
n my, n mt, n via, n tp, n chay, n chay c, n king, n li, n tin, n
gy, n ch, n l, n li, ca tu n, gy n mc, bum n ru, bum n gi, n
nn ti, n trm, n cp, ca n g.
Tc gi cn nh ngha theo nhn nh ca ngi ng thi. Chng hn
nh ting B lo l mt b ng knh, b gi l ngi n b c tui, b sang l
mt v cung phi ca nh vua qu c. (Theo Thanh Lng, sd, trang 22).
[23
] Theo bn dch ca Thanh Lng, Biu nht lm vn hc cn i, tp sd, trang. Cau Bang = Cao bng, by
gi thuc v nh Mc, Ciampa = Chim Thnh, Laorum = Lo, Siam = Thi Lan.
[24
] Xem chng VI, tiu mc Gaspar dAmaral v Antonio Barbosa.
20
Cun t in Vit-B-La ca gio s Alexandre de Rhodes khng nhng l
ha thn ca cc t in ca Gaspar dAmaral v Antonio Barbosa, m cn l ti
liu chc chn v hnh thc ch quc ng. Nh cng trnh san nh v dch ngha
ca Alaxandre de Rhodes m chng ta c ti liu tm hiu s tin ha ca ngn
ng vn t Vit Nam.
2) Vn Phm Vit Ng
Nh trn ni, y l mt tc phm ring bit bng ting La tinh ng
chung vo vi cun t in Vit-B-La v mang ta : Linguae annamticae seu
Tunkinensis Brevis Declaratio (Tiu lc v ting Vit hay ting ng Kinh).
M u tc gi ni chung v nhng c tnh cn bn ca ting Vit. Theo tc
gi, ting Vit cng nh ting Tu, ting Nht khng c ging loi, t ng khng
bin th nh cc th ting Ty phng. ch nh thi gian cho ng t, c
nhng ting thm vo ng t. Cc du ging ln xung l linh hn ca ting
Vit.
Tip theo l 8 chng bn v vn phm Vit ng.
Chng I: De littris et syllabis quibus haec linguae constat (Bn v ch
v vn cu to ni ting Vit).
Sau khi lun rng ch nm kh hc, c th c hn tm mi ngn ting khc
nhau nn kh m thng tho ht c, tc gi bn v cc mu t ch quc ng:
Ting Bc k c ht cc ch nh ting chng ta, ch tiu c ch z. Thc ra hc
khng c ch F ca chng ta m ch c ch ph hay ng hn ch ph Hy Lp.
Tuy vy chng ti c dng ch ph cho d dng hn v tin li hn, cn sao trnh
c s hiu ln ln. Ngoi ra, cn phi trn bn ch mi pht m my ting
ring bit m trong ting u Chu khng c. Bn ch l hai ch nguyn m
v v hay ch ph m b v [25
].
Tc gi ln lt gii thch cc nguyn m v ph m a, b, c, d, , e, f ng
hn l ph) g, h, i, k, l, m, n, o, , , p, q, r, s, t, u, , x.
Chng II: De accentubus et aliis signis in vocalibus (Bn v m thanh v
cc du ca nguyn m).
Tc gi cho rng linh hn ca ting Vit ta cc du ln xung v su du
ln xung trong ting ta nh su du trong nhc l u Chu.
[25
] Thanh Lng trch dch, sd, trang 24. V cc im ny, xin xem thm chng VIII, tiu mc 1 sau y.
21
Tc gi c tiu xo a ra ting Vit tng ng vi nt nhc chng
minh lp lun: d (pedica) r (radix), mi (nomen cojusdam familiae) pha
(miscere) s (cathalogus) l (folium). ()
Chng III: De Mominibus (bn v danh t)
Tc gi chia lm hai hot danh t: mt loi thun ty l danh t, khng th
tr nn li ting khc c nh: Tri, t, Ngi, mt loi va c th l danh t,
va c th l ng t, ty phn s ca n trong cu, nh cho va l ci cho,
va l cng vic cho.
Bn v s t nhiu ca danh t, tc gi nu ra ba cch ch s nhiu:
Cch th nht l thm trc danh t nhng ting nh: Nhng, m, chng.
Cch th hai l thm nhng ting tng hp nh con (qun), cc, mi, nheo
(nhiu), mum (mun) ht.
Cch th ba l dng nhng ting ch ging ch loi nh: Mung (mung)
chim, cy ci, hoa qu.
Chng IV: De Pronominibus (Bn v i t)
Tc gi xc nhn tnh cch phong ph v phin phc ca cc i t Vit
Nam v gii thch tng i t.
Chng V: De adjectibus (Bn v trng t)
Chng VI: De verbis (Bn v ng t).
Chng VII: De reliquis orationis partibus indeclinabilibus (Bn v
nhng loi ting khng c dng)
Chng VIII: De praecepta quaedam ad syntaxim pertinentia (Bn v
nguyn tc lin quan n c php).
Tc gi nu tm nguyn tc:
Nguyn tc 1: Ch t phi i trc phi i trc ng t, nu khng, ch t
khng cn l ch t na. Th d:
My ci
Ci my
22
Nguyn tc 2: Danh t no i theo ng t th l tc t ca ng t y. Th
d:
Ti mn Cha.
Cha mn ti.
Nguyn tc 3: Ting ch ng phi t trc ting trng t gip ngha cho
n. Th d:
Cha c, thng nh.
Nguyn tc ny cng c trng hp ngoi l. Th d:
C lo (c lng), c gan.
Nguyn tc 4: Hai danh t t lin nhau th danh t th hai l tc t cho
danh t th nht: Th d:
Cha nh.
Nh Cha.
Nguyn tc 5: Trng t thng c ngha mt ng t v th thng khng
cn phi dng n ng t, nht l khi trc trng t cn c mt ting ch nh r
rng. Th d:
Ni ny cao
Thng y lnh.
o ny c.
Mli Cha tht.
Nguyn tc 6: Ting Vit t dng lin t, b i th li ni tr nn vn hoa
hn. Th d nh cu: k c o th thc sm ac (c) kinh, ln ht, i xem l,
th ca cho k kh, lm phc
Nguyn tc 7: Phi lp li ng t trc tng ng t mt. Th d:
Ti ly thy, ti bi lng m n, ti nhac (nhc), ti xin xng ti, ti
xin chu mnh Cha.
Nguyn tc 8: C nhng ting Vit c v sang trng i cc kh c th dch
ra bng mt ting ngoi ng, chng hn ting th va ch nguyn nhn (c
mun (mun) th lm), va ch tnh cch i lp (c k th lnh, c k th d)
(Theo Thanh Lng, sd, trang 55-56 ).
Cun Vn phm Vit ng l mt ti liu v h thng phin m Vit ng phi
thai v chng t tc gi hiu r t im m thanh v c php ca ting Vit.
23
B- Php Ging Tm Ngy, ch Quc ng c in ch v th nghim
trong phm vi sng tc.
