ΕΚΘΕΣΗ - ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΤΕΥΧΟΣ Α 1.2 ΔΟΥΚΑ.pdf

Έκφραση – Έκθεση, Κείµενα και Ασκήσεις για τους Θεµατικούς Κύκλους της Α’ Λυκείου

48

Γ. Νταουλτζής,, Π. Πανουτσοπούλου, Α. Ραβδά, Α. Τσουκαντάς, Σ. Χαδιάρη

� 49 �

5η ΕΝΟΤΗΤΑ

Η ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΣ ΚΑΙ ΓΡΑΠΤΟΣ ΛΟΓΟΣ


50

Κείμενο 13ο:

Προφορικός και γραπτός λόγος

1. Η ομιλία/ακρόαση και το γράψιμο/ανάγνωση αποτελούν τους δύο θεμελιώδεις

τρόπους παραγωγής και πρόσληψης του λόγου, οι οποίοι διακρίνονται για την

αμοιβαιότητά τους, αφού μπορεί ο ένας να μεταγραφεί στον κώδικα του άλλου

χωρίς μεγάλες απώλειες νοήματος. Ωστόσο, η ομιλία και το γράψιμο συνδέονται

με διαφορετικές περιστάσεις επικοινωνίας και υπηρετούν διαφορετικούς

στόχους ο προφορικός λόγος είναι αυθόρμητος και ικανοποιεί τρέχουσες

ανάγκες της καθημερινής ζωής και ευδοκιμεί σε περιβάλλον οικειότητας μεταξύ

των συνομιλητών, ενώ ο γραπτός λόγος συνήθως είναι δίαυλος συμβατικής ή

επίσημης επικοινωνίας· επιπλέον, έχουν διαφορετικά γλωσσικά

χαρακτηριστικά, εν μέρει τουλάχιστον. […]

2. Ο προφορικός και ο γραπτός λόγος διαφέρουν πολύ ως επικοινωνιακές

δραστηριότητες: ο πρώτος έχει στο δυναμικό του το πλούσιο φορτίο της ομιλίας

για τη μετάδοση των πληροφοριών, ενώ ο δεύτερος μόνο τη σύνταξη, το

λεξιλόγιο και τη στίξη. Ο επιτονισμός και το ύψος της φωνής του ομιλητή

κάνουν ένα εκφώνημα να υπερβαίνει την "ονομαστική αξία" του νοήματός του.

Και όταν οι συνομιλητές έχουν οπτική επαφή και βρίσκονται σε μικρή απόσταση

μεταξύ τους, όπως συμβαίνει κατά κανόνα, οι εκφράσεις του προσώπου, οι

κινήσεις του σώματος, τα βλέμματα, ακόμη και οι σιωπές συνιστούν ένα

ολόκληρο δίκτυο παράλληλων σημασιών δίπλα στις εκφρασμένες, που βοηθά

και τους συνομιλητές ή ακροατές να ερμηνεύσουν κατάλληλα το περιεχόμενο

των λόγων του ομιλητή. […] Αυτό είναι αδύνατο με το γραπτό λόγο, όπου όλα

πρέπει να λέγονται "ανοιχτά", με την εξαίρεση της "μουσικής" στίξης

(αποσιωπητικά, θαυμαστικό, εισαγωγικά, ερωτηματικό), που εισάγει, με τρόπο

μάλλον συμβατικό, σημασίες δευτέρου επιπέδου (υπονοήματα, ειρωνεία,

συναισθηματικές σημασίες κ.ά.).

3. Αν η ιδιοσυστασία της ομιλίας εξασφαλίζει στον προφορικό λόγο υπεροχή

έναντι του γραπτού σε ό, τι αφορά τον τρόπο μετάδοσης των πληροφοριών, ο

χρόνος παραγωγής του λόγου είναι αντίπαλος του ομιλητή. Ο τελευταίος,

εξαιτίας της ταχείας εκφοράς του λόγου και των περιορισμένων δυνατοτήτων

της βραχυπρόθεσμης μνήμης του ανθρώπου, υποχρεώνεται τη στιγμή ακριβώς

της εκφοράς να ελέγχει προς τα πίσω τον λόγο του αν οι προθέσεις του

εκπληρώθηκαν στη συνέχεια των λεγομένων και ταυτόχρονα να τον οργανώνει


� 51 �

προς τα εμπρός, εν σειρά προς ό, τι έχει προηγηθεί αλλά και σε σχέση με το

οργανωτικό σχέδιο όλου του λόγου. Παράλληλα, ο ομιλητής αγωνιά όχι μόνο για

τη συγκρότηση του μηνύματός του αλλά και για το αν αυτό φθάνει με τον

κατάλληλο τρόπο στον αποδέκτη του. […]

4. Αντίθετα, ο συγγραφέας παράγει τον λόγο του μέσα σε αφθονία χρόνου. Γι'

αυτό και το γράψιμο είναι μια χρονοβόρα διαδικασία, που δυσκολεύεται να

παρακολουθήσει τους ρυθμούς της καθημερινής ζωής. Συχνά παρακολουθεί

τους χρόνους της "μεγάλης διάρκειας", το χρόνο των νόμων και των κανονισμών,

των θρησκευτικών κειμένων, της επιστημονικής σκέψης και της λογοτεχνίας. Ο

γραπτός λόγος έχει την ιδιότητα να αποκρύπτει τα διαδοχικά στάδια της

συγκρότησής του και έτσι ο αναγνώστης έρχεται σε επαφή με το τελειωμένο

προϊόν, ενώ ο προφορικός λόγος αυτά ακριβώς τα στάδια αποκαλύπτει. Τα δύο

"είδη" λόγου, δηλαδή, έχουν "διαφορά φάσης" μεταξύ τους. Η εντέλεια του

γραπτού λόγου σε αντιδιαστολή προς την κατάτμηση του προφορικού είναι

συνέπεια της περίσσειας χρόνου. Ο συγγραφέας […] έχει όλη την άνεση να

συγκεντρώσει πληροφορίες, για να τις "αποθηκεύσει" στο κείμενό του, να το

σχεδιάσει με προσοχή, ώστε να είναι συνεκτικό, να το αναθεωρεί σε όλες τις

φάσεις της παραγωγής του, ώστε να πετύχει την ολοκλήρωσή του στον

επιθυμητό βαθμό. […]

5. Ο τρίτος παράγοντας που διαφοροποιεί τις δύο επικοινωνιακές δραστηριότητες

είναι η παρουσία του συνομιλητή απουσία στην περίπτωση του γραπτού λόγου

στην πλειονότητα των χρήσεων του προφορικού λόγου. Ο ομιλητής, σε αντίθεση

με τον συγγραφέα (ο οποίος πρέπει να μαντεύει τις αντιδράσεις του

αναγνωστικού του κοινού, καθώς στερείται άμεσης ανατροφοδότησης) είναι

υποχρεωμένος να ελέγχει διαρκώς τις αντιδράσεις των συνομιλητών του, […] να

τροποποιεί το λόγο του, όταν χρειάζεται, για να γίνει πιο κατανοητός και

αποτελεσματικός. Αν η παρουσία του συνομιλητή "απειλεί" την απρόσκοπτη ροή

του λόγου του τρέχοντος ομιλητή, αφού κάθε συνομιλία είναι και μια

διαπραγμάτευση με απρόβλεπτη έκβαση, ωστόσο αποτελεί ταυτόχρονα και

εγγύηση για την κατανόηση του λόγου, εγγύηση που ποτέ δεν έχει ένας

συγγραφέας, όσο καλά κι αν γνωρίζει το κοινό του.

6. Από το γεγονός ότι ο γραπτός λόγος είναι λόγος μονής κατεύθυνσης, ενώ ο

προφορικός λόγος αμφίδρομος, προκύπτει και η διαφορετική κοινωνική

λειτουργία τους. Ο προφορικός λόγος είναι ο λόγος μέσω του οποίου οι ομιλητές

συγκροτούν την κοινωνική τους ταυτότητα και παίζουν τους κοινωνικούς τους

ρόλους στο πλαίσιο κάθε συνομιλιακής διεπίδρασης, με αποτέλεσμα να

θεμελιώνονται και να διατηρούνται (ή να υπονομεύονται) οι διανθρώπινες


52

σχέσεις. […] Είναι και ο λόγος της φατικής επικοινωνίας, δηλαδή της

επικοινωνίας, όπου υποχωρεί το κυριολεκτικό νόημά του, για να διευκολυνθεί η

γνωριμία των συνομιλητών και να διευρυνθεί η μεταξύ τους οικειότητα. Πάνω

απ' όλα, όμως, ο προφορικός λόγος είναι ο κατεξοχήν λόγος της διατύπωσης και

διαπραγμάτευσης γνωμών, και της έκφρασης και ανταλλαγής συναισθημάτων,

που αποτελούν το θεμέλιο κάθε επικοινωνιακής πράξης.

