ЛЕКЦ - 1

Хүний тухай

Хүн гэдэг нь Хөхтний анги, Приматын баг, Гоминидын овогт багтах Хомо

сапиенс (Латин: "ухаант хүн") зүйлийн амьтан юм [1][2]. Дэлхий дээр оршин буй бусад

амьд организмтай харьцуулахад хүн нь маш өндөр хөгжсөн тархитай бөгөөд ярих,

сэтгэх, өөрийгөө шинжих чадвартай болно. Сэтгэлгээний энэхүү чадвар, хойд хөл

дээрээ явдаг, биеийн босоо хөгжилтэй хослон хүн нь бусад зүйл амьтдаас илүүтэйгээр

урд мөчөө ашиглан төрөл бүрийн багаж хийх, хэрэглэх боломжтой болжээ. ДНХ-гийн

судалгаагаар орчин үеийн хүн нь ойролцоогоор 200,000 жилийн өмнө Африк тивд

үүсэн[3], улмаар бусад тивүүд рүү нүүн тархсан байна. 2017 оны байдлаар Дэлхийн хүн

ам 7 тэрбумаас даваад байна[4]. Дэлхийн хүн амын тоо 6 тэрбумаас давсан ба 61% нь

Ази, 14% нь Америк, 13% нь Африк, 12% нь Европ, 0.5% нь Номхон далайн орнуудад

амьдарч байна.

Арьстан

Хүмүүс гурван үндсэн арстанд хуваагддаг. Эртний хүмүүсийн дунд 40,000

жилийн өмнө арьстны ялгаа гарч монголоид, европоид, африк төрхтөн гэж

хуваагджээ.Зүүн өмнөд Ази, Австрали, Индонези руу нүүсэн монголоид хүмүүсийн бие

галбир тэндхийн халуун уур амьсгалд зохицохын тулд хувьсан өөрчлөгдөж австралоид

төрхтөн болсон байдаг.

Монголоид төрхтөн өмнөд, умард салбарт хуваагддаг. Умард салбарт

монголчууд ордог бол өмнөд салбарт (Номхон далайн салбар) хятад, япон,

солонгосчууд, Өмнөд Азийн монголоид төрхтнүүд, Зүүн Өмнөд Азичууд орно. Төв

Азид суурьшиж байсан монголоид төрхтний умард салбараас индианчууд, Сибирийн

зарим ард түмэн Америк тив рүү салан нүүжээ.

Угсаатан

Угсаатны бүлэг нь хэл, соёл, гарал угсаа, үндэстэн, газар нутагтай салшгүй холбоотой

болно. Ураг төрлийн холбоо угсаатны үндэс болно.

Орчин үеийн антропологийн шинжлэх ухааны баримтлалаар бол Homo sapiens нь

Африкийн саваннад, 200,000 жилийн өмнө Homo erectus-с үүссэн бөгөөд, 40,000

жилийн өмнө Еврази ба Номхон далайн орнууд уруу, 10,000 жилийн өмнө Америк тив

рүү нүүдэллэн суурьшжээ[23]. Энэ Homo sapiens-ууд Homo erectus-с үүссэн бусад

зүйлүүдийнхээ (жишээлбэл Homo neanderthalensis - энэ зүйл нь Евразид 2 саяас илүү

жилийн өмнө нүүн ирж суурьшсан) байрыг эзэлсэн байна.

Ойролцоогоор 10,000 жилийн өмнө хүртэл хүмүүс нь жижиг отгийн хэлбэрээр (одоо

хүртэл амьдралын энэ хэлбэр байгаа), ан агнаж амьдарч байсан байна. Шинэ чулуун

зэвсгийн үеэс газар тариалан эрхлэх болсноор суурин амьдралын эх тавигдаж, амьтан

гаршуулан, зарим металлуудыг ашиглаж эхэлжээ. Улмаар худалдаа, нийгмийн харилцаа

үүсэж, тосгон байгуулагдан, Ойрхи Дорнод зэрэг бүс нутагт анхны иргэншил бий

болжээ.

Ойролцоогоор 6,000 жилийн өмнө, прото-улсууд болох Месопотами, Эртний Египет

үүсч, цэрэг, арми, удирдагч, төрийн байгуулалт бий болов. 2,000–3,000 жилийн өмнө

Перс, Хятад, Ромын зэрэг эзэнт гүрнүүд бүрэлдэн тогтож, ойр орчмын жижиг улсуудыг

өөртөө нэгтгэлээ. Мөн энэ үед шашны анхны урсгалууд үүссэн байна.

Хүн төрөлхтөн нь амьдран буй орчноо өөрчлөн зохион байгуулах замаар

тулгамдсан асуудлуудыг (жишээлбэл, өндөр барилга барих замаар хүн амын нягтралаас

үүсэх асуудлыг) шийдвэрлэнэ.

Гол өгүүлэл: Тархи ба Оюун ухаан

Тархи нь хүний төв мэдрэлийн системийн төв юм. Тархи нь "доод" буюу автоном

үйлдлүүд болох амьсгалах, хооллох зэрэг үйлдлүүдийг удирдахаас гадна, мөн "дээд"

буюу ухамсрын үйлдлүүд болох бодох, хийсвэрлэх зэрэг үйлдлүүдийг удирдана[40].

Эдгээр ухамсрын буюу танин мэдэхүйн үйлдлүүд нь оюун ухаантай холбоотой ба

үүнээс урган гарах шинж чанаруудыг сэтгэлзүй судлана.

Хүний тархи нь дээд буюу ухамсрын үйлдлүүдийг хийх илүү чадамжтайгаараа бүх зүйл

амьтдаас ялгарна. Амьтад зөвхөн зөн совингоороо хамгийн энгийн зүйлсийг багаж

болгон хэрэглэдэг бол хүн төрөлхтөн цаг хугацааны туршид багаж хэрэгслээ улам

боловсронгуй болгон сайжруулсаар ирсэн байна. Хамгийн эртний хүмүүсийн хэрэглэж

байсан багаж хүртэл бусад зүйл амьтдын хэрэглэдгээс хамаагүй боловсронгуй

байжээ[41].

ЛЕКЦ - 2

Хүн, хувь хүн , бие хүний тухай ойлголт

Бие хүн нь нийгэм, түүхийн бүтээгдэхүүн бөгөөд бие хүний тухай өгүүлэхэд түүний

биологийн болон төрөлхийн шинжүүд хийсвэрлэгдэн ойлгогддог юм. Бие хүн бол

нийгмийн доторх хүн, түүхт процессын обьект, субъект нь юм.

Зөвлөлтийн нэрт сэтгэл зүйч А.Н.Леонтьв бие хүн бол нийгэм түүхийн хожмын

бүтээгдэхүүн, хүний нийгэм залгамжлалын бүтээгдэхүүн юм гэж бичсэн байна. Товчоор

хэлбэл, бие хүн нь нийгэм-түүхийн ба нийгэм залгамжлалын харьцангуй хожмын

бүтээгдэхүүн юм. Нийгэм, түүхээс гадуур орших бие хүн байдаггүй. Бие хүний

төлөвшил, хөгжилт нь тухайн нийгмийн нийгэм-эдийн засгын нөхцөлөөр

тодорхойлогдоно. Тухайн нийгэмд амьдарч нийгмийн харилцаа болон материаллаг

үйлдвэрлэлд идэвхтэй оролцогч тодорхой түүхт хүний бие хүн гэж нэрлэнэ. Тийм

учраас жижиг хүүхэд болон сэтгэл мэдрэлийн өвчтэй хүнийг бие хүн гэж үзэхгүй.

Бие хүн “Бие хүн” (Person) гэдэг нь угтаа сэтгэл судлалын ухагдахуун биш, харин хүний

асуудлыг судалдаг тусгай шинжлэх ухаануудад хэрэглэгддэг ойлголт . Бие хүний шинж

чанаруудыг физик болон сэтгэцийн гэсэн эсрэг тэсрэг хэсгүүдэд хуваан судлах

боломжгүй. Хэрэв бид бие хүнийг өөрийгөө тодорхойлогч, зорилго чиглэлтэй,

бүхэллэг цогц, ухамсаргүй, гүн гүнзгий шинж чанартай гэж үзвэл энэ нь ухамсрын

агуулга юмуу бие махбодийн шинж чанарт биш харин “сэтгэцийн” болон “биетийн”

шинж чанар хоёулаа нэг адил хамаарах “цогц ” нэгдлийг авч үзэх хэрэгтэй гэсэн үг.

Эндээс үзэхэд бие хүн өөрөө “бие сэтгэцийн цогц ” шинжтэй, өөрөөр хэлбэл түүний

үндсэн чиг үүрэг, шинж чанарууд нь ч мөн ийм байх болно.

Хувь хүн гэдэг ухагдахууны агуулга нь бие хүнээс үлэмж явцуу бөгөөд хүн нэг бүрийн

амьдралын өвөрмөц, давтагдашгүй онцлог чанаруудын нийлбэрийг илэрхийлсэн байдаг.

Хувь хүн нь юуны түрүүнд удамшлын бүтээгдэхүүн, биологийн эволюци хөгжлийн

бүтээгдэхүүн юм. Хувь хүн нь амьдралын хөгжлийн эртний шатанд үүсэж буй болдог

тодорхой субъектын бүхэл бүтэн чанар, онцлогуудыг илэрхийлсэн ухагдахуун юм.

Иймд хүний амьдралын бие биедээ давтагдашгүй онцлог шинжүүдийг илэрхийлсэн

биологи, сэтгэл зүйн өвөрмөц онцлог бүхий тодорхой нэг хүнийг хувь хүн гэнэ. Хувь

хүн нь сэтгэл зүйн өвөрмөц давтагдашгүй онцлогоор бие биеэсээ харилцан ялгаатай

байдаг. Бие хүнийг тодорхойлох сэтгэл зүйн үндсэн онцлог шинж байдаг байна. Үүнд:

нэгдүгээрт, бие хүний тогтвортой шинж. Ямар ч нөхцөлд бие хүний дотоод агуулга нь

түүний сэтгэцийн бүрдлийн харьцангуй тогтвортой чанараар илэрхийлэгдэж байдаг.

Хоёрдугаарт, бие хүний шинж чанаруудын нэгдэл. Бие хүний сэтгэцийн процесс,

сэтгэцийн шинжүүд нь хоорондоо нягт харилцан холбоотой хөгжиж байдгаараа

тодорхой бие хүнийг бүрэлдүүлж байдаг юм. Тийм учраас бие хүнийг төлөвшүүлэн

хөгжүүлэх процесс нь сургалт хүмүүжлийн иж бүрэн ажлын үр дүн юм. Гуравдугаарт,

бие хүний идэвхт чанараа танин мэдэж, тэдгээрийг хувьсган өөрчлөхөд чиглэгдсэн олон

янзын олон талт үйл ажиллагаагаар бие хүний идэвхтэй чанар илэрхийлэгдэж байдаг

байна.

Бие хүний тухай товч ухагдахуун

Бие хүн бол нэг талаас ухамсартай, хэл яриатай, байгаль орчныг танин мэдэж,

түүнийг идэвхтэй хувьсган өөрчлөх чадвартай биологийн амьтан юм. Ийм учраас дээд

зэргийн зохион байгуулалттай амьтаны хувьд хүн хөл дээрээ цэх шулуун явж,

ертөнцийг таньж мэдэж, түүнийг хувьсган өөрчлөх хэрэглүүр болсон өндөр хөгжилтэй,

гар болон тархитай бие махбодын тодорхой зохион байгуулалт, нарийн бүтэцтэй амьтан

юм.

Нөгөө талаас хүн нь нийгмийн бүтээгдэхүүн юм. Хүний энэхүү чанар нь түүний

хамгийн гол шинж бөгөөд тийм ч учраас нийгмийн амьдрал, нийгмийн харилцаа,

хамтын хөдөлмөр нь хүний биологийн шинж чанар, биологийн бүтцийг хувьсган

өөрчилж хөгжүүлсэн юм.

Сэтгэл судлалын ухаанд хүн, бие хүн, хувь хүн гэсэн гурван үндсэн ухагдахуун буюу

нэр томьёо хэрэглэгддэг. Эдгээр нь үндсэндээ цөм хүний тухай өгүүлэгдэх боловч тус

тусдаа харилцан ялгаатай өөр өөр ухагдахууны агуулгыг илэрхийлж байгаа юм.

Бие хүн нь нийгэм, түүхийн бүтээгдэхүүн бөгөөд бие хүний тухай өгүүлэхэд түүний

биологийн болон төрөлхийн шинжүүд хийсвэрлэгдэн ойлгогддог. Бие хүн бол

нийгмийн доторх хүн, түүхт процессын обьект, субьект нь юм.

Бие хүний бүтэц

20-р оны үед Фрейд сэтгэцийн амьдлалын талаарх өөрийн үзэл санаагаа эргэн

харж ид, эго ба супер-эго гэсэн 3 үндсэн бүтцийг санал болгосон.

Ид : Энэ нь латины тэр /оно/ гэсэн үгнээс гаралтай. Ид нь бүхэлдээ уматсарт бус

байдлаар ажииллах бөгөөд бидний зан үйлийг энергиэр хангаж өгч байдаг зөн билэгт

биологийн түлхцүүдтэй /хоол, нойр, өтгөн шигэний ялгарал гм/ нягт холбоотой байдаг.

Эдгээр түлэцүүд нь саатуулагдах буюу намжилгүй үлдвэл хүний сэтгэцэд зөрчил-

эрчдэлийг бий болгодог.үүсэн эрчдэлийг нэн даруй намжаахыг таашаалын зарчим гэнэ.

Эго : Латины “ego”-би гэсэн үгнээс гаралтай. Эго нь өөрийн бүтэц ба үүргйиг идээс

хүлээн авч нийгмийн бодит орчны шаарлдлагад нийцүүлэхийн тулд хэрэгцээт

энергийнхээ тодорхой хэсгийг идээс зээлдэн авах буюу түүнээс аажмаар үилжүүлэн авч

байдаг. Эго нь зөвхөн таашаалыг эрж хайж байдгаараа бодит зарчим дээр тулгуурлаж,

идээс ялгаатай байдаг.

Супер-эго : Латины “Super”-дээд; “ego”-би гэсэн үгнээс гаралтай. Хувь хүн нийгмийн

дотор үр ашигтайгаар ажииллаж үйлчлэхйин тулд орчныхоо хүмүүсийн хүлээн

зөвшөөрч буй зүйлүүдийг ухаалгаар тусгасан үнэт зүйлс, хэмжээ, ёс зүйн зохих

тогтолцоотой байх ёстой. Фрейд супер-эгог нинжин сэтгэл ба эго-туйл гэсэн 2 дэд

системд хуваагддаг.

Нийгэмд бие хүний эдлэх эрх, үүрэг

Хүн байгалийн зүй тогтлоор төрж өсдөг учраас байгалийн амьтан мөн боловч

оюун санаа сэтгэхүйн өндөр хөгжилтэй нийт олноороо амьдарч оюун ухааныхаа хүчээр

хамтран хөдөлмөрлөж нийгэмшин амьдардаг болохоор нийгмийн амьтан билээ.

Нийгмийн амьдрал нь бие хүмүүсийн оролцоо идэвхтэй үйл ажиллагаанаас ихээхэн

шалтгаалдаг. Иргэдийн хөгжлийн түвшингөөр нийгмийн хөгжлийн түвшин

тодорхойлогдож байдаг. Иймд иргэнийг хөгжүүлэхэд нийгмийн хэрэгцээ байнга өндөр

шаардлага тавьж өндөр боловсролтой, мэргэжилтэй, эрүүл саруул иргэд л нийгэмд

тодорхой үүрэг гүйцэтгэдэг учраас тухайн нийгмийг удирдаж байгаа төр засгаас энэ

талаар байнга анхаарч ихээхэн хүч хөрөнгө зарж тодорхой бодлого явуулж байдаг

билээ. Үүний нэг тодорхой илрэл нь бүх нийтийг суурь боловсролтой болгох, улмаар

бүрэн дунд боловсролтой болгох, 12 жилийн сургалтын тогтолцоотой болгох, 6 наснаас

эхлэн сургах, бага насны хүүхдүүдэд сургууль дээр үдийн цай гээд л өч төчнөөн

зүйлийг дурьдаж болно. Харин төр нийгмээс тавьж байгаа шаардлагыг биелүүлж

нийгэмдээ тодорхой үүрэг гүйцэтгэх нь иргэн бүрийн зайлшгүй биелүүлэх нь эрхэм

зорилго байдаг. Иргэн хүн нийгэмдээ тодорхой үүрэг гүйцэтгэнэ гэдэг нь заавал дарга,

сайд, удирдагч байх албагүй. Хүн бүр өөрт ноогдсон үүргээ бусдаас дооргүй

биелүүлснээр нийгмийн үүрэг хэрэгждэг. Малчин хүн малаа өсгөж хүн арддаа мах сүү

нийлүүлж, тариаланч ногоочид өндөр ургац хурааж, сурагч сурлагандаа амжилт гаргах,

дарга сайд нар улс орноо сайн удирдаж байгаа нь бүгд л иргэн хүн нийгмээс

хүлээлгэсэн үүргээ биелүүлж байгаа хэрэг. Нийгэмд гүйцэтгэх ёстой үүргээ биелүүлж,

төр нийгмээс өөрийн хэрэгцээт халамж үйлчилгээг хүртэх эрхтэй болдог. Иргэн бүрд

нийгмийн өмнө хүлээсэн зайлшгүй биелүүлэх үүргүүд байдаг зааснаар төр нийгэмдээ

татвар төлөх, бүх төрлийн даатгалд хамрагдах.

Энэ хэмжээгээр иргэнийхээ эрхийг эдэлж чөлөөт ардчилсан нийгмийн гишүүн байх

наад захын нөхцөл бүрдэнэ. Нийгмийн гишүүн бүр нийгэмд үүргээ гүйцэтгэж, эрхээ

эдэлж байх эрх зүйн тэнцвэртэй харьцаа үйлчилж байдаг. хүмүүжин, төлөвшиж,

амьдарч ажиллаж байдаг жамтай. Энэ жамаас хэн ч хаашаа ч зайлах газар үгүй билээ

З. ФРЕЙДИЙН ОНОЛ, ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ

Психосесуль үе шатууд:

Хувь хүний төлөвшилтийн суурь маш эрт 5 наснаас нь өмнө тавигддаг гэдэгт энэхүү

онолыг үндэслэгч Зигмуд Фрейд хатуу итгэж байсан.

Хүн тодорхой хэмжээний бэлгийн энергитэй төрдөг бөгөөд энэхүү энерги нь цаашдаа

хөгжлийн явцад хэд хэдэн психосесуаль үе шатуудыг дамжин өнгөрдөг гэсэн

таамаглалыг сэтгэц задлан шинжлэлийн онолд дэвшүүлдэг. “Психосесуаль” гэсэн нэр

томьёогоор хүний хөгжлийг тодорхойлогч гүл хүчин зүйл нь бэлгийн зөн юм. Энэ нь

хүний амьдралын явцад хүний биед байдаг дур тачаалын нэг бүсээс нөгөөд шилжин

хөгжиж байдаг гэсэн санааг онцлон тэмдэглэсэн байна.

Хөхөх шат: (0-1.8 нас)

Энэ үед биологийн хэрэгцээ хангах, таашаал эдлэх үйл явц нь хүүхдийн амны

хөндийтэй нягт холбоотой байдаг. Хүүхэд хоол тэжээлээ эхийнхээ хөхөөр авдаг. Үүнээс

гадна хөхөх нь хүүхдэд асар их таашаалыг төрүүлдэг. Ийм учраас уруул, хэл болон

бусад бүрэлдэхүүн хэсгүүдэд амны хөндий нь бүхэлдээ хүүхдийн идэвх сонирхлын гол

төв болж байдаг. Хөгжлийн талаарх Фрейдийн онолд таашаал ба тачаангуй байдал хоёр

нь нйгт уялдаатай орсон байдаг. Энэ талаас нь үзвэл нярай хүүхдийн тачаангуй байдал

гэдэг нь хүүхдэд үүссэн хөөрлийг намжаан түүнийг цатгахтай холбоотой юм. Анхны

объект буюу таашаал авах эх сурвалж нь түүний хувьд эхийн хөх буюу угж юм. Нөгөө

талаас нярай хүүхэд эхээсээ болон халамжлан асрагчаасаа шууд хамааралтай байдаг

учраас хөхөх хамаарлын үе ч гэж нэрлэдэг. Хүүхдийн хэт идэвхжүүлэн бөөцийлэх ба

зохих ёсоор идэвхжүүлж чадахгүй аль аль нь хортой гэж үзсэн.

Ø Нялх үедээ хэт идэвхжилийн буюу хангалтгүй идэвхжилийн байдалд

байсан хүүхэд нь цаашдаа хөхөлтийн идэвхгүй хэд шинжийн хүн болон

төлөвшдөг.

Ø Хөхөлтийн идэвхгүй хэв шинжийн хүн гэдэг нь хөгжилтэй өөдрөг,

орчноосоо эхийн хайрыг хүсэн хүлээгч ямар ч үнэ цэнээр хамаагүй

сайшаал дэмжлэг эрж байдаг. Сэтгэл зүйн хувьд орчиндоо дасан зохицох

байдал нь итгэмтгий, идэвхгүй, хашир суугаагүй, схэт хамааралтай байдал

зэргээр нь илэрнэ. Хүүхдийн амьдролын эхний жилийн хоёрдугаар хагаст

хөхөхм шатны хөгжлийн хоёрдугаар үе эхэлнэ. Үүнийг хөхөх

түрэмгийлэх үе буюу хөхөн зовоох үе гэж нэрлэнэ. Хүүхэд шүд ургана.

Үүнийхээ улмаас ээжийнхээ эзгүйд болон таашаалыг нь хойшлуулсны

улмаас үүсэх бачимдлаа хазах, зажилах зэргээр илэрхийлэх боломжтой

болно.

Ø Насанд хүрсэн хойно нь хувь хүнд илэрч байгаа хэрүүлы гутрангуй

хүнийг үгээр “идэмтгий”, орчноо хэт цэнэх зэрэг хандлага нь хөхөн

түрэмгийлэх шатан дээрээ сэтгэцийн энерги нь зохистойгоор

зарцуулагдахгүй хуримтлагдан, дарагдсантай холбоотой юм. Иймэрхүү

маягийн хүмүүс нь хэрэгцээгээ хангахын тулд бусдыг дарангуйлах

хандлагатай байдаг.

Бие засч сурах шат: (1-3 хүртэл нас)

Энэ насны үед хүүхэд ялгадсаа барих болон гадагшлуулахдаа зохих таашаалыг мөн

эдэлж байдаг. Шулуунм гэвэс давсганы үйл ажиллагаагаа хянаж сурах нь хэдийгээр

мэдрэл булчингийн хөгжилтэй холбоотой байдаг боловч эцэг эхчүүд ба түүнийг орлож

байгаа хүмүүс хүүхдийг хэрхэн бие засуулж сургаж байгаагаас хожмынх нь хөгжил

шалтгаалдаг гэж үздэг. Бие засч сурахаасаа эхлэн хүүхэд биеэ нэн даруй судлан

цэвэрлэж таашаал авах гэсэн дотоод шаардлага ба эцэг эхийн зүгээс тавьж байгаа

нийгмийн хязгаарлалт хоёрыг ялгаж зааглаж сурах ёстой. Өөрийн хяналт

зохицуулалтын цаашдын бүх хэлбэр нь энэхүү бие засч сурах шатнаас эхлэлтэй юм.

Хүүхэд бие засч сурахтай холбоотой үүсдэг бачимдал, түгшүүрт эцэг эхийн зүгээс

хандах хоёр үндсэн чиг хандлага байна гэж З. Фрейд тодорхойлжээ.

1. Зарим эцэг эхчүүд хүүхдэд хэт хатуу чанга хандаж “одоохон хөтөвчин дээр

суу, өмдөндөө битгий бааж, шээ” гэсэн утгатай уян хатан биш шаардлага

тавьдаг.

v Үүний хариуд хүүхэд зөрүүдлэн эсэргүүцэж болзошгүй гэдгийг

анхаарах

v Иймэрхүү тэвчих хандлага хэтэрсээр зан үйлийн бусад хэлбэрт

нөлөөлдөг гэдгийг анхаарах

v Хатуу ширүүн хандсаны өөр нэг уршиг бол аналь-түрэмгий хэв шинж

юм.

v Ийм хэв шинжийн хүн нь сүйтгэмтгий, тайван биш, цочмог тэр ч бүү

хэл түрэмгий авираараа онцгой ялгарч байдаг.

Зарим эцэг эхчүүд хүүхдийнхээ тогтмол бие засч буйг нь дэмжин үүнийх нь төлөө сайн

магтаж урамшуулдаг.

v Фрейдийнхээр бол хүүхдийн хичээл зүтгэлийг дэмжсэн иймэрхүү

хандлага нь өөрийгөө үнэлэх эерэг үнэлгээнд сургадаг төдийгүй бүтээлч

чадварын хөгжилд ч нөлөөлж болох ажээ.

v Хүн өөрөө өөрийгөө жолоодох анхны алхамыг бие махбодийнхоо дотоод

хэрэгцээг зохицуулж буй энэхүү үйл явцтай холбоотой хэмээн З.Фрейдийн

сэтгэц задлан шинжлэлийн онолд үздэг.

Хүйсийн ялгаагаа мэдрэх шат: (3-6 нас) Психосексуаль хөгжлийн энэ шатан дээр

хүүхэд өөрийнхөө бэлэг эрхтнийг ажиглан оролдож хүүхэд төрөхтэй холбоотой болон

бэлгийн харьцаатай холбоотой асуултуудыг сонирхож эхэлдэг. Энэ үед бэлгийн энерги

нь дур тачаалын шинэ бүс болох бэлэг эрхтний орчимд төвлөрдөг байна. Насанд

хүрэгчдийн бэлгийн амьдралын талаарх тэдний төсөөлөл хэдийгээр бүрхэг алдаатай,

тодорхой төсөөлөлгүй боловч “хүүхэд ойлгохгүй байлгүй дээ эцэг эхчүүд бидний

төсөөлж байснаас илүүгээр тэд бэлгийн харьцааны мөн чанарыг ойлгодог гэж үзсэн.

Хөгжлийн энэхүү шатыг тодорхойлсон түүний тодорхойлолт нь ноцтой маргаан, үл

ойлголцлийг үүсгэдэг гэдгийг онцлон тэмдэглэсэн. 4 настай хүүхдэд бэлгийн хөөрөл,

санаархал байдаг гэдгийг олонх эцэг эхчүүд хүлээн зөвшөөрч чаддаггүй. Эрэгтэй

хүүхэд ээр уруугаа, эмэгтэй хүүхэд аав уруугаа татагдан харамлаж эзэмдэх гэсэн

нууцхан сэтгэлийг өвөрлөж байдаг боловч томчуудаас айх, эмээх, тэднийг үзэн

ядах сэтгэл зэрэгцэн оршиж байдаг нь энэ насны гол зөрчил юм. Ийм ухамсаргүй

хүсэл тэмүүлэл хүүхэд бүрт байдаг гэж ихэнх Фрейдистүүд үздэг байна.

Э. ЭРИКСОНЫ ОНОЛ, ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ

Фрейдийн дараа үеийн томоохон сэтгэл зүйчдийн нэг нь Америкийн сэтгэл зүйч

Э.Эриксон (1902-1994) юм. Эриксоны онол нь үндсэндээ зөвхөн эго-гийн /БИ-гийн/

хүрээний асуудлыг хөндсөн байдаг учраас бие хүний хөгжлийн талаарх “ЭГО” онол

хэмээн алдаршжээ. Эриксоны тодорхойлсон хүний хөгжлийн психосоциаль үе

шатуудыг онцгой ач холбогдолтой гэж үздэг бөгөөд түүний тодорхойлсон насны үечлэл

нь төрөхөөсэхлэн насан өөд болох хүртэлх үеийг бүхэлд нь хамарсан байдгаараа онцлог

юм. Хөгжлийн психосоциаль үе шат бүрийг “хямрал” дагалдаж байдаг гэж үздэг учраас

зөрчил нь Эриксоны онолд нэн чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Насны үечлэл бүрд тохиолдох

зөрчлийг аятай сайн шийдвэрлэхийг зорих ёстой. Тэгэж чадваас хөгжлийн дараагийн

шатанд шилжих таатай нөхцөл бүрдэнэ гэж Эриксон үздэг бөгөөд түүний таамаглалаар

бол зөрчлүүд нь хүүхэд төрснөөс хойш эхлэх билээ. Бие хүний хөгжил насан туршид

явагдаж байдаг гэж Эриксон үзэж байжээ. Бие хүний нийгэмшлийн талаарх түүний үзэл

баримтлалыг сайтар ойлгохын тулд бие хүний хөгжлийн психосоциаль хөгжлийн үе шат

бүрийг нэлээн дэлгэрэнгүй авч үзэх шаардлагатай юм.

1. Нялх нас (0-1 нас) Итгэх ба эс итгэх суурь мэдрэмжийн зөрчил

Энэ үеийн хөгжлийн гол тулгуур чулуу нь итгэлтэй холбоотой үүсэх

мэдрэмжүүд юм.

Нийгмийн орчин бол аюулгүй, тогтвортой хүмүүс бол халамжтай,

найдвартай юм гэсэн суурь мэдрэмж хүүхдэд байдаг.

Бусдад болон өөртөө итгэх итгэл нь эхээс хүүхэдтэй харьцаж байгаа

харьцаанаас үндсэндээ шалтгаална.

Хүүхэд ээждээ, гадаад орчиндоо үндсэндээ итгээд зогсохгүй өөртөө бие

махбодидоо итгэж сурах ёстой. Өөрөөр хэлбэл бие организмдаа гарч буй

биологийн өөрчлөлтүүдийг зохицуулж сурах, ээжийнхээ эзгүйд нэг их

хэлмэгдэхгүй байх, бие засахдаа сандарч тэвдэхгүй байх гэх мэт.

Эх нь хүүхэдтэйгээ найдвартай сайн харилцаж чадаагүй, түүнийг

шоовдорлох, үл ойшоон харилцсаны улмаас анхны хямрал үүснэ.

Энэ нь айх эргэлзэх, өөрийнхөө төлөө санаа зовох чиг хандлага хүүхдэд

бий болоход нөлөөлдөг байна.

Ийм чиг хандлага нь орчиндоо хандах хүүхдийн ерөнхий чиг хандлагад

нь бүхэлд нь нөлөөлөөд зогсохгүй хүмүүстэй харилцах харилцаанд ч

нөлөөлдөг ажээ.

Хүүхэд эхийнхээ анхаарлын төвд байх боломжгүй болсны улмаас бусдад үл итгэх

мэдрэмж төрж болох юм гэж Эриксон үзжээ. Үүний шалтгаан нь:

§ Ээж нь ажилдаа орох

§ Дүүг нь төрүүлэх

§ Аав ээж нь эсрэг тэсрэг байр суурьтай байх /хүмүүжлийн талаа/

§ Хүүхэд орчныхоо соёл заншилд харш үнэлэмж баримжаалалтай байх зэрэг

юм.

Итгэх ба эс итгэхийн хоорондын эхний зөрчил эхний жилдээ ч тэр хоёр дахь жилдээ ч

шийдвэрлэгдэхгүй хоцорч болно гэж үздэгт психосоциаль онолын үндсэн таамаглал

оршдог.

2. Балчир нас (1-3 нас) Тусгаар байдал ичих эргэлзэхийн зөрчил

Дээр яригдсан суурь итгэлийн мэдрэмж буй болсноор хүүхэд тусгаар бие даасан

байдалтай болж, өөрийгөө хянах, ичих, эргэлзэх байдалд орохоос зайлсхийх чадвар

эзэмших нь урьдчилсан нөхцөл бүрдэнэ.

· Сайн дураараа юманд хандах ба зөрүүдлэх хоёрын хоорондын харьцаа тогтоход

энэ шат шийдвэрлэх ач холбогдолтой.

· Өөрийгөө үнэлэх чадвараа гээлгүйгээр өөрийгөө хянах чадвартай болох нь чөлөөт

сонголтыг идэвхтэй хийж сурах эх сурвалж нь болдог байна. Мэдрэл булчингийн

системд хэл яриа нийгмийн шинж нь түргэн хөгжсөний улмаас хүүхэд орчноо судлан

орчинтойгоо бие даан харилцан үйлчлэлцэж эхэлнэ.

· Хүүхэд дөнгөж сая өөртөө хийсэн нээлтээрээ биеэ орон зайд авч явж чаддаг

болсноороо бахархан нүүр гараа өөрөө угааж, өөрөө хувцаслаж, өөрөө хоолоо идэхийг

хүснэ. Иймээс юмыг сонирхон судалж оролдон нааш цааш болгох асар их хүсэл

сонирхолтой болж “Би өөрөө”, “Би чадна” гэх зэрэг хандлагууд гарч ирнэ.

Хүний зоригийн хүмүүжил нь чөлөөт сонголт ба өөрийгөө хязгаарлах

хязгаарлалтаар илэрч байх ёстой. Иймээс эцэг эхчүүд нь өөрийнхөө хүүхдийг эрх

мэдлээ хязгаарлах чадвартай болгон хүмүүжүүлэхийг хүсэж байгаа бол тэд өөрсдөө

бусдад, бусдын давуу талд байнга шударга ханддаг байх ёстой гэж Эриксоны онолд

үздэг.

3. Тоглоомын нас (4-6 нас) Санаачлага буюу буруугаа мэдрэхийн зөрчил

Санаачлага гаргах ба буруугаа мэдрэх мэдрэмж хоёрын хоорондын зөрчил бол

сургуулийн өмнөх насны үед гарах сүүлчийн хямрал юм. Тэд бусдын ажил хөдөлмөрийг

сонирхон орчны хүмүүс ч бас тодорхой хариуцлага хүлээдэг юм байна гэдгийг мэдэрч

эхэлнэ. Хүүхдийн хөдөлгөөн, хэл ярианы хөгжилд гэрийнхнээсээ гадна, үе тэнгийхэн

болон өөр бусад ахлах насны хүүхэдтэй холбоо тогтоон төрөл бүрийн нийгмийн

тоглоомд оролцох боломжийг олгоно. Энэ бол өөрсдийг нь хүн гэж харилцаж байна,

амьдрал бол тодорхой зорилготой байдаг гэдгийг мэдрэх үе байдаг.