Php ging tm ngy
Tc phm ny do Thnh b Truyn gio n hnh ti nh in ca Thnh b ti
Rma nm 1651 nhan l: Cathechismus pro illo qui volunt sulcipere baptisnum
in octo dies divisus. Php ging tm ngy cho k mun chu php ra ti m bao
o thnh c Cha Bli.
Sch dy 324 trang kh 17 x 23 in bng hai th ting song song, bn tri l
La ng, bn phi l Vit ng. tin vic so snh, tc gi ghi mu t theo th t
t a n z trc mi cu La-ng v Vit-ng tng ng.
Theo hin tnh nghin cu, chng ta khng bit n bn u tin gm bao
nhiu cun cng nh khng r sch c c ti bn hay khng. C iu chc
chn l cun php ging tm ngy c sao chp rt nhiu hoc bng ch quc
ng hoc bng ch nm, v c phin dch ra ting Thi Lan v ting Php.
Chng ta khng r sch c son tho nm no, ch bit rng nm 1649 khi
v n Rma, tc gi d liu xut bn cun Php ging tm ngy, cun T
in Vit-B-La v Vn phm Vit ng. Nguyn Khc Xuyn c on rng cun
Php ging tm ngy c bin son hay khi tho t nhng nm 1627 -
1629 (Nguyn Khc Xuyn, Gio s A-lch-sn c-l vi ch quc-ng bd,
trang 97). iu c th tin c l sch ny c son tho trong kinh nghim
truyn gio, sao chp tay bng ch quc ng hay ch nm thng dng trong
cc gio on, sau ny c tc gi tng b trc khi n hnh nm 1651.
Theo s nghin cu ca Andr Marillier, bn vn La ng ca cun Php
ging tm ngy khng phi l qu n gin s lc, cng khng phi l theo c
php c in: nhiu lc ch l phin dch thng t cu vn Vit ng (Xem ti bn
ca Tinh-Vit xb. Si-g n, 1961. Chng ta hy lu n li chnh t ng thi,
c bit v li vit hoa cc v cc nhn nh). Cng nh tc gi thm phn ch
gii La ng trong cun T in theo lnh ca cc c Hng Y, tc gi ph
thm thoi La-ng cun Php ging tm ngy gip ch cho cc tha sai.
Sch chia lm tm ngy nh nhan ni r, mi ngy l mt chng,
khng ghi i mc v tiu mc. Trong khi sao lc ti bn, Andre Marillier c
da vo nguyn tc t i mc v tiu mc (Xem ti bn ca Tinh Vit, xb.
Si-g n, 1961. Chng ta hy lu n li chnh t ng thi, c bit v li vit
24
hoa cc v ca nhn-danh) gip ta thy r b cc ton sch v ton chng nh
sau:
Ngy th nht: o thnh c Cha Tri
- i ny, i sau
- Tri v c Cha Tri
- Ba ng b trn
- Ba ng thng pht
- o Cha khng phi o Pha lang
Ngy th hai: c Cha tri
- c Cha tri l ci r u
- ch khng phi loi ngi
- cng khng phi mt th cht no
- Ci r u l ng th no?
- Ba loi nh bc thang
- Php tc v cng
- Tnh v cng
- Hng sng v cng
- Lng lnh v cng
- Cng bng v cng
- Ta phi i li th no vi nhng s trn lnh ca Cha.
Ngy th ba: c th c
- Ngy th nht: chn ng Thin thn
- Lucifer v c thnh Michael
- Nm ngy sau
- Loi ngi: ng Adam
- B Eva
- Ngy th by
- Trong vn vui v
- T tng phm ti.
Ngy th t: Nhng o vy
- Con chu ng Adam
- ng Noe v lt c
25
- Thp Babel
- Nc i minh phn ra nhiu o vy
- o bt: gio ngoi v gio trong
- o Lo
- o Nho: Vic th ng Khng
- Nhng s di tr ca Thch ca v linh hn ta
- Nhng iu lm li trong vic th cng cha m
- Linh hn ta chng hay cht
Ngy th nm: Mt c Cha Tri Ba Ngic Cha tri ra i cu th.
- Sng siu nhim [26
]
- Mt c Cha Tri ba ngi
- c Cha Tri ra i cu th
- c b Maria ng thn
- Thin thn truyn tin
- c M Cha Tri
- c M ving b thnh Elisabeth
- ng thnh Joseph nh bn mnh
- c Cha Jesus sinh Bethlem
- c M vn cn ng thn
- K chn chin n th ly.
- Ba vua dng cng ca l.
- Ly nh tng c M v c Cha Con.
Ngy th su: Thy thuc c
- Cha Jesu ti Nazareth
- Cha Jesu ging o gratia.
- Cha Jesu lm nhiu php l
- Php l u ht Cana
- Php l bt c
- Cha Jesu lm cho bnh ra nhiu
- Ngi n b tt huyt
- Con gi ng cu ng nh thnh.
[26
] Andr Marillier vit l xiu nhim.
26
- Con trai b ga
- Cha Jesu b mnh l c Cha Tri
- Ngi Seribae v Pharisaei ghen ght cha Jesu
- Ngi au nng n ngy th by
- Ngi lit chn tay
- Ngi ti mt t tha mi sinh
- Cha Jesu bin hnh
- ng Lazaro sng li
- Ngi Iudaeo lo toan git Cha Jesu
Ngy th by: con chin lnh v ch si d
- Thng Juda np Cha Jesu cho oan gia
- Qun d n bt Cha Jesu
- n thy c Caipha
- Trc quan ta Pontio Pilato
- Ln ni Calvaria
- Cha Jesu b ng anh
- Cha Jesu linh hn ra khi xc
- Trc nh Cha Jesu b ng anh
- Ving a ngc limbo
- Cha Jesu trong m
- Cha Jesu sng li
- Hin ra cng y t
- Cha Jesu ln tri
- Cha Spirito Sancto hin xung
- Dn Jerusalem tan hoang
Ngy th tm: Mi bc thang ln thin ng
- Phn xt chung
- Nhng du hin bo trc
- Mi ngi u sng li
- Cha Jesu li xung th phn xt
- Ln thin ng hay xung a ngc
- Mi iu rn
- Li rn th nht
27
- Li rn th hai
- Li rn th ba
- Li rn th t
- Li rn th nm
- Li rn th su
- Li rn th by
- Li rn th tm
- Li rn th chn v th mi
- Dn mnh chu php ra ti
- Nhng iu tr ngi.
Qua s phn tch trn y, chng ta thy b cc ca cun Php ging tm
ngy rt cht ch, ni dung ct trnh by gio l trong mu sc minh gio, thch
hp vi vn ha v x hi Vit Nam trong tin bn th k XVII.
* *
*
Vi ba tc phm ny, ch quc ng c in ch v th nghim trong
phm vi sng tc. Mt nn vn hc cng gio bng ch quc ng chnh thc
bt u vi gio s Alexandre de Rhodes [27
].