7. Ο γραπτός λόγος, αντίθετα, έχει κατεξοχήν "αποθηκευτική" λειτουργία,

στηρίζεται δηλαδή στην προγραμματισμένη καταχώριση πληροφοριών μέσα στο

κείμενο, πράγμα που διαστέλλει την ανθρώπινη επικοινωνία έξω από τους

περιορισμούς του χώρου και του χρόνου. Αυτό έχει ως συνέπεια να μπορεί ο

γραπτός λόγος να αποσπάται από τα χωροχρονικά συμφραζόμενα της

παραγωγής του και να αποκτά ένα χαρακτήρα αυτονομίας μέσα στη διαδρομή

του ιστορικού χρόνου. Θα λέγαμε, λοιπόν, ότι ο γραπτός λόγος είναι ο λόγος της

διανομής πληροφοριών, που καταξιώνεται κοινωνικά, επειδή ξεπερνά το "εδώ

και τώρα" και γίνεται λόγος της "μεγάλης διάρκειας", ενώ ο προφορικός λόγος

είναι ο λόγος της συνομιλιακής διεπίδρασης, ο λόγος του "εδώ και τώρα", λόγος

φευγαλέος, λόγος της "μικρής διάρκειας". [...]

(Τροποποιημένο άρθρο του Περικλή Πολίτη από το www.greeklanguage.gr)

Α. Να αποδώσετε περιληπτικά το παραπάνω άρθρο σε 110-120 λέξεις.

B1. Ποιες νοηματικές σχέσεις δηλώνουν οι υπογραμμισμένες διαρθρωτικές λέξεις

στην 6η παράγραφο του κειμένου;

B2. Ποια είναι, σύμφωνα με το συγγραφέα, η σημασία της παρουσίας του

συνομιλητή στην πλειονότητα των χρήσεων του προφορικού λόγου;

B3. Να γράψετε ένα δικό σας τίτλο για το παραπάνω άρθρο.

B4. Να βρείτε τα συνώνυμα των παρακάτω λέξεων: τρέχουσες (1η §), υπερβαίνει (2η

§), συγκρότηση (3η §), αντιδιαστολή (4η §), απρόσκοπτη (5η §)

Γ. Να σχολιάσετε γιατί ο προφορικός και ο γραπτός λόγος διαφέρουν ως

επικοινωνιακές δραστηριότητες, αξιοποιώντας τις επισημάνσεις του Περικλή

Πολίτη, σε ένα κείμενο 350-400 λέξεων.


� 53 �

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ


54


[Διαφορές και συγκλίσεις προφορικού και γραπτού λόγου]

1. [...] Παρόλο που οι έρευνες για το ύφος του προφορικού και γραπτού λόγου δεν

έχουν καταλήξει σε καθολικά συμπεράσματα για τις γλωσσικές παραμέτρους

που το καθορίζουν, μπορούμε να προτείνουμε μια δοκιμαστική περιγραφή των

δύο ποικιλιών:

2. Ο προφορικός λόγος: α) Περιλαμβάνει πολλές συντακτικά ατελείς προτάσεις ή

ακολουθίες ανολοκλήρωτων φράσεων (κυρία Μ., πολύ θα 'θελα/ εσείς τη γνώμη

σας), β) χρησιμοποιεί ευρύτατα την παράταξη και την ασύνδετη συμπαράθεση

προτάσεων, γ) βρίθει1 από επαναλήψεις συντακτικών δομών (Εντάξει, όχι

καταλαβαίνω, ε, καταλαβαίνω και τη συγκίνησή σας, γιατί είν' ένα βιβλίο

συγκινητικό), δ) προτιμά την ενεργητική σύνταξη και αποφεύγει την παθητική,

ε) προτιμά πολλές φορές την προτασιακή δομή: θέμα-σχόλιο (θέμα μιας

πρότασης είναι το αντικείμενο του ενδιαφέροντός της και το σημείο εκκίνησής

της σε αντιδιαστολή προς το σχόλιο, που είναι το συστατικό της πρότασης που

"λέει κάτι" για το "θέμα") και όχι τη δομή: υποκείμενο-κατηγόρημα (η καρέκλα/

να την βάλεις στη θέση της αντί την καρέκλα να την βάλεις στη θέση της ή να

βάλεις την καρέκλα στη θέση της), στ) περιλαμβάνει πολλές επανεκκινήσεις, που

βελτιώνουν προηγούμενες διατυπώσεις (Την/ δε/ την/ τα τέλη του '50 και τ τα '60

είναι μια εποχή που δεν τη γνωρίζετε καθόλου), ζ) χαρακτηρίζεται από αφθονία

λέξεων ασαφούς σημασίας και γενικευτικών όρων (πράγμα, μέρος, κάποια, κάτι,

διάφορα, πολύ κ.ά.), η) είναι διάσπαρτος από "πραγματολογικά μόρια" (λίγο,

λιγάκι, έτσι, ας πούμε, που λένε, ξέρω 'γω, νομίζω, εε, αα κ.ά.)

3. Ο γραπτός λόγος: α) Περιλαμβάνει μεγάλη ποικιλία υποτακτικών συνδέσμων

και συνδετών (πάντως, βέβαια, φυσικά, επίσης, λοιπόν, συνεπώς κ.λπ.), β)

περιλαμβάνει μετακειμενικούς δείκτες, δηλαδή λέξεις που δείχνουν τα μέρη της

οργάνωσης του κειμένου, όπως οι όροι μιας απαρίθμησης (πρώτο, δεύτερο, τρίτο

...), γ) προτιμά ονοματικές φράσεις όπου αφθονούν οι προσδιοριστικοί όροι (της

προϊσταμένης αρχής, που δεν είναι πάντα πολύ ανοιχτόμυαλη), δ) αρέσκεται στην

παθητική σύνταξη, ε) αρέσκεται στην πρόταξη και την εστίαση σε συστατικά του

κατηγορήματος, στ) επιλέγει κανονικά την προτασιακή δομή: υποκείμενο-

κατηγόρημα.

4. Από όσα προηγήθηκαν ασφαλώς μένει η εντύπωση ότι ο προφορικός και ο

γραπτός λόγος συνιστούν τα αποκλίνοντα μέλη μιας διχοτομίας. Αυτό όμως δεν 1 είναι γεμάτο


� 55 �

αληθεύει, όπως εύκολα μπορεί να αποδειχθεί από την εξέταση ειδών

προφορικού και γραπτού λόγου. Οι περιγραφές που προηγήθηκαν στόχο είχαν

να αποτυπώσουν τα βασικά χαρακτηριστικά της προφορικότητας και της

"γραπτότητας" μάλλον, παρά τα γνωρίσματα συγκεκριμένων ειδών λόγου. […]

(Κείμενο του Περικλή Πολίτη από τον κόμβο www.greeklanguage.gr)


Β1. Ποια είναι τα δομικά μέρη της 2ης παραγράφου του κειμένου;

Β2. Για ποιους λόγους, όπως αναφέρει ο συγγραφέας, ο προφορικός λόγος

«προτιμά την ενεργητική σύνταξη και αποφεύγει την παθητική»;

Β3. Χαρακτηριστικό γνώρισμα του επιστημονικού λόγου είναι η «ουδετερότητα»

του συντάκτη απέναντι στο υπό εξέταση αντικείμενο. Πώς καταφαίνεται αυτό μέσα

στο κείμενο;

Β4. Να παραθέσετε ένα συνώνυμο για κάθε μία από τις υπογραμμισμένες λέξεις

του κειμένου.

Γ. Να καταγράψετε και να σχολιάσετε γραπτώς (σε 300-350 λέξεις) τις βασικές

διαφορές του προφορικού και του γραπτού λόγου, όπως αυτές αποτυπώνονται στο

κείμενο του Περ. Πολίτη.


56



� 57 �


Γλώσσα και σχολείο

1. Όλων των ειδών τα διαγωνίσματα και οι εξετάσεις στα σχολεία, αλλά ιδίως το

μάθημα της Έκθεσης αποδεικνύουν με κάθε ευκαιρία ότι οι νέοι που τελειώνουν

το Λύκειο δεν χειρίζονται με άνεση την επίσημη γλώσσα, ιδίως τη γραπτή μορφή

της. Αυτό το φαινόμενο δεν πρόκειται να εκλείψει όσο διάστημα η κοινωνία

αντιδρά αποδίδοντας την ευθύνη στα παιδιά και μοιρολογεί για την παρακμή

της ελληνικής γλώσσας, αντί να διορθώσει την πολύ κακή ποιότητα της

γλωσσικής διδασκαλίας στα σχολεία.

2. Πράγματι, οι νέοι δεν χειρίζονται με άνεση την επίσημη γλώσσα, ιδίως στη

γραπτή μορφή της. Αυτό οφείλεται στη γλωσσική διδασκαλία από την πρώτη

του Δημοτικού μέχρι το τέλος του Λυκείου. Πρώτα πρώτα, το σχολείο δεν κάνει

τη διάκριση ανάμεσα στη γραπτή και την προφορική γλώσσα. Κάνει το λάθος να

θεωρεί το γραπτό λόγο πρότυπο, πράγμα που καταλήγει στη μάταιη

προσπάθεια να μάθουν οι μαθητές να μιλάνε σαν σχολικά βιβλία. Αποτέλεσμα

είναι ότι αποστηθίζουν τις φράσεις των βιβλίων, δηλαδή ασκούν τη μνήμη τους,

αλλά δεν εμπλουτίζουν το γλωσσικό δυναμικό τους.