“Би бол цаашдаа сайн “БИ” юм гэсэн адилтгал өөрийн “БИ”-гээ ирээдүйн “БИ”-тэй

адилтган үзэх үзэл нь тоглоомын насны үед хүүхдэд бий болж буй гол мэдрэмж юм.

Ж. ПИАЖЕГИЙН ОНОЛ, ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ

Хүний оюун ухаан нь биологийн бусад үйл явцуудын нэгэн адилаар биологийн

дасан зохицох процессын үр дүн юм. Иймээс оюун ухааныг биологийн хувьсахуй

хөгжлийн үүднээс тайлбарлах нь зохимжтой юм гэж Швейцарын сэтгэл

зүйч Ж.Пиаже (1896-1980) үзэж байжээ. “Мэдлэг бол үйлдэл юм” гэж үздэгт

Ж.Пиажегийн онолын бас нэг онцлог оршдог. Өөрөөр хэлбэл: Ямар нэг зүйлийн талаарх

таны мэдлэг бол тухайн зүйлтэй хийх үйлдлийг тодорхойлж байна гэсэн үг. Нялх

хүүхдийн хувьд бол үйлдэл нь хөхөх, барих мэтийн гадаад тодорхой үйлдлүүдээр

хязгаарлагдахын зэрэгцээ мөн эдгээрээр тодорхойлогдож байдаг. Харин хүн хөгжихийн

хэрээр үйлдлийн энэхүү систем нь дотогшлон дотоод оюуны үйлдлийн хэлбэрээр

хийгддэг байна. Оюун ухааны хөгжлийн 4 үе шатыг тодорхойлох боломжтой гэж үзсэн

байна. Үүнд:

1. Хүртэх хөдөлгөөний шат (0-2 нас)

Нэгдүгээр шат нь схем хоорондын нарийн төвөгтэй цогцолбор өсөлтийг илтгэсэн хэд

хэдэн дэд шатуудыг дотроо агуулна. Эхний шат буюу рефлексийн шатан дээр

төргөлхийн зориудын биш үйлдлүүд хийгддэг. Харин дараагийн шатан дээр нь

рефлекслэг схемүүд нь ухамсарт хяналтад орно. Хөхөх, харах, халбага барих зэрэг

анхдагч схем хоорондын зохицолдолгоо жинхэнэ ёсоор явагдсаны дараа хоёрдогч

схемийн шат залгана. Жишээ нь: Нялх хүүхэд ямар нэгэн юмыг нэгэн зэрэг харах ба

барьж авах /анхдагч схем/ төдийгүй барьж авах зорилгын үүднээс харж байж болно

/хоёрдогч систем/

Цаашдаа хүүхэд үүнээс өөр зорилгоор харна. Жишээ нь: Хүүхэд тоглоомоо базахын

тулд базах биш, түүнийг эвдэх юмуу шидэх, зажлах үйлдлүүд хийх гэх мэт. Энэ бол

гуравдагч схем юм. Хамгийн сүүлийн шат буюу схемүүдийг хооронд нь цогцолбороор

холбон ойлгох чадвартай болсноор хүүхдийн оюун ухааны хөгжилд чанарын өөрчлөлт

гарна. Хүүхэд зөвхөн таних ойтой байсан бол одоо түүнд сэргээн санах ой бий болдог.

Ийнхүү интерпоризаци буюу хүүхдийн оюун ухааны үйл дотогшлон дотоод оюуны үйл

уруу шилжиж эхэлснээр хүртэх хөдөлгөөний үйл дуусч оюун ухааны хөгжлийн шинэ

шат эхэлнэ.

2. Үйлдэл төлөвшихөөс өмнөх шат (2-7 нас)

Өмнөх шатан дээрээ хүүхэд зөвхөн үйлдэл, хөдөлгөөнөөс шууд хамааралтай байсан

бол одоо тэдгээр үйлдлүүдийнхээ хийсвэр төсөөллийг хэрэглэх чадвартай болж ирнэ.

Иймэрхүү төлөөлөл хэрэглэх нь нэн чухал чадваруудыг шаарддаг. Энд тухайлбал

инсайт буюу гэнэт санаа авах үзэгдлийн энгийн төрөл ч багтдаг байна. Энэ үед хүүхэд

юмыг зүгээр л харан гаднаа ямар ч хөдөлгөөн хийхгүйгээр дотроо бодож чаддаг.

Өөрөөр хэлбэл хариуг хүүхэд зөвхөн дотроо бодож, зөв шийдвэрийг өөрөө ухамсарлаж

чадна. Мөн төсөөллийн ачаар хүүхэд зориуд дүрслэн бодож юмыг зохиож сурдаг байна.

Жишээ нь: Нэг охин даавууны өөдөс аваад дэр дэрлэн унтаж буй мэтээр уг өөдсийг

дэрлэн тоглож байжээ. Хүүхэд одоо юмыг хооронд нь хийсвэрээр төсөөлөн харьцуулах

чадвартай болсон учраас нэгийг нөгөөгөөр нь орлуулах чадвартай болсон гэж Пиаже

үзсэн. Заавал дэр хэрэглэхгүйгээр өөр зүйлийг дэр гэж төсөөлөн бодож чадаж байна.

Эгоцентризм. Өөр дээрээ төвлөрүүлэх буюу эгоцентризм нь ямар нэгэн зүйлтэй

харьцахдаа өөрөө гол үүрэг гүйцэтгэж буй харилцаа юм. Үйлдэл төлөвшихөөс өмнөх

шатан дээр хүүхэд ямар нэгэн зүйлийн талаар бодох, ямар нэгэн зүйлийг хийхдээ зөвхөн

л өөрийхөө үзэл бодлын үүднээс хийдэг. Юмыг өөр бусдын байр сууринаас бодож,

төлөвлөж хийх нь хүүхдэд туйлын хэцүү юм.

ЛЕКЦ - 3

Õ¿íèé õºãæèë ãýæ

1990 îíä ͯÁ-ûí Õºãæëèéí Õºòºëáºðººñ ºìíºõ îëîëòóóä äýýð ¿íäýñëýí

ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, õ¿íèé îðøèí òîãòíîëûã íèéòýä íü ñàéæðóóëàõ àñóóäàëòàé

õîëáîãäñîí îëîí àñóóäëóóäûã õºíäñºí õ¿íèé õºãæëèéí òóõàé îéëãîëòûã ãàðãàæ

èðýâ. ¯¿ãýýðýý õ¿íèé õºãæëèéí ºðãºí òîäîðõîéëîëòûã ºãñºí áà òýãýõäýý õºãæëèéã

àíõ óäàà õºãæëèéí ç¿é òîãòîëä îëãîãäñîí õîëáîãäîõ ç¿éë¿¿äèéã õ¿íòýé õîëáîí

àøèãëàñàí òîõèîëäîëä ýäëýæ áîëîõ áîëîìæèéí ñîíãîëòóóäûã ñîíãîñîí.

Àíõíû õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä (1990) ýíýõ¿¿ íýð òîìú¸îã äàðààõè ¿ãýýð

òîäîðõîéëñîí áàéäàã: Õ¿íèé õºãæèë ãýäýã áîë õ¿ì¿¿ñèéí õèéõ ñîíãîëòûã

ºðãºæ¿¿ëýõ ïðîöåññ þì. Çàð÷ìûí õóâüä, ýäãýýð ñîíãîëò íü òîî òîìøã¿é èõ áàéäàã

áºãººä öàã õóãàöààíû òóðøèä ººð÷ëºãäºæ áàéäàã.Ãýâ÷ õºãæëèéí á¿õ ë ò¿âøèíä õ¿íä

óðò áºãººä ýð¿¿ë ýíõ àìüäðàõ, ýðäýì ìýäëýã îëæ àâàõ áà îëèãòîéõîí áîëîìæèéí

àìüäðàëûí ò¿âøèíä õ¿ðýõýä øààðäàãäàõ áàÿëãèéã õ¿ðòýõýä õ¿ðãýäýã ãóðâàí ÷óõàë

ñîíãîëò áàéäàã.Õýðýâ ýäãýýð ñîíãîëòûã õèéõ áîëîìæã¿é áîë áóñàä îëîí ñàéõàí

áîëîìæèéã õ¿ðòýæ ÷àäàõã¿é þì.

Ýíý íü ãóðâàí ñóóðü ñîíãîëò äýýð òîãòäîã: óðò áºãººä ýð¿¿ë ýíõ àìüäðàõ áîëîìæ,

áîëîâñðîë îëîõ áîëîìæ áîëîí áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í, áàÿëãèéã çàõèðàí çàðöóóëàõ

áîëîìæ þì. Ýäãýýð ñîíãîëò ¿ã¿éãýýð õ¿í æèøýýëáýë, íàéäâàðòàé õ¿ðýýëýí áóé

îð÷èí ýñâýë óëñ òºðèéí ýðõ ÷ºëºº ãýõ ìýò õîëáîîòîé áóñàä áîëîìæèéã ýäýëæ

÷àäàõã¿é þì.

Хүн өөрийн сонголтыг илэрхийлэх чадвараа бий болгох, бий болгосон чадвараа

амьдралдаа үр ашигтай ашиглах боломжоо нэмэгдүүлэх асуудлууд хамрагдана.

- Эрүүл саруул

- Эрдэм боловсролтой байх

- Амьдралын хангалттай материаллаг түвшинд амьдрах

- Амьдрах баталгаа

- Улс төрийн эрх чөлөө

- Цэвэр ариун байгаль орчин

- Хүйсийн болон нийгмийн тэгш эрх эдлэх зэргээр хүний хөгжил илэрхийлэгдэнэ.

Õ¿íèé õºãæèë ãýäýã áîë õ¿íèé ÷àäàâõè, áîëîìæèéã äýýøë¿¿ëýõ, á¿òýýí áàéãóóëàõ

çîðèëãîîð òýäãýýðèéã àøèãëàõ àñóóäàëòàé õîëáîîòîé.Õ¿íèé ÷àäàâõè, áîëîìæèéã

äýýøë¿¿ëíý ãýäýã áîë õ¿íä õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõèéã øààðääàã áºãººä ýíý íü

ýðãýýä á¿òýýëòýé àæèëëàõ õ¿÷èí ÷àäëûã ñàéæðóóëíà.ªðãºí õ¿ðýýòýé á¿òýýë÷ ¿éë

àæèëëàãààí äàõü õ¿íèé ïîòåíöèàëûí àñóóäàë íü ìàòåðèàëëàã áàðàà, ¿éë÷èëãýý

¿éëäâýðëýõýýñ ýõëýí øèíæëýõ óõààíû çîðèëòîä, óðëàãèéí ºíäºðëºãò õ¿ðýõòýé

õîëáîîòîé þì.

Õ¿íèé õºãæëèéí à÷ õîëáîãäîë

Õ¿íèé õºãæëèéí à÷ õîëáîãäîë áîë îéëãîìæòîé áºãººä ò¿¿íèéã íèëýýä îíöãîéëîí

öîõîí òýìäýãëýõ õýðýãòýé þì.Èíãýæ îíöãîéëîí öîõîí òýìäýãëýõã¿éãýýð ýíý

àñóóäëûã àìàðõàí ìàðòàæ áîëîõ áóþó äàéíû äàðààõè æèë¿¿äýä áàéñàí øèã à÷

õîëáîãäîë ºãºõã¿é áîë÷èõîæ áîëîõ þì.

Õ¿íèé õºãæëèéã òºâëºð¿¿ëýõèéã ÷óõàë÷ëàí ¿çíý ãýäýã áîë áîäëîãî áîëîí àðãà

õýìæýýíä ò¿¿íèéã òóñãàõûã õýëíý.Çàñãèéí ãýçðûí ò¿âøèíä áîë õ¿íèé õºãæèëä

çîðèóëàí ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí õ¿í õ¿÷íèé íººöèéã á¿ðä¿¿ëýõ áóþó òýäãýýðèéã õ¿íèé

àìüäðàõ íºõöëèéã ñàéæðóóëàõàä íýìýð áîëîõ íèéãìèéí õºãæëèéí òîäîðõîé

ñàëáàðóóäàä àøèãëàõûã õýëíý.

Èðãýí õ¿íèé ò¿âøèíä áîë õ¿íèé õºãæëèéí àñóóäëûã ÷óõàë÷ëàí ¿çñýíýýð õóâü õ¿í

áîëîí õàìò îëíû ºñºí äýâæèõýä õ¿íèé áîëîìæèéã äýýøë¿¿ëýõ õºòºëáºðèéã

áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõýä îðøèíî.Ýäãýýð õºòºëáºð íü õ¿ì¿¿ñò òîäîðõîé

íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ, áîëîìæ îëãîõ çîðèëãîîð çàñãèéí ãàçàðòàé õàìòðàí

àæèëëàõ, çîõèöóóëàõ àñóóäëûã õàìààð÷ áîëíî.̺í ò¿¿í÷ëýí çàñãèéí ãàçðûí

òºâëºðñºí õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíýýñ ãàäíà ¿ëäñýí õ¿ì¿¿ñòýé õîëáîîòîé àæèëëàõ

òóõàéí ñàëáàðûí ººðèéíõ íü ñàíàà÷ëàãûã óðèàëàí äóóäàæ áîëîõ þì.

Õºãæëèéí íýã çîðèëãî áîëîõ ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ àñóóäàë íü õºãæëèéí

õýìæèãäýõ¿¿í áîëîõ íýã õ¿íä íîîãäîõ îðëîãûã õàíãàëòòàé áîëãîõ àñóóäëûã áîñãîæ

èðýâ.Õýä õýäýí ç¿éëýýñ á¿ðäýõ îðëîãûí õóâüä õºãæëèéí õýìæèãäýõ¿¿í áîëãîõîä

îëîí òàëûí õ¿íäðýë, äóòàãäàë ãàð÷ áàéâ.Îðëîãî íü õ¿í àìûí îëîíõèéí òóéëûí

ÿäóóðëûã äàëäàëæ, çàñðàøã¿éãýýð òýíö¿¿ áèøýýð õóâààðèëàãäàæ áàéâ.Ýíý íü ÿíç

á¿ðèéí øàëòãààíààð õ¿í àìûí çàðèì á¿ëýã, òóõàéëáàë, ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿¿õä¿¿äèéã

òîäîðõîé áàðàà, ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõààñ õàñ÷ áàéâ.Ò¿¿í÷ëýí õºãæëèéã äýìæèõ

ñàéí, ýð¿¿ë îð÷èí ãýõ ìýòèéí ÿíç á¿ðèéí íºõöë¿¿äèéã á¿ðä¿¿ëýõã¿é áàéëàà.

¯¿íýýñ ººð õýìæèãäýõ¿¿í áàéíà óó ? Õºãæëèéã õàìãèéí ñàéí òîäîðõîéëîõ ÿìàð

õýìæ¿¿ð áàéíà âý ?.

ͯÁ-ûí Íèéãìèéí Õºãæëèéí Ñóäàëãààíû Èíñòèòóò íü íèéãìèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí

ººð÷ëºëòèéã àíõ ò¿ð¿¿í ñóäàëæ ýõýëñýí áºãººä íàñ áàðàëò, ºâ÷ëºëò, õîòæèëò

áîëîí áóñàä íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí ººð÷ëºëò ãýõ ìýò õºãæëèéí áóñàä

áîëîìæèéí õýìæ¿¿ðèéã ñóäëàí äýýðõè àñóóäëûí õàðèóã îëîõ îðîëäëîãî õèéñýí.

Ãýâ÷ ýäãýýð îëîí òºðëèéí õýìæ¿¿ð¿¿äèéã íýãòãýí íýã èíäåêñ áîëãîõîä õ¿íäðýëòýé

áàéëàà.Èéìä ýíý òóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäýõ ÿâäàë íü äàðàà äàðàà÷èéí àæëûí

çîðèëãî áîëîâ.¯¿íèé ¿ð ä¿íä àìüäðàëûí áèåò (ôèçèê) ÷àíàðûí èíäåêñèéã (ÀÁ×È)

áèé áîëãîâ.ÀÁ×È íü íÿëõñûí ýíäýãäýë, íýã íàñíààñ ýõëýõ äóíäàæ íàñëàëò, áè÷èã

¿ñýã òàéëàëò çýðýã ãóðâàí ¿ç¿¿ëýëò þì.ªìíºõ õ¿÷èí ç¿òãýëýýñ ÿëãàãäàõ äýâøèëòòýé

áàéñàí ÷ ÀÁ×È íü ìºí íýãýí äóòàãäàëòàé áàéâ.Ýíý íü þó âý ãýâýë ýõíèé õî¸ð

¿ç¿¿ëýëò óðò íàñëàëòòàé õîëáîîòîé òóë äàâõöäàã áºãººä ìàø õ¿÷òýé õàðèëöàí

õàìààðàëòàé áàéäàã.

Дэлхийн хүний хөгжил

1. Õýòèéí òºëºâ

1990 îíä ͯÁÕÕ-ººñ õýâëýí íèéòë¿¿ëñýí àíõíû ÕÕÈëòãýëä ñ¿¿ëèéí 30 æèëä

õ¿íèé õºãæëèéí ñàëáàðò õ¿í òºðºëõòíèé îëñîí àìæèëò, äóòàãäëûã õàìãèéí îëîí

òàëààñ íü äýëãýí õàðóóëñàí þì. Òýð áîëòîë, õ¿í òºðºëõòíèé äýâøëèéã øèíæëýí

ñóäëàõäàà ýäèéí çàñãèéí õºãæèë, íýã õ¿íä íîîãäîõ ¯íäýñíèé Íèéò Á¿òýýãäýõ¿¿í

(¯ÍÁ) ýñâýë Äîòîîäûí Íèéò Á¿òýýãäýõ¿¿í (ÄÍÁ)-íèé ºñºëò, õºäºëìºðèéí

á¿òýýìæèéí ºñºëò, àæ ¿éëäâýðæèëò áîëîí áóñàä àñóóäëûã ãîë÷ëîí àíõààð÷ áàéâ.

Íýã õ¿íä íîîãäîõ îðëîãûí ¿ç¿¿ëýëò áîë õºãæëèéí ¿íäñýí õýìæ¿¿ð áàéñàí áºãººä

íýã õ¿íä íîîãäîõ îðëîãûã ò¿ðãýí ºñãºæ ÷àäñàí îðíóóäûã õ¿í àìûíõàà àæ áàéäëûã

àìæèëòòàé ñàéæðóóëàí, äýýøë¿¿ëæ áàéíà ãýæ ¿çýæ áàéâ.

Îí æèë ºíãºðºõ òóñàì õºãæëèéã îðëîãîîð õýìæèõ íü õàíãàëòã¿é ãýäýã íü òîäîðõîé

áîëîâ. ªºðººð õýëáýë: ýíý íü õ¿íèé àìüäðàëûí íºõöëèéí îëîí ÿíçûí

õýìæèãäýõ¿¿í áîëîõ - æèøýýëáýë, áè÷èã ¿ñýã òàéëàëò, ýð¿¿ë ìýíä áîëîí òýæýýë

çýðãèéã õàìðóóëæ ÷àäàõã¿é: îðëîãî íü òýíö¿¿ áèø õóâààðèëàãäàæ áàéãàà -

æèøýýëáýë, òàð÷èãõàí ÿäóóõàí àìüäðàë, õýò áàÿí ÷èíýýëýã õî¸ð çýðýã îðøèí

òîãòíîæ áàéãààã íóóæ áàéãàà ó÷èð: ìºí õ¿í àìûí ÿíç á¿ðèéí á¿ëýã, ÿëàíãóÿà

ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿¿õýä, ºíäºð íàñòàí õ¿ì¿¿ñ òýð ºñºæ áóé îðëîãîîñ õ¿ðòýõã¿é ãàäóóð

¿ëäýæ áóéã íóóäàã ó÷èð. Ãýâ÷ áîäèò áàéäëûã ýäèéí çàñãèéí òàëààñ íü òàéëáàðëàõ

ÿâäàë õ¿÷òýé áàéñàí áºãººä îðëîãûí õýìæ¿¿ðèéí äóòàãäàëòàé òàëóóäûã ýðãýí

õÿíàæ ¿çñýí áàéíà.

1990 îíû ÕÕÈëòãýëòýé õàìò õýâëýëä õ¿íèé àìüäðàõ íºõöëèéã ñàéøààí ìàãòñàí

õýâýýð áàéñàí áîëîâ÷ îäîî õ¿íèé ñàéí ñàéõàí àìüäðàëä ìóóãààð íºëººëºõ íèéãýì,

ýäèéí çàñàã, òýð ÷ á¿¿ õýë óëñ òºðèéí àìüäðàëûí ÿíç á¿ðèéí àñóóäëóóäûã íàðèéí

íÿãò õîëáîí ñóäëàõ áîëîâ. Îðëîãûí õýìæ¿¿ðèéí íýãýí àäèë áîäèò àìüäðàëûí

ýäãýýð òàëóóä íü õ¿íèé õºãæèëä ýðñ íºëººëæ áàéíà.

ХӨГЖЛИЙН ДИАЛЕКТИК

(“Монголын хөгжлийн философи” зөвлөлдөх уулзалтад тавьсан илтгэл)

Монгол орон мөхлийн ирмэгт тулчихаад байгаа юм байна. Монголчууд хоёр мянган

жилийн түүхэндээ ингэж ядуурч уруудан доройтож байгаагүй. Монголын тусгаар

тогтнол ямар ч баталгаагүй болжээ. Үндэсний аюулгүй байдал тэр чигээрээ алдагдлаа.

Хүн амын ядуурлын хэмжээ 80 хувь гарчихлаа. Ард түмэн өлсгөлөнд нэрвэгдэж өдөр

хоногийг арай гэж туулж байна. Өмнө үеийнхний бүтээсэн болгоныг эвдэн сүйтгээд

үлдсэн юмгүй боллоо. Монгол хэл хүртэл мөхлийн шатандаа орсон тул үр хүүхэд маань

монгол соёлоос хөндийрөн харьжих боллоо. Дайн болж буй Афганистан, Иракаас олон

хүн Монголд үхэж үрэгдэж байна. Аллага, хүчирхийлэл, осол, гэмт хэрэг замаа алдаж

иргэний дайны хэмжээнд хүрчээ. Архидалт бүхнийг хамарч хүүхэд хөгшдөө оруулаад

дундаж монгол хүн 50 литр архи уух боллоо. Эмнэлэгийн үйлчилгээ хэзээ ч байгаагүй

доод хэмжээндээ тулан, арьс өнгөний өвчин, хорт хавдар, ДОХ, гоц халдварт өвчний

хэмжээ тоогоор дэлхийд тэргүүлэх болов.

Бараг л бүх эрчүүд нь архичин, эмэгтэйчүүд нь биеэ үнэлэгч болжээ. Ном сонин

уншихаа больж, хүүхдийн сургууль завсардалт хавтгайрчээ. Монгол улсыг гадаадын

шунахай этгээдүүд жолоодох болж газар нутгийг нь худалдан авч баялагийг зөөж

дуусгаж байна. Хятад хүмүүс сүрэглэн ирж монголчуудыг зодож, хүүхнүүдийг

хүчиндэн, хүүхдүүдийг нь хулгайлан авч эд эрхтэний наймаанд зарж, малыг нь булаан

авч хятад мянгат малчдыг олноор төрүүлж байна. Нийт төрж байгаа нялхсын дийлэнх

нь хятадуудын хүчиндсэн хүүхнүүдээс төрж монгол цус булингартан алга болж байна.

Хүүхдүүд үй олон мянгаараа траншейнд амьдрах болж, ядуу хүмүүс орон гэргүй болон

хүүрийн газар, хогийн цэг дээр хэдэн мянгаараа амьдарч байна. Монгол оронд ямар ч

ирээдүй байхгүй болсон тул тун удахгүй мөхөж алга болох үндэстний тоонд орох гэж

байгааг дэлхийн нэр хүндтэй байгууллагуудаас анхааруулж байгаа юм...

Та бүхэн ийм мэдээг өдөр тутам мэдээллийн хэрэгслэлээр сонсож, үзэж, амталж, мэдэрч

байгаа билээ. Бид бүхний өдөр тутам хоорондоо ярилцдаг гол сэдэв маань ч энэ байх.

Нэг үгэндээ Монгол улс ерөөсөө хөгжихгүй байна! “Монгол улс огт хөгжихөө болилоо”

гэсэн энэхүү нийтийг хамарсан яриа, цаашлаад ойлголт хаанаас эх сурвалжтай вэ?

1. Цуу ярианд автамхай нүүдэлчдийн сэтгэлгээний онцлог. Албан ёсны мэдээлэлд итгэл муутай ханддаг энэ онцлог нь нүүдэлчид үе үеийн турш

ам дамжсан ярианаас мэдээллээ олж авдаг, төр нь үнэхээр тодорхой зорилгоор үнэнийг нуун дарагдуулдаг байсан уламжлал.

2. Нээлттэй нийгэмд орж ирснээр гэнэт мэдээллийн олон эх сурвалжтай болсон учир алинд нь итгэхээ мэдэхээ болин төөрөлдсөн.

3. Хэдийгээр зуун хувь бичиг үсэгтэй, дээд мэргэжилтэн, оюутан эрдэмтний тоогоор дэлхийд тэргүүлдэг ч эдийн засаг, сэтгэл судлал, нийгэм судлал, логик зэрэг шинжлэх ухааны салбаруудын талаархи боловсрол нийтээр туйлын дорой. Шүүмжлэлт сэтгэлгээ, эрэгцүүлэн жишиж тунгаах чадвар сул нь ерөнхийдөө нийтлэг. Уран сайхны сэтгэлгээ давамгай.

4. Гадаад ертөнцийн тухай огт ойлголтгүй, албан суртал нэвтрүүлгээр авч байсан мэдээлэл нь мушгин гуйвуулсан, хэт харлуулж эсвэл хэт цайруулж байсан орчинд хэдэн үеийн турш төрж өсч хүмүүжсэн хүн сүрэг гэнэт нээлттэй ертөнцөд хөл тавиутаа хөгжингүй орнуудын зэрэглэл стандарттай өөрсдийгөө шууд жишин голж хөл алдсан.

5. Чөлөөт зах зээлийн тогтолцоонд орсноор хүмүүсийн орлого нийтээр их хэмжээгээр нэмэгдсэн боловч хоорон дахь ялгаа нь асар их зөрүүтэй болсон. Жигд ядуу нийгэмээс баян хоосны эрс ялгаатай болсон тогтолцоо руу орохоор нийгмийн дийлэнх нь гомдол хорсол тээх болжээ. Авилга нийгэмд хавтгайрснаас болоод хууль бус ч байсан, хууль ёсны ч байсан ерөөс орлогыг нь хавтгайруулан адил хэмжээнд жишин үзэж, нийгмийн дээд болон дунд орлогтой хэсэг рүү жигшил зэвүүцэл чиглэх хандлагатай болов. Эндээс гарах дүгнэлт нь хөгжлөөс үүсэж буй бага зэргийн ашгийг нийгмийн цөөн хэсэг бүгдийг нь луйвардан авдаг гэсэн сэтгэхүй давамгайлах болов.

6. Муу мэдээг илүүтэй сонирхдог нь хүний үндсэн зөн совин.

Өөр олон шалтгаан байгаа байх. Гэвч “хөгжихгүй байна” гэдэг ойлголтондоо юуг

хамааруулан, юутай жишиж байгаа нь төдийлөн тодорхойгүй. Хөгжил гэсэн ойлголт нь

байгаль болон хүний нийгэм дахь нэг чанараас нөгөөд, хуучнаас шинэд шилжих

өөрчлөлт хөдөлгөөнийг илэрхийлдэг. Өнөөгийн философийн ухаанд давамгайлж буй

ойлголтоор бол матери болон ухамсар бүхэлдээ энгийнээс нарийн руу, доод болхи

тогтолцооноос илүү зохион байгуулалттай дээд тогтолцоо руу чиглэсэн урагшлах

дэвшилтэт хөдөлгөөнийг хөгжил гэж нэрлэдэг. Мэдээж философийн зарим дэг сургууль

үүнийг хүлээн зөвшөөрдөггүй ч энэ концепцийг ихэнх нь баримталдаг.

Хөгжил гэсэн ерөнхий ойлголтод физик, хими, биологи, нийгэм гээд судалхуйн бүхий л

салбар багтана. Эдийн засагт ч хөгжил гэсэн категорид хэд хэдэн тусдаа өөр ойлголт

бий. Тогтвортой хөгжил (stable), тулхтай хөгжил (sustainable) гэсэн ойлголт ч хоорондоо

нэлээд ялгаатай. Манай энэ “Монголын хөгжлийн философи” гэсэн зөвлөлдөх уулзалтад

тавигдсан илтгэлүүд алийг нь онцлоод байгааг анхаарна биз.

Өнөө үед судлаачид эрдэмтэд хүний хөгжлийг үндсэн гурван бүлэгт хувааж үздэг:

1. Материаллаг хөгжил

Биеийн хөгжил (хүч чадал, тэвчээр, өсөлт г.м.)

Техник хөгжил (хөдөө аж ахуй, үйлдвэрлэл, мэдээлэл г.м.)

Санхүүгийн хөгжил (хувийн, гэр бүлийн, хамтлагийн, төрийн, нийгмийн г.м.)

1. Сэтгэл санааны хөгжил, (соёлын сэтгэлгээний, сэтгэл ханамжийн, өөрийгөө

илэрхийлэхүйн г.м.)

Ахуйн

Ёс суртахууны (ёс зүй г.м.)

Оюуны (шинжлэх ухааны, техникийн г.м.)

Урлагийн болон зөн совин мэдрэмжийн (илэрхийлэх, харж, сонсож, дүрслэх чадамж

г.м.)

1. Социал хөгжил (нийгэмд эзлэх байр суурь, зэрэг дэв)

Монгол улс хөгжихгүй байна, тэр байтугай улам ядууран доройтож, удахгүй сөнөж

байна гэсэн энэ маягийн суртал нэвтрүүлэг яван явсаар нийтийг хамарсан ойлголт болж

улмаар буруутныг хайх эрэл рүү хөтлөн ихэнхийн үнэлэлтээр ардчилсан тогтолцоо

өөрөө гол буруутан болон хувирч байна. Нэгэнт ардчилсан тогтолцоо хүмүүсийг

ядууруулж улс орныг сүйтгэсэн юм бол тэрнээс өмнөх нийгэм-улстөрийн бүх

тогтолцоонд Монголын ард түмэн жаргаж үхэж байсан болж таарах логик мөрдөлгөө

эндээс үүснэ. Иймэрхүү цуурхал дүгнэлт өнөөгийн ахмад болон дунд насныхнаас гарч

нийгмийн төлөв байдлууд, хөгжлийн динамикийг мэдэхгүй шинэ үеийн залуучуудад

итгэл үнэмшил болон очиж буй.

Хоёр өөр нийгмийн тогтолцооны аль алинд нь амьдарч байсан шууд гэрчүүд яагаад

иймэрхүү жиших үнэлгээгүйгээр тайлбар ятгалга хийдэг болсон бэ? Сэтгэл судлалын

онолоор нийгмийн ямар тогтолцоонд амьдарч байснаас үл хамаараад ерөөс хүмүүн нь

хөгширсөн хойноо бэлгийн ид идэвхитэй байсан үеэ амьдралынхаа хамгийн алтан үед

тооцдог аж. Гэтэл “хөгжил зогссон тухай” онолын гомдлоо бэлгийн чадавхи

буурсантайгаа биш амьдралын өртөг нэмэгдсэн, ядуурч буурсан зэрэг санхүү эдийн

засгийн хүндрэл, хүний ёс суртахуун гэх мэт юу дуртайтайгаа холбон тайлбарлаж

байгаа юм. Үүндээ ардчилсан тогтолцоотой, ардчиллын төлөөлөгчид гэх бие хүмүүстэй,

хөрш орнуудтай, гадаадын хөрөнгө оруулагчидтай холбон нэмж хачирлан чимэглэсээр

эцэст нь уруудан доройтож мөхөлтэй золгон уулзаж буй Монгол орны буруутан нь энэ

орчлон хорвоо өөрөө бүхлээрээ болох ажгуу.

Энэ бүхнийг би үгүйсгэн тэмцэх гээгүй. Сүүлийн гучин жилийн албан ёсны

статистикийг харьцуулан тоо баримт хэлэх гэсэн юм. Үүнд БНМАУ-ын Статистикийн

төв газраас эрхлэн гаргасан 1971, 1981, 1986, 1991 оны эмхтгэлүүд, Үндэсний

статистикийн хорооны 2010 оны Хүн ам орон сууцны тооллогын дэлгэрэнгүй баримт

бичиг, Монгол банкны жил бүрийн тайлан, Олон улсын валютийн сан, Дэлхийн банк,

Азийн хөгжлийн банкны 1992-2016 оны хоорон дахь жил бүрийн тайлан зэргийг

ашигласан болой.

Хүний эрх, эрх чөлөө. Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх, эвлэлдэн

нэгдэх, шүтэж бишрэх, төрөө чөлөөт сонгуулиар өөрийн итгэл үнэмшлээр сонгох,

чөлөөтэй зорчих бүхий л эрх шинэ Үндсэн хуулиар нээлттэй болжээ. Одоо Монголд

Төрийн бус байгууллага буюу иргэдийн сайн дурын эвслийн тоо 23 мянгад хүрсэн

байна. 1990 оноос өмнө оршин тогтнох эрхийг нь төрөөс зөвшөөрсөн бие даасан нэг ч

байгууллага байгаагүй. Улсын дээд шүүхэд бүртгүүлсэн хэвлэлийн тоо хэдийнээ 600

гаруй байгаа бол 1990 онд төрийн мэдлийн 10 орчим төвийн сонин сэтгүүлтэй байсан.