C- Mt nn vn hc cng gio bng ch Quc ng chnh thc bt u vi
gio s Alexandre de Rhodes : a v va gio s Alexandre de Rhodes trong
vn hc. Chng ti xin chia ra 2 tiu mc chnh :
I/. GIO S ALEXANDRE DE RHODES V CNG TRNH HON
THNH CH QUC NG[28
].
Khi gio s Alexandre de Rhodes, n Vit Nam nm 1625 cng vic la m
ha ch vit quc ng bt u[29
] nh nh hng ca cc cng trnh la-m-
ha Nht ng v phin m Hoa ng[30
].
[
27] L cng dn c Gio Hong nh ni phn tiu s gio s Alexandre de Rhodes hot ng v s
mng truyn b Phc m. Cng trnh vn hc ca gio s d to tt n u cng l ph thuc snh vi s
nghip thnh lp Gio Hi Vit Nam m gio s tch cc gp phn xy dng. Trong nhn nh ny, ti
xin ng vi Phm nh Khim khi tc gi ny ch trch lun iu sai lm ca s gia Iaboulet: Le pre
Alexandre de Rhodes Introduisit le Christianisme et la France au Vit Nam (Gio s c L em o Thin
Cha v nc Php vo Vit Nam), La geste franaise en Indochine, Tome I, trang 9. Xem ch thch 3,
trang 204 2 5 trong sch Ngi chng th nht ca Phm nh Khim, Tinh Vit, xb, Si gn, 1959.
[28
] V Long T, Lch s vn hc Cng Gio Vit Nam" , cun 1, ca, nxb T Duy, Si Gn 1965, trang 238-
249.
28
Hon cnh khch quan thc y gio s Alexandre de Rhodes theo di phong
tro, v nh kh nng c bit v ngn ng, gio s hon thnh vic sng ch
ch quc ng mt cch tt p.
1- Kh nng a ng
Nh trnh by trong phn tiu s [31
], lc t chn ln t n , gio s
Alexandre de Rhodes thng tho ba ngn ng c v ba sinh ng thng dng,
ba ngn ng c l ting Do Thi, ting Hy Lp, ting La Tinh. Ba sinh ng thng
dng l ting Php, ting l ting ni trong th Gio hi Rma, ting B l
ting ph thng trong quc o Nha.
Va n Goa, gio s bt u hc ting bn x, v ch trong ba thng gio s
c th giao thip v ging dy bng ting canarin (Xem Alexandre de Rhodes,
Divers voyages et MissionsLille 1854).
n o Mn, gio s bt u tip xc vi ch Hn v bt u hc ch Nht
v gio s c ch nh n truyn gio Nht Bn. Theo Nguyn Khc Xuyn
(Nguyn Khc Xuyn, Gio s A-lch-sn c L vi ch quc ng, bd, trang
94) mc d gio s c l khng vit c Hn t, song ngi c th tm ni c
ting Trung Hoa (v c l c ting Nht). Tt mt li, trong cun Vn phm,
ngi c ln so snh cc m vn Nht ng.
Nhng Cha Quan Phng li a gio s Alexandre de Rhodes n ng
Trong v gio s c dp hc hi Vit ng. Gio s th nhn: Va ti min Nam
v nghe ngi bn x ni vi nhau, nht l ph n, th ti tng nh c nghe
chim lu lo ht, ng thi ti tng khng bao gi c th hc c th ting
[32
]. Nhng ch l cm tng u tin. Sau su thng hc hi nh mt
thanh nin Vit Nam v nht l nh gio s Francesco de Pina, gio s c th
giao thip, ging dy bng ting Vit.
Sai hai nm ng Trong, gio s li c phi ra ng Ngoi nn Gio s
c c hi so snh cch pht m hai min. T nm 1630 n 1640, gio s lm
gio s thn hc o Mn. y l thi gian thun tin cho gio s nghin cu
thm v ch quc ng. Chng ta c th phng on rng khi tr li ng Trong
nm 1649 thay th gio s Buzomi, gio s Alexandre de Rhodes khi tho
[29] V Long T, Lch s cng gio Vit Nam, cun 1, xin xem phn th nht, chng VI [30] V Long T, Lch s cng gio Vit Nam, cun 1, xin xem phn th nht, chng IV [31] V Long T, Lch s cng gio Vit Nam, cun 1, xin xem phn Tiu s, chng VII [
32] Alexandre de Rhodes, T in Vit-La-B, ct 801. Nguyn Khc Xuyn trch dch trong Tc-phm quc-
ng u tin: Php ging tm ngy, trang LI
29
cc tc phm ch quc ng. Tic rng chng ta cha tm ra ti liu hiu bit v
bo tho hay tin thn ca cc tc phm in nm 1651.
2) H thng mu t phin m
Qua ba tc phm ch quc ng ca gio s Alexandre de Rhodes, chng ta
mt h thng mu t, phin m gn nh l hon ton, khng khc h thng thng
dng hin nay bao nhiu.
a) V nguyn m, Alexandre de Rhodes dng nguyn m n, nguyn m
kp v nguyn m ba.
Nguyn m n: a e i o u .
Nguyn m kp: ai ay ao au u
eo u
ia i io i iu i
oa oe oi i
ua u ui uy u u a i u
Nguyn m ba: iai iay iy
iao iau iy
ieo iu
ioi ii ii
i
(iua) ia iu iu
Oai uay uy
uie uy
i ru.
Chng ta nhn thy trc Alexandre de Rhodes cha c nguyn m ba, v
vi Alexandre de Rhodes ch cn thiu nguyn m ba iua, nhng li tha nguyn
m ba i cn uy th vit ui (nguin = nguyn)
b) V ph m: gio s Alexandre de Rhodes dng nhng ph m n nh: b,
c, d, , g, h, k, l, m, n, q, r, s, t, x, v nhng ph m kp nh: bl, ch, gh, kh, ml,
ng, ngh, nh, ph, th, tl.
Chng ta nhn thy thiu ph m v v cc ph m kp bl, ml, tl ngy nay
khng cn thng dng na.
30
c) V du ch: Gio s Alexandre de Rhodes dng cc du trn ch I du
m (^), du ru nh cc ch , du () trn cc ch v ch trng b hn du hai chm trn ch i.
d) V du ging: gio s Alexandre de Rhodes dng cc du sc hi nng
ng huyn.
3.- i chiu ch quc ng theo gio s Alexandre de Rhodes vi ch
quc ng ngy nay.
i chiu vi ch quc ng ngy nay, ch quc ng theo gio s Alexandre
de Rhodes c mt s im d bit
a) Theo php ging tm ngy.
- khng dng ng ch, khi khng cn li xut hin (nh hc thay v hc,
nhc thay v nhc) khi ng dng li vit l a (nh bng thay v bng, mt
hay v mt).
- (c du nga nh ) thng dng trc nguyn m nh a hoc u (nh
on th vit l n, a ngc th vit l a ngc).