3. Αδυνατούν τα παιδιά να μάθουν να χειρίζονται με άνεση τη γραπτή γλώσσα, αν

δεν καταλάβουν τη μεγάλη διαφορά του λόγου (της ομιλίας) από τη γραφή. Δε

διδάσκονται ότι αλλιώς μιλάμε και αλλιώς γράφουμε, δηλαδή δεν μαθαίνουν ότι

κάνουμε διαφορετική πράξη νοήματος μιλώντας και τελείως διαφορετική

γράφοντας. Ο προφορικός λόγος έχει διαφορετική οργάνωση, μεγάλη

συντακτική περιπλοκή, χαλαρή δομή και μεγάλο μέρος του νοήματος το

παράγουν και εξωγλωσσικά στοιχεία, το ύφος, οι χειρονομίες, τα επιφωνήματα,

ο τονισμός, η έκφραση του προσώπου, τα κενά, οι αποσιωπήσεις κ.ο.κ.

4. Ο γραπτός λόγος αντίθετα είναι στατικός και πυκνός. Η σύνταξή του είναι πιο

στρωτή και πρέπει να ασκηθούν τα παιδιά στη λεξιλογική πυκνότητα που

αντικαθιστά τα φωνητικά και τα παραγλωσσικά νοήματα της ομιλίας. Ο

προφορικός και ο γραπτός λόγος χρησιμοποιούνται σε διαφορετικές συνθήκες,

ασκούν τελείως διαφορετικές λειτουργίες επικοινωνίας. Ο λόγος είναι

δυναμικός, μιλώντας δημιουργεί κανείς συμβάντα, ενώ γράφοντας δημιουργεί

κείμενα, δηλαδή αντικείμενα (πράγματα).

5. Ο δεύτερος λόγος για τον οποίο οι νέοι δεν μαθαίνουν αρκετά καλά την επίσημη

γραπτή γλώσσα είναι ότι αυτή ακριβώς η επίσημη γλώσσα παρουσιάζεται ως η

μόνη «σωστή» γλώσσα. Δηλαδή, η επίσημη δεν παρουσιάζεται ως μία από τις

διαλέκτους της ελληνικής, αλλά ως η μόνη σωστή εκδοχή του λόγου.


58

Αποτέλεσμα είναι ότι οι μαθητές αντιμετωπίζονται στα σχολεία ως άτομα που

μιλούν μια γλώσσα «λαθεμένη». Αυτό σημαίνει ότι το σχολείο καταφρονεί τη

μητρική γλώσσα των παιδιών (που για πολλά είναι μια τοπική ή μια κοινωνική

διάλεκτος).

6. Η μητρική γλώσσα, όμως, έχει για κάθε άνθρωπο πολύ μεγάλη σημασία. Είναι η

γλώσσα των αισθημάτων και των αισθήσεων. Είναι η γλώσσα που έμαθε στα

πρώτα χρόνια της ζωής του, και αυτή εκφράζει με τον πιο αυθεντικό τρόπο τον

ψυχισμό του. Είναι η γλώσσα που μιλάει το ασυνείδητό του. Είναι η γλώσσα που

αυθόρμητα μιλάει όταν κυριαρχείται από έντονα συναισθήματα (ενθουσιασμό ή

απόγνωση), ακόμη κι όταν έχει πολλά χρόνια προσαρμοστεί και μιλάει την

επίσημη. Είναι η γλώσσα της οικειότητας, της τρυφερότητας, των παιδικών

αναμνήσεων, η γλώσσα των οσμών και των χρωμάτων, η γλώσσα της

ψυχολογικής παλινδρόμησης1, η πιο δικιά του γλώσσα ανάμεσα σε όλες τις

παραλλαγές και γλώσσες που μπορεί μετά τη μητρική να μάθει.

(Άννα Φραγκουδάκη, «ΤΑ ΝΕΑ»)


Β1. Ποια είναι τα δομικά μέρη της 6ης παραγράφου του κειμένου;

Β2. Να σχολιάσετε σε μια παράγραφο την άποψη της Α. Φραγκουδάκη πως «η

μητρική γλώσσα (…) εκφράζει με τον πιο αυθεντικό τρόπο τον ψυχισμό (του

ανθρώπου)» (6η §).

Β3. Να γράψετε ένα δικό σας τίτλο για το παραπάνω άρθρο.

Β4. Να σχηματίσετε προτάσεις με ολοκληρωμένο νόημα χρησιμοποιώντας τις

φράσεις: α) γλωσσική διδασκαλία (1η §), β) γλωσσικό δυναμικό (2η §), γ) μητρική

γλώσσα (5η §), δ) κοινωνική διάλεκτος (5η §)

Γ. Για ποιους λόγους, σύμφωνα με τη συγγραφέα, οι

νέοι που τελειώνουν το Λύκειο δεν χειρίζονται με άνεση

την «επίσημη γλώσσα»; Να αναπτύξετε τις απόψεις

σας σε ένα άρθρο 300-350 λέξεων που θα δημοσιευτεί

στη σχολική εφημερίδα.


� 59 �



60



� 61 �

6η ΕΝΟΤΗΤΑ

ΑΝΑΛΦΑΒΗΤΙΣΜΟΣ


62


Λειτουργικός αναλφαβητισμός

1. Ο γενικός ή απόλυτος αναλφαβητισμός, είτε πρωτογενής είτε δευτερογενής,

είναι ενδεικτικός της πολιτιστικής πολιτικής που ασκείται από το αντίστοιχο

κράτος, και του ενδιαφέροντος του κράτους αυτού για την παροχή εκπαίδευσης.

Από μια άλλη πλευρά εκφράζει το επίπεδο του πολιτισμού κάποιας χώρας ή

κάποιας περιοχής. Ο λειτουργικός όμως αναλφαβητισμός, ο οποίος είναι

απόρροια και της κακής λειτουργίας του εκπαιδευτικού συστήματος, αποτελεί

την έκφραση μιας όχι φυσιολογικής γλωσσικής (και στο βάθος ψυχολογικής και

κοινωνικής προέλευσης) κατάστασης. Γιατί ο λειτουργικός αναλφαβητισμός δεν

είναι μια απλή έλλειψη που σε κάποια στιγμή μπορεί να αναπληρώνεται σε

κάποιο βαθμό, αλλά μια έλλειψη λειτουργικότητας σε κάποια στοιχεία της

προσωπικότητας του ανθρώπου. Είναι δηλαδή μια συνθήκη κατά την οποία το

άτομο δεν έχει τη δυνατότητα να επικοινωνεί άνετα με το περιβάλλον του,

χρησιμοποιώντας τη δυναμική της προσωπικότητάς του. Δεν πρέπει να μας

διαφεύγει ότι, όταν ο άνθρωπος εκφράζεται με οποιοδήποτε τρόπο,

αποκαλύπτεται ο ίδιος ο ψυχισμός του, που δεν αποτελεί βέβαια καμιά

μεταφυσική οντότητα, αλλά είναι η συνισταμένη μιας σειράς επιδράσεων που

διαμορφώνεται και εκφράζεται μέσα σε μια δοσμένη κοινωνική πραγματικότητα

και κάτω από ορισμένες συνθήκες. Συνεπώς ο λειτουργικός αναλφαβητισμός

είναι μια σύνθετη πραγματικότητα, που καλύπτει το σύνολο της ανθρώπινης

δραστηριότητας, και της συναισθηματικής και της διανοητικής και της

πρακτικής δραστηριότητας.

2. Από τους μελετητές του θέματος δίνεται ιδιαίτερη σημασία στη γνώση της

μητρικής ή της γλώσσας του περιβάλλοντος, που η άγνοιά της εμποδίζει τον

άνθρωπο να λειτουργήσει μέσα στην κοινωνική του ομάδα. Κι αυτό είναι σωστό

στο μέτρο που αναφέρεται σε μετανάστες ή παλιννοστούντες1. Όμως, ο ένοχος

αυτής της μειονεκτικής κατάστασης δεν είναι μόνο η άγνοια της γλώσσας, αλλά

κυρίως η δόμηση του περιεχομένου της συνείδησης και η ποιότητα των

πληροφοριών με τις οποίες αυτή έχει οικοδομηθεί.