Одоо зөвхөн хувийн хэвшилд хамаарах өдөр тутмын сонин 20 гаруй, радио 40 орчим,

монгол хэлээр нэвтэрдэг зурагтын суваг хэдэн зуу байгаагийн дотор сум болгон өөрийн

гэх бие даасан телевизийн сувагтай болжээ.

Амьдрах газраа иргэд өөрснөө сонгох болсноор 520 мянган хүнтэй байсан Улаанбаатар

сая дөрвөн зуун мянгат болж, Дархан, Эрдэнэтэд тус бүрд нь 80-100 мянган хүн амьдарч

байна. Үүнээс гадна Монгол улсын хүн амын 4 хувь нь гадаадад амьдарч байгаа. Үүнд

иргэний харъяаллаа өөрчилж Казахстанд очсон 60 мянга орчим иргэдийг оруулаагүй,

учир нь хэд нь эргэж ирсэн тоо баримт олдсонгүй. Монгол улсад тогтмол амьдран

суугаа гадаадын иргэн ба харъяалалгүй иргэд нийт 15 мянга орчим байгаа нь нийт хүн

амдаа 0,5 хувийг эзэлж байна. Монголд ирэх жуулчин 1990 онд жилд мянга хүрдэггүй

байсан бол одоо хэдийнээ 50 мянга давжээ. Энд хилээр орж гарагчдыг биш, жуулчдыг

тоолов, Монгол улсын хилийн дээсийг жилд сая орчим монгол хүн нэвтэрч гадаад

орнуудад аялж жуулчилж, худалдаа наймаа хийж, сурч боловсорч байна. Шашин

шүтлэгтэй хүний тоог 1990 оноос өмнө гаргадаггүй, ерөнхийдөө сүсэгтэн байхгүй гэж

үздэг байсан бол 2005 онд гадны байгууллагаас тооцсон дүнгээр буддын шашинтан хүн

амын 15 хувийг, христийнх 4 хувь, лалынх 2 хувь гэж гаргажээ. Улс төрийн нам МАХН-

аас өөр байх нь хориглогддог байсан бол одоо бүртгэлтэй 31 нам байна.

Макро эдийн засаг. 1940-1990 оны хоорон дахь 50 жилд Монголын эдийн засаг 10,4

дахин өссөн бол 1990-2014 оны хоорон дахь 24 жилд 20 дахин өсчээ. Үүнээс 1990-2004

онд хоёр дахин өссөн бол 2004-2014 оны хооронд 10 дахин өссөн байна. Төсөв, хөрөнгө

оруулалтын 70 хувийг ЗХУ-аас зээлж хэрэглэдэг байсан бол 1999 онд хандивлагч болон

олон улсын санхүүнийн байгууллагын энэ талын дэмжлэг 40 хувь болсон ба 2005 оноос

төсвийн бүрдлийг өөрснөө 100 хувь хангадаг болсон. Монголын өөрийн талаас оруулж

буй төсвийн бүтцийн 42 хувь нь 1940 онд хувийн хэвшил эзэлж байсан бол 1980 онд огт

үгүй болоод 2000 онд 80 хувь хүрчээ. Төсвийн нийт хэмжээ 1995 онд 250 сая доллар

байсан бол 2010 он гэхэд энэ үзүүлэлт дөрвөн тэрбум долларыг давах болжээ. Монгол

улсыг 2005 оноос ядуугийн зэрэглэлээс хасч ОУВС-ын олон хөтөлбөрөөс хаслаа. ДНБ-

ий нэг хүнд ноогдох хэмжээгээр 1995 онд 400 орчим доллар байсан бол өдгөө бараг 5

мянган долларт дөхөж дэлхийн дундач төвшний эдийн засагтай оронд тооцогдох болов.

Ажилгүйдэл огт байхгүй гэж үздэг, ажилгүй байхыг гэмт хэрэгт тооцдог байснаа больж,

албадан хөдөлмөрийг хориглосноос хойш ажилгүйдлийн төвшин 5-7 хувийн хооронд

хэлбэлзсээр буй, харин ажлын байр хэдэн зуун мянгаар эзэнгүй байна. Хөдөлмөрийн

хөлсний доод хэмжээ болох сард 60-80 төгрөг авдаг байсан малчдыг эс тооцвол улсад

ажиллагсдад 160 төгрөг байсан, харин одоо бараг 300мянган төгрөг рүү дөхөж байна.

Худалдан авах чадварыг нь тооцвол багаар бодоход хоёр дахин илүү болжээ. Энгийн

жишээ хэлэхэд 160 төгрөгөөр 20-25 кг мах авдаг байсан бол энэ тоо өдгөө огт

буураагүй. Харин бусад барааг чанар, хүртээмжтэй нь харьцуулан коэфициентлахад

хавьгүй илүү болохыг янз бүрээр батлаж болно. Малын тоо толгой 1943 онд 27 сая хүрч

байсныг эс тооцвол 1990 он хүртэл хэзээ ч 25 сая хүрч байгаагүй бол 2014 онд төлийн

тоогоо оруулаад 59,2 сая толгойд хүрээд байна. Хэдийгээр малын тоо бараг гурав дахин

нэмэгдсэн боловч ДНБ-д эзлэх хувь нь бараг гурав дахин буурсан байна. Хатуу

хучилттай зам 90 онд 1184 км байсан бол одоо бараг 7 мянган км болжээ. Нийт импорт

найм дахин, экспорт долоо дахин өсчээ. 1990 онд ямар ч шатлалгүй ганц банктай байсан

бол одоо арилцааны банк 17 байна. Хэдийгээр хагас нь татвар төлдөггүй ч гэсэн

өнөөдөр 100 мянга гаруй аж ахуйн нэгж оршин буй.

Эрүүл мэнд. Хүн амын тоо 1990 онд 2,2 сая байснаа 2014 оны эцсаар 3 сая хүрчээ.

Монгол хүний дундач наслалт сүүлийн 25 жилд долоон жилээр нэмэгдлээ. Одоо монгол

эмэгтэйн дундач наслалт 75, эрэгтэйнх 68 болжээ. 1990 оны байдлаар ой хүртлэх насны

нярайн эндэгдэл 128 промил байсан нь дэлхийд хэт өндөр үзүүлэлт учир Дэлхийн эрүүл

мэндийн байгууллагад 64 гэж мэдээлдэг байжээ. Одоо нялхсийн эндэгдэл 16 промил

буюу тэр үеийнхээс даруй долоо дахин буурсан байна. Нас баралтын үзүүлэлт 10

мянган хүн тутамд 10,4 промил байсан бол одоо 5,6 промил болтлоо буурсан байна.

Өнөөдөр Монголд жилд 16 мянган хүн нас барж бараг 80 хүүхэд төрж байна. Төрөөс

эрүүл мэндэд гаргадаг төсвийн хэмжээ 1992 онд 10 орчим сая доллар байсан бол 2011

оноос энэ тоо 500 сая долларт хүрчээ. ХДХВ-ын тархалт хүн амын 0,01 хувиас бага

байвал аюулгүй гэж ДЭМБ-аас үздэг, харин манайд тархалт нь 0,0007 хувь орчим аж.

Боловсрол. Долоон дээд сургуультай, 16 мянган оюутантай байсан Монгол өнөөгийн

байдлаар 100 орчим дээд сургуультай, гадаадад сурч байгаагаа оролцуулаад 200 мянга

орчим оюутантай болжээ. Төсвөөс боловсролд өгч буй мөнгө 20 орчим хувь эзэлдэг

хэвээр авч мөнгөн утгаараа доллароор тооцоход сүүлийн 25 жилд 10 дахин нэмэгджээ.

10 мянган хүнд ноогдох оюутны тоо 600 давж энэ үзүүлэлтээр дэлхийд нэгд орж байна.

Дээд боловсролтой хүний тоо 1990 онд 100 мянга байсан бол одоо 400 мянга гаруй

болжээ. Үүний 62 хувь нь эмэгтэйчүүд байна. Дунд сургуулийн 10 жилийн сургалтыг

дэлхийн жишигт ойртуулан 12 жилийн сургалттай болголоо. Одоо нийт сумын бараг

ихэнх нь 12 жилийн сургуультай болж байна. Сургуулийн насны боловч сургууль

завсардсан хүүхдийн тоо нийт сурагчидтай харьцуулахад 0,8 хувь эзэлж байна. Улсын

сургуулийн сурагчид үнэгүй үдийн хоол идэж, улсын цэцэрлэгт хүүхэд үнэгүй явдаг

болсон нь урьд хэзээ ч байгаагүй үзүүлэлт юм.

Орон сууц. Тухайн цаг уурын бүст амьдрах бололцоотой уламжлалт болон орчин үеийн

сууцыг орон сууц гэж нэрлэдэг олон улсын жишигтэй. Монгол нь 2010 оны тооллогоор

713 мянган өрхийн 99 хувь нь орон сууцтай байсан энэ үзүүлэлтээр дэлхийд маш

дээгүүрт орж байна. 322 мянга өрх гэрт, 382 мянган өрх байшинд амьдарч буйн дээр 8

мянган өрх зориулалтын бус сууцтай нь нийт өрхдөө нэг хувь эзэлж байна. Оюутан

сурагчдын нийтийн байранд 1700 өрх буюу 0,2 хувь, ажилчдын нийтийн байранд 10 300

өрх буюу 1.5 хувь өрх амьдардаг аж.Ийм нарийвчилсан тоог 1990 оноос өмнө гаргаж

байгаагүй. Цахилгаан эх үүсвэргүй өрх 3,3 хувь, сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэртэй

нь 15.6 хувь ба төвийн эрчим хүчээр хангагддаг өрх 76,6 хувь байна. Таваас доош

хүнтэй өрх 82 хувь аж.

Хүнсний хэрэглээ. 1990 онд дундач монгол хүний өдрийн хүнсний хэрэглээ 2 000

ккалори хүрдэггүй байсан бол өдгөө 2 800 ккалори болж энэ үзүүлэлтээр Японыг давах

болжээ. Махны хэрэглээ 1985 оны Хүнсний программаар нэг хүнд жилдээ 88 кг

болгохын төлөө зорилт тавьж байсан бол өдгөө махны хэрэглээ бараг 150 кг болжээ.

Үүнээс дотоодод нядалсан бүртгэгдсэн тураг махны хэмжээгээр тооцвол нэг хүний

жилийн ноогдол 100 кг-д дөхөх ба энд хувиараа нядалж идшинд хэрэглэж буй мал мах

тооцоонд ороогүй болно. Үүнээс гадна махан дайвар бүтээгдэхүүн, импортоор орж

ирдэг гахай, загас, тахианы мах болон бусад махан бүтээгдэхүүн, консервыг нэмэхээр

дэлхийд хамгийн их мах хэрэглэдэг орон болжээ. Хүнд ноогдох гурилын хэрэглээ

байнга тогтмол байгаа боловч 1990 онд худалдаалагдж буй 2-р гурилын хэрэглээ 80

хувийг нь эзэлж байсан бол одоо дээд гурилын хэрэглээ 80 хувь болсон байна. Монгол

улсын хилээр 60 мянга орчим нэр төрлийн бараа импортоор орж ирж буйн үлэмж олон

нь хүнсний бүтээгдэхүүн юм. Хүнсний нэр төрөл олширсноос гадна чанар эрс дээшилж

витамин, амин хүчил, чихэрлэг их болсноор хэдийгээр тоон судалгаа байхгүй ч

залуучуудын өндөр, жин нэмэгдсэн нь нүдэнд харагдана. Хүнсний зохисгүй

хэрэглээнээс болж 35-аас дээш насны хүмүүсийн хэт таргалалт, жингийн хэтрэлт 63

хувьд хүрч байна.

Ахуйн хэрэглээ. 1990 онд Улаанбаатарт 3300 автомашин хөдөлж байсны 100 орчим нь

аминых байлаа. Одоо Улаанбаатарт явж байгаа автомашины тоо өрхийн тооноосоо

хэдийнээ давсан. Мөн гар утасны тоо нийт хүн амын тооноос хэтэрч давхардсан тоогоо

4 сая 300 мянга байна. Үүний дотор ухаалаг гар утас хэрэглэгчид хэт дийлэнх хувийг нь

эзэлж буй. Нэг сая 600 мянга орчим компютер интэрнэтийн сүлжээнд холбогджээ. Бүх

өрх телевизортой. Монгол иргэд 2006 оноос хойш 7 тэрбум долларыг автомашинд, 2

тэрбум долларыг гар утсанд, нэг тэрбум долларыг цахилгаан хэрэгслэл, түүний дотор

ихэвчлэн нимгэн дэлгэцтэй телевизорт зарцуулжээ.

Орлого. Улсын орлогын дийлэнх хэсгийг 1990 оноос өмнө хөдөө аж ахуй, түүний дотор

мал аж ахуй бүрдүүлдэг байлаа. Одоо энэ үзүүлэлт 30 хувьд хүрэхгүй, нүүдлийн мал аж

ахуй эрхэлдэг хүний тоо 15 орчим хувь байна. Мал аж ахуй нь бараг тэр чигээрээ

хамтралд харъяалагддаг нийгмийн гэх өмч байсан ба тэнд хөдөлмөрлөгчдийн өрхийн

сарын цалин орлого 100 төгрөг хүрдэггүй байсныг өнөөгийн ханшаар долларт

шилжүүлэх юм бол 3-5 доллар байлаа. Үүнд нэг долларыг тухайн үеийн захын ханшаар

бодоход 20 орчим төгрөгтэй тэнцэж байснаар тооцов. Мэдээж энд хаалттай эдийн засаг

дахь төгрөгийн худалдан авах чадварыг тооцсонгүй. Улсад ажиллаж буй хамгийн бага

цалинтай иргэд болох цэвэрлэгч манаач сард 160 төгрөгийн орлоготой байсан нь тухайн

үеийн 3 кг баавгайтай чихэртэй тэнцэж байв. Дундаж багшийн сарын цалин 40-50 кг

махтай тэнцэж байлаа. Юутай ч энэ махаар тооцсон хэмжээ өдгөө өсөж “хөгжөөгүй” юм

гэхэд буураагүй. Барааны олдоц, чанарыг ярих юм бол хоёр нийгмийн зөрөө хэмжихийн

аргагүй ялгаатай.

2004 оноос уул уурхай гэнэт бүүм болж түүхий эдийн үнэ огцом өссөнөөс болж

нийгмийн халамж нэрээр 10 хүрэхгүй жилийн дотор нийт ард түмэндээ дөрвөн тэрбум

орчим долларыг бэлнээр жигд тараажээ. Үүнд хүүхдийн, сар бүрийн, өндөр насны,

хуримын, оюутны гэх мэтээр ялгаварлан гадуурхалгүйгээр бүгдэд хүртээмжтэй

тарааснаас гадна янз бүрийн дэмжих сангийн хүрээнд ямааны, тариалангийн, сүүний,

жижиг дунд үйлдвэрийн гэх мэт нэртэйгээр нийгмийн тодорхой хэсэг, анги бүлэг, ажил

мэргэжлийн хүрээнд асар олон тэрбум төгрөг тараагдсан юм. Энд бэлэн мөнгө тараах

бодлогыг сайн гэж байгаа юм биш, үүнийг дагаад асар их шамшигдуулал, хулгай авилга

дэлгэрсэн авч ерөнхий дүнгээрээ нийт хүн ам, өрхийн орлогод чамгүй нэмэгдэл болсон

билээ.

Ядуурлын төвшинг гаргая гэхээр янз бүрийн үзүүлэлттэй учир нэгэн утгаар

тодорхойлоход хүндрэлтэй байна. 1990 оноос өмнө ийм судлагаа хэзээ ч хийж

байгаагүй. Ядуу гэдгийг чухам аль төвшнөөс хэрхэн тогтоох нь тодорхойгүй байгаа юм.

Хэрэв өнөөдөр НҮБ-аас гаргасан шалгуураар нэг хүнд нэг өдөрт нэг доллар гэдгээр

хэмжих юм бол ядуурал Монголд огт алга. Хэрэв Үндэсний статистикийн газраас авсан

багцаар хэмжих юм бол ядуурал хорь гаруй хувьтай байна. Хэрэв Дэлхийн банкнаас

хэдэн жил дараалан нэг гараанаас тогтмол хэмжсэн шалгуураар авч үзвэл ядуурал арав

гаруй хувьтай байна. Үүнээс гадна ядуурлыг тогтоохдоо ямар нэгжээр хэмжихээс их

хамаарна. ДНБ гэсэн америк доллароор тооцохоор нэг өөр, РРР буюу худалдан авах

чадамжаар хэмжихээр шал өөр дүн гарна.

Нийгмийн сэхээтэнлэг гэх хэсэг дээрх олон статистикийг зөвшөөрөх боловч “Үүнээс

хавьгүй дээгүүр байж болох байсан” гэж баталдаг. Энэ бол маш үнэн дүгнэлт. Ихэнх

хүн үүнд төр засгийг буруутгадаг боловч энэ нь хагас үнэн юм. Чөлөөт ардчилсан

тогтолцоотой Монгол оронд сүүлийн 30 жилд үргэлж чөлөөт сонгууль болж төрийн

удирдлагыг ард түмний чөлөөт сонгуулиар буй болгосоор ирсэн. Монголын төрийн

удирдлагын бүрэлдэхүүн бол Монголын ард түмний ойлгоц, сэтгэлгээний шууд тусгал,

жижигрүүлсэн толь нь юм.

Монгол улсын сүүлийн хорин жилд тохиолдсон хамгийн том гамшиг бол популизм юм.

Ер нь дэлхийн хаана ч тийм байдаг. Популизм нь хөгжлийн хурдцыг сааруулдаг, асар их

боломж бололцоог сүйтгэдэг, улмаар хөгжлийг зогсоох төдийгүй ухраадаг. Ийм жишээ

орчин үеийн ертөнцөд дэндүү элбэг байна. Хөгжиж буй орнууд дийлэнхдээ Гадаадын

хөрөнгө оруулалтаар босож өндийдөг. Учир нь нэг талаас ядуу орнуудад эргэлдүүлэх

өөрсдийн капитал байдаггүй, нөгөө талаас зөвхөн ашиг олох гэсэн гадаадын капитал

тухайн орон дахь аль салбар ашиг олж ирэхийг гадны хөрөнгө оруулагчид гярхай

хардагаас гадна хөгжиж буй оронд хамгийн их гачигдалтай байдаг мэнэжмэнт

маркатэнгийг чухам тэд авчирдаг. Монгол орон XXI зууны эхээр гэнэт баяжиж эхэлснээ

популизмаас болоод дороо хоолны хордлого болон Гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг

хөөж туух, энэ дэлхийд уул уурхайгаас өөр зарах юу ч үгүй байж эдийн засгаа

солонгоруулна гэх мэтээр балайрсаар эдийн засгийн материаллаг хөгжил зогсох тийшээ

хандлаа. Улс орон нь хувь хүн, өрхийн нэгэн адил эхний ээлжинд зах зээлд гаргаж

болох боломжит бараа үйлчилгээндээ тулгуурлан капиталын хуримтлалтай болж

түүгээрээ аяндаа бусад салбараа хөгжүүлдэг хүүхэд ч ойлгочихмоор энгийн үнэнийг

манай нийгмийн олонхи ойшоодоггүй, ойлгосон байсан ч популизмд илүү автамхай

учраас ач холбогдлыг нь хүлээн зөвшөөрдөггүй. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын

үржүүлэгчийн нөлөө гэх мэтийн бага ангийн хүүхэд бодоод олчихмоор тоог сонсохыг ч

хүсдэггүй.

Өнөөдөр Монгол оронд үзээд өгье ч гэсэн түүхий эд, уул уурхайн бүтээгдэхүүнээс өөр

дэлхийн зах зээлд зарагдах ядахнаа ганц бүтээгдэхүүн байхгүй. Ноолуур, аялал

жуулчлал, сүүлний саван, жамц давс, гадаадад гаргах ажиллах хүч зэргийг ярьж хөөрөн

баясаж болох ч энэ нь нэгэнт 12 тэрбум долларын хэмжээнд хүрсэн үндэсний орлогод

эзлэх хувь нь бараг нүдэнд үл өртөнө. Бидэндээ л олон харагдаад байгаа мал эмнэлэгийн

шаардлага хангахгүй 60 сая мал маань хоёр аварга хөршид ганц сарын үдийн зоогт

хүрэхгүй атал мал мах экспортыг хөгжүүлээд хаа ч хүрэх юм билээ. Хөөрцөглөөд

хувийн болон төрийн хөрөнгө оруулалтаар баахан мах комбинат барьчихсан чинь

ашиглалт нь дундачаар 20 хувь хүрэхгүй байгаа шүү.

Өнгөрсөн 2017 онд Монголд орж ирсэн гадаадын хөрөнгө оруулалт ердөө 25 сая

долларын хэмжээнд байсан ба ганц орж ирсэн уул уурхайн компани Стэпгоулдын

хөрөнгийн биржийн үнэлгээ жилийн дотор гурав дахин унаж өчигдрийн байдлаар 73

цент болжээ. Монгол банк, Сангийн яамны тооцоолсноор өнөөдөр Монголын төсвийн

гуравны нэгийг бүрдүүлж байгаа Оюутолгойн уурхайн хөрөнгийн биржийн үнэлгээ

цагтаа бараг 30 доллар хүрч байсан бол одоо нэг доллар тавин цент байна. Энэ юу гэсэн

утгатайг энд хуралдан суугаа эдийн засагчид эрх биш ойлгох бизээ. Зөвхөн энэ тоог

харахад л Монголд маргааш ямар ч сайн засаглал гарч ирэн идэвхи зүтгэлтэй ажиллаад

ч гадаадын хөрөнгө оруулалтыг сэргээхэд дор хаяхад 10 жил шаардлагатай боллоо. 1990

оноос эхлэн 15 жилийн турш Монгол улсын Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, шадар сайд

нар энд тэнд хэлсэн үгэндээ нийт 200 шахам удаа Гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг урьж

гуйж аргадаж байсныг тоолсон байдаг. Ийм л их хичээл зүтгэл цаг хугацаа зарцуулж

үнэмшүүлний эцэст дөнгөж 2004 оноос л доривтой Гадаадын хөрөнгө оруулагчид

Монголын хаалгаар цухуйх болсон юм. Харин популизмаар удирдлага хийх болсон

өнөөгийн бид Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дахин сэргээх гэж оролдох дараагийн

арван жилд “хөгжихгүй байна, хөгжил зогслоо, уруудаж байна” гэсэн өмнөх хорин

жилийн ёр зөгнөлөө бодит амьдрал дээр “хэрэгжүүлэх” болов уу.

Ардчилсан тогтолцоо бол бололцоо болохоос шууд утгаараа диваажин биш. Эмчилгээ

тэжээлийн цэг ч биш, сүм хийдээс зохион байгуулдаг үнэгүй хоолны гуанз ч биш, өвгөд

хөгшдийг харж хамгаалдаг асрамжийн газар ч биш. Хөгжлийн эх сурвалж бол өөрт

байхгүй буюу дутагдсан мөнгөө гаднаас оруулж ирж ашиг өгөх салбараа эрчимтэй

хөгжүүлэх явдал болохоос яаж ч ардчиллаад, ардчилсан болж харагдаад, ардчиллын

арал гэж дэлхийгээр нэг магтуулаад ч энэ нь материаллаг хөгжлийн эх сурвалж биш.

Гадаадын хөрөнгө оруулалтаар АНУ нэгдүгээрт, Хятад хоёрдугаарт орж буй нь тэдний

ингэтлээ тэлэн томорч чадсаны нэг эх үүсвэр байх. Хятадыг ардчилсан тогтолцоотой

гэж тооцдоггүй байх шүү.

Монгол улс хөгжихгүй байна, ухраад мөхөл рүүгээ ойртож байна гэдэг нь бас нэг

талаасаа үнэн юм. Энэ бол дээр өгүүлсэн хөгжлийн ангиллаар сэтгэл санааны гэх бүлэгт

багтах үзүүлэлт юм. Ёс суртахууны, оюуны, соёлын, сэтгэл ханамжийн, өөрийгөө

илэрхийлэх зэрэгт хамаарах үнэлэмж. Энэ шаталбараар хэмжих юм бол үнэхээр

Монголын хөгжил зогссоноор барахгүй уруудаж байна. Сэтгэл санааны гэх энэ урвуу

хөгжил нь популизмтай нийлж үнэхээр олон жил ёрлоод байсныхаа дагуу удалгүй

материаллаг урвуу хөгжил болон хувирахад ойртжээ.

2019.05.02

ЛЕКЦ – 4

Хүний хөгжилд боловсролын гүйцэтгэх үүрэг

Боловсролын тухай олон янзын тодорхойлолт буй. 1800-аад оны сүүлээр орчин

цагийн ойлголтод илүү нийцтэй байж болох тодорхойлолтыг Германы эрдэмтэн

Вилхельм фон Хунболдт /Wilhelm von Hunboldt/ анх өгчээ. Тэрбээр: „Хүн зөвхөн

өөрийн хүч, идэвхи чармайлтаар л амьдрах орчноо эзэмдэх бөгөөд боловсрол бол

өөртөө эзэн байх чадвар бүхий хувь хүн болж төлөвших үйл явц юм.” гэжээ.

Харин боловсролын тухай ойлголт нь манайд хүнийг нь орхиод зөвхөн олж авах

мэдлэгийн хүрээгээр л хязгаарлагддаг. Энэ хязгаарагдмал ойлголт өнөөгийн боловролыг

авч үзэх зайлшгүй шаардлагыг үүсгэж байгаа талаар энд онцлон өгүүлэхийг хүслээ.

Тиймээс боловсролын тухай тогтсон хуучин ойлголтоо түр азнаад хүний төлөвшил рүү

чиглэсэн шинэ ойлголтын эргэн тойронд яриагаа чиглүүлэе.

Хүн нийгмийн гадна оршдоггүй. Нэг ёсондоо, нийгмийн нэгэн эд, ширхэгийн хувьд

хувь хүний боловсрол ч бас зөвхөн тухайн хүний бус, нийт улс үндэстний хэмжээнд

тавигдаж байгаа боловсролын бодлоготой яах аргагүй холбогдоод ирдэг. Тиймээс ч

аливаа улс орны төр засаг иргэдийнхээ боловсролыг дэмжих үүрэг хүлээж, боловсролын

үр өгөөж нь хувь хүн бүр дээр илэрч байх учиртай. Харин манай нийгмийн бодлогын

хувьд үр дүн нь хувь хүнтэй холбогдож яригддаггүй учраас боловсрол тойрсон

асуудлууд ихэвчлэн сургуулийн засвар, дулаан, цахилгаан эсвэл багш нарын цалин

мөнгө, тэдний халамж үйлчилгээ гэсэн асуудал дунд орж аж ахуй тойрсон асуудал

болж хувирдаг. Хунболдтын томьёолсон боловсролын тухай ойлголт бол аж ахуй

тойрсон материаллаг хэлбэрийн ажлаас ангид өөр чиг зорилгыг агуулж, боловсролыг

гарт баригдаж, нүдэнд харагдахгүй ч гэсэн хүний амьдралын чанар чансааг дээшлүүлэх

бодитой хүчин зүйл гэдгийг хэлж өгч байгаагаараа заагдах хичээлээр хязгаарлагдахгүй

илүү өргөн агуулгатайг илэрхийлж өгч байгаа юм. Ялангуяа монголчууд бидний орчин

үеийн боловсролын тухай ойлголтын андуу зөрөөг арилгахад түүний энэ томёолол

чухал бөгөөд хувь хүн төдийгүй бүр улс үндэстний хөгжил дэвшлээс харагдах хийсвэр

биш бодит зүйл мөн.

Хэл

Үзэл бодол, сэтгэгдлээ хүн нь хэл яриа, бичгээр дамжуулан илэрхийлнэ. Энэ бол

хүний нэгэн онцгой чадвар бөгөөд хэл яриа нь хүмүүсийн харилцааны цөм болно.

Анхны бичгийн системийг ойролцоогоор 5000 жилийн өмнө зохиосон бөгөөд энэ бол

соёлын хувьсгалын үндсэн шат байв. Хэл шинжлэл нь хэлний бүтэц, өөр хэлнүүдийн

харилцан уялдааг судалдаг ухаан юм. Дэлхий дээр ойролцоогоор 6000 орчим хэл

хэрэглэгдэж байна гэсэн тооцоо байдаг.

Урлаг, хөгжим, уран зохиол

Урлагийн бүтээл нь хүний түүхийн эхнээс эхлэн одоог хүртэл оршин байгаа ба

урлаг нь хүнийг бусад зүйл амьтдаас ялгадаг нэг гол түлхүүр шинж юм.

Хөгжим нь хүнд заяасан байгалийн зөн бөгөөд ритм, зохимж, аялгуу гэсэн хорондоо

холбоотой 3 зүйлээс бүрдэнэ. Хөгжмийн олон төрлийн урсгал байна.

Уран зохиол нь ихэнх тохиолдолд хэн нэгний зохиосон бичгийн болон аман хэлбэрийн

бүтээл ба өгүүллэг тууж, шүлэг, яруу найраг, драм зэрэг багтана. Уран зохиолын төрөлд

тууль, домог, үлгэр зэрэг мөн багтана.

Шинжлэх ухаан ба технологи

Шинжлэх ухаан гэдэг нь орчлон дэлхийн тухай, зохион байгуулалтанд оруулсан

мэдлэгийн цогц, харин технологи гэдэгт хүн төрөлхтөн өөрийн хэрэгцээнд зориулан

бүтээсэн бүх зүйлийг хамруулна.

Хүний оюун ухааныг хэмжих 10 коэффицент

1. IQ-intelligence quotient. Танин мэдэхүйн оюун ухааныг хэмжих суурь ойлголт IQ нь

тунгаан бодох, асуудлыг шийдвэрлэх, шинэ материал судлах чадварыг илэрхийлнэ.

Өндөр хөгжилтэй орнуудын алдартай корпорациуд ажилтан авахдаа IQ-г нь шалгаж

авдаг. Тухайлбал: Дэлхийн програм хангамжийн салбарт тэргүүлж буй Microsoft

корпораци 120-с дээш IQ-тай программистыг ажилд авдаг байна. АНУ тэргүүтэй өндөр

хөгжсөн орны нэр хүндтэй их сургуулиудад элсэх үндсэн нөхцөл нь оюуны чадварын

ерөнхий тестийн (SAT, GRE) босго оноог давах буюу IQ өндөр байх явдал юм. Монгол

Улсын боловсролын тогтолцоо 2004 оноос SAT, GRE шалгалтуудыг авч, оюуны

чадварыг илүүтэй үнэлэх болж байна. Эрдэмтдийн судалгааны үр дүнд хүн төрөлхтний

0,4% нь 140-өөс дээш IQ-тай буюу сод ухаантай, 0,4% нь 70-аас доош IQ-тэй буюу оюун

ухааны хомсдолтой бөгөөд бусад 99.2% нь оюуны чадварын хувьд ерөнхийдөө ижил

байдгийг тогтоожээ.

2. EQ-emotional quotient нь сэтгэл хөдлөл, харилцааны чадварын илтгэцүүр. Зах

зээлийн нийгэм нь хүний бүх талын хөгжил, ялангуяа харилцах урлагыг ихээхэн

үнэлдэгийг бид мэдэрч эхэлж байна. Нийгмийн харилцааны оюун ухаан гэгддэг EQ нь

өөрийн болон бусдын сэтгэлийн хөдөлгөөнийг ойлгох, сэтгэл хөдлөлөө зохистой

илэрхийлэх, өөрийгөө урамшуулах, тэвчээртэй байх, үргэлж сэтгэл өөдрөг явах зэрэг

цогц чадварыг харуулдаг. EQ өндөртэй хүн өөрийнхөө сэтгэлийн дотоод хөдлөлд

автахгүй биеэ барих чадвар эзэмшсэн байх бөгөөд орчинтойгоо зохицон, ажлаа

амжилттай явуулж байдаг.

3. AQ-adversity quotient. Бэрхшээлийг даван туулах шаргуу зүтгэл, өөдрөг санаа, зориг

эрмэлзлийг харуулдаг илтгэцүүр-AQ. AQ муутай хүн аливаа гэнэтийн явдалд амархан

цочирдож, сэтгэлийн хөдөлгөөнд автдаг бол өндөр AQ-тай хүн ямар ч хүнд нөхцлийг

сэтгэлийн хатаар давж лидер болдог. Харвардын их сургууль бизнесийн ангийн

оюутныхаа AQ-г хөгжүүлэхэд маш их анхаардаг.

4. CQ-creative quotient. Бүтээлч чадварын илтгэцүүр нь өөрийн бүтээх чадвараа зөв

танин мэдэж, шинийг сэтгэн бодож, бүтээх чадвараа байнга дээшлүүлэх чадварыг

харуулдаг. Зохион бүтээгчид, шинийг эрэлхийлэгчид бүгд л багаасаа CQ өндөртэй

байжээ. Хүний хамгийн их бүтээлч сэтгэлгээтэй үе бол хүүхэд нас. Иймд та

хүүхдийнхээ бүтээлч сэтгэлгээг байнга урамшуулж, хөхүүлэн дэмжиж хөгжүүлж байх

ёстой.

5. SQ-spiritual quotient буюу оюун санааны хүч чадлын илтгэцүүр нь биеэ дайчилж

зорьсондоо хүрэх сэтгэлийн зориг тэвчээрийг харуулдаг. SQ нь өөрийн мэдлэг

туршлагаа мэргэн ухаан, азтай агшин болгон хувиргах сэтгэхүйн чадвар юм.

6. DQ-development quotient. Өөрийн бие бялдрын байдал онцлогийг тодорхой мэдэж,

алхам алхмаар биеэ хөгжүүлэн зорьсон зорилгодоо хүрч амжилт гаргах чадварын

илтгэцүүр. DQ өндөртэй хүн өөрийн биеийн онцлог ба чадварыг зөв үнэлж, тогтвортой,

системтэй хичээллэх чадвартай болдог. Ялангуяа урлаг, спортын амжилт DQ-гээр

дамжин илэрдэг.