- thng dng thay cho (nh ly th vit l ly, t th bt l t).
- thng thay cho (nh mun th vit l mun, nhng th vit l
nhng)
- du (tilde) dng thay cho ng cui mt ch (nh cng th vit l c,
ng th vit l : tuy nhin c nhiu ch vn vit vi ng nh chng, chng).
- ao thng thay cho o (trong a thay cho ong, lng th vit l la, ng th
vit l , song th vit l sa).
- ou thng thay cho trong o thay cho ng (nh sng th vit l s, ng
th vit l , khng th vit l kho).
- Ch Bta Hy Lp (tm ghi l bv theo Hong Xun Hn) dng thay cho v
(nh vua th vit l bvua, vo th vit bvao, vui v th vit l bvui bv).
- C nhiu khi thay cho q (nh qun th vit l cun, quyn th vit l cuyn;
tuy nhin ch q c lc vn ng nh ngy nay: quan, qu).
- Bl dng thay cho tr, gl hay l (nh bli thay v tri, gii, li; bli thay v
tri, li).
31
- ml thay v nh hoc l (nh mle thay v nh hay l; ml thay v nhn hay
ln).
- tl dng thay v tr (nh tlc thay v trc, tlu thay v tru).
- i dng thay v y (nh nguyn th vit nguin).
- Nhiu ting c phin m theo th m nh nht, nht th vit l nht;
nhn, nhn th vit l nhin; rt th vit l rt: gi, gi th vit l gi; nhiu th
vit l nhu; vng th vit l bvng.
b) Theo T in Vit-B-La:
- vn thng dng trong cun T din nh c th vit l c, mc th vit
l mc, sch th vit l sch. Nhng mt vi ni, cun t in phin m nh
ngy nay (nh ch ngc, t in ghi: hy coi ch ngc , v ch rc rc, hy
coi ch rc- rc).
- e khng cn dng na (ch e c ch nga nh ch ) (nh da ghi hy coi
dea, di ghi hy coi dei).
- o vn cn c duy tr nh (ch o c ch nga nh ch ) hoa, khoa
Tuy nhin c mt vi s thay i (nh v ch tc th ghi hy coi toc, ngc th
ghi hy coi ngoc).
- thng c thay th bng ch trong rt nhiu ch y thay y, y
thay y, y thay y
- c thay th bng nh rui = rui, nui = nui v tr cng
c thay th bng (nh phng = phng cng = cng, ci = cui).
- Du (tilde) vn cn thng dng. Tuy nhin ng thay th du tilde trong
nhiu ch nh v ch rng th ghi hy coi ch r, x th ghi hy coi ch xung.
- ao th vn dng tay cho o.
- ou vn dng thay cho .
- Ch Bta Hy Lp (tm ghi l bv theo Hong Xun Hn) c s thay i
(nh bvn = vn, = bvt = vt, bv = v) l nhng ch c ghi mc bta.
n mc v hoc u (trong cun t in thc ra khng ch v song ch u va l ch
u thay cho v, chng ta thy nhiu ch bt u bng ph m v).
32
- Nhiu ch c thay bng q nh qun = cun, quen = cuen, quin =
cuin, qun = cun, qun = cn).
- Bl vn cn dng nh bl (tr), bl (tr), blc blc (lc lc), blai (trai, glai,
lai), bli (tri, gii).
- Ml c thay th trong nhiu trng hp theo cch pht m ngy nay,
nh mlt = nht (lt), ml = l (nh) mlm = lm, mln = ln (nhn).
Tl vn c dng nhng tr xut hin. Gio s Alexandre de Rhodes
ch: Tla c ngi c l tra, ngha l i l thnh r v trong nhng ch tip sau
y cng u nh vy c [33
].
c) Theo Vn phm Vit ng:
- Ch v nh ngy nay cha c. Tc gi ni ngi Vit Nam c hai ch b v
gii thch nh sau: Mt ch ging nh ch b ca chng ta (tc ngi Ty
Phng) chng hn nh ba, tc con s 3, tuy vy n cng khng ging hn ch b
ca chng ta. Khi c ch khng c th ra phi ht kh vo cng ging nh
ngi mun c ch m, ri sau mi pht hn ra. Ch b th hai c hu ging nh
c ch bta Hy Lp chng hn nh khi c ting bao (vo). Thc ra n cng
khng ging hn ch v ca chng ta v khi c n khng nn ht mnh lm, m
ch cn m mi ra nh kiu c ca ngi Do Thi ch khng c bng rng
[34
].
- Ngoi ch l c nh ngy nay, Gio s Alexandre de Rhodes ghi nhn
ng Ngoi cn c ch l c mm, chen gia cc phc m khc nh bl (l =
tr); c mt min c b ra t, th d nh tl (tr); ngi ta cng cn dng l sau m,
th d ml (l), i khi dng l sau p, th d pln (ln) nhng cng c ni dng ln
thay v pln. Cn vic dng l sau t th rt thng dng, th d tla (tra), tle (tre)
[35
].
[33
] Alexandre de Rhodes T in Vit-B-La, ct 801 Nguyn Khc Xuyn trch dch trong Tc phm quc
ng u tin: Php ging tm ngy, trong LI
[34
] Alexandre de Rhodes, Vn phm Vit ng. Thanh Lng trch dch, Biu nht lm vn hc cn i tp 9
trang 25. Theo Thi Vn Kim, trong cuc Nam tin, ging ni ca ngi thay i rt nhiu theo vi
thi gian v khng gian. Trong khi tip xc vi dn Chm, dn Min, ngi Vit l b nh hng trong cch
pht m, v d nh ngoi Bc ni i v th trong Nam ni i d hoc i bv hoc i bva, i bgi, i jy,
chnh l chng ta b nh hng cch pht m ca ngi Chim Thnh, v trong ngn ng ca h c rt
nhiu ch pht m tng ng, v d nh ch bia hoc bja c ngha l cng cha, cung phi, hong hu.
nh Bia Tan Chan tc l B Cha Ngc v ca vua Po Rom, hin cn th trong thp Hu sanh (Ninh
Thun) (Dn theo Grard Gagnon, Hn Vit, Cn Th n qun, 1959, trg 315).
[35
] Thanh Lng trch dch, sd trang 29 30.
33
4. Nhn nh v li phin m v ch vit quc ng ca Gio s Alexandre
de Rhodes
Kho st chung v cng trnh ng hc ca Gio s Alexandre de Rhodes,
chng ta c th a ra nhng nhn nh sau y:
Nhn nh th nht l Gio s Alexandre de Rhodes ha hai khuynh hng
bo tn v canh tn trong tinh thn tn trng c tnh Vit Ng.
L ngi tip tc cng trnh phin m, gio s tn trng v bo tn nhng
thi quen hp l v cch phin m. Trong khi bn v l do chn ph m ph thay
v f, gio s tuyn b theo thi quen v gii thch ph ng hn f: F hay ng hn
ph, v khi c n khng cn phi tch bit hai mi nh c ch f ca chng ta.