3. Λειτουργικά αναλφάβητος είναι όχι εκείνος που δεν ξέρει, ή δεν μπορεί να

συλλαβίσει και πίσω από τους φθόγγους να αναγνωρίσει τις λέξεις και τον

1αυτοί που επιστρέφουν στην πατρίδα τους μετά από παρατεταμένη παραμονή στο εξωτερικό


� 63 �

έναρθρο λόγο, αλλά εκείνος που, μολονότι γνωρίζει γραφή και ανάγνωση, δεν

μπορεί να τα χρησιμοποιήσει, για να λειτουργήσει με αυτάρκεια μέσα στην

κοινωνική ομάδα στην οποία είναι ενταγμένος. Με δεδομένο τώρα ότι η κάθε

έκφραση της ανθρώπινης προσωπικότητας είναι σύνθετη λειτουργική πράξη, το

ερώτημα είναι αν αυτή η αδυναμία και η ανεπάρκεια είναι το προϊόν κακών

επιδράσεων κατά τη διδακτική διαδικασία, ή μήπως αυτή η τελευταία γεννιέται

από μια σειρά επιδράσεις που σχετίζονται με τη διαμόρφωση της συνολικής

πραγματικότητας. Μήπως αυτός ο λειτουργικός αναλφαβητισμός είναι προϊόν,

εκτός της στρεβλής διδακτικής επίδρασης, και της κάθε μορφής πίεσης στην

οποία δεν μπορεί να αντισταθεί η αναπτυσσόμενη προσωπικότητα; Μήπως

δηλαδή είναι το αποτέλεσμα του αυταρχισμού ή της κοινωνικής διγλωσσίας;

Γεγονός που από τη μια μεριά εμποδίζει την προσαρμογή του ατόμου, διχάζει

την προσωπικότητά του και βάζει φραγμούς στη φυσιολογική του

δραστηριότητα;

(Κείμενο του Γ. Μωραΐτη αποθησαυρισμένο από το Διαδίκτυο)

Α. Να αποδώσετε περιληπτικά το κείμενο σε 100 120 λέξεις.

Β1. Πώς αντιλαμβάνεστε την έννοια της κοινωνικής διγλωσσίας; Αποτελεί η

κοινωνική διγλωσσία σημαντικό αίτιο του λειτουργικού αναλφαβητισμού;

Β2. Να ελέγξετε τη δομή και τον τρόπο ανάπτυξης της 1ης παραγράφου.

Β3. Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμία από τις ακόλουθες λέξεις του κειμένου:

απόρροια, άγνοια, αναπληρώνεται, αποκαλύπτεται

Β4. Ποιες είναι οι διαρθρωτικές λέξεις της 1ης παραγράφου και τι δηλώνει καθεμία

από αυτές;

Γ. Αφού προσδιορίσετε τα χαρακτηριστικά του λειτουργικά αναλφάβητου ατόμου

να αναφερθείτε στις συνέπειες του λειτουργικού αναλφαβητισμού για το άτομο και

την κοινωνία. (Το κείμενό σας να έχει τη μορφή άρθρου -300-350 λέξεων- για τη

σχολική εφημερίδα σας)


64



� 65 �


Αναλφαβητισμός

1. Σύμφωνα με τον ΟΗΕ ως αναλφαβητισμός ορίζεται η ανικανότητα ανάγνωσης

και γραφής ενός απλού κειμένου σε μία έστω γλώσσα. Η Ελλάδα θεωρεί

αναλφάβητο όποιον δεν έχει ολοκληρώσει τις σπουδές του στο εξατάξιο

δημοτικό σχολείο. Η Διεθνής Ημέρα για την Εξάλειψη του Αναλφαβητισμού

καθιερώθηκε με πρωτοβουλία της UNESCO στις 8 Σεπτεμβρίου του 1965 κατά

τη διάρκεια της Συνόδου της Τεχεράνης και από το 1966 τιμάται κάθε έτος στη

συγκεκριμένη ημερομηνία.

2. Ο αναλφαβητισμός άρχισε να εμφανίζεται ως πρόβλημα με την επινόηση της

τυπογραφίας τον 15ο αιώνα. Η πρώτη σημαντική μείωση του αναλφαβητισμού

συνοδεύτηκε με τη μετάφραση της Βίβλου στις διάφορες γλώσσεςδιαλέκτους

για τη διάδοση του Χριστιανισμού. Στη συνέχεια, τα διάφορα επαναστατικά

πολιτικά κινήματα, όπως η γαλλική επανάσταση, και ο εκβιομηχανισμός

συνέβαλαν στην περαιτέρω μείωση του αναλφαβητισμού από τα τέλη του

18ου μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Όμως, οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι κατά τη

διάρκεια του 20ου αιώνα εμπόδιζαν τη συνέχιση της πτωτικής πορείας του

αναλφαβητισμού. Έτσι, η κλιμάκωση της προσπάθειας για την μείωση του

αναλφαβητισμού άρχισε να θεμελιώνεται μετά το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου

Πολέμου.

3. Τα πρώτα επίσημα στοιχεία που δημοσίευσε ο ΟΗΕ το 1957 έδειξαν ότι περίπου

το 44% του παγκόσμιου πληθυσμού διερχόταν από αναλφαβητισμό. Το 1978 το

ποσοστό έπεσε στο 32%, το 1990 στο 27%, ενώ το 1998 στο 16%. Όμως, η μελέτη

του ΟΗΕ που δημοσιεύθηκε το 1998 τόνισε την εκτίμηση ότι το ποσοστό του

αναλφαβητισμού θα αυξανόταν κατά το πρώτο μισό του 21ου αιώνα, διότι

μόλις το 1/4 των παιδιών στον πλανήτη πήγαιναν σχολείο σε κανονικούς

ρυθμούς στα τέλη του 20ου αιώνα.

4. Το φαινόμενο του αναλφαβητισμού μειώνεται με την άνοδο του κατά κεφαλήν

εισοδήματος. Αρκεί να αναφερθεί ενδεικτικά ότι σε περιοχές που το κατά

κεφαλήν εισόδημα είναι κατώτερο των 600 δολαρίων ετησίως το ποσοστό του

αναλφαβητισμού ανέρχεται στο 45% κατ' ελάχιστο, ενώ σε αυτές που είναι

ανώτερο των 12.600 πέφτει στο 4% κατά μέγιστο. Συνεπώς, οι φτωχές περιοχές

ρέπουν προς τον αναλφαβητισμό.

5. Τρεις μέθοδοι ακολουθούνται για την μείωση του επιπέδου του

αναλφαβητισμού. Η εκπαίδευση των ενηλίκων δίνει τη δυνατότητα σε άτομα

που δεν είχαν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν σχολείο κατά τη διάρκεια


66

της παιδικής τους ηλικίας να συμμετάσχουν σε εκπαιδευτικά προγράμματα

ώστε να αποκτήσουν τις βασικές ή και περισσότερες γνώσεις. Η θέσπιση

δημόσιου εκπαιδευτικού συστήματος με υποχρεωτική διάρκεια

παρακολούθησης για τα παιδιά αποτελεί το σημαντικότερο μέτρο για τη

δραστική αντιμετώπιση του αναλφαβητισμού, καθώς διασφαλίζει την

εξάλειψη μείωση στις μελλοντικές γενιές.

6. Η χρησιμοποίηση των ειρηνευτικών δυνάμεων του ΟΗΕ για τη μετάδοση

βασικής εκπαίδευσης στους κατοίκους περιοχών που έχουν ταλαιπωρηθεί από

πολεμικές συγκρούσεις. Επίσης, στο ίδιο πλαίσιο εντάσσονται και οι

προσπάθειες που καταβάλλουν οι μη κυβερνητικές οργανώσεις σε περιοχές

που μαστίζονται από πείνα και εξαθλίωση.

(Δ. Πολυχρονόπουλος, «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», 06092006)

Α. Να γραφεί η περίληψη του ανωτέρω κειμένου σε 100-120 λέξεις .

Β1. Να προσδιορίσετε τη μέθοδο ανάπτυξης της 1ης και της 4ης παραγράφου.

Β2. Να γράψετε ένα συνώνυμο και ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις λέξεις του

κειμένου: ανικανότητα, πτωτική, κλιμάκωση, δραστική

Β3. Να προσδιορίσετε την ετυμολογική προέλευση των παρακάτω λέξεων του

κειμένου: συνέβαλαν, μετάδοση, εντάσσονται, εκπαίδευση

Β4. «Η θέσπιση δημόσιου εκπαιδευτικού συστήματος με υποχρεωτική διάρκεια

παρακολούθησης για τα παιδιά, αποτελεί το σημαντικότερο μέτρο για τη δραστική

αντιμετώπιση του αναλφαβητισμού μελλοντικές γενιές»: Να αιτιολογήσετε την

παραπάνω πρόταση σε μια παράγραφο 70-90 λέξεων.

Γ. Παρά την τεράστια πολιτιστική πρόοδο της ανθρωπότητας, ένα εξαιρετικά

μεγάλο ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού παραμένει σήμερα αναλφάβητο.

Ποια είναι τα αίτια του φαινομένου αυτού; Να εκθέσετε τις σκέψεις και τις

παρατηρήσεις σας σε ένα κείμενο 300350 λέξεων με τη μορφή ομιλίας σε σχολική

εκδήλωση με θέμα τον αναλφαβητισμό.