7. MQ-moral quotient. Хүний нийгэмд өөрийгөө зохицуулж, үйлийнхээ хэм хэмжээг

тогтоох чадвар. MQ өндөртэй хүн сайн мууг ялгах, бусдыг чин сэтгэлээсээ хайрлах

чадвартай.

8. NQ-net quotient. Мэдээллийн сүлжээнд ажиллах чадварыг илэрхийлнэ. NQ бол орчин

үед модонд орж байгаа нэр томьёо бөгөөд залуу үеийг боловсруулах практик модель.

NQ нь мэдээлэлтэй харьцах чадвар болон мэдээллийн орчинд өөрийгөө захирах

чадварыг хүүхдэд эзэмшүүлдэг.

9. BQ-bonding quotient. Эцэг эх үр хүүхдийн дотно харилцааны үзүүлэлт. Ялангуяа 0-7

насны хүүхэдтэй эцэг эхчүүд BQ өндөртэй байх хэрэгтэй. BQ өндөртэй эцэг эхчүүд

өөрийн үр хүүхдэд онцгой халамж тавьдаг, хүүхдийнхээ онцлогийг мэдэх чадварыг

эзэмшсэн байдаг. BQ өндөртэй хүүхэд өөртөө итгэлтэй сэтгэл хангалуун байх бөгөөд

эцэг эхдээ улам дотноссоноор EQ нь өснө, хүүхдийн сэтгэл санаа тайван болж гадаад

ертөнцийг сонирхсоноор IQ өснө, гэр бүлийн уур амьсгал халуун дулаан болсноор MQ

өснө.

10. FQ-financial quotient. Хөрөнгө мөнгийг оновчтой захирах чадварыг илтгэх

илтгэцүүр. Өндөр хөгжилтэй орны иргэд хүүхдийнхээ FQ-г дээшлүүлэхийн тулд

ирээдүйн саятнуудын клубт хичээллүүлж, Монопол (саятан) зэрэг тоглоомуудыг багаас

тоглуулдаг байна. Хүүхдийнхээ чадварыг багаас нь тандан мэдэж, боломж, сонирхлыг

нь дагуулан системтэй хөгжүүлснээр онцгой амжилтанд хүрч болохыг манай ард түмэн

“Хүн болох багаасаа . . “ гэж хэлдэг билээ.

ЛЕКЦ – 5

Ёс зүй, ёс суртахуун

Ёс зүй хэмээх ойлголт нь эртний грекийн “ethos” гэдэг үгнээс гаралтай бөгөөд

хамтран амьдрах, орон байр, оршин амьдрах газар гэдэг утгыг илэрхийлж байжээ.

Хожим энэ ойлголт нь хүмүүсийн амьдралын ямар нэг үзэгдэл ёс заншил зан төлөв, зан

араншин, сэтгэлгээний хэв маяг гэх мэт шинэ утга агуулгатай агуулгатай болж

тэдгээрийн дотоод мөн чанарыг илэрхийлэх болсон. Эртний грекийн “этика” гэдэг

үгнээс латин хэлний “мораль нь” ёс суртахуун гэсэн хоёр өөр утгатай, хоёр өөр ойлголт

болжээ. Харин Л.Цэвэлийн “Монгол хэлний тайлбар тольд “Ёс зүй гэдэг ойлголтыг

“юмны зайлшгүй зүй тогтол жам тавилан” гэж тайлбарлажээ. Харин хүний ёс журам,

заншил сурталд нийцүүлж чадахгүй үйлийг “ёсгүй” хэмээн тодорхойлсон байдаг.

Ёс суртахууны үйлдэл нь тодорхой зорилготой байхаас гадна ёс суртахууны

алтан зарчмын дагуу хэрэглэнэ.Ёс зүй бол тухай орны ард түмний зан

заншил,харилцаанд бичигдээгүй хууль маягтайгаар тогтсон хариуцлагынхэм

хэмжээ юм. Өөрөөр хэлбэл тодорхой ажил үйлс эрхэлж байгаа хүний зүгээс

нийгэмтэйгээ харилцах,хариуцлага хүлээх, олны дунд биеэ авч явах, хүнтэй

харилцах соёл сайн сайхан зан үйлийн уламжлалт хэ хэмжээний нэгдмэл системийг

хэлдэг гэж болно.

Хүн төрөлхтний хөгжлийн явцад нийгмийн харилцаа бүрэлдэн тогтнохын хирээр

“ёс суртахуун” гэдэг ойлголт бий болсон. Ёс суртахуун гэдэг нь хүний биеэ авч явах хэм

хэмжээ, горим журмын нийлбэр цогц юм. Л.Цэвэлийн “Монгол хэлний тайлбар тольд

“Ёс зүй гэдэг ойлголтыг “юмны зайлшгүй зүй тогтол жам тавилан” гэжээ.

Ёс зүй нь ёс суртахууныг судалдаг ухаан. “Ёс зүй бол итгүүлж үнэмшүүлэх гүн

ухаан” гэж И.Кант, “Ёс зүй гэдэг нь хүн юу хийх, юунаас татгалзах ёстойг судалдаг

ухааны нэр” хэмээн ёс зүйг үндэслэгч гэгддэг Аристотель хэлсэн нь бий. Ёс суртахуун

нь ёс зүйн ухааны судлагдахуун, хүнд байх учиртай, төлөвшүүлэх ёстой сайн сайхан

чанаруудын нийлбэр цогц. Хүнийг судалдаг шинжлэх ухаан хэд хэд байдаг ч хүн

өөрийгөө танин мэдэх замаар хөгжин дэвших, хүмүүжин төлөвших, хүн шиг хүн болох,

хүн байхад туслах зорилготой ганц ухаан нь ёс зүй юм. Ёс зүй нь судлах зүйлээ онолын

хийгээд практик талаас нь авч үзэж, шийдвэрлэж байдаг. Үүний учир шалтгаан нь ёс

суртахууны шинжтэй асуудал хүний амьдралын бүхий л салбарт үүсэн бий болж

байдагт оршдог. Ёс зүй нь нийгэм-хүмүүнлэгийн аль ч ухаанаас илүүтэйгээр нийгмийн

амьдрал, хүний үйлдэл, үйл ажиллагаа, харилцаатай нягт холбогддог онцлогтой.

Ёс суртахуун улс төрийн харилцаанд хүмүүнлэг ба хүмүүнлэг бус, эдийн засгийн

харилцаанд шударга ба шударга бус, оюун санааны харилцаанд үнэнч ба үнэнч бус

чанараар илэрч байдаг. Ёс суртахуун нь хүмүүсийн зайлшгүй баримталж хэрэгжүүлэх

зарчим, дагаж мөрдөх зүй зохистой хэм хэмжээ юм. Ёс суртахуунлаг байна гэдэг нь

зөвийг сурах, түүнийгээ өдөр тутмын амьдрал, үйл ажиллагаандаа байнга мөрдөж

хэвшүүлнэ гэсэн үг.

Харин хүний ёс журам, заншил сурталд нийцүүлж чадахгүй үйлийг “ёсгүй”

хэмээн тодорхойлсон байдаг. Ёс суртахууны үйлдэл нь тодорхой зорилготой байхаас

гадна ёс суртахууны алтан зарчмын дагуу хэрэглэнэ. Ёс зүй бол тухай орны ард түмний

зан заншил,харилцаанд бичигдээгүй хууль маягтайгаар тогтсон хариуцлагынхэм хэмжээ

юм. Өөрөөр хэлбэл тодорхой ажил үйлс эрхэлж байгаа хүний зүгээс нийгэмтэйгээ

харилцах,хариуцлага хүлээх, олны дунд биеэ авч явах, хүнтэй харилцах соёл сайн

сайхан зан үйлийн уламжлалт хэ хэмжээний нэгдмэл системийг хэлдэг гэж болно.

Харин ёс зүй гэдэг нь хүний биеэ авч явах байдлын мөн чанарыг судлах онол юм.

Ёс суртахуун гэдэг нь зан ааш гэсэн Латин үгнээс гаралтай, ёс зүй нь дадал заншил

гэсэн Грек үгнээс гаралтай билээ.

Ёс зүй нь ёс суртахууны үүсэл хөгжил болон хүмүүсийн харилцааны зарим хэм

хэмжээг судалдаг нэн эртний ухаан юм. Энэ ухаан хөгжлийн явцдаа өөр өөрийн өнгө

аяс шинж чанар төлөөлөгчтэй байсан. Тухайлбал, язгууртны үзэл сурталч Сократ ёс

суртахуун бол зөвхөн цөөн тооны шалгармал хүмүүс, язгууртнуудад л байж болох

бөгөөд харин ард түмэн тэр дундаа боолчуудад бол бүр үгүй байж болохгүй зүйл гэж

үздэг байсан.

Аристотель төрдөө зүтгэхийг сайн үйл гэж ойлгож байсан боловч сайн үйлийг хүн

болгон эзэмшихгүй харин идэвхитэй үйлчилдэг тэр хүн л эзэмшинэ. Түүний үзлийн гол

агуулга нь шударга үйл хийж байж шударга хүн болно, эрэлхэг үйл хийж байж эрэлхэг

хүн болно гэж үздэгээрээ бусдаас давуу талтай. Гэвч ядуу хүн сайхан сэтгэлтэй байж

чадахгүй боол бол өөрийнхөө шинж байдлаар захирагдаж боолчлогдож байвал зохино.

Учир нь захирагдан боолчлогдох явдал нь чухал хэрэгтэй төдийгүй ашигтай гэж үзэж

байсан байна.

Тэгвэл эртний Хятадын их сэтгэгч Ян Чжу “бид одоогийнхоо амьдралд жаргахыг бодох

хэрэгтэй, үхсэний дараа жаргана гэж санаархах хэрэггүй” гэсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл

түүний ёс зүй хүний биеийн болон оюун ухааны хэрэгцээг ухаантай хангах зорилтыг

хамгаалж Эртний Хятадын бие хүнийг тэр үеийн нийгмийн чөлөөт бус байдлаас

чөлөөлөх ёс зүйн дэвшилтэт замыг зааж байжээ.

Ёс суртахууны гарал, үүсэл мөн чанар:

Ёс суртахуун нь хүмүүсээс нийгэм, төрийн байгуулал анги, нам, бие биедээ болон гэр

бүлдээ харилцаж байгаа зан үйлийн харилцааг тодорхойлно.

Хүн хөдөлмөрийнхөө явцад өөрөөр хэлбэл материаллаг үйлдвэрлэл болон

нийгмийн оюун санааны хөгжлийн явцадёс суртахууны зарчим, хэм хэмжээгээ

боловсруулдаг бөгөөд энэ утгаараа нийгмийн ухамсрын тодорхой хэлбэр болдог.

Ёс суртахууны төсөөлөл, ухагдахуун, дэвшил болон дээд эрмэлзэл нь нийгмийн

ахуй, нийгмийн харилцаа, хүний практик үйл ажиллагааны дагуу түүхэн ёсоор

өөрчлөгдөн хөгжиж ирсэн түүхтэй юм. Хүмүүс амьдралынхаа явцад тодорхой

харилцаанд орж бие биесээ таньж үнэлэхийн хамт амьдралын нөхцөлийнхөө дагуу

өөрийн хамаарагдах ангийн үзэл суртал ертөнцийг үзэх үзлийг боловсруулан эзэмшиж

улмаар зан үйлийн харилцааны ухагдахуун хэм хэмжэг төлөвшүүлдэг билээ.

Үйлдвэрлэл ба хэрэглээний явцад хүмүүс хоорондоо харьцах ёс суртахууны тодорхой

хэлбэр бүрэлдэн үүсэж түүнд зохицсон харьцаа тогтон хэвшиж, овог аймгийн эрх

ашгийг тусгасан дүрэм горим, хэв заншилд тэд арга буюу захирагдах болсон байна.

Ч. Дарвины тэмдэглэснээр тэр үед харилцан туслалцах мэдрэхүй, хүнийг хүндлэх ёс,

үнэнч шударга чанар, догшин дайсан гэх мэт шинж чанар үүсэн бэхжиж байсан.

Хэдийгээр ийм зүйтэй санааг гаргасан боловч гагцхүү хүний нийгэмд байдаг ёс

суртахууны ойлголтийг адгуусан амьтанд байдаг мэт алдаатай баталгаа, дүгнэлт, хийж

байв. Энэ нь юмс үзэгдлүүдэд уламжлах чанарын зэрэгцээгээр зарчмын ялгаа байдгийг

анхаараагүйд оршино. Гэтэл ёс суртахуун нь зөвхөн хүний нийгмийн амьдралын

нөхцөлд үүссэн.

Ичих, сэтгэл зовох, үүрэг, нэр төр гэсэн ухамсрын ёс суртахууны хэлбэрүүд нь

адгуусанд ч байдаггүй зөвхөн хүний өвөрмөц бүтээл юм.

Ёс суртахуун нь боловсролын хэмжээ төдийгүй ниймийн харилцаа, орчин ахуй бусад

зүйлээс зэрэг хамаардаг. Иймээс нийгмийн харилцааг өөрчлөхгүйгээр зөвхөн боловсрол

гэгээрлийг дэлгэрүүлэх замаар хүний ёс суртахууныг өөрчилж болохгүй.

ЛЕКЦ – 6

Соёл

Соёл гэдэгт нийгмийн социал бүлгийн оюун, сэтгэлгээ, итгэл бишрэлтэй

холбоотой бүлэг зүйлийг хамруулан ойлгох ба үүнд, урлаг, уран зохиол, амьдралын хэв

маяг, уламжлал, зан заншил, итгэл бишрэл зэрэг багтана. Хүний биологи ба хүний

шинж чанар, соёл нь хоорондоо нягт холбоотой байна.

Соёлын талаар хүмүүс янз бүрийн ойлголттой байдаг. Нилээд хэсэг урлаг уран

сайхныг мэдэрч, хөгжмийн боловсрол эзэмшиж, ном их уншдаг болвол соёлтой хүн

болно гэсэн ойлголттой байдаг. Эдгээр нь мэдээжээр хэрэгтэй бөгөөд соёлын нэг хэсэг

мөн. Гэхдээ соёл гэдэг бол маш өргөн хүрээтэй ойлголт бөгөөд эрдэмтэд янз бүрээр

тодорхойлсон байдаг. Тэгэхлээр эрдэмтэд соёлыг дараах байдлаар тодорхойлсон байна.

“Аливаа тулгамдсан бэрхшээлийг давж, тавьсан зорилтоо шийдвэрлэхэд боловсрол,

шинжлэх ухаан, урлаг, оюун санаа амьдралын бүхий л салбар дахь ололтыг ашиглах

чадварыг нийтэд нь соёл гэнэ” гэжээ. Тэгэхлээр эндээс үзвэл боловсрол, шинжлэх

ухаан, оюун санаа амьдралын бүх ололт амжилтыг удирдлагын чиглэсэн зорилготой үйл

ажиллагаандаа ашиглах чадварыг бизнесийн соёл гэдэг байна.

Соёлыг аргачлалын хувьд соёлыг нийтлэг, тусгай гэж хуваадаг.

Дэлхий нийтийн түүнчлэн тухайн орны ард түмний бүтээж буй болгосон

материаллаг болон оюуны бүх үнэт баялагийг нийтлэг соёлд хамааруулна. Ялангуяа хүн

төрөлхтний үеийн үед хуримтлуулсан мэдлэг оюуны соёл нь удирдлагын шинжлэх

ухаанд ч бизнесийн үйл ажиллагааны аль алинд нь онцгой байр эзэлдэг.

Энэхүү нийтлэг соёлоос гадна бизнесийн буюу удирдлагын процессын соёл,

удирдлагын хөдөлмөрийн болон удирдах ажилтны хувийн соёлыг удирдлагын соёлын

бүрэлдэхүүн хэсэг болгон авч үзнэ.

Хүний харилцаа буюу үг яриа нь тухайн хүний ухааны цар хүрээ, үзэл бодол,

хандлага, соёлын түвшинг тодорхойлдог байна. Харилцааны соёлын анхдагч

илрэл нь хүн үүсэж байгаль дэлхий болон хүмүүс хоорондоо харилцан

хамааралтай болсон үеэс суурь нь тавигдаж тухайн үеийнхээ жишигт тохирсон

байдлаар явагдаж байсан бол Орчин үед харилцааны соёлыг тухайн хүний

хөгжсөн түвшин юм гэж үзэж байна. Харилцааны соёл нь үндэсний онцлогоор

мөн соёл иргэншлээр баяжиж байдаг өргөн цар хүрээтэй олон талтай ойлголт

юм. Өргөн утгаар: УТ-ийн соёл, хэл болон ярианы соёл, уламжлалт соёл, ёс

заншил, бичгийн соёл, хувцаслах соёл Явцуу утгаар: Хүмүүс хоорондоо

харилцаж байгаа хэлбэр болох үг хэлээ ойлголцох, мэдээлэл солилцох талыг

хамардаг буюу нийгмийн харилцаанд орох хэлбэрийг харилцааны соёл гэнэ.

Харилцааны соёлд нөлөөлөх хүчин зүйлс

Имиж \хувцаслалт\

Биеэ авч явах соёл

Цаг баримтлал Үг яриа

Нүүрний төрх

Зөв шийдвэр

Оновчтой үйлдэл

Харилцааны соёлын илрэл:

Дотоод сэтгэл \саруул ухаан\

Төрх байдал \эелдэг байдал\

Гадаад байдал \чин сэтгэлийн инээмсэглэл\

Харилцааны соёлын хэв шинж:

Нөхөрсөг харилцааны соёл

Ажил хэрэгч харилцааны соёл

Гэр бүлийн харилцааны соёл

Зан заншлын

Харилцааны соёлын алдаа:

Харилцагчаа үл тоомсорлох

Цаг баримтлахыг мэдэхгүй байх

ЛЕКЦ – 7

Харилцааны тухай үндсэн ойлголт

Хүн болон өндөр хөгжилтэй бүх амьтад хүрээлэн буй орчин, эд юмстай мөн өөр

хоорондоо холбоо тогтоох тэмүүлэлтэй байдаг. Тэр нь харилцах үйлээр илэрдэг.

Амьтдын харилцааны агуулга нь түүний тухайн үеийн хэрэгцээг хангах, хоол, аюул,

бие, сэтгэлийнхээ байдлыг мэдээллэх, биологийн дохионы хүрээнээс хальдаггүй.

Тэдний өөр хоорондын харилцааны зорилго нь бусад амьтдаа тодорхой үйлдэлд оруулах

буюу татгалзах, урьдчилан сэргийлэх, зайлуулахад чиглэдэг.

Харин хүний харилцаа бол амьтныхаас агуулга, хэлбэр, бүтэц, хэрэгжүүлэх арга

хэрэгслээрээ өргөн цар хүрээтэй нийгэм, сэтгэл зүйн цогц үзэгдэл юм. Хүний

харилцааны зорилго нь гадаад ертөнцийн талаар мэдлэг эзэмших-Танин мэдэхүйн,

хамтын үйл ажиллагаагаа зохицуулах-нийгмийн,өөр хоорондоо амин хувийн болон

ажил хэргийн холбоо тогтоох-ёс суртахууны гэх мэт олон төрлийн хэрэгцээг хангах

мэдлэг, дадлага, чадвар эзэмшихэд чиглэдэг байна. Мөн харилцаагаар дамжуулан

өөртөө үүсэх эерэг, сөрөг сэтгэлийн хөдөлгөөнийг мэдээлэх бөгөөд тэр нь хүмүүсийн

бие биедээ хандах хандлагын илэрхийлэл болно.

Харилцаа хүмүүсийн практик үйл ажиллагаанд үүсч, хөгжиж байдаг учраас хоорондоо

нягт уялдаатай ч ялгаатай. Үйл ажиллагааны үр дүнд материаллаг ба оюун санааны

ямар нэгэн бүтээл туурвигддаг бол харилцааны үр дүн нь хүн, хүндээ нөлөөлөхөд

чиглэгддэг. Үйл ажиллагаа нь оюун ухаант хүний идэвхийн хэлбэр, харин харилцаа нь

бие хүнийг хөгжиж төлөвшихөд үйлчилдэг. Тиймээс үйл ажиллагаа ба харилцааг хүний

нийгмийн хөгжилд нөлөөлдөг хоорондоо нягт холбоотой зүйлс гэж үзэх хэрэгтэй.

Хүн бусад хүмүүстэй харилцах явцдаа нийгэм, түүхээр уламжлагдсан хэм хэмжээ, үнэт

зүйлс, үйл ажиллагааны арга туршлага, мэдлэг эзэмшиж, хувь хүн,бие хүний хувьд

хөгжин дэвшиж байдаг.

Хэрэв хүн бусад хүмүүстэй харилцах боломжгүй орчинд өсвөл зөвхөн

анатоми,физиологийн хувьд л хүн төрхтэй байхаас биш, соёлт хүн болж чадахгүй

билээ.Үүнийг золгүй тохиолдлоор хүний орчноос тусгаарлагдан, амьтдын дунд өссөн

хүүхдийн жишээ баримтууд нотолдог.

Харилцааг филогенез ба онтогенез хөгжлийн төвшингөөр нь авч үздэг.

Филогенез нь хүн ба амьтны харилцааны хөгжлийн түүхэн үйл явц, агуулга, зорилго,

хэрэгслийг хамруулдаг.Харин онтогенез нь тодорхой нэгэн төрөл, зүйлийн харилцааны

хөгжил юм.

Хүний харилцааны онтогенез төвшний үндсэн үе шатыг дараах байдлаар

тодорхойлдог.

y Хүүхдийг төрснөөс эхлээд 2-3 сар хүртлээ органик хэрэгцээг хангах биологийнагуулгатай

холбоо харилцааг тогтоодог. Үндсэн хэрэглэл нь дуу авиа, нүүр болон гар хөлийн

энгийн хөдөлгөөн болно.

y 2-3 сараас 8-10сард мэдрэх эрхтний үйл ажиллагаатай уялдаатай танин мэдэх харилцаа

явагдана.

y 8-10 сараас 1 нас 5 сард танин мэдэрүйн чиглэл баримжаатай холбоотой үгсийн ба үгсийн

биш харилцааны эх үүсвэр тавигдаж, хэлийг харилцааны хэрэгсэл болгон ашиглахад

шилжинэ.

y 1 нас 5 сараас 3 насанд үйл ажиллагаа, эд юмс, тоглоом наадгайтай холбоотой ажил

хэрэгч ба хувийн харилцааны эхлэл тавигдана.

y 3-6 насанд харилцааны хэрэгслийг зориудаар сонгох ба дүр, үүргийн сэдэвт тоглоомтой

уялдаатай харилцаа хөгжинө.

Сургуульд орсон үеэс эхлэн янз бүрийн агуулгатай харилцаа үүсэн хөгжинө. Цаашид

харилцааны зорилго ялгавартай болж, хэрэгсэл боловсронгуй болно.

Хүний амьдралд харилцаа олон чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Тухайлбал:

y Хүмүүсийг холбох үүрэг гүйцэтгэнэ. Хүмүүсийн хамтын амьдрал, үйл ажиллагааны ямар

ч үед тэднийг холбож, нэгтгэн зохион байгуулах нөхцлийг харилцаа нь бүрдүүлдэг.

y Хүнийг төлөвшүүлэх үүрэг гүйцэтгэдэг бөгөөд ялангуяа сэтгэцийг хөгжүүлэх чухал зүйл

болно. Хүүхэд хөгжлийн эхэн үедээ хүмүүстэй харилцах явдал нэн чухал. Энэ үед

нийгмийн идэвхийн анхны хэлбэр бий болж, хүүхэд өөрийн хөгжилд шаардлагатай

мэдээллийг олж авдаг. Харилцааны явцад хүүхэд эхлээд шууд дууриах /викар/ байдлаар,

дараа нь үгсийн /вербаль/ сургалт, тайлбараар амьдралынхаа үндсэн мэдлэг, туршлагыг

өвлөн авдаг. Хүүхэдтэй харилцах арга, хэрэгсэл, агуулга, зорилго нь түүний хөгжлийг

тодорхойлох хүчин зүйлс болно.

y Харилцаа нь бие хүнийг өөрийг нь оршиж буйг баталгаажуулах үүрэгтэй. Хүн бусад

хүмүүстэй харилцаж байж өөрийгөө хэн болохыг танин мэдэж, үнэ цэнээ ойлгон,

өөрийн байр суурь, оршин тогтнолоо батлан нотолж байдаг. Бусдад анзаарагдахгүй байх

нь хүнд тавгүй сэтгэгдлийг төрүүлдэг. Судалгаанаас үзэхэд, хүн бусаддаа

анзаарагдахгүй буюу “батлагдаагүй” байх нь сэтгэл мэдрэлийн өвчний түгээмэл эх

үүсвэр болдог байна. Хүмүүс өдөр тутмын харилцаандаа хэрэглэдэг мэндлэх, танилцах,

баяр хүргэх зэрэг зан үйлийн ёс жаяг болон анхаарал халамж илэрхийлсэн үг хэллэг нь

тэднийг бие биенээ хүнийх нь хувьд хүлээн зөвшөөрч баталгаажуулж буй хэрэг юм.

y Харилцаа нь хүмүүсийн өөр хоорондын хандлагыг илэрхийлэх үүрэгтэй. Ямар ч хүн

бусадтай харилцах явцдаа тэднийг дүгнэн цэгнэснээр эерэг, сөрөг сэтгэл хөдлөлийн

хандлагатай болж байдаг. Бусад хүнд хандах сэтгэл хөдлөлийн байдлыг таалагдах, үл

таалагдах, сэтгэл татагдах, үл татагдах гэсэн нэр томъёогоор нэрлэдэг. Хүний сэтгэлийн

хөдөлгөөн нь бусадтай холбоо тогтоох ганц хэлбэр биш хэдий ч хүмүүсийн ажил хэрэг,

дүр үүргийн харилцаа холбоонд нөлөөлж буй ул мөрөө үлдээдэг.

y Харилцаа нь дотоод хандлагын үүрэгтэй. Энэ бол хүн өөрөө өөртэйгөө харилцах

сэтгэхүйн түгээмэл арга юм. Үүний ачаар хүн өөртөө зөвлөж, урам өгч, шүүмжилж,

өөрийн мөн чанарыг тани мэдэж байдаг. Хүнийг “ганцаараа байхдаа биеэ шинж” гэдэг

нь угтаа өөртэйгөө харилцаж, өөрийгөө танин мэд гэсэн хэрэг юм.

Харилцааны чадвар

Бусадтай санаачлага гарган харьцах, харилцааны хэлхээ холбоо, сүлжээ үүсгэх чадварыг

хэлнэ. Хэрэв харилцаанд асуудал үүсэхэд хүн гол төлөв холдож хөндийрөхийг хүсдэг.

Энэ тохиолдолд л харилцааны чадвар илүү илрэн гарах юм. Харилцааны ур чадвар гэдэг

нь ажил хөдөлмөрийн үр дүнг шууд тодорхойлж чадах хүмүүстэй харилцах эв дүй, ур

ухаан, арга барил, дадлын цогц шинж юм. Хүмүүсийн нас, боловсрол, соёл, сэтгэцийн

хөгжлийн янз бүрийн түвшин, амьдралын болон ажил мэргэжлийн туршлага тэдний

харилцааны ур чадварт нөлөөтэй байдаг.

Харилцааны хэв маяг

Харилцааны хэв маяг нь мэдээллийг хэрхэн яаж дамжуулах, тайлбар, нотолгоог хэрхэн

хийдэг эсвэл мэдээллийг графикаар хэрхэн дүрсэлж үзүүлэхийг харуулдаг арга хэлбэр

юм. Харилцааны хэв маягийг олон талаас нь авч үзэж болно. Аман харилцааны салбарт

соёл хоорондын контекст дээр ялгаа байнга ажиглагддаг:

Шууд харилцааны хэв маяг нь авиа дууриалгүй, тойруулалгүй шууд, тодорхой

мэдээлэл илэрхийлэхийг хэлдэг. Тухайн зүйлийн юу болохыг маш тодорхой

мэдээлдэг. Бие биенээ харж хүртэж, нэг дор уулзаж харилцан ярилцах, гар гараа

барилцах, нэг нь нөгөөгөө ойрын зайнаас харилцан судлах боломжтой байдаг.

Энэ үед харилцагч талууд бие биенийхээ үйлдлийг сайтар ажиглаж, тэр дор нь

хариу үйлдэл үзүүлэх боломжтой байдаг.

Шууд бус буюу дам харилцааны хэв маяг нь мэдээллийг “тойруулж” “битүү” утгаар

дамжуулдаг. Ингэхдээ үг болон найруулгыг болгоомжтой хэрэглэдэг. Мөн

зуучлагчаар юмуу эсвэл өөр бусад харилцааны арга хэрэгслээр дамжуулан

мэдээлэл солилцдог. Гэр бүлийн хүрээнд ойр дотны хүмүүс найз нөхдөөрөө

дамжуулан харилцах зэрэг нь үүнд хамаарна.

Аман болон бичгийн харилцааны хооронд ялгаа байдаг.

Эксплицит (ойлгомжтой, тодорхой) харилцааны хэв маяг

Хоёрдмол утгатай зүйлээс зайлсхийхийн тулд бүх мэдээллийг тодорхой, нарийвчилсан

байдлаар дамжуулахыг зарим соёлд илүү чухалчилдаг. Тодорхой тайлбарлаагүй буюу

илэрхийлээгүй бол тэр нь энд ямар ч хэрэгцээгүй болдог. Эксплицит харилцааны хэв

маягийг илүүд үздэг хүмүүсийн хувьд тов тодорхой гэрээ хэлцэл, хэлэлцээр, протокол

мэтийн бичгээр баталгаажуулж буулгасан баримт их ач холбогдолтой байдаг.

Эксплицит байдлаар мэдээллийг дамжуулахад контекст нь гадна үлдэж, тухайн нөхцөл

байдлаас урган гарах мэдээлэл болон мэдлэгийг маш дэлгэрэнгүй хэл яриагаар

илэрхийлдэг.

Давуу тал нь “учир явдлын” талаар мэдээгүй байгаа хүн ярианд шууд оролцох буюу

мэдээллийг зөвөөр ойлгож чаддаг явдал юм.

Имплицит буюу битүү далд утга бүхий харилцааны хэв маяг

Зарим соёлуудад мэдээллийг “хэлээгүй зүйлээр”-ээ буюу “давхар бодож санаж”

байснаараа дамжуулдаг. Ийм тохиолдолд контекстээс урган гарч байгаа мэдлэг,

мэдээллийг ярилцагч түнш мэдээж хэрэг мэдэж байгаа хэмээн урьдаас авч үздэг. Тухайн

контекстийг нь авч үзэхгүйгээр энд олон мэдээллийг тодорхой шууд ойлгож мэдэх

боломжгүй байдаг. Тодорхой мэдээллүүд ярианд далд битүү утгаар гарч ирдэг бөгөөд

тэдгээр мэдээллийг ойлгож авахдаа “давхар бодсон” байх ёстой ажээ. Энэ нь юу гэсэн

утгатай вэ гэвэл контекстээс урган гарсан мэдлэгийг хамтдаа олж авсан мэдлэг гэж

үзээд үүнийг ярианд тодорхой тусгадаггүй байна.

Иймэрхүү хамтын мэдлэгт ярилцагч түншийн нийгэмд эзлэх байр суурь, намтар түүх

болон нийгмийн ёс жаягийн талаарх мэдлэг зэрэг багтдаг. Түүнчлэн юуг яаж ойлгох вэ

гэдэг нь харилцааны үйл явцад оролцсон хүмүүсээс шалтгаална. Энэхүү имплицит

байдлаар, нөхцөл байдлаас хамааран мэдээлэл дамжуулах нь хүлээн авч байгаа хүнд

тайлбар, нотолгоо хийх орон зайг олгож өгдөг давуу талтай.

Харилцааны тогтолцоо

Үгийн гарал зүйн талаасаа communicare гэдэг нь ямар нэг зүйлийг хамтран хийх гэсэн

утга агуулдаг. Соёл бол харилцааны үр дүнд үүссэн бүтээгдэхүүн хэмээх санаа нь

соёлын тухай илүү болхи байдлаар авч үзсэн тодорхойлолт юм. Өөрөөр хэлбэл

байгалиас бусад бүх юмсыг соёл хэмээн ойлгож байна. Гэтэл соёл нь байгалиас

хамаардаг: хүрээлэн байгаа байгал орчны нөлөө нь дэлхийн газарзүйн болон цаг уурын

өөр өөр бүс нутагт байгаа хүмүүсийн харилцааны зан байдал, төлөвт тусдагийг бид

мэдэх билээ. Хамгийн ойрын ажиглалтуудаас харахад хүрээлэн байгаа байгал орчны

адил экстравербаль харилцааны нөхцөлүүдэд хэл ярианы/үгийн төдийгүй үгэн бус

болон паравербаль (нүүр царайн хувирал, дохио зангаа, проксемик, нэг өнгөнөөс нөгөө

өнгө рүү шилжүүлэх) харилцааны аспектууд үлэмж их нөлөөлдөг байна.

Эскимосчуудын “цас”-ыг их олон янзаар нэрлэдэг жишээг олонтаа ишлэн авсан

байдагаас үзвэл хойд-өмнөд нутгийн ялгаа нь биеэсээ зай барих эсвэл нүүр царайгаа

хувиргах, дохио зангаа хэрэглэх зэрэгт илэрч байгааг мэдэх юм. Дээр дурдсан

харилцааны түвшинүүд нь харилцан бие биедээ нөлөөлж байх тул (их хөдөлгөөнтэй

дохио зангаа нь дуу хоолойны өнгийг илүү эрч хүчтэй болгож болно эсвэл үүний

эсрэгээр байж бас болно.) энэ нөхцөл байдлаас үүдэн тусгай онцлог бүхий харилцааны

тогтолцоо үүсдэг ажээ. Харилцааны тогтолцоо нь харьцангуй тогтвортой байдлаар

илрэх бөгөөд тэрхүү тогтолцооны хувьд онцлог харилцааны хэв загвараар хэрэгждэг

байна.