Thc ra khi c ch , mi ch gi ra rt t v th rt nh: trong t in, chng
ti khng dng ch f m s ch dng ch ph v cc sch chp u quen dng
nh vy [36
]. Mt ni khc, khi bn v nhng vn ghp gia, giu, gi, gi c
nh ting (theo gio s, ch tht ra khng th c nh ting c), gio s
vit: Nh th va tin li, va hp vi thi quen dng trong cc sch [37
].
nh rng cn phi tn trng nhng thi quen nhng s canh tn cng c
nhng l do chnh ng, cho nn gio s b thi quen dng hai chm trn ch
y, trn ch a hay ch o, trong cc vn au, ao trnh nhng phin phc v l.
Nu chng ta so snh cch phin m ca Gio s Alexandre de Rhodes vi cch
phin m c t i trc, chng ta s nhn thy nhng ci cch hp l nh
thm nguyn m, thm ph m, thm du ch v du ging.
Nhn nh th hai l Gio s Alexandre de Rhodes tn trng cch pht m
ca thi i v ca a phng trong khi vn thc v s thng nht ca Vit
ng trong ton quc.
- Ly (ly) t (t) l ghi theo ging c c bit ca vng Nam Ngi thuc
ng Trong cn tlu (tru) tlm (trm) l vit theo li phin m ca mt i
min ng Ngoi.
- Bvua (vua), bvui v (vui v) ghi vi bta Hy Lp, mlt (nht) ml (l) l
vit theo cch c thng dng ca thi i.
V mt lch s a l ngn ng hc, cc sch ca gio s Alexandre de
Rhodes l chng tch gip ch cho rt nhiu nh kho c.
[36
] Thanh Lng trch dch, sd trang 27
[37
] Nh trn, trang 27
34
Nhn nh th ba l gio s Alexandre de Rhodes lm vic vi tinh thn
khch quan cn thit ca mt nh ngn ng hc. Nu trong Php ging tm ngy,
gio s phi vit theo mt li phin m nht nh, trong Vn phm Vit ng v T
in Vit B La gio s cn thn gii thch cc li pht m v i chiu nhng li
vit khc nhau.
Nhn nh th t l gio s Alexandre de Rhodes, vi kh nng a ng,
bit vn dng k hiu ca nhiu ngn ng phin m Vit ng mt cch tinh
tng xc ng.
V du ging. cc du sc huyn ng ly trong ting Hy Lp du nng ly
ch iota di, du hi ly trong chm hi La ng.
Cc m vn cng c ghi theo k hiu thch ng nht th d nh:
Q c nh ting La tinh trong qua, qu.
A th c nh ting B hoc Sc ca ting .
R khng c nh ting B song c nh ting .
Ph c nh ch phi trong ting Hy lp.
Ng c nh ngin ca ting Do Thi.
Nguyn Khc Xuyn nhn xt rt tinh tng v s phin m Vit ng ca
Alexandre de Rhodes: Tc gi khng tri buc mnh vo mt h thng no ring
bit, mt ngn ng no c tn, tri li cn c vo cch pht m c bit ca Vit
ng, ngi tm trong ht cc ngn ng ca ngi bit ng hu ghi cho xc
ng. Nu ting ny, khng ph hp, th ngi dng n ting kia, nu m vn
ngn ng ny xem ra phin toi th ngi khng ngn ngi cu cu n ngn ng
khc, mc du ngn ng y khng phi ngn ng ring ca ngi, ting m ca
ngi. Qu tht, con ngi quc t, tinh thn quc t ca ngi gip ngi rt
nhiu v v th cng cuc thnh tu v () s thnh tu lu bn[38
]
II/. GIO S ALEXANDRE DE RHODES V S HNH THNH NGN
NG CNG GIO VIT NAM39
Qua cun Vn phm Vit ng, chng ta thy gio s Alexandre de Rhodes
thu trit nhng nguyn tc cn bn ca c pht Vit Nam. Trong cun Php
[38
] Nguyn Khc Xuyn, Gio s A-lich-sn c L vi ch quc-ng bd trang 1 5. [39] V Long T, Lch s vn hc Cng Gio Vit Nam" , cun 1, ca, nxb T Duy, Si Gn 1965, trang 249 -
258
35
ging tm ngy, gio s ng dng nhng nguyn tc y vo vic sng tc v
nh , ngn ng cng gio Vit Nam c xy dng trn cn bn ng hc v
thn hc vng chc.
Chng ta s ln lt nhn nh v gi tr ng hc, vn hc, v thn hc ca
cun Php ging tm ngy.
1) Gi tr ng hc
Ngn ng Cng gio trong cun Php ging tm ngy chng t tc gi va
tn trng va ci ting nhng phng thc sng ch ca ngi ng thi.
c im th nht l tc gi ch trng n s din t trn vn v y
nhng yu tnh ca o Cng gio n nhiu khi phi hy sinh tnh cht nh
thun hay lm ni bt ni dung su sc. Tc gi dng li phin m v li
trc dng t ng La tinh v cha tm ra t ng Vit ng tng ng. Thp gi
cn ghi l cy Crux, b tch l sacramento, Cha Thnh Thn l Spirito santo,
knh mng l ave, n ngha Cha l gratia V nhng danh t ring, phng
php ny c th chp nhn, nhng v nhng danh t chung, phng thc no to
nn nhng t ng lai cn kh nghe.
c im th hai l tc gi sng to c mt s danh t mi, va c tnh
cch Vit Nam, va din t chnh xc ni dung ca danh t La tinh tng ng.
o cng gio c mnh danh l o thnh c Cha Tri. V s mng ca c
Cha Con, tc gi dng cc ng t gin d m thm thy nh chuc ti, ra i,
cu th. V c M, tc gi ca tng l c Cha B, c M ng thn. Rt
thnh c M Cha Tri.
c im th ba l tc gi ra ti mt s danh t tn gio sn c ca dn
tc v gii thch theo tin l Cng gio Thin ng l th no? Tc gi tr li: Ai
th c Cha Tri cho nn, th c ln Thin ng cng c Cha Tri (Ngy
th nht) V a ngc, tc gi cho rng th gian gi l m ph th phi, v chng
l ni ti tm m mt. (Ngy th nht) tc gi phn bit gic hn, sinh hn, linh
hn, v dng linh hn theo ngha Cng gio. n chay, th phng, li ngha,
phm o l nhng ng t thng dng nhng hm sc ngha Cng gio nh
vn mch.
2) Gi tr vn hc
Xt v phng din thun ty vn hc, chng ta nhn thy ngh thut c
bit ca gio s Alexandre de Rhodes.
36
u tin tc gi dng to nn mt li vn ph thng nhng khng km
phn su sc.
mi gii c th lnh hi c chn l mc khi, tc gi khng dng
nhng lp lun kh hiu, nhng kiu ni cu k ca nhng thin i lun. T
nhin nh lc m o, thn mt nh ni chuyn tm tnh, tc gi nhm mc
ch nh ng ngi nghe hn l ph trng s hc. Ln u tin, vn hc Vit
Nam vang ln nhng gio lun thm trm nhng gin d d hiu v khuyn mi i
su vo s tm hiu chn l.