� 67 �



68


Τεχνολογικός αναλφαβητισμός

1. Παλιά, η σχολική εκπαίδευση στη χώρα μας δεν ήταν υποχρεωτική, κι έτσι

πάρα πολλά παιδιά, κυρίως κορίτσια φτωχών οικογενειών από την επαρχία

και τις πόλεις , δεν έμαθαν να διαβάζουν και να γράφουν. Από τοτε, όμως,

πολλά άλλαξαν. Οι οικονομικές συνθήκες της χώρας μας βελτιώθηκαν και η

σχολική εκπαίδευση έγινε υποχρεωτική (αρχικά για το δημοτικό και στη

συνέχεια για το γυμνάσιο) για όλους. Φυσικό λοιπόν, είναι το "Χ" που σχεδίαζε,

αντί υπογραφής, η προγιαγιά και ο προπάππος μας να ανήκει πλέον στο

παρελθόν και οι περισσότεροι να ξέρουμε να βάζουμε φαρδιά πλατιά την

υπογραφή μας είτε στο θρανίο, όταν βαριόμαστε στην τάξη, είτε στο

διαγώνισμα της γλώσσας ή των μαθηματικών.

2. Πρόσφατα ένας φίλος μου, με πληροφόρησε ότι στο Ίντερνετ μπορείς να βρεις

οποιαδήποτε πληροφορία θέλεις, να μιλήσεις με όποιον θέλεις, όποια ώρα

θέλεις. Μου έλεγε, επίσης, πόσο διευκολύνουν την επικοινωνία οι υπολογιστές,

αφού πια ο καθένας μπορεί να έχει από έναν στη δουλειά του ή στο σπίτι του.

Ισχύει όμως αυτό; Οι άνθρωποι που έχουν γνώση και πρόσβαση στις νέες

τεχνολογίες είναι ελάχιστοι! Σύμφωνα με κάποιες έρευνες που έχουν γίνει,

αυτοί που δεν έχουν παροχή ηλεκτρικού ρεύματος είναι πολύ περισσότεροι απ'

αυτούς που σερφάρουν στο Ίντερνετ!

3. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι από την εποχή των παππούδων και των γιαγιάδων

μας έχουν αλλάξει πολύ τα πράγματα . Εννοούν ότι όπως παλαιότερα κάποιος

που δεν γνώριζε γραφή και ανάγνωση έμενε έξω από τις εξελίξεις της εποχής

του, έτσι ακριβώς μένει έξω από τις εξελίξεις κι αυτός που δεν μπορεί να

παρακολουθήσει την τεχνολογική πρόοδο της εποχής μας. Σήμερα, όσοι

μένουν εκτός τεχνολογικών εξελίξεων δεν είναι μόνο αυτοί που κατάγονται

από μη αστικά κέντρα αλλά και αυτοί που είναι φτωχοί.

4. Όσο πιο απαιτητική γίνεται η καθημερινή ζωή, τόσο πιο εύκολο είναι κάποιοι

να μένουν έξω από τις τεχνολογικές εξελίξεις. Αν σκεφτούμε ότι πολλές από

τις εργασίες που κάνουν ευκολότερη την καθημερινή ζωή γίνονται μέσω

υπολογιστών, και μόνο 3 στους 10 έχουν τη δυνατότητα να αγοράσουν

υπολογιστή, τι γίνεται με τους υπόλοιπους 7; Πιο συγκεκριμένα, αν 1 στους 100

απ' όλο τον κόσμο έχει την δυνατότητα να κατανοήσει και να χρησιμοποιήσει

τις νέες τεχνολογίες, τι γίνεται με τους υπόλοιπους 99;

5. Αφού ο αναλφαβητισμός συνδέεται με τη φτώχεια (ή τον πλούτο), μια πολύ

καλή λύση θα ήταν φτηνή τεχνολογία για όλους. Ή ίσως κάτι τελείως


� 69 �

διαφορετικό: ένα σύστημα που θα μας επέτρεπε να συμμετέχουμε σε όλα με

ίσους όρους, ανεξαρτήτως χρημάτων, γνώσεων, τόπου καταγωγής, φύλου και

ηλικίας.

(Κείμενο της Α. Καλύβα αποθησαυρισμένο από το διαδίκτυο)

Α. Να πυκνώσετε νοηματικά το κείμενο σε 80-100 λέξεις.

Β1. Να παραθέσετε ένα πλαγιότιτλο για καθεμία παράγραφο του κειμένου.

Β2. Να προσδιορίσετε τον τρόπο ανάπτυξης της 1ης παραγράφου.

Β3. Να σχολιάσετε (σε 70-80 λέξεις) την ακόλουθη φράση του κειμένου: «Σύμφωνα

με κάποιες έρευνες που έχουν γίνει, αυτοί που δεν έχουν παροχή ηλεκτρικού

ρεύματος είναι πολύ περισσότεροι απ' αυτούς που σερφάρουν στο Ιντερνέτ!»

Β4. Να μετασχηματίσετε τις ακόλουθες λέξεις και φράσεις του κειμένου σε λόγιο

ύφος (Οι απαντήσεις σας να είναι μονολεκτικοί όροι): άλλαξαν, βαριόμαστε, φτωχοί,

έμενε έξω, φτηνή

Γ. Γράφετε μια εργασία σχετικά με τον τεχνολογικό αναλφαβητισμό που θα

δημοσιευτεί σε σχολικό περιοδικό. Αφού προσδιορίσετε επιγραμματικά τις

κοινωνικές ομάδες που πλήττονται από αυτόν, στη συνέχεια να καταθέσετε τις

προτάσεις σας για την αντιμετώπιση του φαινομένου αυτού. ( 300 350 λέξεις).


70



� 71 �

7η ΕΝΟΤΗΤΑ

ΔΙΑΛΟΓΟΣ


72


Oι προϋποθέσεις του αποδοτικού διαλόγου

1. Ο Νεοέλληνας είναι συζητητικός. Έχει την τάση να εκφράζεται και προπαντός

να σχολιάζει, να ρωτά για τα κάθε λογής γεγονότα και μορφής συμβάντα. Η

τάση του αυτή καθεαυτή δεν είναι καθόλου κακή. Τουναντίον, φανερώνει την

κοινωνικότητά του, τα ενδιαφέροντά του για ζητήματα και προβλήματα της

ατομικής και συλλογικής προκοπής.

2. Ωστόσο, παρά τις τάσεις του αυτές σκοντάφτει στη συζήτηση, στο διάλογο.

Αποδεικνύεται πως δεν ξέρει να συζητεί και τούτο, γιατί δεν τηρεί ή αγνοεί τις

προϋποθέσεις του σωστού και καρποφόρου διαλόγου. Και όταν απλώς τις

γνωρίζει ή τις υποθέτει, υποκύπτει στις αδυναμίες και τα ελαττώματά του και

δεν καταλήγει σε συμπέρασμα, δεν συζητεί, δεν διαλέγεται, παρά νομίζει ότι

συζητεί ή πως διαλέγεται, ενώ ουσιαστικά μονολογεί.

3. Για να γίνεται, όμως, καρποφόρος ο διάλογος, πρέπει να τηρούνται κατά την

εξέλιξή του, την πορεία του, από τους συνομιλητές ορισμένες προϋποθέσεις

που χωρίς την τήρηση, βέβαια, αυτών των βασικών προϋποθέσεων δεν

μπορούμε να φτάσουμε σε καρποφόρο αποτέλεσμα.

4. Μια βασική προϋπόθεση για την καλή πορεία και την πετυχημένη έκβαση

μιας συζήτησης, ενός διαλόγου, είναι η αυτοπειθαρχία των συζητούντων, κάτι

για το οποίο, δυστυχώς, δεν μπορούμε να υπερηφανευόμαστε. Την έλλειψη

αυτοπειθαρχίας μας την αποδίδουμε – συνήθως δικαιολογώντας τον εαυτό μας

– στο μεσογειακό κλίμα. Όμως, με κανένα λόγο δεν φταίει το ήρεμο, ήπιο,

γλυκό, θαλπερό κλίμα μας με τον πάντα ξάστερο ουρανό μας παρά φταίει η

έλλειψη σε επάρκεια διαπαιδαγώγησής μας. Αφηνόμαστε στις στιγμιαίες

καταστάσεις οξυθυμίας, απόδειξη πως μας λείπει ο έλεγχος του εαυτού μας.

5. Η υπομονή, επίσης, είναι μια σπουδαία αρετή. «Μας την έπεμψεν ο Θεός» μας

λέγει ο εθνικός ποιητής μας, ο Σολωμός. Δυστυχώς, δε διακρινόμαστε γι’ αυτή

τη σημαντική αρετή που μπορεί να προωθήσει και να εξελίξει το διάλογο προς

καρποφόρο και παραγωγικό αποτέλεσμα. Ο Νεοέλληνας, κατά κανόνα,

μπαίνει μέσα στη συζήτηση προτού να τελειώσει εκείνος που μιλά τον κύκλο

των σκέψεών του. Διακόπτουμε απότομα τη συζήτηση χωρίς να λαβαίνουμε

υπόψη μας καθόλου τον ειρμό των λόγων του. Διακόπτουμε για να

αντικρούσουμε κάτι που δεν έχει ακόμη εκφράσει ο συνομιλητής μας, απλά και

μόνο επειδή νομίζουμε ότι αυτό σκόπευε να πει. Κι εδώ είναι το περίεργο, που


� 73 �

θέλουμε να εκφράσουμε στο συνομιλητή μας έννοιες, απόψεις και σκέψεις που

αυτός δεν έκανε ούτε πρόκειται να πει, μια και δεν τις σκέφθηκε.