Харилцааны тогтолцоо нь үйл хөдлөл, дохио зангаа, яриа, соёл зэрэг бүх л зүйлээс

бүрдэнэ. Харилцаа нь заавал хэл яриагаар биш үйл хөдлөлөөр илэрч байдаг. Хүмүүсийн

харилцааны хамгийн түгээмэл, хамгийн чухал үүрэгтэй хэсэг нь аман ба аман бус

харилцаа холбоо байдаг. Аман бус харилцаа нь харилцааны явцад үг яриаг

ашиглахгүйгээр мэдээлэл солилцох, ойлголцох, хамтран ажиллах боломжийг нээж

өгдөг. Биеийн байрлал, хөдөлгөөн, дохио, зангаа зэргийг аман бус харилцааны хэлбэрт

хамааруулдаг. Түүнчлэн аман яриа өөрөө дохио зангааны үргэлжлэл маягаар хөгжсөн.

Аман бус харилцаа биеийн эсвэл дуу авианы шууд харилцан нөлөөлөл, дохио зангаа,

биеийн байрлал, хөдөлгөөн, дуу хоолойны өндөр нам, нүдний харц, дуугуй яриа гэх мэт

хэрэгслийн тусламжтайгаар явагддаг ба тэр нөхцөлд хүмүүст харааны, сонсголын,

тэмтрэх, үнэртэх болон бусад төрлийн сэрэл үүсч түүгээр дамжуулан бусдын санаа

сэтгэл, бодол сэтгэгдлийг унших, хариу үйлдэл үзүүлэх нөхцөл бүрэлддэг.

Хүмүүс хоорондын харилцаа, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйл, өөр хоорондоо зөв боловсон харилцах нь Харилцааны мөн чанар ба сэтгэл зүйн тухай ойлголт Хүмүүсийн зан үйл, амьдралын хэв маяг, бусад хүмүүс, нийгэм, ургамал амьтдад хандах байдлыг ерөнхий байдлаар нь: -Байгаль ертөнцтэй -Амьд биетүүдтэй харилцах гэсэн хүмүүний амьдрахуйн 2 үндсэн хандлагатай байдаг байна. Харилцаа гэж юу вэ? •Саяхныг хүртэл харилцааны сэтгэл судлалаар харилцааг зөвхөн хэн нэгэнд мэдээлэл хүргэх, дамжуулахүйл явцыг онцлон тэмдэглэсээр иржээ. •Гэвч харилцаа нь: Зөвхөн мэдээлэл дамжуулах төдий биш харин бүлэг хамт олны амьдралын гүнд хүмүүс бие биетэйгээ харилцан үйлчлэх, үзэл бодол, итгэл үнэмшил, хандлагаа солилцох, өөрөөр хэлбэл, тогтсон хандлагыг төлөвшүүлэх, нийгэм-түүхийн туршлагыг эзэмших үйл явцыг харилцаа гэнэ. Харилцааны сэтгэл зүйн өвөрмөц шинж онцлог •Харилцааны сэтгэл зүйн өвөрмөц шинж онцлог гэдэг нь харилцааны асуудлыг хэл зүй, зан үйл, танин мэдэхүй, нийгмийнгэх зэрэг олон чиглэлээр, олон өнцгөөс нь судалдаг болохыг хэлж буй хэрэг Харилцааны түвшин •Өөрийн •Бие хүн хоорондын •Бүлэг байгууллагын •Нийгмийн •Олон нийтийн •Даяаршилтын Харилцааны хэв шинж, бүрдэл •Харилцаа маш төвөгтэй, олон талтай, тэр бүр бүрэн ойлгож тайлбарлах боломжгүй үйл явц юм. Иймээс харилцааны тухай ойлголттой болохын тулд юуны өмнө түүний бүрдэл хэсгүүд, хэв шинжийн талаар зөв төсөөлөлтэй байх чухал. Оросын эрдэмтэн Г.М. Андреева •Харилцааны бүтэц нь: Хэлхээ холбоо тогтоох буюу харилцагчдын хооронд мэдээлэл солилцохүйл явцыг багтаасан харилцааны явцуу утга, харилцагчдын хооронд мэдээлэл, үзэл

санаагаасолилцохын хамтаар үйлдэл солилцох, харилцан үйлчлэх, харилцаанд оролцогчид бие биенээ хүртэн хүлээн авахдаа харилцан ойлголцлыг төрүүлэххүртэхүй мэдрэхүйн хэсгүүдээс тус тус бүрдэнэ. Оросын нэрт сэтгэл судлаач Б.Ф.Ломов •Харилцааны үед уур амьсгалыг бүхэлд нь тодорхойлж байдаг мэдээллийн хэлхээ холбоо, зохицуулалтын хэлхээ холбоо, сэтгэл хөдлөл мэдрэмжийн хэлхээ холбоо гэсэн 3 чиг үүрэг хэрэгждэг гэжээ Харилцааны сэтгэл зүйн үндсэн бүрдлүүд •Мэдээлэл •Сэтгэл хөдлөл, мэдрэмж •Хандлага •Хувийн өвөрмөц онцлог Мэдээлэл •Харилцагчид эхлээд мэдээллийг бэлтгэх боловсруулах, оновчтой арга эвээр харилцагчдаа дамжуулах, хүртэн хүлээн авах зан үйл, аргад суралцах, зохих хэмжээнд нь асуудлыг цогцоор нь шийдэх чадвар дадал, сэтгэл зүйн бэлтгэлтэй байх шаардлагатай. Сэтгэл зүйн мэдээлэл бол аливаа харилцааны суурь эх үндэс. Сэтгэл хөдлөл, мэдрэмж •Сэтгэл хөдлөл мэдрэмжийн онцлог нь аливаа хүн гадаад дотоод нөхцөл байдлын өөрчлөлтөөсхамаарч өөрийн эрхгүй зан үйл, хандлага, сэдэл сонирхлын урсгалаа өөрчлөхөд хүрдэгээс эхтэй. Гадаад дотоод учир шалтгааны үүднээс хүний сэтгэл санаанд элдэв өөрчлөлт үүсэх бөгөөд үүний үр дүнд тодорхой зүйлд анхаарлаа хандуулах, юмс үзэгдлээс түр хугацаагаар хөндийрэх, орчны өөрчлөлтөд дасан зохицох, уян хатан хандах сэтгэл зүйн боломж бүрддэг. Хандлага •Харилцааны үйл явцын чухал хэсэг нь харилцагчдын зан байдал, үг яриа, сэтгэл хөдлөл зэргээр дамжин гаднаа илэрдэг, тухайн хүн өөртөө, бусдад, нийгэмд хандах зан үйлийн шинж юм. •Хандлагын мөн чанар нь: –Өөртөө зөв хандах –Бусдад хүнлэг хандах –Нийгэмд өөриймсөг хандах Хувийн өвөрмөц онцлог •Харилцааны үед хамгийн онцгой бэлтгэл, ур чадвар шаарддаг үйл ажиллагаа бол харилцагч нэг бүрийнхээ бие хүний сэтгэцийн хувийн өвөрмөц онцлог, авир араншин, зан чанар, сэтгэл санааны байдлыгхоромхон хугацаанд анзааран мэдэрч харилцдаг болох асуудал алхам бүрт дэвшигдэн гарч ирнэ. •Ялангуяа хүнтэй ажилладаг бүх хүмүүс өндөр бэлтгэгдсэн байх шаардлагатай. Хүмүүс хоорондын харилцаа •Хүмүүс хоорондын харилцааны сэтгэл зүй зан үйлийн үндэс •Хүмүүс хоорондын харилцаа хүмүүсийн болон бүлгийн зан үйлийн хөгжилд онцгой үүрэг гүйцэтгэдэг. Судлаачдын үзэж байгаагаар хүмүүс хоорондын харилцаа алсын зайны болон аман бус харилцааны завсрын байрлалыг эзэлдэг байна. Харилцааны мөн чанар нь харилцагчаа хүнийх нь хувьд хүндэлж, хүлээн зөвшөөрч сэтгэлээ нээж харилцахын хамтаар бид бол тэгш эрхтэй , нийгмийн нэг адил гишүүн гэдэг байр сууринаас хандах явдал байдаг. Хүмүүс

хоорондын харилцааны тэрхүү зан байдлыг ерөнхийд нь харилцагчдын сэтгэл зүйн төлөв байдал, зан үйлийн онцлог, тогтсон хандлага, байр суурь зэрэг нь бодитой илэрхийлэн тусгаж байдаг. Чухам энэ анхдагч нөхцөл бүрдсэн тохиолдолд бие хүн хоорондын харилцааны дараа дараагийн алхмууд болох мэдээлэл солилцох , харилцан үйлчлэх , бие биенээ ойлгон дэмжих, үл ойлголцох байдлыг даван туулах гэх зэрэг үйлүүд үр дүнтэй болдог байна. Хүмүүс хоорондын харилцааны арга барил Бусадтай харилцахдаа тэдний сэтгэц зан байдлын өвөрмөц онцлог, дахин давтагдашгүй шинжийг үл хайхран өөртэйгээ адилтган хандах зэрэг нь шууд алдаанд хүргэдэг байна. Хүмүүс хоорондын харилцааг сайжруулахад буцах холбоог хэрэглэх , нүүр тулан уулзах, харилцагчаа байнга мэдэрч харилцах явдал онцгой үр дүн өгдөг байна. Харилцааны арга техникт суралцах явдал нь харилцааны ур чадвар эзэмших хамгийн үр дүнтэй аргын нэг юм. Харилцааны ур чадварыг сайн эзэмшсэн хүн улам бүр өөртөө итгэлтэй болж, харилцагчаа танин мэдэх түүнд ухаалгаар нөлөөлөхийн “ амтыг” мэдэрсэн хүмүүс бүхнийг аяндаа өөрсдөө саачлан хийдэг, хэрэгтэй зүйлд л өөрийгөө дайчлан суралцдаг болж эхэлдэг байна. Энэ бүхэн нь чадварлаг удирдагчийн харилцааны талбарт хийж гүйцэтгэх ажлын нэг нь болдог байна. Ер нь харилцааны арга хэрэгслийг зөв сонгож сурах нь хүний зан үйлийн хэвшил, соѐл, үнэт зүйлс, бие хүний хөгжлийн түвшин, боловсрол, тогтсон хандлага зэрэг олон хүчин зүйлээс нэгэн зэрэг хамаардаг байна. Аливаа хүн харилцаанд орохын өмнө өөрийн ашиг сонирхол, эрх ашгийг сайтар тунгаан үзэж тэдгээрийг харилцагчтайгаа харьцуулан зохицуулах талаар идэвхтэй ажиллах хэрэгтэй байдаг байна. Үүний тулд тухайн харилцагчийнхаа бие хүний шинж онцлог, зан үйлийн хэв загварт нийцүүлэн хамгийн үр бүтээлч арга барил, эв дүйг сонгон авах хэрэгтэй болно. Ингэж харилцагчдаа эхнээс нь таатай сэтгэл төрүүлэх, нөхцөл байдалд зохицуулан хувцаслах, хувь хүн хувцсаа өөрийн цайрай зүс, биеийн галбир, дүр төрх байдалд тохируулан хувцаслах нь харилцааны арга зүйн нэг илрэл нь болж өгдөг байна. Харилцааны ур чадвар Хүмүүс хоорондын харилцааны ур чадвар гэдэг нь ажил хөдөлмөрийн үр дүнг шууд тодорхойлж чадах хүмүүстэй харилцах эв дүй, ур ухаан, арга барил, дадлын цогц шинж юм. Хүмүүсийн нас, боловсрол, соѐл, сэтгэцийн хөгжлийн янз бүрийн түвшин , амьдралын болон ажил мэргэжлийн туршлага тэдний харилцааны ур чадварт хүчтэй нөлөөлдөг байна. Харилцааны ур чадварыг ерөнхий ба тусгай гэж 2 хуваадаг. Тусгай чадварууд хүний харилцааны ерөнхий чадваруудад суурилан мэргэжлийн болон мэргэшсэн үйлдэл, үйл ажиллагааны явцад хөгждөг байна. Тухайлбал: удирдагч хүмүүсийн хувьд сэтгэн бодох шийдвэр гаргах чадвар илүү чухал байдаг бол эмч багш нарын хувьд хүнийг таних, хүний зан үйл сэтгэл зүйн хөгжлийн цаашдын төлөвийг урьдчилан харах таамаглах чадвар гойд чухал байдаг байна.Насанд хүрэгчдийн харилцааны хамгийн тулгамдсан асуудал нь ахуйн өдөр тутмын харилцааны хүрээнээс гарч харилцааны урлагт суралцах замаар ажиллаж амьдарч сурах явдал байдаг. Харилцааны ур чадварт суралцахын тулд эхлээд сонсох, унших, ярих, илтгэх, бичих гэсэн харилцааны ерөнхий чадваруудыг эзэмших шаардлагатай.

ЛЕКЦ – 8

Харилцааны хэлбэр, төрөл

Харилцааг агуулгаар нь:

y Материаллаг харилцаа /үйл ажиллагаа болон эд юмсаа солилцох харилцаа/ -

Субъектүүд тэдний хэрэгцээг хангах хэрэгсэл болон эрхэлж буй үйл

ажиллагааныхаа үр дүн бүтээлээ солилцоно.

y Кондицион харилцаа /тухайн нөхцөлд тохирсон бие сэтгэцийн байдлаа

илэрхийлэх харилцаа/ - Энэ үед хүмүүс бие биеийнхээ сэтгэл санааг өргөх,

гутаах, тайвшруулах, цочирдуулах гэх мэтээр өөр хоорондын сэтгэц

физиологид нөлөөлөл үзүүлнэ.

y Когнитив харилцаа /мэдлэгээ солилцох танин мэдэхүйн харилцаа/ - Субъект

субъектийнхээ мэдлэгийн цар хүрээг тэлэх, авъяасыг хөгжүүлэх буюу сурах

үйл ажиллагааны төрөл бүрийн хэлбэртэй уялдаатай мэдээлэл өгөхөд

оршино.

y Сэдэлтийн харилцаа /зорилго, сонирхол, сэдэл, хэрэгцээгээ солилцох

харилцаа/ - Бие биесийг тодрхой чиглэлээр ямар нэг үйлдэлд хариулахад

бэлэн болгох, ханндлага үүсгэх, өдөөх эрмэлзлэл бий болгоход чиглэгдэнэ.

y Үйл ажиллагааны харилцаа – Үйлдэл, чадвар, дадлаа хоршуулах, солилцохталыг авч

үздэг болно.

Харилцааг хүний хэрэгцээг хангах зорилгоор нь:

y Биологийн харилцаа нь организмыг бойжуулах, хөгжүүлэн тэтгэхэдшаардагдах, өөрөөр

хэлбэл бие махбодийн үндсэн хэрэгцээг хангахтайуялдаатай харилцаа орно.

y Нийгмийн харилцаа нь бие хүмүүс харилцаа тогтоох, бэхжүүлэх,

өргөжүүлэх,хөгжүүлэх, төлөвшүүлэх үүрэг зорилготой. Ер нь хийгмийн хэрэгцээг хэдий

чинээ олон дэд бүтэц болгон ангилна төдий чинээ харилцааны дор бүрийн зорилго бий

болно.

Харилцааг хэрэгжилтээр нь:

y Шууд харилцаа нь гар, толгой, их бие, дууны гэх мэтийн тусламжтай

хэрэгжинэ.

y Дам харилцаанд мэдээлэл солилцох, зохион байгуулах тусгай багажхэрэгслийг

ашигладаг. Түүнд мод, чулуу зэрэг байгйлийн юмсаас эхлэнзориуд зохион бүтээсэн

тэмдгийн тогтолцоо, бэлэгдэл, бичлэг, хэвлэл,радио, телевиз зэрэг соёлы зүйлс орно.

y Шулуун харилцаа нь тухайн үйл явцад харилцагч хүмүүсийн шууд бие биесээхарж

ярилцах, гар бие хүрэлцэх зэрэг хувийн холбоо тогтооход үүснэ.

y Тойруу харилцаа нь маргаантай талууд хэн нэгнээр зуучлуулан харилцах, хэлэлцээр

хийх, хэлмэрчлүүлэх гэх мэтээр бусдаар дамжуулан хэрэгжинэ.

Үгсийн ба үгсийн биш харилцаа нь хүний харилцааны чухал хэлбэр.

y Үгсийн биш харилцаа нь нүүр, гар, биеийн хөдөлгөөн болон хүрэлцэх,

сонсох, харах, үнэрлэх зэрэг сэрэл, хүртэхүйн холбоогоор хэрэгждэг. Хүний

үгсийн биш харилцааны ихэнх хэрэгсэл төрөлхийн байдаг учраас сэтгэлийн

хөдөлгөөн, зан үйлийн төвшинд бие биесээ харилцан ойлголцдог. Мөн амьтад

үгсийн биш хэрэгсэлд тулгуурлан хөгжиж ирсэн түүхтэй.

y Үгсийн /вербаль/ харилцаа зөвхөн хүнд байх бөгөөд түүний зайлшгүй

хэрэглэх нөхцөл нь хэлийг эзэмших явдал юм. Хүний амьдралд үгсийн

харилцаа нь чухал үүрэгтэй бөгөөд мэдээлэл түгээх боломжоороо асар их юм.

Үгсийн харилцаа нь үгсийн биш хэрэгсэлд тулгуурлан хөгжиж ирсэн түүхтэй.

Харилцааг ажил хэргийн ба хувийн гэж ялгаж үздэг. Хүнд амьдралын олон талт

үйл ажиллагаагаа бусад хүмүүстэй зохицуулж, зохион байгуулах хэрэгцээ ямагт байдаг.

y Ажил хэргийн харилцаа нь хүмүүсийн хамтын үйл ажиллагаанд үүсдэг. Түүний агуулга

нь хүмүүсийн дотоод ертөнцийг хөндөх биш харин тэдний хийж гүйцэтгэж байгаа ажил

хэрэгтэй холбоотой байдаг. Ажил хэргийнхарилцаа нь хүний авьяас чадварыг хөгжүүлж

төлөвшүүлэх ба шинэ мэдлэг, дадал олж авах хэрэгсэл юм. Түүний явцад бусад

хүмүүстэй хамтран ажиллах чадвар, зохион байгуулах шинж чанарууд хөгждөг.

y Хувийн харилцаанд хүний хэрэгцээ, сонирхолтой уялдсан зан байдал, сэтгэлзүйн дотоод

асуудал шийдвэрлэгдэж байдаг. Хувийн харилцаанд сонирхол, зуршил, авьяасын

тодорхой шинжүүд төлөвшиж, зан төлөв, ёс суртахууны хэм хэмжээ, хэлбэрийг

эзэмшиж амьдралын зорилгоо тодорхойлох, хэрэгжүүлэх арга замаа сонгох боломжийг

олж авдаг.

Хүмүүсийн бусдад хандлагаа илэрхийлэх байдлаар нь:

y “Хуурамч” холбоо харилцаа-харилцагчийг чин сэтгэлээсээ анхаарч

ойлгохыгэрмэлзэхгүй, түүнд хандахдаа өөрийн сэтгэл мэдрэмжээ нууж,

нүүрэндэээелдэг, төлөв даруу,догшин гэх мэт дүр эсгэж, хэвшмэл үг, хэллэг хэрэглэдэг.

Хот суурин, олон нийтийн газарт хүмүүс бие биесээ ямар чшаардлагагүйгээр

цухалдуулахгүйн тулд эсвэл ярилцагчаас биеэ хаацайлахын тулд зарим тохиолдолд

“багт” харилцааг хэрэглэдэг.

y “Тооцоот” харилцааны үед харилцагч хүнээ “хэрэгтэй”, “хэрэггүй”, эсвэл “саадбологч

объект” гэж үнэлдэг. Тэр хүн нь хэрэв хэрэгтэй бол холбоо тогтоож идэвхитэйгээр

харилцдаг, хэрэггүй бол үл тоож, анзаарахгүй. Харин саад болж байна гэж үзвэл илтээр

зайлуулах, холдуулан түлхэх зэргээр ханддаг.

y Албаны дүр үүргийн харилцааны агуулгу харилцагчаа хүнийх нь хувьдмэдэхийн оронд

түүний нийгмийн өмнө хүлээсэн үүрэг албан тушаалынбайр сууриар хязгаарлаж дэг

тогтоодог.

y Ажил албаны харилцаанд бие хүний зан төлөв, нас, сэтгэл санааны байдлынонцлогийг

анхаарах боловч байж болох хувийн зөрчлөөс ажил үйлсийнсонирхолд илүү ач

холбогдол өгдөг.

y Чин сэтгэлийн харилцаа гэдэг нь найз нөхөд, ойр дотны хүмүүсмйн хоорондявагддаг.

Ийм харилцаанд 2 тал ямар ч сэдвийг хөндөж болох бөгөөд тэд бие биесээ нүүр царай,

дуу хоолойны өнгө аясаар ойлголцдог. Энэ харилцаанд оролцогчид бие биесээ хүнийх

нь хувьд мэддэг учраас сонирхол, итгэл, үнэмшил, хандлага, хариу үйлчилгээ үзүүлэх

байдлыг урьдчилан төсөөлж чаддаг.

y Овжин харилцаа нь харилцагчаа зальжин ашиглаж, түүнээс ашиг, хонжооолоход

чиглэгдэнэ. Ингэхдээ нөгөө хүнийхээ хувийн онцлогт тохирууландолгинох, айлгах,

магтах, хуурах, гайхуулах гэх мэт янз бүрийн арга, заль мэх хэрэглэдэг.

y Ёс жаягт харилцаа нь тухайн соёл, уламжлалт тогтсон дэг журмын дагуу тодорхой

хүрээнд хязгаарлагддаг.

Харилцааны стратегийн хэв шинж:

y Императив харилцаа бол харилцагчийн зан үйл, дотоод санаа сэтгэлд хяналттавьж,

өөрийн үүрэг зорилгыг хэрэгжүүлэх, тодорхой үйлдэл, шийдвэртхүрэхийн тулд

санаачлагыг гартаа авч, идэвхитэй нөлөөлөх үйл явц юм. Энэ тохиолдолд харилцагчаа

өөрийн нөлөөллийн обьект, гүйцэтгэгч болгон авч үздэг.Императив харилцааны онцлог

нь тушаах, зааварлах, шаардах, зөвлөх арга хэрэгслийг ашиглан харилцагчдаа албан

тулгах замаар эцсийн зорилгодоо ний нуугүй хүрэхийг эрмэлздэг.

Харилцааны императив төрлийг зорилгодоо хүрэхэд ёс зүйн талаас

нь зөв зүйтэй ашиглаж болох юм. Жишээ нь: онцгой чухал тулгамдсан

ажил, аюултай, ер бусын төвөгтэй нөхцөл дэх удирдах ба захирагдах

хүмүүсийн харилцаа, цэргийн дүрэмт харилцаа зэрэг зайлшгүй хэрэгтэй.

y Манипулятив харилцаа гэдэг нь хүмүүийн харилцааны бас нэг түгээмэл хэвшинж

бөгөөд хүний өөрийн далд санаа зорилгодоо хүрэхийн тулдхарилцагчийнхаа ая эвийг

олж овжин үйлчлэл үзүүлэхийг хэлнэ.Манипулятив харилцаа нь императив харилцааны

нэгэн адил харилцагчаа объект байдлаар хүртэн хүлээн авдаг ба түүний бодол санаа

болон зан үйлд хяналт тавьдаг. Харилцагч хүндээ өөрийн энэхүү санаа, зорилгоо

мэдээлдэггүй, түүнийгээ нуух юм уу эсвэл өнгөлөн сольдог. Ийм харилцаанд харилцагч

хүний сайхан сэтгэл нь гол биш, харин түүнийг нь хэрэг, зорилгоо хэрэгжүүлэхэд

хэрхэн ашиглаж болох нь чухал.

Харилцан үйлчлэлийн явцад идэвхитэй арга мэх хэрэглэхэд

тохиромжтой ба огт тохирохгүй нөхцөл гэж байна. Манипулятив хэв

шинжийн харилцаа зар сурталчилгаа, ухуулгын салбарт ихээхэн дэлгэрсэн

байдаг. Мөн бизнес, үйлчилгээнд эелдэг, уриалгахан аашаараа түнш,

үйлчлүүлэгчдээ татаж ашигтай ажиллах гэх мэт зарим ажил хэргийн харилцааны

салбарт манипуляци хэрэгтэй байдаг.

Харилцааны императив болон манипулятив хэлбэрийг

харьцуулахад агуулгын төсөөтэй талыг олж үзэж болно. Энэ 2 шинжийн

аль аль нь харилцааны “моно” байдалтай гэж тодорхойлж болно. Өөрөөр

хэлбэл харилцагчаа нөлөөллийн объект болгон үзэж, уг чанартаа хүнийг

нь олж харахгүй зөвхөн өөрийн үүрэг, зорилгоор харилцдаг. Иймэрхүү

өөрөө төвтэй харилцааны арга тактикаас гадна харилцагчдаа хүнийх нь

хувьд хандсан хандлагатай хэлэлцэх харилцаа байдаг.

y Хэлэлцэх харилцаа /диалог/ нь харилцагч хүнээ болон өөрийгөө танин мэдэх,хөгжүүлэх

зорилготой субъектүүдын эрх тэгш харилцаа юм. Ийм харилцаа нь огт өөр зарчмаар

хэрэгждэг бөгөөд дараах журмыг баримтлах тохиолдолд үүснэ. Үүнд:

v Тухайн цаг үеийн байдалд хандах харилцагчийн ба өөрийн сэтгэлийн

адил мэдрэмж, ижил хүсэл, сэтгэл зүйн тохиргоог бий болгож

нэгэн зүйлийн тухай ярих.

v Харилцагчаа өөрийн үзэл бодол, сэтгэл санаатай төстэй, шийдвэр

гаргах эрх тэгш хүн гэсэн байдлаар хүлээн авах.

v Харилцааны агуулга нь тогтсон хөдлөшгүй номлол биш, харин

шийдвэрлэгдээгүй асуудал дэвшүүлёэн байх.

v Харилцааны явцад бусдын бодол санаа, хэр хүндийг хөндөлгүй

өөрийн чин сэтгэл, мэдрэмж, хүслээ ярих тохиолдлууд багтдаг.

Хэлэлцэх харилцаа нь харилцагч талууд бие биесээ сайн ойлгох,

таатай нөхцлийг бүрдүүлдэг. Ийм харилцаа нь нээлттэй ярилцахад

тохирох таатай нөхцөл байдалд хэрэгждэг. Харин яаралтай үүрэг

даалгавар биелүүлэх хариуцлагатай ажил шийдвэрлэх тулгамдсан

нөхцөлд харилцааны ийм хэв шинжийг хэрэглэх боломжгүй.

Харилцаанд хийсэн дүн шинжилгээнээс үзэхэд, тухайн үзэгдэл өөрийн

илрэл ба гүйцэтгэх үүргийн хувьд олон янз бөгөөд нарийн төвөгтэй болох

нь нотлогдож байна. Харилцааны стратеги, тактик болон хэлбэр, төрөл ,

хэв шинж нь нийгэмд түүний гүйцэтгэх үүрэг, ач холбогдлоос

шалтгаалдаг нь харагдаж байна.

ЛЕКЦ – 9

Бичгэн харилцаа

Баримт бичгийн стандартчилал нь байгууллагуудаас гаргаж буй янз бүрийн

төрөл хэмжээ, бүрдэл, агуулгатай баримт бичгүүдийг төрөлжүүлэн ижилтгэж нэг

загварт оруулах үйл ажиллагааг эрх зүйн талаас нь баталгаажуулж буй хэлбэр юм.

Бичгийн харилцаанд албан бичгийн бүтэц, арга, хэл найруулга, өнгө аяс ямар байхаас

ихээхэн зүйл хамаарна.

Баримт бичиг нь өөр хоорондоо харилцан хамааралтай олон төрлийн үүрэг

гүйцэтгэдэг. Баримт бичгийн үүрэг нь түүний нийтийн үүрэг, нийгмийн ач холбогдол,

зорилго, зорилтоор тодорхойлогдоно. Баримт бичиг нь мэдээллийг тээгч, эх сурвалж

бөгөөд удирдлагын үйл ажиллагаанд ямарваа нэг шийдвэрийг дамжуулах болон

хэрэгжүүлэх арга хэрэгслийн үүргийг гүйцэтгэдэг бол хууль эрх зүйн салбарт аливаа

үйлдлийн баталгаа, нотолгоо, гэрч болдог жишээтэй.

Эрдэмтэд баримт бичгийн үүргийг хуваахдаа:

1. Гол үүрэг

2. Ерөнхий үүрэг

3. Тусгай үүрэг гэж ангилсан байдаг.

Гол үүрэг: Мэдээллийг цаг хугацаа, орон зайд дамжуулах, хадгалах явдал юм.

Ерөнхий үүрэг: Баримт бичгийн төрөл, зүйлээс хамаарахгүйгээр бүх баримт бичигт

байдаг түрээмэл үүрэг юм. Үүнд:

- Мэдээлэх үүрэг: Баримт бичгийн нийгмий мэдээллийн хэрэгцээг хангах, өөрөөр

хэлбэл мэдээлэл, мэдлэгийн эх булгийн үүргийг гүйцэтгэдэг. Үүний үндсэн

шалгуур нь баримт бичигт агуулагдаж буй мэдээллийн багтаамж, мэдээллийн тоо,

чанараар илэрхийлэгддэг. Орчин үед багахан хэмжээний баримт бичигт их

мэдээллийг багтаах боломжийг эрэлхийлдэг болсон байна.

- Харилцааны үүрэг: Харилцаа, солилцоо, дамжуулалт, мэдэгдэл зэрэг үйл

ажиллагаанд баримт бичгийн мэдээллийн хэрэгсэл болох чадвар юм.

- Хадгалах үүрэг: Баримт бичгийн мэдээллийг цуглуулах, нөөцлөх, эмхлэн цэгцлэх,

одоо болон ирээдүй үедээ өвлүүлэн үлдээх боломжоор илэрхийлэгдэнэ.

Тусгай үүрэг: Энэ нь бүх төрөлд хамаарахгүй, харин нийгмийн тусгай хэрэгцээтэй

уялдан хаана илүү юу сонирхогдож байгаа баримт бичгийн төрөлд хамаарна. Үүнд:

- Удирдлагын буюу зохицуулах үүрэг. Засаглалын зорилгоор, түүнийг

хэрэгжүүлэх явцад бий болсон баримт бичгээр илэрдэг. Эдгээр нь, хууль, зарлиг,

захирамж, тогтоол, тушаал, шийдвэр, журам, заавар, зөвлөгөө зэрэг ажил

хэргийн баримт бичгүүд юм.

- Танин мэдэхүйн үүрэг. Байгаль, нийгмийн үзэлдэл юмсыг судлахад зориулж

мэдлэгийг хүлээн авах, дамжуулах арга хэрэгслийн үүргийг гүйцэтгэх баримт

бичгүүд юм. Баримт бичгийн энэ үүрэг нь сургалтын ерөнхий болон мэргэжлийн

үйл ажиллагаа (сурах бичиг, сургалтын материал, дадлагын хичээл, дээж бичиг,

арга зүйн зааварчилгаа гэх мэт), мөн түүнчлэн шинжлэх ухааны үйл ажиллагаа

(шижлэх ухааны гац сэдэвт зохиол, эрдмийн зэрэг горилох зохиол, түүний

товчлол, патент, тайлан зэрэг шинжлэх ухааны бүтээл) –г хангахад оршино.

- Хууль эрх зүйн үүрэг. Энэ нь баримт бичгийн ямар нэг үйлдлийг батлах, нотлох

хэрэгсэл болох чадвараар илэрхийлэгдэнэ.

- Ерөнхий соёлын үүрэг. Баримт бичгийн нийгэм, соёлын хөгжлийг дээшлүүлэх,

соёлын уламжлал, үнэт зүйл, гоо сайхныг хадгалах, нийтэд хүргэх боломж юм.

Үүнд: урлаг уран сайхны болон шинжлэх ухааны хэвлэл, кино, видео, гэрэл зураг,

ил захидал, сийлбэр зэрэг ордог.

- Дурсгалын үүрэг. Баримт бичиг бүхэлдээ нийгмийн буюу хүний гадаад дуртгал

болж мэдээллийг хадгалан нэг үеэс нөгөө үед хүрэх чадвар юм. Энэ үүрэг нь

баримтат хөшөө дурсгал, нийгэм, соёл, түүхийн үнэт зүйлийг харуулсан (гар

бичмэл, ховор болон хосгүй үнэт баримт бичиг, баримтын гадаад хэлбэр төрх,

ахуй нөхцөл нь онцгой, агуулгын хувьд асар их) баримт бичигт хамаарна.

Түүнчлэн баримт бичгийн тусгай үүрэгт статистикийн, эх сурвалжийн,

зохиогчийн эрхийг баталсан гэх мэт бусад үүргүүдийг оруулж болно. Нийгмийн

хэрэгцээнээс хамаарч баримт бичгийн тусгай үүргүүднх нь тоог тоолох боломжгүй

ба цаашид баримт бичгийн тусгай үүргийн тоо улам бүр нэмэгдэх хандлагтай байна.

Баримт бичиг нь өөр хоорондоо харилцан нягт холбоотой, хэд хэдэн үүрэг, үйл

ажиллагааг өөртөө байнга агуулж байдаг. Гэвч баримт бичгийн олон янзын үүрэг,

үйл ажиллагаа нь нэг нь нөгөөгийнхөө голлох үүргийг дарагдуулдаггүй (жишээ нь

тушаал нь захирамжлалын баримт бичиг болохын хувьд хууль, эрх зүйн үүргээс

гадна мөн мэдээллийн үүргийг давхар гүйцэтгэдэг).