V k thut hnh vn, tc gi vn dng nhng phng tin bt php lm cho
tc phm mang mt sc thi ring bit.
Li gii thch ca tc gi hp dn, i t nhng hiu bit sn c ca ngi c
dn a n nhng gio iu. cc nh nho hiu ch Thin theo ngha gio
l cng gio, tc gi dng ti chit t: Ch thin l tri, gii ra th c hai ch,
mt l ch nht, hai l ch i, ngha l mt c. Song le ai l mt c, t l c
Cha tri sinh ra tri t mun vt, tht l mt c: c v loi ngi ta th phi
th knh y, y l l phi. (Ngy th nht). Danh ngn ng thch ng
cng c vin dn bin minh cho lp lun, nh sinh k. T quy (Ngy th
nht).
Li c th ha lm cho vn ngh lun phn kh khan lm cho ngi c
khng h cm thy mnh ang c mt quyn sch o nh li nhn xt ca
Trng Bu Lm[40
]. Nhng hnh nh v v d lm cho nhng nim tru tng,
kh hiu c lnh hi d dng hn. Mi iu rn, theo tc gi l mi bc
thang ln thin ng (ngy th tm). V mi tng quan gia hn v xc, tc gi
a ra tng quan ch t: Linh hn nh ch nh, xc nh ti t hay y t, n
th phi phc linh hn nh ch, v chng y t cng ti t lm ch nh, hay ch
nh lm ti t th ln lo cng chng phi l (Ngy th nht).
S gia vit v vn ha Vit Nam cn c th tm thy trong cun Php ging
tm ngy nhng ti liu lch s v ngn ng, vn hc, phong tc, t chc x hi
Vit Nam. Tc phm ny, l mt di tch lch s v trnh tin ha ca vn xui
quc m. nh rng cu vn mang c tnh tc gi v nh hng tinh thn phn
tch Ty Phng vi mt li phn c r rng, nhng tc gi tn trng nhng
c im c hu ca c php Vit Nam. Ngoi ra, tuy khng ch tm vit s,
nhng tc gi vn c dp phc ha mt i nt v x hi Vit Nam th k XVII.
V t chc chnh tr, v t t trong nc, tc gi vit: u nm vua cha Annam
[
40] Trng Bu Lm, Vit Nam kho c tp san s 2 trang 220.
37
lm php c, c i thn c v nc v qun quc n cng thin h i cng, ra
giao m t thng . n khi vua cha t thng on, th i thn cng
k c trong nc, cng c v thin h th mi ly vua cha trc mt dn. Thi
on ai ny v nh m ly vua cha trc mt dn. Thi on ai ny v nh m
ly cha m cng k b trn mnh ng b ng vi (Ngy th nht, trang 21, 22).
V tc t vng m, tc gi ni n nhng ngi dng giy lm nh, cng o,
tin vng bc v cc k s v, m cng cha m (Ngy th bn, trang 121).
Chng ta cn c th su tm trong cun Php ging tm ngy nhiu nt chm ph
c o v trnh sinh hot nc ta.
3) Gi tr thn hc
Nhiu hc gi pht huy gi tr thn hc ca cun Php ging tm ngy41
.
Chng ta c th ng vi Nguyn Khc Xuyn nhn nh rng tc phm ca
gio s Alexandre de Rhodes khng phi l mt cun gio l i cng, nhng l
sch gio l trnh by trong mu sc minh gio, thch hp cho mu dn tc, mt
vn ha ring bit l x hi Vit Nam vo th k XVII (Nguyn Khc Xuyn,
Tc phm quc ng u tin : Php ging tm ngy, bd, LVII [42
]. V nh Andr
Mariller xc nhn, ngi ta c th nhn thy trong cun Php ging tm ngy
ca gio s Alexandre de Rhodes mt chng tch ca phng php ging dy gio
l ca cc Cha Dng Tn ng vo th k XVI-XVII (Andr Mariller, Le
Catchisme du Pre, Alexanhdre de Rhodes, bd, trang XLII).
Tht ra, nu chng ta so snh vi nhng tc phm ng thi Trung hoa v
Nht Bn, tc phm ca Alexandre de Rhodes c nhng c im r rt.
Chnh tc gi trnh by phng php ging dy gio l ca tc gi trong
nhiu tc phm khc.
T kha cnh hu l ca tn gio, tc gi a cc tn tng vo cc mu
nhim ca o cng gio.
Ch tng rt hi lng v thy ti lm cho h nhn bit s ha hp gia tn
gio v l tr, v nht l h khen ngi thp iu ca Cha. H nhn rng khng
cn c th ni g hp l hn na, khng c n g ng cho mt Cha t ban b ra
hn na.
[41
] Xem Andr Marillier, Le catchisme du pre Alexandre de Rhodes, bd, trang XXXIII LI; Nguyn Khc
Xuyn, Quan im thn hc trong Php ging tm ngy ca Gio s c L, bd, trang 37-57 v tc
phm quc ng u tin: Php ging ngy, bd trang XXXVIX LXVI; Le catchisme en langue
vietnamiene romanise du Pre Alexandre de Rhodes, S 1, lun n ti i hc ng Rma, 1958.
[42
] Nguyn Khc Xuyn, Tc phm quc ng u tin: Php ging tm ngy, bd, LVII.
38
Phng php ti em trnh by vi h l trc ht ti bn v linh hn bt
t v s sng i sau, t ti lm chng c Thng , ri s quan phng ca
ngi, v dn d ti a h ti nhng mu nhim kh hn.
Kinh nghim cho hay rng li trnh by gio l cho ngi ngoi Kit gio
nh th rt b ch. Phng php ti gii thch sut trong sch gio l m
ti chia lm tm ngy trong ti c gng bn gii cc chn l chnh phi dy
cho ngi ngoi quc. (Alexandre de Rhodes, Voyages et Mission trang 96,
Nguyn Khc Xuyn trch dch, i hc s 19 trang 45-46 ).
Nguyn Khc Xuyn c cng gii thiu mt on vn khc ca chnh
Alexandre de Rhodes m chng ta c th xem l bi ta ca cun Php ging tam
ngy.