6. Μια άλλη προϋπόθεση του επιτυχημένου διαλόγου είναι να κρατά κανείς

στάση αξιοπρεπή απέναντι στη γνώμη ή στις γνώμες των άλλων. Να προσέχει

τα λεγόμενα των συνδιαλεγομένων του, να σέβεται τις απόψεις τους και ακόμη

περισσότερο να τις ανέχεται. Πράγμα που δυστυχώς δεν το συναντούμε, παρά

κάπως και μόνο σπάνια στο διάλογο των Νεοελλήνων.

7. Η συζήτηση είναι σκέψη, είναι σειρά συλλογισμών, πορεία του νου. διαλέγεται

εποικοδομητικά εκείνος που σκέπτεται σωστά και καθαρά. Αν θέλουμε λοιπόν

να σκεφτόμαστε και συζητούμε σωστά και αντικειμενικά, θα πρέπει να έχουμε

πάντα υπόψη μας πόσα πράγματα π.χ. μπορούν να εμφιλοχωρήσουν στη

νοητική διαδικασία μας, που μας κάνουν να μη σκεφτόμαστε αντικειμενικά

κατά το διάλογό μας. Γι’ αυτό και πρέπει να είμαστε όχι μόνο προσεκτικοί σε

ό,τι αφορά τον εαυτό μας, αλλά και στο συνομιλητή μας. Όταν κανένας

εξετάσει στην καθημερινή ζωή μας τη σκέψη του μέσου ανθρώπου, θα

διαπιστώσει στις συζητήσεις ότι μερικά λογικά σφάλματά μας έχουν τόσο

πολιτογραφηθεί στην ανατροφή των ανθρώπων, ώστε να περνούν ως ορθή

σκέψη.

8. Στη συζήτηση επίσης κάνουμε μεγάλη χρήση της γενίκευσης. Η γενίκευση

από τα επιμέρους στα πολλά είναι ένα λογικό σφάλμα στο οποίο πέφτουμε

κάθε στιγμή και κάθε μέρα στη συζήτησή μας. Η γενίκευση μάς διευκολύνει,

επειδή μας απαλλάσσει από την πολλή σκέψη. Με τη γενίκευση αποφεύγει

κανένας την προσπάθεια να σκεφτεί. Το ίδιο συμβαίνει κατά τη συζήτηση,

όταν κανένας προσπαθεί να απλοποιήσει· εν τούτοις, αυτή η απλοποίηση,

αυτός ο τρόπος, δεν είναι πάντοτε πόρισμα του σωστού, του ορθού. Τα θέματα

ή τα αντικείμενα της συζήτησης δεν είναι τόσο απλά, όσο τα φανταζόμαστε.

Άλλα περισσότερο και άλλα λιγότερο είναι σύνθετα, περιπλεγμένα. Αλλά και

η απλοποίηση απαιτεί συνεργασία σκέψης με το συνομιλητή και σε πολλά

θέματα επιβάλλεται, γιατί όλοι οι άνθρωποι δεν είναι κατατοπισμένοι στις

λεπτομέρειες ή στις ιδιαίτερες αποχρώσεις ή στις μορφές που παρουσιάζει ένα

θέμα συζήτησης.

9. Τις περισσότερες, επίσης, φορές ο καθένας από τους συζητητές

αντιλαμβάνεται τα πράγματα σχεδόν πάντα με το δικό του τρόπο. Έπειτα

αλλιώς εννοεί ο καθένας το περιεχόμενο μιας λέξης ή μιας έννοιας ενός όρου

και αλλιώς ο άλλος. Η ακριβολογία δεν είναι κάτι το συνηθισμένο. Ακόμη κι

όταν δύο άνθρωποι λένε το ίδιο πράγμα, ποτέ δεν είναι απόλυτα το ίδιο. Και

όταν ακόμα οι λέξεις δεν έχουν περισσότερες από μία σημασίες.


74

10. Αρκετές πάλι φορές πέφτουμε σε συλλογιστικά λάθη από τη βιασύνη μας. Ας

μη μας κακοφαίνεται, ο Νεοέλληνας ρέπει προς την επιπολαιότητα, αυτή που

αντιμάχεται την ορθή σκέψη. Έτσι, καταλήγουμε σε λανθασμένα

συμπεράσματα. Η βιασύνη μας στην εξαγωγή συμπερασμάτων χωρίς επαρκείς

λόγους μάς οδηγεί – το λιγότερο – στην πλάνη. Μια πλάνη από την οποία

μπορούμε να απελευθερωθούμε, όταν ερευνήσουμε περισσότερο το θέμα ή

όταν αποκτήσουμε την πείρα μας από νέα γεγονότα.

11. Μια άλλη, τέλος, βασική προϋπόθεση για να προκόψει ένας διάλογος είναι η

αποπροσωποποίησή του. Δυστυχώς ο Νεοέλληνας δεν αποπροσωποποιεί

σχεδόν ποτέ τις συζητήσεις του. Γι’ αυτό και στις συζητήσεις μας παρατηρεί

κανείς να παρουσιάζεται ετούτο το φαινόμενο: Ύστερα από τις πρώτες φράσεις

οι περισσότεροι χάνουμε το θέμα μας και στη θέση του τοποθετούμε τον εαυτό

μας, οπότε η συζήτηση αναπόφευκτα μετατρέπεται σε προσωπική διένεξη. […]

(Ι. Ξηροτύρης)

Α1. Να γράψετε την περίληψη των πέντε (5) πρώτων παραγράφων του κειμένου σε

100120 λέξεις.

Α2. Να σημειώσετε πλαγιότιτλους στις παραγράφους 611 του κειμένου.

Β1. Να γράψετε ένα συνώνυμο για κάθε μία από τις υπογραμμισμένες λέξεις του

κειμένου.

Β2. Σε μια παράγραφο 100120 λέξεων να σχολιάσετε την άποψη: «Η διαλεκτική δεν

είναι όπλο φιλονικίας και έριδας, παρά μέθοδος, τρόπος, δρόμος να βρεθεί το σωστό

με την ανταλλαγή απόψεων».

Γ. «Διάλογος, κατά τη δική μου άποψη, είναι να παραδεχτείς ότι η αλήθεια είναι

πολλαπλή, ότι είναι ανέφικτη η πλήρης αλήθεια. Επομένως, έχει ανάγκη από τον

έλεγχο του άλλου, τον χρειάζεται τον άλλο η αλήθεια. Όταν λες ότι μόνος σου

κατέχεις την αλήθεια και δεν χρειάζεσαι τον άλλο, είσαι δογματικός, δεν είσαι

κριτικός νους». (Ε. Παπανούτσος)

Σε ένα κείμενο 350-400 λέξεων που θα δημοσιευτεί σε σχολική εφημερίδα να

σχολιάσετε την παραπάνω άποψη και να εξετάσετε τις προϋποθέσεις του σωστού

και γόνιμου διαλόγου στην κοινωνική ζωή.


� 75 �



76


Η κατάπτωση του διαλόγου

1. Όταν μιλάμε για διάλογο, εννοούμε τη συζήτηση που στρέφεται γύρω από ένα

θέμα και με την οποία επιδιώκεται η διαφώτισή του. Το διάλογο οδήγησαν σε

ακμή ο Πρωταγόρας, ο Σωκράτης και άλλοι αρχαίοι φιλόσοφοι. Και σήμερα ο

διάλογος δεν έχει χάσει τη σημασία του. Καλλιεργείται ευρύτατα και έχει ως

αντικείμενο ποικίλα θέματα (κοινωνικά, πολιτικά, καλλιτεχνικά, φιλοσοφικά

κ.ά.).

2. Ορισμένοι διάλογοι θεωρούνται τόσο σημαντικοί, ώστε μεταδίδονται από τα

ραδιοτηλεοπτικά μέσα, για να τους παρακολουθήσει ένα ευρύτερο ακροατήριο.

Εδώ όμως παρατηρείται ένα απογοητευτικό φαινόμενο τις περισσότερες φορές.

Οι διάλογοι αυτοί όχι μόνο δεν αναφέρονται σε αξιόλογα θέματα αλλά είναι

και χαμηλού επιπέδου, αποτελούν κατάπτωση του διαλόγου. Κυριαρχούν σ’

αυτούς ο δογματισμός, η εριστικότητα1, η τάση για υπερίσχυση ατομικών

απόψεων. Δε γίνεται εξέταση ενός προβλήματος, για ανακάλυψη των όψεων

που παρουσιάζει ή για πολύπλευρη διαφώτισή του.

3. Είναι αξιοπρόσεχτο ότι ο καθένας που μετέχει σε μια συζήτηση σπάνια

σκέφτεται ότι και ο άλλος συνομιλητής μπορεί να πει σημαντικά πράγματα.