Баримт бичгийн үүргийн тухай мэдэх нь баримт бичгийн зорилго (юуны тулд,

ямар зорилгоор тухайн баримт зохиогдсон), зориулалтын (хүүхэд, насанд хүрэгчид

мэргэжилтнүүд, оюутнууд, хэнд зориулагдан бүтээгдсэн) үүргийг мэдэхэд хүргэдэг

бөгөөд ингэснээр түүнийг бүх боломжоор нь ашиглах нөхцөл бололцоо бүрддэг.

Баримт бичгийн үүргийн талаар судлах нь:

- Баримт бичгийн бодит үнэлэмж, түүний нийгмийн ач холбогдлыг тодорхойлох,

- Нийгмийн янз бүрийн давхаргын уншигчдын хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн

баримтат мэдээллийн үүргийг зөв ойлгох,

- Баримт бичгийг шинжлэх ухааны үндэстэй ангилах (баримт бичгийг нэр төрөл

зүйлээр нь ялгах),

- Архив, номын сан, номын дэлгүүр, шинжлэх ухаан технологийн байгууллагуудад

баримт бичгийг хэрхэн хадгалах, ашиглах, нийтийн хүртээл болгох болон баримт

бичгийг боловсруулах, бэлтгэх талаарх тохиромжтой арга зам, хэрэгслийг

тодорхойлох,

- Баримт бичиг судлалын онолын үндэслэлийг боловсруулах зэрэг ач

холбогдолтой юм.

Баримт бичгийн боловсруулахад анхаарвал ерөнхий

асуудлууд

1. Ямар асуудалд баримт бичиг төлөвлөх вэ гэдгээ сонгосны үндсэн дээр бичих

гэж буй зүйлийнхээ гол агуулга нь юу болохыг бодох. Уг баримт бичгээр

ямар асуудал шийдэх гэж байгаагаа сайтар тунгаах.

2. Баримт бичгээр тавигдаж буй асуудалтай холбогдох хууль тогтоомж, эрх

зүйн актуудыг судлах.

3. Нэр, төрлөөс хамаарч харилцан адилгүй шаардлага тавигддаг учир

боловсруулах гэж буй баримт бичгийнхээ нэр төрлийг харгалзан үзэх.

4. Бичиж буй зүйлийнхээ агуулгыг ерөнхийгөөс тусгай руу, чухал зүйлээс нь

чухал бус руу чиглүүлж, систем дэс дараалалтай, харилцан уялдаа холбоотой,

нэг нь нөгөөгөөсөө урган гарсан байдлаар бичих.

5. Баримт бичгийг боловсруулахдаа эхлэл, өрнөл \гол агуулга\ төгсгөл гэх

мэтээр бүтэцлэн, тус бүрт тусгах асуудлуудаа багцлах.

6. Бичвэрийг шаардлагтай үед бүлэг, дэд бүлэг, зүйл, дэд зүйлд хуваан тоо буюу

үсгээр дугаарлан тус бүрт нь гарчиг өгч бичих.

7. Хууль тогтоомжид заагдсан, тухайн салбарт өргөн хэрэглэгддэг, албан ёсны,

тогтсон үг хэллэг, нэр томьёог хэрэглэх ба харин олон нийтэд хандсан баримт

бичгийг боловсруулахдаа аль болох нийтлэг, ойлгомжтой үг хэллэгийг сонгох.

8. Бичвэрийн агуулга, сэдэв өөрчлөгдөх буюу утга төгссөн тохиолдолд

өгүүлбэрийг шинэ мөрнөөс эхлэн бичих.

9. Байгууллагын нэр, ухагдхуун олон дахин давтагдахаар бол тэдгээрийн нэрийг

эхний удаа бүтнээр бичээд товчилсон нэрийг хаалтад бичиж, цаашид

товчилсон нэрийг хэрэглэх.

10. Баримт бичиг 2 ба түүнээс олон хуудастай тохиолдолд 2 дахь хуудаснаас

эхлэн хуудасны дээд хэсэгт, араб тоогоор, голлуулан дугаарлах.

11. Тухайн баримт бичиг зайлшгүй хэвлэмэл хуудсан дээр хийгдэх шаардлагатай

бол стандартын дагуу хийгдсэн албан ёсны хэвлэмэл хуудсан дээр үйлдэх.

12. Нэг төрлийн, дахин давтагддаг мэдээлэл бүхий баримт бичгүүд \тухайлбал,

гэрээ, тодорхойлолт, тушаал...\ - ийг байнга гаргадаг байгууллагууд баримт

бичиг зохион бүрдүүлэх ажлыг хөнгөлчлөх зорилгоор нэгдсэн загвар гарган

ашиглах.

13. Тухайн баримт бичигт зайлшгүй байх ёстой бүрдлүүдийг стандартад заасны

дагуу бүрэн, зөв хийх.

14. Гадаадад явуулах баримт бичгийг тухайн орны болон НҮБ-н аль нэг хэл дээр

бичиж, үлдэх хувьд нь монгол орчуулгыг хийж хавсаргах ба орчуулга албан

ёсны мөн эсэх тухай тэмдэглэлийг баримт бичгийн эхний хуудасны дээд

талын захын зайд хийх.

15. Гадаадад явуулах баримт бичиг, цахим шуудан, факс, телекс мэдээний

бичвэрийг догол мөргүйгээр бичих.

16. Баримт бичгийг боловсруулах компьютер нь Unicode-ийг дэмждэг үйлдлийн

системтэй байх.

17. Баримт бичгийн бүрдлүүдийн захын хэмжээг баримт бичгийн стандартад

заасны дагуу тохируулах бөгөөд бичвэрийн зүүн, баруун захын хязгаар тэгш

байх.

18. Баримт бичгийн бичвэрийг Aial, Times New Roman үсгийн фонтоор, 11-12

үсгийн хэмжээтэйгээр бичих.

19. Бүрдлийн мөр хоорондын зайг 1.0-ээр тааруулах ба бичвэрийг албан бичгийн

А5 хэвлэмэл хуудсанд 1.0-ээр, А4 хэвлэмэл хуудсанд болон бусад баримт

бичгүүдэд 1.5-аар бичих.

20. Уг баримт бичиг дараа нь архивын баримт, түүхэн эх сурвалж болох тул ач

холбогдол, хадгалах хугацааг харгалзан үзэх хэрэгтэй. Учир нь байнга

хугацаагаар хадгалах баримтыг 80 грамаас дээш жинтэй, сайн чанарын цаасан

дээр, хуудасны өнгөн тал дээр бичих ёстой ба лазер болон сайн чанарын

хэвлэгчээр хэвлэх нь зүйтэй.

Захирамжлалын баримт бичиг боловсруулах

Захирамжлалын баримт бичгийн гол шинж нь заавал дагаж мөрдүүлэхэд оршино.

Уг баримт бичгийн ангилал нь:

1. Агуулгаар нь:

- Тодорхой хэм хэмжээ тогтоосон

- Аливаа үйл ажиллагааг зохицуулах, зохион байгуулахад чиглэгдсэн

- Хүний нөөц, боловсон хүчний чиглэлээр гаргасан

- Байгууллагын дотоод асуудлаар гаргасан

- Тушаал

2. Архивт хадгалагдах хугацаагаар нь.

- Байнга

- Түр

3. Гүйцэтгэлийн шинж байдлаар нь.

- Нийтээр буюу удаан хугацаагаар дагаж мөрдөх

- Хязгаартай хүрээнд, тодорхой хугацаагаар дагаж мөрдөх

4. Нууцын шинжээр нь.

- Хаалттай буюу буюу нууцын зэрэглэлтэй

- Ил буюу нууцын зэрэглэлгүй гэж ангилна.

Мөн захирамжлалын баримт бичгийг архив зүйн үүднээс ангилахдаа, үндсэн үйл

ажиллагааны чиглэлээр, боловсон хүчний чиглэлээр гаргасан захирамжлалын баримт

бичиг гэж ангилна. Үндсэн үйл ажиллагааны чиглэлээр гарсан захирамжлалын баримт

бичгүүдийг архивт байнга хадгалдаг бол боловсон хүчний чиглэлээр гарсан баримтыг

түр буюу 70 жил хүртэл хугацаатай хадгална.

Захирамжлалын баримт бичгийг зохион бүрдүүлэхэд шаардагддаг бүрдлүүд нь:

- Төрийн сүлд \Төрийн бэлгэ тэмдгийн тухай хуулийн 6.9-д заасан байгууллага\

- Төрийн соёмбо \Төрийн бэлгэ тэмдгийн тухай хуулийн 6.9-д зааснаас бусад тамга

хэрэглэх эрх бүхий төрийн байгууллагуудад\

- Бэлгэдэл ба барааны тэмдэг \дээрхээс бусад төрийн ба төрийн бус байгууллага,

аж ахуйн нэгж\

- Байгууллагын нэр

- Баримт бичгийн нэр \тушаал, зарлиг, тогтоол гэх мэт\

- Огноо

- Баримт бичгийн бүртгэлийн дугаар

- Баримт бичиг үйлдсэн газрын нэр

- Баримт бичгийн нууцлалын талаарх тэмдэглэл

- Тэргүү

- Бичвэр

- Хавсралтын тухай тэмдэглэл

- Гарын үсэг

- Тамга

- Тэмдэг

Захирамжлалын баримт бичгийн зохиомж

- Тэргүү

- Үндэслэл буюу тэмдэглэх хэсэг

- Бичвэр гэсэн бүтэцтэй байна.

Тэргүү.

- Захирамжлалын баримт бичгийн тэргүү нь бичвэрийн агуулгад бүрэн нийцсэн

байна.

- Ойлгомжтой бөгөөд тодорхой байх.

- Хэт ерөнхий товч байж болохгүй.

- Хэрэв тэргүүг мөр шилжүүлэн бичих бол үеэр таслахгүй.

- Тэргүү бичсэний дараа цэг тавихгүй.

Үндэслэл.

Үндэслэл хэсэгт тухайн баримт бичиг гарах болсон шалтгаан, зориулалт, зорилго

болон хууль зүйн үндэслэлийг бичнэ.

Бичвэр.

Энэ нь удирдлагаас гаргаж байгаа шийдвэр юм. Захирамжлалын баримт бичгийн

бичвэрийг хийхдээ дараахь зүйлүүдийг мөрдлөг болгоно. Үүнд:

- Заалт бүр нь тодорхой хэм хэмжээ тогтоосон байх.

- Биелэлтийг хариуцагч байгууллага, албан тушаалтны нэр, гүйцэтгэх хугацааг

тодорхой бичсэн байх

- Логик дэс дараалалтай байх

- Утга төгс байх

- Байгууллага, түүний зохион байгуулалтын нэгжийн нэрийг бүтэн бичих ба

товчилсон үг хэрэглэхгүй.

Захирамжлалын баримт бичгийг боловсруулахдаа анхаарах зүйлс:

- Дүрэм, журам, заавар батлах тухай, эсвэл тодорхой хэм хэмжээ тогтоосон

захирамжлалын баримт бичгүүдийн хувьд, юуг үндэслэн, ямар зорилгоор уг

баримт бичгийг баталж байгаа, хэн ямар үйл ажиллагаанд дагаж мөрдөх, уг

тушаалын хэрэгжилтэнд хэн хяналт тавьж ажиллах зэргийг тодорхой заахаас

гадна хэрэв шинэчлэн юм уу өөрчлөн баталж байгаа бол өмнөх тушаал,

шийдвэрээ хүчинүй болгох ёстой.

- Комисс томилох, ажлын хэсэг байгуулах гэх мэт тодорхой үйл ажиллагааны

зохион байгуулалт, арга зүйг сайжруулах, боловсронгуй болгох зорилгоор гаргаж

буй захирамжлалын баримт бичгүүдийн хувьд зорилго чухал бөгөөд, эхлээд

ажлын хэсгийн бүрэлдхүүнийг томилоод, дараа нь шаардлагатай бол үйл

ажиллагаандаа мөрдөх дүрэм, журмыг батлах ба хийж гүйцэтгэх ажил, хугацааг

тодорхой зааж өгнө. Мөн тухайн ажлыг хэрхэн хийж гүйцэтгэсэн талаар эргэж

удирдлагад мэдээлэх шаардагын улмаас үр дүнг хэзээ, хэрхэн тайлагнах талаар

тусгаж өгөх нь зүйтэй.

- Хүний нөөц, боловсон хүчний чиглэлээр гарч буй захирамжлалын баримт

бичгүүдэд тухайн хүний овог нэрийг эхний удаа бүтэн, дараагийн удаа овгийн

эхний үсэг, нэрийг бичих ба ажилд томилох, томилон ажиллуулах, ажлаас

өөрчлөх, халах, чөлөөлөх гэх мэт үгсийг зөв сонгон хэрэглэх хэрэгтэй.

- Нэг асуудалд нэг л баримт бичгийг төлөвлөх нь зүйтэй.

- Захирамжлалын баримт бичгийн хавсралтын нэр нь бичвэрт заасантай нийцэж

байх шаардлагатай.

Зохион байгуулалтын баримт бичиг боловсруулах

Зохион байгуулалтын баримт бичиг гэдэг нь байгууллага, албан тушаалтнаас үйл

ажиллагааны тодорхой зорилтыг хэрэгжүүлэх, бусад байгууллагатай харилцах явцад

үсч, хөтлөгдөж буй баримт бичиг юм. Үүнд: илгээлт, дүрэм, тэмдэглэл, акт, журам,

удирдамж, албан бичиг, заавар, хөтөлбөр, зөвлөмж, тайлан, төлөвлөгөө, гэрээ, мэдэгдэл,

дүгнэлт, төсөл гэсэн нийт 16 нэр төрлийн баримт бичиг хамрагддаг. Эдгээр нь өөр

хоорондоо агуулга, ач холбогдол, үүрэг зорилгоороо ялгаатай учир боловсруулалт ба

найруулгын хувьд харилцан адилгүй шаардлага тавигддаг.

Зохион байгуулалтын баримт бичиг нь зохиомжийн хувьд ерөнхийдөө дараахь

нийтлэг бүтэцтэй байна. Үүнд:

- Оршил буюу удиртгал хэсэг

- Бичвэр

- Төгсгөл

Оршил буюу удиртгал хэсэгт:

- Тухайн баримт бичгийн зорилго

- Зориулалт

- Шалтгаан

- Үйл ажиллагааны хамрах хүрээ

- Хугацаа

- Бүрэлдэхүүн

- Хууль зүйн үндэслэл зэрэг багтдаг.

Бичвэр нь тухайн баримт бичгийн гол агуулгыг илтгэх ба байгууллагын үйл

ажиллагааны хэм хэмжээг тогтоож, түүнийг зохицуулах, журамлах, мэдээ мэдээллээр

хангахад чиглэгдсэн байна. Бичвэрийг логик дэс дараалалд оруулж, бүлэг, дэд бүлэг,

зүйлд хувааж тус бүрт нь дугаар өгөх шаардлагатай.

Төгсгөлийн хэсэгт авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээ, санал, дүгнэлт, шийдвэр, хүсэлт,

зөвлөмж, цаашдын зорилт, чиг хандлага болон шаардлагтай бол бусад зохицуулах

харилцааг бичнэ. Тухайлбал, тайлангийн төгсгөлд хийж гүйцэтгэсэн ажилдаа дүгнэлт

өгч, дараа жилийн зорилтоо дэвшүүлэн, түүнд хүрэх арга замаа тодорхойлно.

Зохион байгуулалтын баримт бичгүүдээс хамгийн түгээмэл хэрэглэгддэг зарим

баримт бичгүүдийн зохиомж, найруулгын талаар үзье.

Дүрэм, журам, заавар

Эдгээр нь өөр нэр төрлийн боловч бүрдлийн хувьд ижил төстэй байна. Үүнд:

- Байгууллагын нэр

- Баримт бичгийн нэр

- Огноо

- Баримт бичгийн нууцлалын талаарх тэмдэглэл

- Бичвэр

- Тамга

- Тэмдэг

- Баталсан тэмдэглэл

- Баримт бичиг боловсруулсан тухай тэмдэглэл

- Санамжид байгаа мэдээллийг эрж хайх тэмдэглэл

Эдгээр баримт бичгүүд удирдлагаас батлан гаргасан бие даасан эрх зүйн актууд

бөгөөд тэдгээр баримт бичгийг боловсруулахдаа дараах зүйлсийг мөрдлөг болговол

зүйтэй.

1. Үндэслэл болгох хууль тогтоомж, эрх зүйн актуудыг мэдэх

2. Тухайн үйл ажиллагаатай холбоотой хууль тогтоомжийг судлах

3. Гарчиг нь “юун тухай” гэдэг асуултад хариу өгсөн байх

4. Бичвэрийг бүлэг, дэд бүлэг, зүйлд хуваан тус бүрийг арав тоогоор дугаарлах

5. Бичвэр нь 3-р биеийн ганц ба олон тоон дээр бичигдэх ба ёстой, хэрэгтэй,

зайлшгүй, хориглоно, дагаж мөрдөнө гэх мэтээр заалт бүр нь тодорхой хэм

хэмжээг тогтоосон байх

6. Зохицуулах харилцаа, үйл ажиллагааг логик дэс дараалалтайгаар, бүрэн,

ойлгомжтой илэрхийлэх

7. Заавал заавал удирдах албан тушаалтнаар батлуулах зэрэг болно.

Заавар, журам

Заавар нь журмаасаа илүү өргөн хүрээг хамардаг. Тодруулбал, заавраас журам

нь, журмаас дүрэм нь урган гардаг. Заавар нь дараахь асуудлуудыг тусгасан байна.

1. Нийтлэг үндэслэл

- Хууль зүйн үндэслэл

- Заавраар зохицуулах харилцаа

- Хамрах хүрээ

- Зорилго

- Баримтлах зарчим

- Ойлголт, нэр томьёо

- Бусад зүйл

2. Удирдлага зохион байгуулалт

- Тухайн үйл ажилллагаанд оролцогч талууд, тэдгээрийн хүлээх үүрэг

- Үйл ажиллагааны үе шат, зохион байгуулалт

- Оролцогч талуудын ажлын уялдаа холбоо

- Үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхтэй холбоотой бусад асуудлууд

3. Хийгдэх үйл ажиллагаа

- Үйл ажиллагаа, түүний дэс дараалал, арга хэлбэр, аргачлал, технологи, норм,

шаардлага

4. Бусад асуудлууд

5. Хавсралт, маягт, загвар

Журам нь дараахь асуудлуудыг тусгасан байна.

1. Нийтлэг үндэслэл

- Журмын зорилго

- Тухайн үйл ажиллагаанд дагаж сөрдөх хууль тогтоомж, эрх зүйн актуудын нэр

- Зохицуулах харилцаа, хамрах хүрээ

- Шаардлагатай бол нэр томьёоны тайлбар

2. Үйл ажиллагааны зохион байгуулалт. Энэ нь удирдах, зохион байгуулах, хяналт

тавих, болзол, шаардлага, хугацаа гэх мэт багтаан.а

3. Үе шат

4. Хийгдэх үйл ажиллагаа

5. Бусад асуудлууд

6. Хавсралт, загвар зэрэг болно.

Тайлан

Энэ нь төлөвлөгөө, даалгавар, үүргийг биелүүлэх талаар зохиосон ажил түүний

явц үр дүнг илтгэсэн баримт бичиг юм. Зохион бүрдүүлэлтэнд дараахь шаардлагууд

тавигдана.

- Байгууллагын нэр

- Баримт бичгийн нэр

- Огноо

- Бичвэр

- Хавсралтын тухай тэмдэглэл

- Гарын үсэг

- Тамга

- Тэмдэг

- Баримт бичиг боловсруулсан тухай тэмдэглэл

- Санамжид байгаа мэдээллийг эрж хайх тэмдэглэл зэрэг байна.

Мөн тайлан боловсруулахдаа дараахь зүйлсийг анхаарна. Үүнд:

- Тайлангийн зорилго нь өөрийн хийж гүйцэтгэсэн ажлыг бусдаар үнэлүүлж,

цэгнүүлэх явдал юм. Иймд тайлан бичихдээ энэ зорилгыг мартаж болохгүй.

- Тодорхой хугацаанд хийж гүйцэтгэсэн үйл ажиллагааг хамруулна.

- Тайлан бичихдээ эхлэл, өрнөл, төгсгөл гэж ангилан тус бүрт нь хамаарах

асуудлуудыг дэс дараатайгаар оруулна. Эхлэл хэсэгт тухайн хугацаанд тавьсан

зорилт, түүнийг хэрэгжүүлэх зорилгоор авч хэрэгжүүлсэн нийт арга хэмжээ,

биелэлт, хугацаа, хэрэв хугацаа хойшилсон, тасарсан зэрэг саатал гарсан бол

шалтгаан зэргийг тоо болон хувиар илэрхийлнэ. Өрнөл хэсэгт зорилго, зорилтын

хүрээнд хийж гүйцэтгэсэн ажлаа чиглэлээр нь ангилан, чухал ач

холбогдолтойгоос нь эхлэн дараалж бичнэ. Төгсгөл хэсэгт хийж гүйцэтгэсэн

ажилдаа дүгнэлт өгч, цаашдын зорилтоо дэвшүүлэн, түүнд хүрэх арга замаа

тодорхойлно. Ингэхдээ хүрсэн үр дүн, олсон ололт амжилт, гаргасан алдаа

дутагдал зэргийг харьцуулах ба цаашид тавьсан зорилгодоо хүрэх хүсэл эрмэлзэл

дүүрэн байгаагаа илэрхийлсэн байдлаар бичих нь зүйтэй. Мөн хувийн ажлын

тайланд ажил төрөлтөй холбоотой саналаа тусгаж болно.

Тэмдэглэл

Хурал, зөвлөгөөн, уулзалт, ярианы явц, гаргах шийдвэрийг хэлэлцсэн асуудлын

дэс дарааллын дагуу тодорхойлон тэмдэглэсэн зохион байгуулалтын баримт бичиг юм.

Тэмдэглэл дараахь бүрдлүүдтэй байна.

- Төрийн сүлд болон соёмбо

- Бэлгэдэл ба барааны тэмдэг

- Байгууллагын нэр

- Баримт бичгийн нэр

- Огноо

- Баримт бичгийн бүртгэлийн дугаар

- Баримт бичиг үйдсэн газрын нэр

- Баримт бичгийн нууцлалын талаарх тэмдэглэл

- Тэргүү

- Бичвэр

- Хавсралтын тухай тэмдэглэл

- Гарын үсэг

- Тамга, тэмдэг

- Санамжид байгаа мэдээллийг эрж хайх тэмдэглэл

Тэмдэглэл хөтлөхдөө дараахь зүйлсийг мөрплөг болгоно.

- Хэлэлцэж буй асуудал, түүнтэй холбогдуулж хийсэн мэдээлэл, хэлсэн үг, санал

дүгнэлт, удирдлагын шийдвэрийг ойлгомжтой, үнэн зөв, тодорхой тусгана.

- Үйл явдлын дэс дарааллыг баримтлана.

- Хурлын тэмдэглэлийн эцэст хэзээ дууссаныг бичнэ.

- Тэмдэглэлийг албан ёсоор томилогдсон ажилтан буюу хурлын нарийн бичгийн

дарга хөтлөх ба хурлын дарга хянана.

- Мөн тэмдэглэлийг хөтөлсөн, хянасан албан тушаалтнууд гарын үсэг зурж, тамга

тэмдгээр баталгаажуулна.

- Хуралд оруулж хэлэлцсэн баримт материалыг хэлэлцсэн дарааллын дагуу

дугаарлан, тэмдэглэлд хавсаргана.

Тэмдэглэл удиртгал, өрнөл, төгсгөл гэсэн 3 хэсэгтэй.

Удиртгал хэсэгт: хурал, зөвлөгөөн болсон газар, хугацаа, оролцсон хүмүүсийн

бүрэлдэхүүн, нэр, хурлын дарга, тэргүүлэгчдийнн нэр, албан тушаал болон хэлэлцсэн

асуудлуудын тоймыг тусгана.

Өрнөл хэсэгт: хэлэлцсэн асуудал, тавьсан илтгэл, сонсгол, түүнтэй холбоотой

гарсан асуулт, хариулт, санал шүүмжлэл, үнэлэлт дүгнэлтийг хүн тус бүрээр нь бичнэ.

Төгсгөл хэсэгт: хурлын шийдвэрийг тэмдэглэнэ. Үүнд, удирдлагын дүгнэлт,

хурлын шийдвэр хамрагдана. Хурлаас гарсан шийдвэрийг хэлэлцсэн асуудлын

дарааллын дагуу дугаарлаж бичих ба хийж гүйцэтгэх ажил, хугацаа, хариуцагч,

гүйцэтгэгч болон эргэх холбоо нь тодорхой байх ёстой.

Гэрээ

Хэлэлцэгч талууд харилцан тохиролцсоны үндсэн дээр хүлээх эрх, үүрэг,

хариуцлага бичиж баталгаажуулсныг гэрээ гэнэ. Гэрээний бүрдүүлэлтэнд:

- Байгууллагын нэр

- Баримт бичгийн нэр

- Огноо

- Баримт бичгийн бүртгэлийн дугаар

- Баримт бичиг үйлдсэн газар

- Баримт бичгийн нууцлалын талаарх тэмдэглэл

- Бичвэр

- Хавсралтын тухай тэмдэглэл

- Гарын үсэг

- Тамга тэмдэг

- Баталсан тэмдэглэл

- Зөвшөөрсөн тэмдэглэл

- Санамжид байгаа мэдээллийг эрж хайх тэмдэглэл зэрэг байна.

Гэрээг зохицуулж байгаа харилцаа, хамаарч буй үйл ажиллагааг нь харгалзан

ангилахдаа:

- Хамтран ажиллах

- Ажил гүйцэтгэх

- Хөдөлмөрийн

- Хөрөнгө итгэмжлэх

- Зуучлалын

- Бэлэглэлийн

- Зээлийн

- Түрээсийн

- Даатгалын

- Сургалтын

- Худалдах, худалдан авах

- Бусад

Гэрээ нь зохион байгуулалтын төдийгүй эрх зүйн шинжтэй баримт бичиг юм.

Тиймээс гэрээ хийхдээ хууль тогтоомжид нийцсэн, талууд эрх тэгш байх, талуудын

үүрэг хариуцлага тодорхой байх ёстой. Гэрээ нь удиртгал, бичвэр, төгсгөл,

баталгаажуулалт гэсэн хэсгүүдтэй.

Удиртгал хэсэгт гэрээ байгуулагч талуудын нэр, гэрээ байгуулах хууль зүйн

үндэслэл, гэрээгээр зохицуулах харилцаа, гэрээний хамрах хугацаа зэргийг зохицуулна.

Бичвэр нь гэрээний үндсэн хэсэг бөгөөд үүнд гэрээ байгуулагч талуудын хүлээх

үүрэг, хариуцлага, эрх хэмжээ, гэрээний үндсэн ба нэмэлт нөхцөл зэргийг тодорхой дэс

дараатайгаар ангилан бичнэ.

Төгсгөл хэсэгт гэрээг цулах, хүчинүй болгох нөхцөл болон гэрээг зөрчсөн

тохиолдолд хүлээх хариуцлага зэргийг тусгана.

Гэрээг 2 тал гарын үсэг зурж, огноог тэмдэглэснээр хүёин төгөлдөр болох бөгөөд

энэ нь гэрээний баталгаажуулалтын хэсэг юм. Энэ хэсэгт гэрээ байгуулагч талуудын

овог нэр, хаяг, харилцах утасны дугаар зэрэг мэдээлэл тусгагдах ёстой.

Мэдээлэл лавлагааны баримт бичиг боловсруулах

Мэдээлэл-лавлагааны баримт бичиг гэдэг нь байгууллага иргэдийн үйл

ажиллагааны талаар тодорхой мэдээ, мэдээлэл агуулсан байдаг. Үүнд илтгэл, илтгэх

хуудас, тодорхойлолт, мэдээлэл, санал, танилцуулга гэсэн 6 нэр төрлийн баримт бичг

орно. Ерөнхийдөө дараахь бүтэцтэй байна.

- Оршил буюу удиртгал

- Бичвэр

- Төгсгөл

Оршил буюу удиртгал хэсэгт:

- Тухайн баримт бичгийн зорилго

- Зориулалт

- Шалтгаан

- Үйл ажиллагааны хамрах хүрээ

- Хугацаа

- Бүрэлдэхүүн

- Хууль зүйн үндэслэл

Бичвэрт байгууллага, иргэдийг тодорхой мэдээллээр хангахад чиглэгдсэн бичлэг байна.

Төгсгөлийн хэсэгт санал, дүгнэлт, шийдвэр, хүсэлт, зөвлөмж, цаашдын зорилт, чиг

хандлагын талаар бичнэ. Тухайлбал, илтгэлийг хуралд оролцогсод, хамт олныг уриалын

дуудсан шинжтэй төгсгөдөг бол илтгэх хуудасны төгсгөлийн хэсэгт хийж гүйцэтгэсэн

ажлын үр дүн, ач холбогдлыг тодорхойлж, үнэлэлт дүгнэлт өгч, тухайн ажлыг

сайжруулах, боловсронгуй болгох талаар цаашид авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний

талаарх саналаа дэвшүүлнэ.

Илтгэх хуудас

Хүлээсэн үүрэг, ажил хэргийн явц, үрдүнгийн талаарх санал дүгнэлтээ холбогдох

байгууллага, албан тушаалтанд танилцуулсан баримт бичг юм. Бүрдэл нь:

- Байгууллагын нэр

- Баримт бичгийн нэр

- Огноо

- Баримт бичгийн нууцлалын талаарх тэмдэглэл

- Удирдлагын заалт

- Тэргүү

- Бичвэр

- Хавсралтын тухай тэмдэглэл

- Бичгийн хувийг илгээсэн тухай тэмдэглэл

- Гарын үсэг

- Баримт бичиг боловсруулсан тухай тэмдэглэл

- Санамжид байгаа мэдээллийг эрж хайх тэмдэглэл

Тайлан нь олон асуудал, сэдвийг хамардаг бол илтгэх хуудас нь тодорхой нэг

чиглэлд хамаарах ажил үүргийг хэрхэн биелүүлсэн явц, үр дүн ямар болсон талаар

тусгадаг. Илтгэх хуудас нь зохиомжийн хувьд эхлэл, өрнөл, төгсгөл гэсэн бүтэцтэй.

Эхлэл буюу оршил хэсэгт:

- Хууль зүйн үндэслэл

- Хийж гүйцэтгэсэн ажлын агуулга, зорилго

- Бүрэлдэхүүн

- Хугацаа

- Тухайн үйл ажиллагаанд баримталсан зарчим, хууль тогтоомж, эрх зүйн

актуудын тухай бичнэ.

Өрнөл хэсэгт хийж гүйцэтгэсэн ажил, авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээгээ тодорхой

асуудал, сэдэв, ач холбогдлоор нь ангилан төрөлжүүлж, логик дараалалтайгаар тусгана.

Төгсгөл хэсэгт хийж гүйцэтгэсэн ажлын үр дүн, ач холбогдлыг тодорхойлж, үнэлэлт

дүгнэлт өгч, тухайн ажлыг сайжруулах, боловсронгуй болгох талаар цаашид авч

хэрэгжүүлэх арга хэмжээний талаарх саналаа дэвшүүлнэ.

Тодорхойлолт

Үйл явдал бодит байдлын үнэн зөвийг нотлох зорилгоор холбогдох шийдвэр, мэдээ

баримтад үндэслэн гаргасан баримт бичиг. Бүрдлүүд нь:

- Байгууллагын нэр

- Баримт бичгийн нэр

- Байгууллагын хаяг

- Огноо

- Баримт бичгийн бүртгэлийн дугаар

- Харилцагч байгууллагын нэр, хаяг

- Тэргүү

- Бичвэр

- Гарын үсэг

- Тамга

- Тэмдэг

- Баримт бичиг боловсруулсан тухай тэмдэглэл

- Санамжид байгаа мэдээллийг эрж хайх тэмдэглэл

Байгууллагын үйл ажиллагааны нэг хэсэг нь өөрт хадгалагдаж байгаа албан ёсны

баримт мэдээнд тулгуурлан гадны байгууллага, иргэдийн хүсэлтээр шаардлагатай

мэдээллийг гаргаж өгөхөд чиглэгддэг ба энэ нь тодорхойлолт гэдэг баримт бичгээр

хэлбэрждэг. Дараахь хэлбэрүүдтэй. Үүнд:

- Зан байдлын

- Ажил байдлын

- Цалингийн

- Архивын

- Иргэний байдлын

Зан байдлын тодорхойлолт нь хувь хүний зан араншин, зан чанарын төлөвшилт,

хамт олон, нийгэмтэй харьцах хандлага, сонирхол зэргийн талаар бичнэ.

Ажил байдлын тодорхойлолт нь тухайн хүний төгссөн сургууль, эзэмшсэн

мэрэгжил, хийж байсан ажил, ажлын туршлага, ур чадвар, бүтээл туурвил, шагнал

урамшуулал, сахилга шийтгэлийн талаар бичих ба зорилго нь уг хүний ажилд хандах

хандлага ямар болох, цаашид ямар ажлыг хэрхэн хийж гүйцэтгэх боломжтойг

илэрхийлдэг.

Цалингийн тодорхойлолт нь иргэнийг ажилд авсан тушаал, цалингийн баримт

болон шагналт цалин, ур чадварын нэмэгдэл, илүү цаг, амралт, баяр ёслолын үед

ажилласаны хөлс олгосон тушаал шийдвэрийг үндэслэн гаргана.

Архивын тодорхойлолт нь байгууллага, иргэдийн хүсэлт захиалгын дагуу тодорхой

асуудал, сэдэвт холбогдох мэдээллийг архивын баримт, эх сурвалжид тулгуурлан

гаргасан, хууль зүйн хүчин төгөлдөр, албан ёсны баримт бичгийг архивын

тодорхойлолт гэнэ. Энэхүү тодорхойлолт нь:

- Сэдэвчилсэн

- Нийгэм, эрх зүйн шинжтэй

- Ураг төрлийн холбогдолтой гэж ангилагддаг.