Mc du vn cn c nhng thy ging Phc m cho ngi ngoi ngoi
Kit gio ch trng rng trc ht hy hy dit nhng sai lm ca ngoi gio
v lm cho nhng k tin theo l thuyt phi chi b, trc khi xy dng v ging
dy nhng im v chn l ca o Kit, chiu theo th t m Thin Cha
giao cho v tin tri rng: Ta t ngi ph hy v chi b, kin thit v
vun trng. C n v mu nhim v cng cao c Ba Ngi Thin Cha, th ch bn
gii cho chu nhng mt khi hc sn sng chu php ra ti, h khng b
ri tr bi h nghi v mu nhim rt cao c v khn t
- Nhng vi kinh nghim ti thu lm c th phi c mt lp trng
trung dung, tm mt phng php gio hun thch hp cho x ny.
l ng phn i nhng sai lc ca cc gio phi min Bc, trc khi
cha t mt vi nguyn tc m nh sng t nhin ca l tr c th nhn bit
c, nh vic to thnh thin a, cu cnh m ng Ti cao, nguyn l ca th
to, t nh v quy hng loi th sinh c l tr, c ngha v th sinh phi
cng nhn ngi, phng s ngi: nh vy l t trong tm hn h mt nn tng
vng chi, trn cc tin tng khc s c da vo. Nh vy cng l trnh
c s h pht ngay bui u, khi thot k thy, h nghe ch trch v ch nho
nhng sng knh ca h mc du l sai lc, c n nhng kin hp v nng cn
ca h: l iu vn xy ra. C theo iu ti c th quan st, th ti cng
thnh cng nu ti n vo lng h mt t nhng tm tnh o hnh v tnh yu t
nhin i vi ng Ha Cng v nguyn l u tin ca hin hu h.
Ri khi ni n Lt Hng Thy v Ln xn ngn ng th by gi mi cho
h hiu v Cha m h phi knh s v tn th, sau mi bi bc ngu tng
39
gio, sai lc m chnh qu ma cng cha c th em vo th gian trc nn Hng
Thy.
Ri ti rt ng vi nhng v khc rng khng nn trnh by cho lng
dn m ta mun chinh phc nhng mu nhim v Ba Ngi Cc Thnh, v nhp
th v v cuc Thng Kh Con Thin Cha, v gieo ht ging cc chn l trng
i trong tm hn h trc khi nh cc sai lm v d oan ngu tng
khc[43
].
Theo phng php trn y, tc gi li dng nhng gi tr vn ha tn
gio tch c ca dn tc Vit Nam trnh by mt gio l mi. Mt mt khc,
tc gi tun theo l li ging o c truyn ca gio hi l ku gi vn dng l tr
suy lun nhng vn cao s ph thc trong nguyn cu khim nhng, trnh
by gio l nhng vn thc y gio hu tm hiu.
Sau cng chng ta cng nn xt thi ca tc gi i vi cc tn ngng
tn gio khc Vit Nam. Tc gi phn tch tinh vi vic th knh thn linh, cng
nhn nhng gi tr tch cc ca o Khng, thng thn ch trch nhng phong tc
d oan. V Pht gio v Lo gio, tc gi t thi nghim khc, mt i khi c
nhiu phn on cc oan.
V im sau ny, Nguyn Khc Xuyn nhn xt: Nhng phn on ca
c L v cc tn gio, mt phn chu nh hng ca mt khoa thn hc bng
bt th k XVI XVII. Theo gio l thiu st ny, (tri vi hc thuyt c truyn,
t nh ca cc gio ph Hy Lp th k III - IV) th ngoi Kit gio, ch c sai lm
v vic ca t ma qu qui trong ht cc tn gio khc. Chng ti khng bo phn
on ny sai lm song khng hon ton ng. y l mt phn on mt chiu, i
xa c truyn Phc m, cc tng v cc gio ph. Bi vy, c th ni c
rng cc nh truyn gio thi xa cha c sa son y tm hiu, cm
thng vi cc tn gio khc.
Ngy nay, ngi Kit gio c mt thi khc vi thi c th ni c
l thiu st ca cc nh truyn gio th k XVI XVII. Cc lun iu qu gay gt
v c on khng cn thch hp v khng c cng nhn. l iu phi
l[44
].
Nhng ngi ngoi cng gio c th ch trch mt vi phn on ca gio s
Alexandre de Rhodes nhng thit tng cn phi t cun Php ging tm ngy
[
43] Alexandre de Rhodes, Histoire de Tunquin, trang 175-178 ()
[44
] Nguyn Khc Xuyn, Tc phm quc ng u tin : Php ging tm ngy, bd, trang XLIV.
40
trong hon cnh lch s, trong khun kh ca cc khoa thn hc v truyn gio
thi i ca tc gi trnh mi s hiu lm c th c trong hin ti.
Trong vn hc ch quc ng ni chung v vn hc cng gio Vit Nam ni
ring, gio s Alexandre de Rhodes gi a v ca mt nh khai sng tin phong.
Trong mt vin tng lch s, chng ta nhn thy gio s Alexandre de Rhodes
l ngi hon tt mt s nghip chung ca nhiu th h tha sai. Nhng trong
cng vic hon tt y, gio s Alexandre de Rhodes d phn ng gp quan
trng. Lch s vn hc Vit Nam trn trng nhc nh n gio s Alexandre de
Rhodes khng ch v cc tc phm ca gio s c may mn n lot v lu truyn,
m chnh cn l v th hin nhng gi tr hin nhin, gy nn mt phong tro
vn hc mi nc ta.
CHNG BA: NHN NH & MT S TC GI VN HC KI-T
GIO QUA DNG THI GIAN TRN 200 NM.
Chng ti rt tm c cc ni dung v nhn nh va trnh by trn, c bit
qua ti liu Gio S c L v Tc Phm Quc Ng u Tin, Nguyn Khc
Xuyn - Phm nh Khim. Ti bn trn cun Php Ging Tm Ngy ca
Alexandre de Rhodes, do Andr Marillier sao lc, ch thch v lp bng tham
chiu. Tinh Vit Vn on, Ban S hc : 232/19 Hin Vng, Saigon `961 (K
Nim Tam Bch Chu Nin) v ca tc gi V LONG T , Lch s vn hc cng
gio Vit Nam, cun 1, nxb T Duy, Si Gn 1965, trang 222- 258.
A. Nhn nh ,
V thi k nghin cu ca cc tc gi trn cn b hn ch v t liu nghin
cu, do chng ti ngh cn b sung vo phn trnh by ca chng ti mt vi
nhn nh c nhn, nht l ghi thm mt s bi nghin cu ca cc tham lun va
qua c t chc Hi Tho Bnh nh Bnh nh Vi Ch Quc Ng ti Tp.
Qui-nhn vo ngy 12-13/01/2016.
Mt vi nhn nh:
1- T in Vit B La c hnh thnh sut mt qu trnh di lu. Cc V gio s Dng Tn v hon cnh c bit khng th truyn gio ti nc Nht,
nn chuyn a bn truyn gio n x ng Trong t i Vit (Vit Nam ngy
nay) vo nm 1615 v nhng nm k tip. Cc ngi mang s mnh truyn gio,
bng hi nhp vn ha bn a, hc ting v phin m ting ni a phng bng
41
mu t la-tinh. Do , bt c i n u, cc ngi canh cnh bn lng v s mng
cao c v thc hin phng thc truyn gio. D c tr tm thi hay di lu nh
Hi An, Thanh Chim, Nc Mn hoc cc ni khc thuc ng Trong hay
ng Ngoi, cc ngi vn thc hin s mng Loan bo Tin Mng bng ting Vit
Nam qua li vit ch quc ng sao cho mi ngy hiu nng hn.