Είναι φανερό ότι μερικοί παίρνουν μέρος σε συζητήσεις, για να ανακοινώσουν

τις πεποιθήσεις τους και όχι για να ανταλλάξουν ιδέες ή για να εξετάσουν από

την αρχή ένα θέμα. Η τάση για αυτοδικαίωση είναι αισθητή. Οι άλλοι πρέπει

να αναγνωρίζουν το ορθό της γνώμης μας, να συμφωνούν με τις απόψεις μας.

Άλλοτε ο ένας συνομιλητής διακόπτει τον άλλον. Είναι φανερή η προσπάθεια

για εξασφάλιση υπεροχής. Ο κάθε συνομιλητής ενδιαφέρεται για την

υπερίσχυση των προσωπικών του απόψεων, θέλει να βγει νικητής από τη

συζήτηση, να δείξει ότι γνωρίζει καλύτερα τα θέματα από τους άλλους και έτσι

να αποδείξει τη σπουδαιότητά του.

4. Με τέτοιου είδους διαλόγους κανένα πρόβλημα δε διαφωτίζεται. Ο ακροατής ή

θεατής παρατηρεί ότι τα συνδιαλεγόμενα πρόσωπα μένουν πιστά στις θέσεις

τους και αποχωρούν από τη συζήτηση με τις αρχικές τους ιδέες. Δε θεωρούν

αναγκαίο να αναθεωρήσουν τίποτε από τις απόψεις τους, να τις

συμπληρώσουν ή να τις τροποποιήσουν. Έρχονται στη συζήτηση, για να

διαφωτίσουν, όχι για να ακούσουν κάτι, που θα μπορούσε να τους βοηθήσει να

δουν καλύτερα ένα θέμα ή να μάθουν κάτι που δεν ήξεραν. Αυτό που κάνει

τους συζητητές να είναι δογματικοί και να μένουν αμετακίνητοι στις ιδέες τους

1 τάση για διαπληκτισµούς


� 77 �

είναι πολλές φορές το γεγονός ότι ανήκουν σε έ να συγκεκριμένο πολιτικό

κόμμα. Οφείλουν, λοιπόν, να εκφράσουν τις αρχές και «τα πιστεύω» της

ομάδας τους. Τα μέλη μιας ομάδας πολιτικής ή μη σκέφτονται συνήθως με

τον ίδιο τρόπο, έχουν τις ίδιες αντιλήψεις για τα θέματα. Έχουμε εδώ ένα

συλλογικό δογματισμό. Οι απαντήσεις που δίνουν στα θέματα, που τους

απασχολούν, είναι από τα πριν γνωστές, είναι επεξεργασμένες και

διατυπωμένες σε συνέδρια και συλλογικά όργανα. Δε χρειάζεται πιο πέρα

έρευνα, για να ανακαλυφθεί κάτι καινούριο. Αυτό που χρειάζεται, επομένως,

είναι η προσπάθεια να πείσουμε και τους άλλους για την ορθότητα των

θέσεών μας.

5. Σε έναν αληθινό διάλογο πρέπει να είμαστε μετριοπαθείς, ανοιχτοί και έτοιμοι

να δεχτούμε τις αντιρρήσεις των άλλων, τις ορθές παρατηρήσεις τους, να μην

είμαστε άκαμπτοι και χωρίς χιούμορ. Σε ορισμένες συζητήσεις βέβαια θίγονται

σοβαρά και ζωτικής σημασίας θέματα και δε θα ήταν επιτρεπτό να δώσουμε

κάποιο ανάλαφρο και χιουμοριστικό τόνο. Αλλά και σ’ αυτές τις περιπτώσεις

πείθουν οι συζητητές εκείνοι που δείχνουν περισσότερο κριτική διάθεση παρά

δογματικό πνεύμα, εριστικότητα ή φανατισμό. Η υπερένταση και η υπερύψωση

της φωνής δεν προσφέρουν τίποτα σε θέματα, στα οποία τον πρώτο λόγο έχει

η λογική διερεύνηση, η ήρεμη και νηφάλια1 συζήτηση. Το ορθό αν είναι εφικτή

η ανακάλυψή του δεν αποδεικνύεται σαν τέτοιο με μια δυναμική προβολή του

και με φωνές. Αυτές είναι το προστάδιο μιας πραγματικής και δυναμικής

σύγκρουσης, είναι μπέρδεμα του ορθού ή της λογικής με τη δύναμη και τη βία,

δηλαδή με ένα εντελώς άσχετο στοιχείο. Διάλογος που καταλήγει σε

διαπληκτισμούς δεν είναι παρά διαπληκτισμός. Όταν δεν μπορούμε να

πείσουμε με τον ορθό λόγο, μεταχειριζόμαστε δυναμικά μέσα. Ακόμα και οι

θρησκείες, όταν αποτυχαίνουν να πείσουν με λογικά επιχειρήματα,

υπενθυμίζουν την κόλαση και την αιώνια τιμωρία για όσους δεν πιστεύουν στα

θρησκευτικά δόγματα. […]

(Σ. Γκίκας, «Επίκαιρα Θέματα»)

Α. Να γράψετε την περίληψη του κειμένου. (Η περίληψή σας να κυμαίνεται

μεταξύ 90-110 λέξεων)

Β1. Να παραθέσετε έναν πλαγιότιτλο για την 4η παράγραφο του κειμένου.

Β2. Να επισημάνετε διαρθρωτικές λέξεις ή φράσεις του κειμένου που δηλώνουν:

αντίθεση, επεξήγηση, συμπέρασμα, προϋπόθεση.

1 άπιοτος, αµέθυστος| (µτφ.) που έχει πνευµατική διαύγεια, ψύχραιμη |


78

Β3. Με ποιο επιχείρημα στην 6η παράγραφο υποστηρίζει ο συγγραφέας την άποψή

του ότι ο διάλογος σήμερα βρίσκεται σε κίνδυνο; Να το σχολιάσετε σε μια

παράγραφο 70-90 λέξεων.

Β4. Να παραθέσετε ένα αντώνυμο για καθεμία από τις υπογραμμισμένες λέξεις


Γ. Ως πρόεδρος του πενταμελούς συμβουλίου, με αφορμή τα σχόλια των

συμμαθητών σας για έλλειψη διαλόγου στη σχολική ζωή, να υποστηρίξετε σε ένα

κείμενο 300-350 λέξεων την άποψη: «Είναι σημαντικό να συνειδητοποιούν οι

μαθητές ότι έχουν το δικαίωμα να λένε τη γνώμη τους και να την διατυπώνουν

άφοβα. Μια συζήτηση που γίνεται στη σχολική τάξη δεν έχει βέβαια άλλη σημασία

εκτός από την παιδαγωγική της χρησιμότητα ούτε μπορεί να γίνει υπόδειγμα

διαλόγου σε ώριμα άτομα».


� 79 �



80


Η αξία του διαλόγου

1. Ο διάλογος ως κανόνας ζωής γεννήθηκε στον τόπο αυτόν που ζούμε. Και δεν

εξυπονοούμε μονάχα το φιλοσοφικό διάλογο, που στα πλατωνικά έργα

δοξάστηκε αναζητώντας την ύψιστη αλήθεια. Εννοούμε και τον απλό,

καθημερινό διάλογο, αυτόν που προϋποθέτει δύο ακρογωνιαίες, αμετάκλητες

για τον πολιτισμό, αξίες της ζωής: πρώτο, την ύπαρξη του Άλλου με τον οποίο

ο άνθρωπος μπορεί να συνάψει διάλογο, να συνομιλήσει, και, δεύτερο, τη

σταθερή παρουσία της ελευθερίας, που δίνει πνευματική αξία στο διάλογο.

2. Πλαστήκαμε για να μην είμαστε μονάχοι. Για τούτο η καρδιά μας ασταμάτητα

διψά για τους άλλους. Χωρίς το διάλογο των υπάρξεών μας η ζωή φαίνεται

αδειανή, ερημωμένη, αδικαιολόγητη. Ζούμε και πλησιάζουμε τους άλλους

χρησιμοποιώντας αυτό το μέγιστο δώρημα που αποθέωσαν οι αρχαίοι

Έλληνες: το διάλογο. Αν δεν είχαμε φωνή, αν δεν ξέραμε να μιλάμε, και

μάλιστα την ίδια γλώσσα, αν δεν χρησιμοποιούσαμε τις λέξεις με την ίδια

έννοια, τότε δε θα μπορούσαμε τελικά να κερδίσουμε τους άλλους και να

αναπτύξουμε δεσμούς φιλίας και αγάπης.

3. Ο Άλλος, λοιπόν, μας είναι απαραίτητος, γιατί ολοκληρώνει τον εαυτό μας,

ολοκληρώνει το βίο μας και κάνει να βλαστήσει στον κόσμο μας ο διάλογος. Ο

διάλογος δεν είναι μονάχα ανταλλαγή σκέψεων. Είναι και ανταλλαγή

καρδιών. Αυτό είναι το μεγάλο μυστικό της ανθρώπινης ζωής. Χρειαζόμαστε

τον Άλλο προκειμένου να αναπτυχθεί στη ζωή μας ο διάλογος. Αλλά τον

χρειαζόμαστε ελεύθερο, αδέσμευτο, αυτεξούσιο και ακέραιο, που θα’ ρθει να

συναντήσει εμάς, αν είμαστε αυτεξούσιοι και ακέραιοι στην ανθρωπιά μας.