Мән албан бичгийн бүрдлүүд болох албан байгууллагын хаяг, нэр, оршин буй газар,

бичвэрийн агуулга, албан тушаалтны овог нэр, цол зэргийг бүтнээр нь маш тодорхой,

журмын дагуу бичих ёстой. Албан бичгийн найруулгын үгийн сангийн нэг онцлог нь үгийн

хэрэглэгдэх хэмжээ нь олонтоо давтагдахаас гадна үндсэн утгаа алдахгүй байх бөгөөд

мэргэжлийн нэр томъёо их ордог байна.

- Жишээ нь: банк санхүүгийн байгууллагад: данс, тайлан, баланс, баримт

хуудас, тооцоо бүртгэл гэх мэт хэрэглэгдэх бөгөөд эмнэлэгийн байгууллагад:акт,

баримт, тодорхойлолт, онош тогтоох гэх мэт үгс ихээхэн хэрэглэгддэг юм.

- Ихэнх албан бичигт өөрийн биеийг "би" гэж бараг бичдэггүй, харин "миний бие"

гэсэн тогтсон үгээр найруулдаг. Мән та гэсэн үгийг хүндэтгэсэн, хандсан утга

илэрхийлэх үүднээс хэрэглэх явдал байдаг юм. Үгүйсгэх утгыг илэрхийлэхдээ -

мән, -үл, -анхаарвал зохино, -үл болно гэх үгсийг ашиглана.

- Харин өргөдөл, хүсэлт -уу, -үү, -гэх мэт сул үгсийг, ттүнчлэн -ба, - бөгөөд,

болон, буюу зэрэг холбоос үгсийг хэрэглэдэг. Мән -сугай, -сүгэй, -түгэй, гтун

зэрэг нөхцлүүд нь албан бичигт идэвхитэй хэрэглэгдэх бөгөөд голдуу, зарлиг,

тогтоол, тушаал зэрэг захирамжлалын бичгүүдэд тохиолддог.

- Агуулгын хувьд дэлгэрэнгүй, хураангуй байж болох авч, албан бичгийн

өгүүлбэр дунджаар 20-25 байдаг юм. Албан бичигт үгүйсгэх, батлах, тоочих

утгатай өгүүлбэрийг их ашиглах бөгөөд өгүүлбэрийн гишүүдийн байрыг дураараа

өөрчилж болохгүй. Хэрвээ тэгвэл албан бичгийн утга ойлгомжгүй, тодорхойгүй

болдог байна.

Ажил хэргийн захидал

Захидал бичихэд баримтлах зүйлс:

Ямар ч төрлийн ажил хэргийн захидал бичихдээ доорх зүйлсийг баримтлах нь зүйтэй. Үүид:

> Агуулга нь товч тодорхой, ажил хэрэгч байх

> Эмх цэгцгүй, хэт урт байхаас зайлсхийх

> Боловсон, нөхөрсөг, хэт албан буе байх

> Бүдүүлэг, хүйтэн хөндий байхаас зайлсхийх

> Чиглэсэн зорилготой байх

> Уран зохиолын хэлбэрээр бичихээс зайлсхийх

> Тодорхой мэдээлэл өгөх

> Сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлэхээс зайлсхийх

Захидал нь дараах хэлбэртэй байх ёстой байдаг билээ.

1. Богино байх: Зөвхөн хэлэх гэсэн санаагаа тусгасан байх хэрэгтэй. Аль

болох богино үг, өгүүлбэр, хэегүүдээс бүрдсэн байх нь илүү зохистой

юм.

2. Энгийн байх: Юуны өмнө ямар мэдээлэл дамжуулах гэж буйгаа тогт.

Хэллэг тоггуун, чөлөөтэй, өгүүлбэрийн бүтэц хоорондоо нягт

уялдаатай, уншигч хүн захидлын доторх бүх мэдээллийг

орхигдуулалгүйгээр хүлээн авахуйцаар өгүүлбэрийг найруулсан байх

шаардлгатай.

3. Итгэл үнэмшил, төрүүлэхүйц байх: Хэрэглэж буй үг, өгүүлбэрүүд аль

болох хийсвэр буе маш тодорхой байх хэрэгтэй. Захидлын доторх гол

санааг тодотгож өгвөл сайн.

4. Үнэнч байх: захидлаа чөлөөтэй, хуучирч хоцрогдсон үг хэллэг

хэрэглэлгүйгээр чин сэтгэлээсээ бичих нь чухал юм.

Ажил хэрэгч захидлын бүтэц, зохион байгуулалт

Захидал бүхэлдээ нэгэн загвараар бичигдсэн, доорх бүтцийн элемент нэг бүрийг аль

болох тодорхой илэрхийлсэн байх шаардлагатай.

П Зорилго: Нэгдүгээр хэсэгт захидлыг ямар зорилгоор, юуны төлөө

бичиж байгааг илэрхийлсэн байна.

П Нөхцал байдал: Хоёрдугаар хэсэг болон дараагийн хэсгүүдэд уг

захидлыг бичих болсон шалтгаанаа дурдана.

П Үйлдэл: хамгийн сүүлийн нэг болон хэд хэдэн хэсэгт авах гэж буй

арга хэмжээний талаар бичнэ. Түүний дотор хүсэлт, зөвшөөрөл,

зөвшөөрөхөөс татгалзах, дэмжих эсэх зэрэг санаануудаа гаргасан

байна.

Захидлыг тодорхой, амархан ойлгодохуйц бичнэ. Үүнд:

□ Нэг өгүүлбэрт зөвхөн нэг санааг илэрхийлсэн байх нь зүйтэй.

Ш Нэг хэсэгт зөвхөн нэг сэдвийн талаар өгүүлсэн байвал зохино.

п Нэг захидал зөвхөн нэг үндсэн асуудлын талаар бичигдсэн байх хэрэгтэй.

Захидал нь чөлөөтэй, ойлгож хүндэтгэсэн аястай байна.

0 Уншигч хүний нөхцөл байдлыг ойлгосон байх хэрэгтэй. Угшигчийн оронд

өөрийгөө тавьж, бодох нь зүйтэй. Ямар үг, хэллэг, хэсгүүд нь таны хүсч буй

хариу үйлдлийг хийхэд хүргэх вә гэдгйиг бодох нь зүйтэй хэрэг юм.

[| Уншигчийг сүрдүүлэхээр оролдож болохгүй. Энә нь уншигчийг хилэгнүүлж,

захидлын зорилго биелэхгүйд хүрнэ.

П Захидлын агуулга шударга уншигчийн ашиг сонирхолд нийцсэн товч, ажил хэрэгч

байх шаардлагатай.

Захидал бичих загвар

2008 оны 10 дугаар сарын 21

Ноен ............

Албан тушаал

хаяг

Ноён

Ажил хэргийн захидал бичихэд догол мөр гаргадаггүй. Мән бүх мөрүүдийг зүүн захаас нь

эхлүүлэн бичнэ. Энә нь бичих хугацааг тодорхой хэмжээгээр хэмнэдэг байна. Хаяг болон гарын

үсгийн ард мән цэг байдаггүй.

Энә зәгвар нь үр ашигтай бөгөөд ажил хэрэгч байдлыг илэрхийлдэг учраас эдүгээ маш өргән

хэрэглэгддэг загвар юм.уг загвар нь мән харахад ч эвтэйхэн харагддаг учир онцлогтой.

Таныг хүндэтгэсэн.

Албан тушаал Нэр

ЛЕКЦ-10

Үгэн бус харилцаа

Үгэн буе харилцааны тусламжтайгаар санаа бодлоо илэрхийлэх үед үйл хөдлөл, дохио зангаа нь юу

хэлэх, ямар мэдээ дамжуулах гэж байгаатай нийцэж байх ёстой. Ингэж эс чадвал үгэн буе дохио

тэмдгийн мэдээ дамжуулалт нь гажиж эхэлнэ.

Үгээр дамжсан мэдээллийн үлэмж хэсэг нь биеийн хөдөлгөөн, дохио зангаа болон хоолойн

өнгөөр хүлээн авагддагийг судлаачид тогтоожээ. Дамжуулж буй мэдээллийг 55% нь биеийн

хөдөлгөөн, дохио зангаагаар, 38% нь үгийн авиа, дуу хоолойн байдлаар, зөвхөн 7% нь ярилцаж буй

хүндээ үгээр шууд хүрдгийг Мехребиен гэдэг судлаач тогтоожээ.

Үгэн буе харилцааны төрөлд :

1. Бие

2. Орон зай

3. Цаг хугацаа ордог.

Бие: Бие болон физик хөдөлгөөнөөр үгийг дамжуулж болдог. Гараараа даллах, духаә үрчийлгэх,

инээмеэглэл, Бусад руу харахдаа бид хэд хэдэн зүйлийг дамжуулах бөгөөд бусад маань ч бидэнд буцааж

мэдээллийг дамжуулдаг. Баяртай байх, гайхах, уйлах, уурлах, уйтгартай байх зэргээр нүүрний байдлаар ч

бид хоорондоо харилцаж байдаг.

Гар, хәл, их бие, толгойны хөдөлгөөн нь үггүй мэдээллийг дамжуулж байдаг. Үүнийг бид дохио

зангәа гэдэг. Хувцас, үс, гоёл чимэглэл, нүүрний будаг зэрэг биеийн харагдаж байгаа байдал ч гэсэн

үггүй харилцаа юм. Мэдээжийн хэрэг албан ёсны семинарт жинс өмедөггүй.

Биеэр илэрхийлэгдэх харилцааны төрөл:

1. Биеийн төрх, үйл хөдөлгөөн

2. Нүүрний хувирал

3. Нүдний харц

4. Дууны өнгә, аялга

Биеийн төрх, үйл хөдөлгөөн: Ярьж байгаа хүн ямаршуу байдлаар сууж байна эсвэл зогеож

байна гэдгээр нь өөрөөр хэлбэл түүний үйл хөдөлгөөнөөр ярианы үйл ба мэдрэмжийг тодорхойлдог.

Ярьж байгаа хүн маань ярианыхаа явцад бидән рүү бага зэрэг тонгойвол санаа тавьж байна гэж

ойлгодог. Сандлынхаа түшлэг налж, ар тийшээгээ гэдийсэн жевжл буйдан дээрээ цалгар назгайгаар

суусан хүмүүстэй ярилцахад тиим ч таатай сэтгэгдэл төрдөггүй. Чөлөөтэй байрлалаар байгаа

хүмүүстэй ярилцахад хангөн хялбар байдаг.

Гар, хөлийн ихэнх дохио зангаа, үйл хөдлөлийн утга учрыг хүмүүс тодорхой хэмжээгээр

ойлгодог. Жишээ нь: гар, хөлөө зөрүүлэх нь үл итгэсэн байдал, өөрийгөө хамгаалсан байдлыг илтгэнэ.

Шәнаагаа тулж суусан бол бодолд орсны шинж тэмдэг. Ташаа тулсан зогсолт бардам, гэм буруугүй

гэдгээ илтгэсэн байдал эсвэл ажиллаж эхлэхэд бэлэн гэсэн үг юм.

Нүүрний хувирал: Хүний сэтгэлийн хөдөлгөөнийг илэрхийлдэг гол үзүүлэлт бол нүүрний

илэрхийлэл юм. Аз жаргал хайр дурлал, гэнэтийн учрал зэрэг баярт мөчүүдийг хүний нүүрнээс

хялбархан мэдэж болдог. Харин эсрэг мэдрэмж болох гуниг, уйтгар, уур хилэн ба үзән ядах байдал мән

атаа хорсол зэргийг хүний нүүрнээс олж харахад хэцүү байдаг. Сэтгэл хөдлөл нь дийлэнхи тохиолдолд

дараахи байдлаар илэрдэг.Үүнд:

Гайхшрал: нүдээ том болгож, хөмсгөө дээш нь өргән, уруулын үзүүр доошилж амаа бага зэрэг

ангаасан байна.

Айдас: Хөмсөгөө бага зэрэг дээш нь өргөж, нүдээ том болгосон, уруулын хоёр өнцөг доошилж

хажуу тийшээгээ сунгаж амаа ангайсан байна.

Үзән ядах: Хөмсөгөө зангидаж, хамраа сэртийлгэн, уруулаа хазлах буюу эсвэл бага зэрэг

төмбийлгөх ба дээд доод уруул хийлсэн байна.

Аз жаргал: Харц тайван, уруулын гаднах өнгөц дээшилсэн байна.

Инээмсэглэл нь нөхөрсөг байдал, дэмжлэг хүссэн хэрэгцээний илэрхийлэл болдог. Үүний

сацуу хүний үйл, сэтгэл хөдлөлийг илэрхийлдэг элемент юм.

Нүдний харц: Харцаар холбогдох харилцааны нэгэн чухал хэсэг байдаг. Ярьж байгаа хүн рүүгээ

харна гэдэг нь зөвхөн сонирхохын үүднээс биш, ярьж байгаа зүйлд анхаарлаа төвлөрүүлэхэд тусладаг.

Тааламжтай сэдвээр яриа өрнөсөн үед харцаар ойлголцох холбоог дэмжих боломж их байдаг.

Харин тааламжгүй эсвэл хүндрэлтэй асуудлыг шийдэж байхад энэхүү аргыг хэрэглэхээс аль болох

зайлсхийдэг. Харцаар шууд харьцах холбооноос зайлсхийж татгалзах нь ярилцагчийнхаа байдлыг

ойлгосон, хүндэтгэлийн илрэл юм.

Харцаар холбогдох харилцаа нь яриаг зохицуулж удирдахад тусална. Ярьж байгаа хүн

сонсогчийнхоо харц руу ширтэж, дараа нь харцаа өөр зүг рүү чиглүүлж өөрчилж байвал яриагаа

дуусгаагүйн илрэл юм. Ярианы төгсгөлд ярьж байгаа хүн ярилцагчаа эгцлэн харах нь " Би бүгдийг

хэллээ, одоо таны ээлж боллоо" гэж мэдээлсэнтэй ижил юм.

Дууны өнгә, аялга: Дууны илэрхийлэл нь үгээ сонгож хэлэх ба нүур царайны зэрэг илрэлтэй

ижилхэн ач холбогдолтой.

Дууны өнгә харилцан ярилцагчаа ойлгох онцгой үнэтэй түлхүүр юм. Мэдрэмжийн

илэрхийлэл нь хэлж байгаа үгнээсээ ямар ч хамааралгүйгээр явагдаж байдаг.

Дууны хүч чанга, сул нь ярьж буй хүнийхээ мэдээллийг ангилахад ашигтай дохио юм.

Жишээ нь: Эх оронч үзэл, баяр баясгалан, итгэл найдварыг алдах мэдрэмжүүд чанга дуугаар илэрдэг.

Зовлон, гуниг уйтгар, ядарсан байдал зэрэг мэдрэмжүүд зөөлөн, төгсгөл рүүгээ намуун өнгә аястайгаар

илэрдэг.

Ярьж байгаа хүний мэдрэмжийг илэрхийлдэг өөр нэг зүйл бол ярианы хурд юм. Хүмүүс сэтгэл

хөдөлсөн, ятгаж итгүүлэх гэсэн юмуу, эсвэл хувийн бэрхшээл зовлонгоо хэлэх үөдээ хурдан ярьдаг.

Удаан яриа нь дарамтанд байгаа, эсвэл зовлон учирсан, ядарсан үед илэрнэ. Сэтгэл хөдөлсөн эсвэл

харилцан ярилцагч биднийг хуурах гэж оролдсон тэр агшинд үг ярианы алдаа их гаргадаг.

Үүнээс гадна уулга алдах, хараал ерөөл хэлэх, санаа алдах, тавгүйтэж ханиалгах, шуухинаж

амьсгаадах зэргийн утга учрыг ойлгох нь чухал юм. Дуу чимээ нь үгнээс илүүтэйгээр тухайн хүний

санаәг илэрхийлдэг.

Орон зай: Харилцаж буй талуудын хоорондын хол ойрын зайны харилцаанд үзүүлэх нөлөөг

хэлнэ. Зарим менежер хүмүүсийг чөлөөтэй байлгахын тулд өрөөндөө том ширээ тавиагүй байдаг.

Харилан ярилцагч сандал дээрээ урагшилж суух нь ярианд оролцох сонирхол нь нэмэгдэж буйг

илэрхийлнэ.

Орон зайг 4 хувааж үздэг.

1. Ойр дотно харилцаа буюу 46 см хүртэлх

2. Хувийн харилцаа буюу 46-122 см

3. Албаны харилцаа буюу 122-366 см

4. Нийтийн харилцаа буюу 366 см- харагдах, сонсогдох орчин хязгаарлагдах

хүртэлх

Цаг хугацаа: Ажил хэрэгч хүн ажлын цаг зарцуулалтандаа байнга хяналт тавьж байх ёстой. Ажлын

цаг зарцуулалтандаа өөрөө үнэлгээ өгч , алдаа оноогоо олж харж байх ньчухәл.

Ли Якокка " Менежерийн карьер" номондоо " Энә жил амраагүй гэж ярьж байгаа хүнийг би ажил

хэрэгч хүн гэж хэлж чадахгүй. Амрах цаг гаргаж чадахгүй байгаа бол тэр сайн зохион байгуулагч биш"

гэж бичсэн байдаг.

Урьдчилан сайтар бодож боловсруулсан, хэлбэржсэн үйл ажиллагаанд цаг бага зарцуулдаг нь

хэн бүхэнд ойлгомжтой боловч хүмүүс тэр бүр хэрэгжүүлдэггүй.

Цагийг төлөвлөх хэрэгтэй. Ажлын өдрийн цагаа 100% ачаалалтай байхаар төлөвлөх хэрэггүй. Учир нь

урьдчилан бодож төлөвлөөгүй зүйлтэй өдөр тутам учирч байдаг тул 60 орчим хувийг нь чамбай

төлөвлөх хэрэгтэй. Үгэн буе харилцаа нь дарәәх үүргүүдтэй.

1. Тодорхой болон тодорхой буе мэдээллээр хангах

2. Ярилцлагын урегалыг зохицуулах

3. Сэтгэл хөдлөлийг илэрхийлэх

4. Үгэн мэдээллийг өргөжүүлэн баяжуулах

5. Бусдыг удирдах, хянах ба бусдад нөлөөлөх

6. Тодорхой зорилгыг биелүүлэх.

ЛЕКЦ-11

Сонсох чадвар

ХАРИЛЦААНД САЙН СОНСОГЧ БОЛОХ НЬ

Хоёулаа нүүр нүүрээ харан харилцаж байгаа үедээ ч гэсэн та сайн сонсогч байх ёстой

бөгөөд

ямар харилцаанд орж байгаагаас шалтгаалаад сонсохуйн өнгө аяс өөр байдаг. Жиш

ээ нь:

рефлексив бус, рефлексив, емпати гэх мэт сонсохуйн аяс байдаг. Рефлексив биш сонсг

ол бол

бусдын яриаг хөндлөнгөөс тасалдуулахгүй чимээгүй байж анхааралтай сонсох энгий

н арга.

Шинээр ажилд хүн авахдаа, мэдрэлийн эмч өвчтнөө үзэхдээ энэ аргаар ихэвчлэн с

онсдог.

Рефлексев аргаар сонсох нь яриаг тодруулах, утгачлах гэсэн эргэх холбоотойгоор с

онсож

мэдээллийг нарийвчлан ойлгодог.

Эмпати гэдэг бол нөгөө хүнийхээ уйтгар гун

иг, зовлон

жаргал зэрэг бүхий л мэдрэмжийг ойлгосноор эргэж хариулж харьцахыг хэлнэ. Энэ бол ха

мгийн

ойр дотны харилцаа юм.

ХЭРХЭН ЗӨВ СОНСОХ ВЭ?

Харилцаа нь ямар зорилго агуулж байгаагаас шалтгаалахгүйгээр, яриаг зөв сонсож сурах

аргыг

мэдэж байх нь чухал.

1. Юуны түрүүнд бусдыг хэрхэн сонсдог, өөрийнхөө хэвшлийг сайтар мэдэж ав. Та

ны сайн

тал юу вэ? Ямар алдааг гаргадаг вэ? Хүмүүсийг хэт их хурдан дүгнэдэг биш би

з? Ярьж

байгаа хүнийхээ ярианы дундуур орж, түүний хэлэх гэсэн үгийг нь тасалдаг

уу? Та

асуултанд хариулахдаа ихэвчлэн ямар алдаа гаргаж болзошгүй гэж үздэг вэ? Ө

өрийн

харилцаанд гаргадаг алдаа дутагдлыг сайн мэдэх нь хүмүүсээс сонсох ч

адвараа

дээшлүүлэх анхны алхам юм.

2. Хүмүүс хоорондын харилцааны төлөө хүлээх хариуцлагаас бүү зайлсхий. Хар

илцаанд

хоёр хүн орлцож нэг нь ярьж нөгөө нь сонсох бөгөөд, хоёулаа үүргээ заавал соли

лцдог.

Хэрвээ ярьж байгаа асуудал ойлгомжгүй байвал хэлсэн үгийг нь тодотгох маягаа

р буюу

давтан хэлж зөв эсэхийг лавлаж, буруу хэлсэн тохиолдолд залруулна уу? гэж

хүсэх.

Ойлгохгүй байгаа тухайгаа та л өөрөө хэлэхгүй бол нөгөө хүнд мэдэх арга байхгүй.

3. Бие бялдарын хувьд анхааралтай бай. Ярьж байгаа хүнийхээ урдаас нь хар. Ха

рилцан

харцаараа ойлголцох холбоосыг байнга хэрэглэж бай! Таны биеийн байрлал

ба гар

хөлийн дохио, хөдөлгөөн нь хир зэрэг анхааралтай сонсож байгааг тань илэ

рхийлж

байдаг. Харилцан ярилцаж байгаа хүнээсээ байвал зохих орон зайд байна уу, ү

гүй юу

гэдгийг хяна. Анхааралтай ханддаг, амьд хүнтэй харьцахыг хүсч байгаа гэдгийг

байнга

санаж яв.

4. Харилцан ярилцагчынхаа ярианд анхаарлаа төвлөрүүл. Орчны дуу чимээг

/зурагт,

радио/ аль болохоор багасга. Оюун санаагаа “хэсэн тэнүүчлэх” –

ээс хамгаал. Бие

бялдарын анхаарал ба ярианы идэвхи зэрэг нь юу ярьж байгаад анхаарлаа

төвлөрүүлэхэд тусална.

5. Ярьж байгаа хүнийхээ үгний утга санааг ойлгохоос гадна түүний мэдрэмжийг о

йлгохыг

хичээ. Хүмүүс өөрийн санаа бодол, мэдрэмжээ нийгмийн тогтсон хэм

хэмжээнд

зохицуулан “кодлосон” байдлаар дамжуулдаг. Зөвхөн дамжуулсан мэдээлэл би

ш, бас

мэдрэмжийг сонсдог. Жишээ нь: “Би ажлаа энэ захидалаар дуусгалаа” гэж х

элэх нь

“бурхан минь би энэ хараал идсэн захиагаар өнөөдрийн ажлыг дуусгах цаг и

рдэг юм

байжээ ” гэснээс шал өөр санааг бас мэдрэмжийг илэрхийлж байгаа биз дээ. Агу

улга нь

адил боловч сүүлчийнх нь мэдээлэл мэдрэмжийг илэрхийлж байна. Анх

ааралтай

удирдагч хүн үгийн утга санаанаас гадна мэдрэмжийг ойлгодог учраас ямар н

эг үүрэг

даалгавар өгөхийнхөө өмнө харилцаандаа бүр их амжилт олдог. Өөрөөр

хэлбэл

мэдрэмжийг ойлгодоггүй дарга зүгээр л дараачийн ажлыг нь хийх ёстой юм ш

иг өгдөг

бол, харин энэ хүн мэдрэмжийг ойлгосон учраас өгөх үүрэгтээ түүнийг нь бо

долцоно

гэсэн үг юм.

6. Невербаль дохиог ажигла. Харилцааны

дийлэнхи нь невербалаар явагддаг учир

ганцхан үгэнд биш, бас дохио,илэрхийлэлд анхааралтай ханд.

Ярьж байгаа хүнийхээ нүүрний байдлыг ажигла.

Тань руу байнга харж байна уу, харилцан

бие биенээ харцаараа дэмжсэн холбоосонд хир зэрэг орж байна. Дууны өнгө аяс, я

рианы

удаан хурдныг ажигла. Ярьж байгаа хүн танаас хир зэрэг хол, ойр зогсож эсвэ

л сууж

байна. Дохио ярианы дуу чанга эсвэл сул болгохоор ярианд нөлөөлж байна уу

. Эсвэл

дохио нь ярьж байгаа зүйлийнхээ эсрэг байна уу.

7. Ярьж байгаа хүнээ дэмжсэн аясыг тогтвортой барь. Энэ нь харилцаанд тааламжт

ай уур

амьсгалыг бий болгоно. Дэмжлэгийг ярьж байгаа хүн хэдий чинээ сайн мэдрэ

х тусмаа

төдий чинээгээр бодсоноо илэн далангүй ярьдаг. Сонсож байгаа хүний зүгээс яма

р нэгэн

эсрэг байрлал гарвал хамгаалах байдалд орж, өөртөө итгэл муутай болох

бөгөөд

харилцаа маш их болгоомжтой явагдана.

8. Ойлгож байгаагаа илэрхийлж бай. Үнэн хэрэг дээрээ ярьж байгаа хүн хэлэх гэж ям

аршуу

байдалтай байгааг мэдэхийн тулд рефлексив аргаар сонс. Эмпати харилцаан

ы ярьж

байгаа хүнээ зөвхөн дэмжих биш, бас мэдээллийг үнэн зөв ойлгоход ашигтай.

9. Өөрийгөө сонс. Өөрийгөө сонсож сурах нь бусдыг сонсож сурахад маш их чухал х

эрэгтэй.

Ямар нэгэн зүйлд санаа зовсон, эсвэл сэтгэл хөдөлсөн үед бол харин бусды

н яриаг

сонсохыг танд зөвлөе. Хэрвээ хэн нэгний мэдээлэл таны сэтгэлийг хөдөлгөвөл тү

үнийгээ

тэр дор нь илчил. Энэ нь тухайн тохиолдлыг улам ойлгомжтой болгох ба бусд

ын үгийг

сонсож сурахад тань улам дөхөм үзүүлнэ.

10. Хүсэлтэд нь зохих байдлаар хариул. Ярьж байгаа хүний зорилго нь ихэвчлэн яма

р нэгэн

зүйлийг авах, жишээ нь: мэдээлэл эсвэл санал дүгнэлтийг өөрчлөх, ямар нэг юм

хийхийг

хүсэх. Энэ тохиолдолд хамгийн оновчтой хариулт өг.

ХҮМҮҮСИЙН ҮГИЙГ СОНСОЖ БАЙХДАА ДАРААХ ЗҮЙЛИЙГ ХЭЗЭЭ Ч БИТГИЙ Х

ИЙ

1.

Дуугүй байна гэдгийг анхааралтай байна гэж битгий ойлго. Тэр

өөр юм

бодоод суугаад байж ч магадгүй. Санасан бодсоноо ярьж бас м

эдээлэл

боловсруулахын зэрэгцээгээр гадна хүнийг сонсож чадах ч

адварыг

хамтад нь сайн эзэмшсэн хүмүүс тааралддаг. Ярих, сонсохын ал

инд нь ч

гэсэн ердийн байдлаар амархан шилжиж чаддаг байх хэрэгтэй.

2.

Сонсож байна гэж битгий дүр үзүүл. Энэ бол ямар ч ашиг өг

өхгүй. Та

хичнээн оролдсон ч гэлээ уйтгартай ба сонирхолгүй байдал тань нүүр цар

ай, үйл

хөдлөлөөр илэрдэг гэдгийг хэзээ ч мартаж болохгүй. Харин үүний оронд, тухай

н мөчид

түүнийг хүлээж авах боломжгүй гэдгээ шударгаар хүлээвэл илүү зохимжтой. Жи

шээ нь:

ажил ихтэй байна гэх мэтчилэн…

3.

Ямар нэгэн зорилгогүйгээр хүний яриаг бүү тасалдуул. Нийгмийн харилцаа

ны явцад

бидний ихэнхи нь тухайн үед өөрөө ухамсарлахгүйгээр, үгийн дундуур орж т

асладаг.

Удирдах ажилтнууд доод албан тушаалынхантай ярьж байхад түүний ярианы д

ундуур

орж тасалдуулах нь эсрэг тохиолдлоос илүү дийлэнхи байна. Эрэгтэйчүүд эмэгтэйч

үүдийг

бодоход хүмүүсийн үгийг таалдуулах нь харьцангуй их. Хэрвээ зайлшгүй тох

иолдолд

гараад дундуур нь орох шаардлага байвал дараа нь нөгөө

хүндээ яриагаа

үргэлжлүүлэхэд нь туслах хэрэгтэй.

4.

Дүгнэлт хийхдээ бүү яар. Хүн бүрт өөрийн эрхгүйгээр ярианых нь өнгө аясаас

хамаарч

/ухамсарлахгүйгээр/ бусдыг шүүж, дэмжих, эсвэл эс дэмжих хандлага байдаг. Ий

мэрхүү

хийсвэр үнэлэмж нь нөгөө хүнийг өөрийгөө хамгаалах байрлалд оруулдаг.

5.

Маргааны үед өөрөө өөрийгөө битгий барьж өг. Ярьж байгаа хүнтэй санаа бод

лоороо

зөвшилцөхгүй байгаа бол мэдээжийн асуудал сонсохоо зогсоож өөрийн санаа

бодлоо

хэл. Харин маргалдаж эхэлбэл, өөрийн үзэл бодлын үндэслэлд хэт их итгэж

, нөгөө

хүнийхээ яриаг сонсох чадваргүй болдог. “Үүнийг л би танд эртнээс хэлье гэж бод

сон юм

шүү дээ” гэх жишээтэй. Хэрвээ жинхэнээсээ зөвшилцөхгүйд хүрвэл, ярилцагчынха

а яриаг

дуустал нь сонсож, чухам юун дээр санал нийлэхгүй байгаа эсэхийг мэдэж, дараа

нь үгээ

хэлэхийг таньд зөвлөж байна.

6.

Асуултыг хэт олноор битгий тавь. Хэлсэн зүйлийг лавлах маягаар асуух нь

ашигтай.

Тодорхой хариултыг шаардсан хаалттай асуултыг маш их сайн бодож нэгтгэж байж

асуух

нь чухал. Ярьж байгаа хүнийхээ санааг тодорхой гаргаж ирэхийн тулд хэ

рэглэдэг

нээлттэй асуултуудыг хэрэглэхдээ маш их болгоомжтой байх нь зүйд нийцнэ.

Асуултыг

хэт их олноор тавих нь ярьж байгаа хүнээ дарамталдаг бөгөөд идэвхийг нь бу

уруулж

өөрийгөө хамгаалах байдалд оруулдаг.

7

“Би таныг маш их сайн ойлгож байна” гэж ярилцагчдаа хэзээ ч битгий хэл. Инг

эж хэлэх

нь түүнийг сонсож байгаа гэсэн өөрийн санаагаа итгүүлж, илүү ойлгуул

ах гэсэн

оролдлого болж хувирдаг. Үүний оронд түүнийг сонсож байгаагаа илэрхийлж, жи

шээ нь:

“таны сэтгэл тавгүй байгаа юмуу даа”, “таныг хэн нэгэн хүн гомдоов уу гэ

ж надад

санагдаж байна” гэх мэтчилэнгээр тухайн байдлыг харгалзан хариу илэрхи

йлэхийг

зөвлөж байна.

8. Сэтгэл хөдөлсөн үгийг сонсоод хэтэрхий мэдэрч, зүрх сэтгэлдээ ойр

битгий хүлээж ав. Ярилцагч сэтгэлийн хөдөлгөөн ихтэй байвал

болгоомжтой байх бөгөөд түүний мэдрэмжинд бүү автагд.

Тэгвээс

мэдээллийн утга алдагдаж болно. Сэтгэлд хөдлөлд автагд

сан үг,

илрэлд болгоомжтой хандаж, зөвхөн утга санааг сонс. Яаг

аад вэ?

гэвэл таны өөрийн мэдрэмж таны жинхэнээр мэдэж авах ёстой байсан зүйлийг хааж са

атуулж

болзошгүй.

9. Хүнийг хүсээгүй байхад зөвөлгөө битгий өг. Хэзээ ч тусладаггүй хүн хүсээгүй зөвлөгөө

г өгдөг

гэсэн дүрэм байдаг. Харин жинхнээрээ тухайн хүн тусламж хүсч байгаа бол, та рефлексив

аргыг

хэрэглэж чухам юуг хүсч байгааг мэдрэх хэрэгтэй.

10. Хүний яриаг сонсох үйлдлийг хоргодох байр мэтээр ашиглаж болохгүй. Идэвхигүй,

өөртөө

итгэл муутай зарим хүмүүс заримдаа харилцаанаас ба өөрийгөө илчлэхээс за

йлсхийн

хаацайлахын тулд сонсох аргыг ашигладаг. Тэд зөвхөн ярихгүй байгаа юм биш, бас со

нсохгүй

байгаа юм. Үүнээс гадна тэд шүүмжлэл, буюу эс дэмжихээс айдаг учраас үг хэлэхээс татга

лздаг.

Энэ тохиолдолд дуугүй байна гэдэг нь харилцааны үр дүнд саад учруулдаг.