2- i tng c cc tha sai loan bo Tin Mng l con ngi, bt k h l ai, thuc thnh phn no trong x hi Vit Nam. C th ngi Vit Nam, lp
s phu, s si, c bit l thng dn, nhng con ngi ngho : ngho v tin ca,
ngho v a v x hi, ngho v i sng tm linh . Do , T in Vit B La
qui np rt nhiu t m hng ngy c ngi dn s dng. Ng php c cc
tha sai bin son ly m thc ng php ca u chu thnh hnh lc by gi bng
phn tch ting ni, cch ni ca ngi dn, gi li nhng c th thuc nn vn
ha bn a v thm vo nhng kha cnh mi cho r rng theo mt in ng
vic dy gio l ca cc tha sai, cc linh mc bn x v ca cc thy ging cho
chun xc.
Nh T in Vit B La, Ng Php v Php Ging Tm Ngy mt nn Vn
Hc Tn gio Cng gio bt u, c tip ni v kin ton cho phong ph trong
i sng ging dy nh trong cc B tch, Thnh L, kinh sch (kinh mc lc),
Gio l d tng, gio l hn nhn, gii tr. Quyn Kinh sch (sch mc lc) l
quyn vn hc nh o lu i (sau Php Ging Tm Ngy) v tn ti n ngy
nay dng kh nhiu t ng trong T in Vit-B-La[45
] C th ni trong
sut hn 200 nm bt u cc n phn ra i (1651), MT NN VN HC
CNG GIO BT U V LN MNH.
3- Theo s nghin cu ca Andr Marillier, bn vn La ng ca cun Php ging tm ngy khng phi l qu n gin s lc, cng khng phi l theo
c php c in: nhiu lc ch l phin dch thng t cu vn Vit ng[46
].
Nhng qua vic phn tch ng php, c th l cu trc cu (mnh ) ca
quyn sch Php Ging Tm Ngy, theo thin chng ti thy rt nhiu on
tng xng song hnh gia cu La-tinh v ting Vit nam nh:
[45] Soeur Trsa Bi Th Minh Thy O.P, nhn nh :T in Vit- B -La gip hiu r mt s kinh c cc dp c bit.
Xin trch : VRNs (19.06.2014) Si Gn- Trong nhng ngy qua, ti dng T in Vit B La gii thch ngha cc t c trong cc Kinh c thng ngy, Cha Nht, L Trng v cc Kinh cu. Nhiu
c gi kht khao c ti gii thch thm cc Kinh nguyn gi (cu cho linh hn no mi qua i, hoc l
trong nhng ngy gi), cc Kinh php ngm Rosa, cc Kinh ving ng Thnh Gi, cc Kinh ngm By S
c M (bun vui), By S ng Thnh Giuse Trong gii hn ca mnh, vi kht mong p li lng yu
mn Cha ca gio dn Vit Nam, ti s gi n qu v dn dn qu v kp nguyn gm tht su, nhng ti
sn qu gi cc nh truyn gio cng nh ng cha ta li. Nguyn Cha chc lnh cho qu v
Xin xem ti liu ca soeur theo ng dn:
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.chuacuuthe.com/2014/06/tu-dien-viet-bo-
la-giup-hieu-ro-mot-so-kinh-doc-cac-dip-dac-biet/ [
46] Xin xem V Long T, sd, trang 230. (Xem ti bn ca Tinh-Vit xb. Si-gn, 1961.
http://www.chuacuuthe.com/2014/06/tu-dien-viet-bo-la-giup-hieu-ro-mot-so-kinh-doc-cac-dip-dac-biet/http://www.chuacuuthe.com/2014/06/tu-dien-viet-bo-la-giup-hieu-ro-mot-so-kinh-doc-cac-dip-dac-biet/
42
(cu a)[47
] : Ta cu cng c Cha tri gip sc cho ta bit t tng o
Cha l dng no. (cu a):Suppliciter petamus ab optimo Coeli Domino ut
diuvet nos, ad hoc ut intelligamus probe legem Domini.
Nu so snh nhiu on trong Php Ging Tm Ngy, c nhng cu trc
song song gia 2 bn vn La-tinh v Vit nam, nn chng ti ngh bn vn ting
la-tinh l chun mc c trc bn vn ting Vit hin hnh c dch hoc sao
chp li hay t nht c s ng thun to ra hai bn vn La v Vit sau khi trao i
gia cc tha sai vi nhm nho s, s si tng gio, gio l vin v ni dung v
cu vn cho tng hp. iu ny cng ng cho cc bn dch ra cc vn bn ting
khc nhau, nh nhn nh sau y: Theo hin tnh nghin cu, chng ta khng
bit n bn u tin gm bao nhiu cun cng nh khng r sch c c ti
bn hay khng. C iu chc chn l cun php ging tm ngy c sao chp
rt nhiu hoc bng ch quc ng hoc bng ch nm, v c phin dch ra
ting Thi Lan v ting Php[48
].
Nhn xt v mt thn hc trong Php Ging Tm Ngy c ng V
Long T nhn xt trong ti liu nghin cu ca ng[49
] nh chng ti va trnh
by trn. y chng ti thm mt da trn chng l song song gia 2 vn bn
La Vit v c mt cuc trao i v ni dung th mt phn v vn hc a phng
cng nh tn gio c tham gia tch cc ca gii nho s, cc tn tng, cng on tn
hu ni chung trong hng thch nghi vn ha thi i trng nho, coi nh Pht
gio. Ni dung ca Php Ging Tm Ngy cao vai tr ca vua l thin t,
php nc. Nhng gii thch trong nhn quan nho gio, Php Ging Tm
Ngy cp quan nim TAM PH v nhiu quan im khc na. Tht th, li
sng th tc trong mt x hi thi i u nh hng n i sng tm linh tn
gio. Nn, vo nhng th k XVII-XVIII, o Pht c tinh thn DUNG HP cc
thc hnh biu l lng tin ca ngi dn, i khi pha tp nhng nghi thc che m
o php tinh rng truyn thng Nh Pht. iu ny cng cn nghin cu cho mi
tn gio k c Ki-t gio khi tip nhn yu t th tc trong mt thi i no .
B- Nhng ngi Vit Nam gip sc cho cc gio s Dng Tn bin
son ch quc ng v tip tc s nghip hnh thnh nn vn hc cng gio .
1/ Trong mt s tc phm c xut bn t nhng nm 1960-1970 ca mnh,
cc tc gi Quang Chnh, V Long T u cp n s ng gp ca
[
47] Xin xem ti liu Gio S c L v Tc Phm Quc Ng u Tin, Nguyn Khc Xuyn - Phm nh
Khim. Ti bn trn cun Php Ging Tm Ngy ca Alexandre de Rhodes , do
Recommended