Διάλογος ανάμεσα σε σκλάβους δεν είναι δυνατόν να αναπτυχθεί, παρά

μονάχα για να θρέψει τον καημό της ελευθερίας.

4. Ο διάλογος ο αληθινός είναι έργο της ελευθερίας, έργο γενναίο, ειλικρινέστατο

και μέσα από αυτό το θαυμαστό ηθικό κλίμα ξεπήδησε στον ευλογημένο

αυτόν τόπο που ζούμε ένα παράδοξο, σπανιότατο γλωσσικό φαινόμενο, ο

δυϊκός αριθμός στη γραμματική. Εκτός από τη γλωσσική του αξία, ο δυϊκός

αριθμός έχει και βαθιά ηθική αξία: φανερώνει το ελεύθερο και αρμονικό

συνταίριασμα δυο ανθρώπινων υπάρξεων. τη λαχτάρα τους να

αλληλογνωριστούν, να αλληλοφωτιστούν, να γεμίσουν τη μοναξιά τους, να

ευρύνουν την καρδιά και τη ζωή τους ολόκληρη, να δημιουργήσουν πολιτισμό.

Ο πολιτισμός αρχίζει από τη βεβαίωση του Εγώ και του Εσύ, από τη


� 81 �

συνειδητοποίηση ότι υπάρχουμε εμείς, αλλά υπάρχει και ο άλλος, ο πλαϊνός

μας. Χωρίς αυτόν τον Άλλο και η ζωή μας και η πλάση ολόκληρη θα ήταν μια

τρομερή ερημιά.

(Κ. Τσιρόπουλος)

Α. Να γράψετε την περίληψη του κειμένου σε 80-100 λέξεις.

Β1. Να εντοπίσετε τα δομικά μέρη και τη μέθοδο ανάπτυξης της 4ης παραγράφου


Β2. Γιατί, κατά το συγγραφέα, είναι απαραίτητη η ύπαρξη του «Άλλου»; (Η

απάντησή σας να κυμαίνεται μεταξύ 80-90 λέξεων)

Β3. Να γράψετε τέσσερις (4) σύνθετες λέξεις με πρώτο συνθετικό τη λέξη «λόγος»

και να σχηματίσετε με καθεμιά από αυτές μία πρόταση.

Β4. Να γράψετε μία πρόταση με μεταφορική σημασία για κάθε μία από τις

ακόλουθες λέξεις: καρδιά, φωνή, κλίμα, ερημιά.

Γ. Ο διάλογος θεωρείται κεφαλαιώδης προϋπόθεση για την ουσιαστική

επικοινωνία, και την εδραίωση της δημοκρατίας. Ποια είναι η συμβολή του

διαλόγου στα δύο αυτά πεδία της κοινωνικής ζωής; Να εκθέσετε τις παρατηρήσεις

σας σε ένα άρθρο 350-400 λέξεων που θα δημοσιευτεί σε μαθητικό έντυπο.


82



� 83 �

ΕΠΙΜΕΤΡΟ


Oμιλία του πρώην πρωθυπουργού και καθηγητή κ. Ξ. Ζολώτα στο συνέδριο της

Διεθνούς Τράπεζας Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης (Νέα Υόρκη, 02101959)

Kyrie, it is Zeus' anathema on our epoch (for the dynamism of our economies) and

the heresy of our economic method and policies that we should agonize the Skylla of

nomismatic plethora and the Charybdis of economic anaemia. It is not my idiosyncracy

to be ironic or sarcastic but my diagnosis would be that politicians are rather

cryptoplethorists. Although they emphatically stigmatize nomismatic plethora, they

energize it through their tactics and practices. Our policies should be based more on

economic and less on political criteria. Our gnomon has to be a metron between

economic, strategic and philanthropic scopes. Political magic has always been

antieconomic. In an epoch characterized by monopolies, oligopolies, monopolistic

antagonism and polymorphous inelasticities, our policies have to be more orthological,

but this should not be metamorphosed into plethorophobia, which is endemic among

academic economists. Nomismatic symmetry should not antagonize economic acme. A

greater harmonization between the practices of the economic and nomismatic archons is

basic. Parallel to this, we have to synchronize and harmonize more and more our

economic and nomismatic policies panethnically. These scopes are more practicable

now, when the prognostics of the political and economic barometer are halcyonic. The

history of our didimus organization on this sphere has been didactic and their gnostic

practices will always be a tonic to the polyonymous and idiomorphous ethnical

economies. The genesis of the programmed organization will dynamize these policies.

Therefore, i sympathize, although not without criticism one or two themes with the

apostles and the hierarchy of our organs in their zeal to program orthodox economic

and nomismatic policies, although I have some logomachy with them. I apologize for

having tyranized you with my Hellenic phraseology. In my epilogue, i emphasize my

eulogy to the philoxenous aytochtons of this cosmopolitan metropolis and my

encomium to you, Kyrie stenographer.


84



� 85 �



86



� 87 �



88



� 89 �



90



� 91 �

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1η ΕΝΟΤΗΤΑ: Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ …………………………...

5

Κείμενο 1ο: Γλώσσα: Ο καθρέφτης του πολιτισμού, Κ. Τσάτσος ……………... 6

Κείμενο 2ο: Η ελληνική γλώσσα στον 21ο αιώνα, Γ. Μπαμπινιώτης ………….. 9

Κείμενο 3ο: Η δύναμη των λέξεων, Μ. Πλωρίτης ………………………………... 12

2η ΕΝΟΤΗΤΑ: ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ ………………………………….

17

Κείμενο 4ο: Διαλεκτικοί θύλακοι της Ελληνικής, Μ. Αραποπούλου 18

Κείμενο 5ο: Ομιλείτε γράφετε την ... ισότητα, Αφ. Πολίτη 21

Κείμενο 6ο: Η γλώσσα των νέων και τα χαρακτηριστικά της, Γ.

Ανδρουτσόπουλος …………………………………………………………………...

24

3η ΕΝΟΤΗΤΑ: ΓΛΩΣΣΟΜΑΘΕΙΑ …………………………………………...

27

Κείμενο 7ο: Η σημασία της γλωσσομάθειας, Σ. Κούτρας ………………………. 28

Κείμενο 8ο: Η αλαζονεία τής μίας και μόνης γλώσσας, Ag. Poirier …………… 31

4η ΕΝΟΤΗΤΑ: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ………………………………….

35

Κείμενο 9ο: H αναγκαζιάρα και ο ξαπλουριάρης, Γ. Χάρης ………………...... 36

Κείμενο 10ο: Γλωσσική ευτέλεια, Γ. Μπαμπινιώτης ……………………………. 39

Κείμενο 11ο: Φτωχό το γλωσσικό απόθεμα των μαθητών, Απ. Λακασάς …. 42

Κείμενο 12ο: Ομιλείτε Greeklish ή Ελληνικά;, Γ. Λιάλιος ……………………… 45

5η ΕΝΟΤΗΤΑ: Η ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΣ ΚΑΙ ΓΡΑΠΤΟΣ ΛΟΓΟΣ …………..

49

Κείμενο 13ο: Προφορικός και γραπτός λόγος, Π. Πολίτη ………………………. 50

Κείμενο 14ο: [Διαφορές και συγκλίσεις προφορικού και γραπτού λόγου], Π.

Πολίτη …………………………………………………………………………………

54

Κείμενο 15ο: Γλώσσα και σχολείο, Αν. Φραγκουδάκη …………………………. 57


92

6η ΕΝΟΤΗΤΑ: ΑΝΑΛΦΑΒΗΤΙΣΜΟΣ ………………………………………

61

Κείμενο 16ο: Λειτουργικός αναλφαβητισμός, Γ. Μωραΐτης …………………….. 62

Κείμενο 17ο: Αναλφαβητισμός, Δ. Πολυχρονόπουλος ………………………….. 65

Κείμενο 18ο: Τεχνολογικός αναλφαβητισμός, Α. Καλύβας …………………….. 68

7η ΕΝΟΤΗΤΑ: ΔΙΑΛΟΓΟΣ …………………………………………………….

71

Κείμενο 19ο: Oι προϋποθέσεις του αποδοτικού διαλόγου, Ι. Ξηροτύρης) …….. 72

Κείμενο 20ο: Η κατάπτωση του διαλόγου, Σ. Γκίκας ……………………………. 76

Κείμενο 21ο: Η αξία του διαλόγου, Κ. Τσιρόπουλος …………………………….. 80

ΕΠΙΜΕΤΡΟ ………………………………………………………………………….

83

Κείμενο 22ο: Oμιλία του πρώην πρωθυπουργού και καθηγητή κ. Ξ. Ζολώτα

στο συνέδριο της Διεθνούς Τράπεζας Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης

(Νέα Υόρκη, 1959) ……………………………………………………………………

83

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ………………………………………………………………….

92

Documents

ΕΚΘΕΣΗ - ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΤΕΥΧΟΣ Α 1.2 ΔΟΥΚΑ.pdf