ЛЕКЦ-12

Ажил хэрэгч харилцаа

Ажил хэрэгч ёс

Харилцааны аливаа хэлбэрт хэм хэмжээ, ёс суртахуун, ёс зүй гэж

байдаг. Нийгмийн урт хугацааны явцад тодорхой болсон ямар нэг хэм хэмжээ,

ёс журам үүсэн бүрдэж өнөөг хүрч уламжлагдан түүнийг мөрдөхгүй аливаа

харилцааг зохицуулахад улам бэрхшэээлтэй болж байна. Эдгээр нийгмийн хэм

хэмжээ нь хамгийн гол үүргийг этикет эзэлнэ. Этикет гэдэг нь францаас

гаралтай бөгөөд биеэ авч явах хэлбэр маяг гэсэн утгатай үг. Энэ ёс жаяг нь

бизнесийн болон бусад хүрээнд ч өргөн хэрэглэгддэг. Орчин үеийн бизнесийн

харилцаа ёс журам нь өнө эртний ёс заншилаас уламжлагдан ирсэн түүхтэй.

Эртний Ром мэтийн оронд дээрх ёс журам өөр өөрийн ёс журамтай байснаар

өнөөг хүрсэн байна. Хүннү нар харийн орны элч төлөөлөгч угтах нарийн

ёслолтой төдийгүй энэ ажлыг эрхэлсэн албан тушаалтан хүртэл байсан байна.

Энэ ёс журам улс бүрт өөр өөр байснаа орчин үед улс орон бүр хүн бүр адилхан

мөрдөх болсон.

Ажил хэргийн уулзалт

Орчин үед амжилт олохын тулд ажил хэрэгч хүмүүсийн хэрэглэж буй

харилцааны олон янзын аргаас түгээмэл хэрэглэгддэг нэг арга бол ажил хэргийн

уулзалт юм. Уулзалт нь хоёр талын харилцан сонирхол, асуудлыг хэлэлцэн

харилцан ашигтай шийдвэр гаргахад оршдог бөгөөд яриа хэлэлцээг яаж

амжилтанд хүргэх вэ? гэдэг нь хувь хүнээс ихээхэн шалтгаалдаг. Зарим

тохиолдолд ажил хэргийн амжилт нь зөвхөн хувь хүний биш баг хамт олны

зүтгэл юм. Энэ хэлбэр нь гол төлөв багаар ажилладаг Япон гэх мэт улсуудад

түгээмэл юм. XXI зуунд ажил хэргийн уулзалтгүйгээр бизнесийн ертөнцийг

төсөөлөх аргагүй болсон ба төрөл хэлбэр нь улам боловсронгуй болж байна.

Тухайлбал: Орчин үед видео уулзалт гэж хийдэг болсон байна. Ажил хэргийн

уулзалтыг амжилттай болгохын тулд анхаарах хэдэн зүйл байдаг.

1. Ямар улсын хүнтэй уулзах гэж буйгаа харгалзан уулзалтанд бэлтгэх хэрэгтэй.

Өөрөөр тухайн улсын зан заншил, нийтийн бахархал, соёл харилцааны өвөрмөц,

нийтлэг зэргийг мэдэх явдал нь уулзалт амжилттай болгоход тус болно. Ж нь:

Америк бизнесмэнүүд дэлхийн хамгийн ажил хэрэгч, хатуу хүмүүс болсоор

хагас хувиас илүү болж буй болохоор тэдний ажил хэргийн онцлог маш өвөрмөц

ихэнх тохиолдолд тэдэнтэй харилцахад хялбар байдаг.

Японы бизнесмэнүүд америкийн бизнесмэнүүдийг бодвол шинэ хүмүүстэй

уулзаж ярилцах дургүй дээд албан тушаалтан доод ажилчидтай болон өөрийн

зиндааны хүмүүстэй яаж харьцах тодорхой ёс жамтай. Заримдаа тэдэнтэй

харилцахад гуравдагч этгээд буюу зуучлагч хэрэгтэй байдаг.

2. Ажил хэргийн түнш тань ямархуу зуршилтай, юунд дур сонирхолтойг мэдвэл

танд түүнийг ойлгож мэдэх нь хялбар байх болно. Ж нь: Түүнийг япон хоолонд

дуртайг мэдэж байж хятад хоолны газарт оруулах.

3. Та өөрийн давуу болон сул талыг олж харах: Эцэст нь сул талыг багасган

арилгах, сайн талыг нэмэгдүүлэх нь гарцаагүй. Уулзалт, гэрээ, хэлэлцээр дээрх

том дайсан чинь өөрийн тань муу зуршил байдаг гэдгийг сана.

4. Эсрэг талынхаа давуу болон сул талын тодорхойлолтоор та өөртөө бага ч

болов амжилт авчирна. Таны эсрэг тал ч бас таны дутагдалтай талыг алган дээр

тавьсан мэт харж буй гэдгийг сана. Гэрээ хэлэлцээрийн заавал гардаг бэрхшээл

нь танаас бус өөр хүчин зүйлээс гарах явдал байдаг. Та алдаа эндэгдэл гаргахгүй

байлаа ч харилцаа чинь алдаа эндэгдэл үл ойлголцлолыг тодорхой болгож байна.

Тухайлбал: Жижиг фермийн хувьд гадаад түншүүдтэйгээ фермийн эзэн

уулздаг байхад дунд зэргийн компаниудын хувьд экспорт хариуцсан захирал

техникийн талын хүмүүс зонхилдог. Нөгөө талаар томоохон пүүс компаниудын

гэрээ байгуулж буй үед тэдний удирдагч, тэргүүн нарын ааш авир гэх мэт зүйл

нь төдийлөн ач холбогдолгүй мэт санагдаж байх ч хэлэлцээрийн амьсгалд чухал

нөлөөтэй.

Ажил хэргийн уулзалт түүнд бэлтгэх:

Улс гүрэн бүр өөрийн гэсэн өвөрмөц онцлогтой ба түүнтэйгээ уялдаад ажил

хэрэг, албаны уулзалтанд бэлтгэх өвөрмөц онцлогтой. Үүнд:

1. Уулзалтын бэлтгэл үе: зочдыг угтан авах, төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнийг

байршуулах, зочид буудал сонгох, хаана,хэзээ, ямар уулзалтыг зохион

байгуулах, үзвэр үйлчилгээний цаг гэх мэтийг нарийвчлан төлөвлөж ямар нэгэн

гарч болзошгүй гэнэтийн зүйлүүд гэх мэт маш олон зүйлүүд багтана.

2. Уулзалт явуулах үе: энэ нь

1. Эхний шат

2. Дунд шат: үндсэндээ уулзалтын гол үе бөгөөд энэ үед лидер, удирдагчдын

үүрэг чухал нөлөөтэй.

3. Эцсийн үе: Уулзалтын зохион байгуулалт, уулзалтын хэлцэлийн үр дүнгийн

тайланг хэлэлцэх гэх мэт.

Ажил хэргийн харилцаа

Янз бүрийн хүрээний ажил хэргийн харилцаа гэдэг нь үйл ажиллагаа явуулж

буй төрийн ба төрийн бус байгууллагуудын төлөөллөөр дамжуулан өөрийн

салбарын эрх ашгаа хэрэгжүүлэхээр харилцаж буйг хэлнэ.

Ажил хэргийн ярилцлага дараах үүрэг хэрэгжүүлэхэд чиглэдэг.

Үүнд:

1. Мэдээлэл солилцох эхэлсэн үйл ажиллагаанд хяналт тавих хоёр талын

мэрэгжил нэгтнүүдийг дэмжих

2. Ирээдүйтэй үйл хэргийн эхлэл шинэ чиглэлийг эрэх

3. Хоёр талын хүний бодол санааг солилцох ба зорьсон зүйлийг шуурхай

хэрэгжүүлэх арга зам хийх

4. Улс орон ,салбар байгууллага пүүсийн түвшинд ажил хэргийн холбоог

дэмжих гэх мэт

Ажил хэргийн ярилцлага хэд хэдэн үе шаттай явагддаг.

1.Үе шат ажил хэргийн уулзалт ярилцлагад бэлдэх үе

2. Ажил хэргийн ярилцлага явуулах цагийг товлох үүнд оролцогчдын байр

суурийн тогтсон хандлагаас хамааруулан уулзах газрыг тодорхой тогтооно.

3.Ярилцагчийн эхлэл холбоог тогтоох нь хүний ярианаас өмнө гаднаас орж

ирэх байдал харц, орон зай, зогсолт анхны хэллэгээс эхлэн тэдний хооронд

харилцаагаа бий болгодог.

Ажил хэргийн ярилцлагыг дараах хэлбэрээр эхлэх хэрэггүй

1.Өөртөө итгэлгүй дахин дахин уучлаарай би танд саад болоогүй бол гэх мэт

олон уучлал хүсэх

2.Хэрэв тэнд намайг болгоох цаг байгаа бол гэх мэт хэт ёсорхох

3.Харилцагчид хайхрамжгүй хүндэтгэлгүй хандаж хурдан ярих, би яарч

байна үг хэрэглэх

4.Хүнийг хамгаалах түрэмгий байдалд оруулах дайрч давшсан үг хэллэг

хэрэглэх нь харилцагчдын хооронд зай үүсгэдэг.

Асуудал тавих ба яриа өгөх шат:

Харилцагчид ярилцлагын явцад тухайн байдлын дагуу өгөхдөө дараах

зөвлөмжийг ашиглана.

1.Харилцагчид яриа өгөхдөө алдахгүйн тулд хэлийг ашиглах

2.Ярилцлагын хөтлөгч ярилцагчийгаа сайн ойлгох сонирхол зорилтыг

харгалзан үзэхийн тулд өөрийгөө тэр хүний байранд тавьж та гэсэн

хандлагаас яриа түгээх хэрэгтэй.

3.Харилцааг хоёр талаас идэвхтэй болгохын тулд харилцагч хүндээ өөрт нь

юу мэддэгээ харуулах боломж олгох эргэцүүлэн бодох өөрчлөлт хийх

хэлбэрийн янз бүрийн нээлттэй хаалттай байдлыг хослуулах

4.Харилцагчийн мэдлэгийн түвшин яриа авсан байдалтай зохицуулсан яриа

өгөх аргыг тохируулах

5.Харилцагчынхаа хариу үйлдэл дохио зангаа нүүрний хөдөлгөөнийг

ашиглан яриаг уян хатнаар өөрчлөх

Баримт шалтгааныг тодорхойлох нь яриа өгөхтэй хослож байдаг. Энд

урьдчилсан санаа бодол төлөвшиж харилцааны 2 тал тухайн байдлаар

тодорхой байр суурь эзэмшдэг.

Баримт шалтгааны тодорхойлолтод хүрэхийн тулд дараах зүйлийг анхаарах

-Тод тодорхой үнэмшилтэй ойлголтын хэрэглэх

-Баримтыг зүгээр нэг тоочихоос зайлсхийх оронд энэ баримтаас үүдэх

давуу тал үр дагавар зэрэг ярилцагчийн сониррхож буй зүйлийг илтгэх

-Баримт шалтгааныг нотлон тодорхойлон хурд харилцагчийн зан авирт

тохирч байх

Харилцагчийн зэмлэл шүүмжлэлийг саармагжуулах ба няцаах нь

заримдаа харилцаанд шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэдэг .Харилцах явцад

сургамж сануулга үүсдэг. Хэд хэдэн учир байдаг. Иймд хариу хамгаалах

үйлдэл дүрдээ хэтрүүлэх тоглох ажил хэргийн үзүүлэлтээр санал нийлэхгүй

байх тактиктийн болого гэх мэт.

Хүлээн авч болох тохиромжтой шийдвэр ирэх үе:

Шийдвэр гаргах үедээ эргэлзэж болзошгүй тул та өөрийн саналыг батлах

хүчтэй сайн баримтыг ямагт нөөцлөн үлдээх ов заль мэх хэрэглэн

харилцагчийг ямар нэгэн шийдвэр гаргахад хүргэж байх боловч тэр нь ажил

хэргийн харилцааг нөхөрсөг түвшинд болгодоггүй.

ЛЕКЦ-13

Эрх зүйн тухай үндсэн ойлголт

Эрх зүйг хамгийн ерөнхий байдлаар нийгмийн харилцааг зохицуулж буй хэм хэмжээний

тогтолцоог судалдаг шинжлэх ухаан гэж тодорхойлж болно. Эрх зүй бол тухайн хүн амын

үндсэн бүх бүлгийн нийтлэг хүсэл зоригийг юм уу тэдгээрийн доторхи төрийн засаглалд

ноёрхох байр суурьтай байгаа тийм бүлгийн өвөрмөц хүсэл зоригийг төрийн хүчээр

хуульчлан батагасан нийгмийн хэм хэмжээнүүдийн тогтолцоо юм. Эрх зүй гэдэг нь

Нийгмийн харилцааг зохицуулан тохируулж байгаа төрөөс тогтоосон буюу зөвшөөрсөн,

биелэгдээгүй тохиолдолд төрийн албадлагаар хамгаалагдсан хэм хэмжээний нийлбэр цогц

юм. Эрх зүй гэдэг нь бүх нийтээр дагаж мөрдөх, төрөөс тогтоосон ба түүнийг албадлагын

хүчээр хангагдаж байдаг нийгмийн хэм хэмжээний тогтолцоо юм. Эрх зүй нь бүхэл ойлголт

ба дотроо эрх зүйн хэм хэмжээнд шилжинэ. Эрх зүйн хэм хэмжээ нь хууль ба хуульчилсан

актад задарна.

Хүн төрөлхтөн үүссэн цагаас эхлэн өнөөг хүртэл хүмүүсийн хоорондын харилцаа нь

нийгмийг бүрдүүлж ирсэн. Нийгэм бол хүмүүсийн олон зууны туршид өөр хоорондоо

харицлаж байсан янз бүрийн хэм хэмжээг өөртөө агуулж байдаг. Нийгмийн харилцаа нь олон

төрлийн хэм хэмжээг өөртөө агуулдаг. Эдгээрээс эрх зүйн хэм хэмжээ хэрхэн үүсэн бий

болсон болон эрх зүйн зүй тогтол эрх зүйн цаашдын хөгжлийн хандлага хэв маягийг тогтоох

үүднээс судалдаг.

Эрх зүйн үндсэн шинж нь:

1. Эрх зүйг төрөөс тогтоодог \жишээ нь: УИХ \

2. Төр эрх зүйг хамгаалдаг

3. Эрх зүй нь өөрийн гэсэн илрэх хэлбэртэй. Энэ нь эх сурвалж болж байдаг . Үүнд: хууль,

зарлиг, захирамж шийдвэр гэх мэт.

4. Эрх зүй нь хэсэг хэсгээр нийлж үндэсний эрх зүйн системийг бүрдүүлдэг. Үндэсний эрх зүйн

систем нь Салбар эрх зүй, институтэд хуваагдана.

Салбар эрх зүй нь:

Хөдөлмөрийн эрх зүй

Гэр бүлийн эрх зүй

Эрүүгийн эрх зүй

Захиргааны эрх зүй

Иргэний эрх зүй зэрэгт хуваагдана.

Институт нь тодорхой үйл ажиллагааг явуулах ажиллагааг ойлгоно. Жишээлбэл:

Эрүүгийн эрх зүй, нотлох баримт, урьдчилсан мөрдөн байцаалтын онол гэх мэт институтэд

хуваагдана.

Эрх зүй гэж чухам юу вэ? Энэ нь шинжлэх ухаан мөн үү, аль эсхүл урлаг уу? Эцсийн

эцэст бүгд эрх зүй бол шинжлэх ухааны мэдлэг чадвараа практикт хослуулах урлаг

гэдэгт санал нийлдэг байна. Учир нь нийгмийн харилцааг боловсронгуй болгох арга

замаар шударга ёсыг бүрэлдүүлж, тэднийг хэрэглэх нөхцлийг бүрдүүлдэг. Энэ

урлагаар эрх зүй нь журмыг баталгаажуулах бус маргаантай асуудлыг шийдвэрлэхэд

зөв тайлбар өгөхөөр хязгаарлагдахгүйгээр үл барам хууль зүйн фактыг ангилж, онол

зарчмыг боловсруулах үүргийг хүлээдэг.

Эрх зүйн онол гэдэг нь: Хууль зүйн шинжлэх ухааны танин мэдэхүйн ерөнхий

объектийн хамгийн түгээмэл ойлголт, категори зарчим, зүй тогтлыг эмпирик

социологийн буюу логик хийсвэрлэлтийн замаар нээн илэрүүлж тодорхойлсон олон

улсын болон үндэсний хүрээнд хүлээн зөвшөөрсөн, эрх зүйн үзэгдэл, бодит байдлын

тухай хууль зүйн суурь мэдлэгийн цэгцтэй систем мөн. Эрх онол нь хууль зүйн

тулгуур шинжлэх ухаанд хамаарна. Орчин үед олон улсын хэмжээнд эрх зүйн онолын

нэгдмэл нэг загварчлал байхгүй бөгөөд олон хувилбар бүхий систем үйлчилж байна.

Хууль гэдэг нь: төрийн эрх бүхий байгууллагаас зохих журмын дагуу батлан гаргасан

дээд хүчин чадалтай акт юм.

Үүний нэг нь систем хандлагын чиглэл буюу үндэсний загварчлалын эрх зүйн системийн

тухай онол юм. Гол төлөөлөгчид нь Г.Кельзен (АНУ), Р.Арон, Г.Давид (Франц), М.Дюверже

(Франц), Э.Рос (Герман) нар юм. Энэ чиглэл нь үндэсний эрх зүйн янз бүрийн онолыг олон

улсын хэмжээнд нийтлэг эх үндэсээр нь тодорхойлон ангилж хооронд нь харьцуулан

судалдгаараа эрх зүйн онолын түгээмэл шинжийг тодорхойлоход тус дөхөм үзүүлдэг. Иймд

олон улсын төдийгүй үндэсний эрх зүйн хүрээнд ач холбогдолтой. Дээрх чиглэлээр бол

дэлхий нийтийн \үндэсний\ эрх зүйн системийг 4 бүлэг болгон ангилдаг. Эдгээр нь:

1. Ром-Германы

2. Англи-Саксоны

3. Социалист

4. Зан заншил буюу шашинт эрх зүйн систем гэсэн ангилал юм.

Эдгээр судлаачдын үзлээр аль ч орны эрх зүйн систем нь дээрхи 4 бүлийн аль нэгэнд нь

хамаарагдах учиртай заасан байдаг. Манай зарим хуульч эрэдмтэд Монгол улсын эрх зүйн

систем Ром Германы системд хамаарагдана гэж үздэг. Зарим судлаачид нь Ром германы буюу

Англи саксоны эрх зүйн системийн аль алиаас нь авсан хосолмол системтэй гэж үздэг явдал

бий. Монгол улсын эрх зүйн өнөөгийн систем нь Ром Германы эрх зүйн системтэй олон

зүйлээр адил төсөөтэй боловч эрх зүйн шинжтэй нилээд асуудлаар ялгаатай бөгөөд зөвхөн

тодорхой хүрээнд л \Үндсэн хууль, төрийн байгуулал, шүүх эрх мэдэл, хууль хэрэглэх

практик гэх мэт\ уг бүлэгт хамаарагдаж байгааг хүлээн зөвшөөрөх нь зүйтэй. Гэхдээ хосолсон

хэв маягийн систем цаашдаа байж болохыг үгүйсгэх аргагүй билээ.

1. Эрх зүйн бүл гэж юу вэ?

2. Аливаа нэг улс орны эрх зүйг үндэсний эрх зүй гэж гэж нэрлэдэг. Үндэсний эрх зүй

нь тухайн улсын эдийн засаг, улс төр, соёл, газар нутаг, үндэстэн ястан, эрх зүйн эх

сурвалж, зан заншил, шашин шүтлэгийн түүхэн болон тухайн цаг үеийн хүчин

зүйлүүдээс нөхцөлдсөн уялдаа холбоо харилцан хамаарал, нэгдэлтэй байдаг. Үүнийг

эрх зүйн нийтлэг шинж чиг хандлага хэмээн ойлгоно. Үүний зэрэгцээ эрх зүй нь

шинжлэх ухааны тодорхой шалгуураар ангилагдсан ялгаа хуваарьтай бас байдаг. Энэ

хоёр ойлголтын нийцэл, цогцлол дундаас үндэсний эрх зүйн тогтолцоо гэсэн ойлголт

гарна. Улс орнуудын эрх зүйн тогтолцоо нийтлэг болон ялгарах шинжээрээ бүгд адил

биш өөр өөр байна. Хэдий тийм боловч нэг хэсэг буюу хэд хэдэн улс орны эрх зүйн

тогтолцоо нийтлэг шинжээрээ ижил буюу ойролцоо шинж байдлын илтгэн харуулж

байдаг чухам үүнээс л үндэслэн манай гаригийн улс орнуудын эрх зүйн тогтолцоог

хэд хэдэн бүл болгон ангилан үзэх, судлах хэрэгцээ шаардлага урган гарна. Үүнээс

үндэслэн эрх зүйн бүл гэдэг нь эрх зүйн үүсэл, эрх зүйн үүсэл, хувьсал, хөгжлөөрөө

нэгдмэл, эрх зүйн эх сурвалж, эрх зүйн ухамсар, соёл боловсрол, бусад элементээрээ

ижил төсөөтэй шинжүүдийг агуулсан улс орнуудын эрх зүйн тогтолцоог бүлэгчлэн

авч үздэг ойлголт юм. Ийм шинжээр нь үндэсний эрх зүйн тогтолцоо чухам ямар

бүлд илүү хамааралтай болохыг тодорхойлдог.

3. Улс орнуудын эрх зүйн бүлийг: -Ром-Германы эрх зүйн бүл . - Англо-Саксоны эрх

зүйн бүл . -Шашны болон овгийн уламжлалт эрх зүй бүл. . . -Социалист эрх зүйн бүл

4. гэж 4 хуваадаг байна.

5. Ром-Германы эрх зүйн бүл

6. Ром-Германы эрх зүйн бүлийн гол шалгуур нь уг бүлд хамрагддаг улс орнуудын эрх

зүйн үүсэл, эх сурвалж нь бичигдмэл эрх зүйн хэм хэмжээ нэдмэл байдал мөн. Энэ бүл

нь Ром-Германы эрх зүйн аль алийг нь хэрэглэдэг. Тэгэхдээ Ромын эрх зүй нь Ромын

хувийн эрх зүй, заншлын эрх зүйг, Германы эрх зүй нь Ромын хувийн эрх зүй,

Германы заншлын эрх зүйг илүүтэй хэрэглэж, түүнд суурилдаг. Эрх зүйн энэ бүлд

Евроазийн эх газрын болон Латин Америкын ихэнх орнууд хамаардаг, түүний дотор

монгол улс ч орно. Энэ бүлийн орнуудад хууль зүйн хамгийн дээд хүчин чадалтай эрх

зүйд үндсэн хуулийг тооцдог. Эх сурвалжид үндсэн хууль, бусад хууль, эрх зүйн

актыг хамруулан авч үздэг. Энэ бүлийг эх газрын эрх зүй гэж нэрлэдэг. Энэ бүлийн

улс орнуудад хууль дээдлэх зарчим хэрэгжиж хуульчид нь шудрага нь шудрага ёсыг

тогтоох хамгийн чухал арга хэрэгслийг хуульд нийцсэн шийдвэр гаргаж хэрэгжүүлэх

явдал гэж үздэг. Ром-Германы улс орнууд эрх зүйгээ хувийн ба нийтийн эрх зүй гэсэн

салбаруудад хуваадаг. Үүрэг хэмээх хууль зүйн ойлголтыг жинхэнэ утгаар нь

хэрэгжүүлдэг Англо-саксоны эрх зүйн бүлд ч байдаггүй, үүргийн эрх зүй гэдэг

институт үйлчилж байдаг. Эрх зүйн хэм хэмжээг тодорхой асуудлыг шийдвэрлэх

хэрэгсэл гэхээс гадна нийтээр заавал биелүүлэх зан үйлийн горим журам хэмээн

ойлгодог байна. Эрх зүйн хэм хэмжээнд нарийвчлан зохицуулсан зохицуулалт Англо-

сагсоны эрх зүйн бүлийг бодвол харьцангуй бага хэмжээтэй байдаг. Энэ бүлийн улс

орнуудад шүүхийн тогтолцоо нь шатлан захирах зарчмын дагуу зохион байгуулагдсан

байх бөгөөд Франц, Швейцар зэрэг олон улс орнуудад, захиргааны цэргийн гаалийн

зэрэг дагнасан шүүхийн институт үйл ажилллагаа явуулдаг. Хууль ёсны хэрэгжилтэнд

хяналт тавих чиг үүрэг бүхий прокурорын байгууллагын тогтолцоотой нь энэ бүлийн

нэг онцлог юм. Шүүгчид эрх зүй бүтээх эрх эдлэхгүй, дээд үатны шүүхийн

шийдвэрийг ижил төсөөтэй хэрэг маргааныг шийдвэрлэхдээ заавал мөрдөх үүрэгтэй.

Эрх зүйн энэ бүлд Европ тивийн эх газрын улс орнуудаас гадна Африк тивийн зарим

улс орон, Япон Индонез зэрэг улсууд хамаарна. ХХ зуунд Европын социалист улс

орнууд эрх зүйн энэ бүлээс өрх тусгаарлан хөгжсөн онцлогтой.

7. Англи-саксоны эрх зүйн бүл

8. Англи-саксоны эрх зүйн бүлийг нийтлэг эрх зүйн бүл гэх бөгөөд энэ бүлд Английн эрх

зүйн тогтолцоо болон англи хэлтэй улс орнууд бүгд хамаарна. Энэ бүл нь дэлхий дээр

хамгийн их тархасан. Эл эрх зүйн бүл нь дундад зууны үеийн англид буй болжээ.

Англи-саксоны эрх зүйн бүлийг английн эрх зүй, амеркийн эрх зүй гэсэн 2 хэсэгт

хувааж үздэг. Английн эрх зүйн хэсэгт Англи, Хойд Ирланд, Канад, Австрали, Шинэ

Зеланди зэрэг улс орнууд хамаарна. Английн эрх зүй бол уламжлал ихтэй, :эрх зүйн

үндсэн их сурвалж нь шүүхийн прецедент байна. Орчин үед Английн шүүхийн

прецедент 500 мянга орчим тоотой болж байна. Ром-Германы эрх зүйн бүлийн

хуульчид эрх зүйг урьдчилан тогтоосон зан үйлийн горим, журам гэж үздэг бол

Англи-саксоны эрх зүйн бүлийн хуульчид эрх зүйг шүүхийн шийдвэр гэж үздэг. Иймд

энэ бүлийн улс орнууд шүүхийн шийдвэрийн зөв эсэхэд ихээхэн анхаарал хандуулдаг

байна. Шүүгчид нь нийтлэг шинжтэй шийдвэр гаргадаггүй бөгөөд тухайн маргааныг

төгс шийдэх зорилго тавьдаг байна. Иймд нийтлэг эрх зүйн хэм хэмжээ нь нэлээд уян

хатан, бөгөөд хийсвэрлэл багатай, казуист шинжтэй, тодорхой байдал багатай байдаг.

Энэ эрх зүйн бүлийн гол онцлог нь бол хууль тогтоогчид бүх цаг үед, бүх харилцааг

зохицуулсан хэм хэмжээг тогтоох бололцоогүй гэдгийг хүлээн зөвшөөрч, тэрхүү орон

зайг нийтлэг эрх зүй /Соmmon Law/ буюу шүүхийн жишиг, зан заншил, эрх зүйн

нийтлэг зарчмаар нөхөх зарчмыг баримталдагт оршино. Дэлхийн хүн амын гуравны

нэг нь энэ бүлийн хүрээнд хамрагддаг гэж үздэг. Эрх зүйн энэ бүлийн орнууд бүх эрх

зүйг нийтийн эрх зүй гэж үздэг. Нийтийн болон хувийн эрх зүй гэж ангилдаггүй.

Түүнчлэн шүүхийн прецедентийн зэрэгцээ эрх зүйн хэм хэмжээг бас хэрэглэж эх

сурвалжаа болгодог. Англи саксоны улс орнууд бичмэл бус Үндсэн хуультай. Англид

хуулийг статут хууль гэж нэрлэдэг.АНУ-ын эрх зүйн тогтолцоо нь англи саксоны эрх

зүйн бүлээс өвөрмөц ялгаатай. Америкийн эрх зүйн тогтолцоонд английн эрх зүйн

тогтолцоонооны нөлөөнөөс гадна Испани, Франц, Голландын эрх зүйн тогтолцооны

нөлөө хүчтэй байсан. Америкийн эрх зүйн гол онцлог шинж нь нэгдмэл, бичмэл

үндсэн хуультай байгаа явдал юм. Үүнээс гадна АНУ-ын эрх зүйн тогтолцооны хувьд

холбооны улсын шинжийг илэрхийлдэг бөгөөд английн эрх зүйг бодволд хуульд их ач

холбогдол өгдөг онцлогтой.

9. Мусалманы эрх зүйн бүл

10. Харьцуулсан эрх зүйн нэрт төлөөлөгч Р.Давид мусалманы эрх зүйг эрх зүйн бусад

бүлүүдээс ялгагдах онцлог шинжийг нь онолын бие даасан салбар болон хөгжөөгүй

бөгөөд Исламын шашинт улс орнуудад байдаг шашны үзэл номлоуудын илэрхийлэл

гэж үзсэн байна. Мусалманы эрх зүйг “шариат” гэж нэрлэх бөгөөд энэ нь “дагаж

мөрдөх ариун зам” гэсэн утгатай үг юм. Энэ нь мусульманы шашинтан хүний дагаж

мөрдөх зан үйлийн тогтоосон журмуудаас бүрдэнэ. Шариат хааны үүрэг дээр

тулгуурласан байна. Төрийн үүргийг шашны итгэл үнэмшлийг хэрэгжүүлэх, хамгаалах

явдал гэж үздэг.

11. Мусульманы эрх зүйн үндсэн эх сурвалж нь: 1.Коран энэ нь шашны ариун судар 2.

Сунна энэ нь Мухаммедын сургаал 3. Иджма энэ нь мусалманы ертөнцийн нэгдэл 4.

Кияс энэ нь төсөөтэй хэрэглэх эрэгцүүлэлүүд гэх зэрэг болно. Коран нь

12. Аллах тэнгэрээс өөрийн шавь Мухаммедаар дамжуулан хүмүүст илгээсэн

сургаалуудаас бүрдэнэ. Хууль зүйн энэ хэм хэмжээ Коранд төдийлэн элбэг биш

боловч мусульманы хуульчид эрх зүйн хэм хэмжээг агуулсан гэж үздэг байна. Сунна

бол хүмүүс итгэж шүтэн дагаж биелүүлэх зорилгоор айлдсан Мухаммедын өгүүлэлүүп

юм. Энэ бүлийн онцлог нь зөвхөн эрх зүйн харилцаагаар хязгаарлагдахгүй нийгмийн

бүхий л харилцааг хамаардаг шинжийг өөртөө агуулж байдаг. Тиймээс Аллах сургаал

хүмүүст нэг л удаа заяагддаг учир зөвхөн түүнийг л дагана гэсэн итгэл үнэмшлийг

олгож түүнийгээ эрх зүйн гол үндэсээ болгодог. Мусульманы эрх зүйг амьдралд

хэрэгжүүлэх хэрэглэхэд багагүй бэрхшээл тулгардаг. Гол нь эрх зүйн институт ялган

зааглахад ихээхэн төвөгтэй нэлээд хоцрогдсон, эрх зүйг эмхлэх цэгцлэх системчлэх

боломж муутай байдлаар илэрдэг гэж тэд үздэг. Орчин үед Мусульманы эрх зүйн

тогтоцоотой орнууд өөрийнх нь эрх зүйн зохицуулалтанд ордоггүй байсан хууль, эрх

зүйн акт, хэлцэл зэргийг багагүй хэрэглэдэг болсон тухай зарим эрдэмтэд, судлаачид

тэмдэглэсэн нь зөв зохистой үзэл баримтлал юм.

13. Социалист эрх зүйн бүл

14. Нийгмийн хөгжлийн социалист чиг баримжаагаар хөгжиж байсан улс орнууд эрх зүйн

социалист бүлд хамаарна. Эрх зүйн социалист бүл нь Орос улсад 1917 онд ялсан

хувьсгалын дүнд үүсэн бий болсон юм. Эрх зүйн энэ систем нь марксизмын үзэл

номлол дээр тулгуурлан хөгжиж байлаа. Социалис улс орнууд эдийн засгийн

төлөвлөгөөтэй хөгжүүлэх аж ахуй үйл ажиллагаанд төрийн идэвхитэй оролцоог хангах,

хөдөлмөр, хэрэглээг зохицуулах арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх, хувийн өмчийг бүх

талаар хязгаарлах зэрэг марксист үзэл санаанууд хэрэгжиж байсан юм. Эдгээр удс

орнуудад коммунист нийгэм эдийн засгийн байгууллагын үед төр, эрх зүй аажмаар

мөхөж нийгмийн харилцааг заншил болон ёс суртахууны хэм хэмжээ зохицуулах

болно гэж сургаж байв. Гэвч хэрэг дээрээ төрийн албадлага аажмаар үгүй болсонгүй

харин ч улам хүчирхэгжиж хүний эрх эрх чөлөөг уландаа гишгэх болсон байна.

Нийгмийн харилцааны олон төрлийг төрийн зүгээс хуулиар нарийвчлан зохицуулах

арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж ирсэн. Эрх зүй бол улс төрийн бодлогын илэрэл болж

улмаар шинэ нийгмийн дэг журам бүтээх хэрэгсэл болсон байна. Түүхэн үүднээс нь

социалист тогтолцоо оршиж байсан он жилүүдэд тусгай бүл болгон ангилж байсан бол

өнөөгийн нөхцөлд биеэ даасан бүл гэж үзэх үндэслэл ихээхэн багассан тухай эрдэмтэт

тэмдэглэсэн байдаг. Энэ бүл нь Ром-Германы эрх зүйн бүлтэй нэлээд шинжээрээ

төсөөтэй. Эрх зүйн эх сурвалж нь, хууль зүйн терник, эрх зүйн бүтэц зэрэг шинжээрээ

ром-германы эрх зүйн бүлтэй төсөөтэй боловч онцлог ялгаатай талууд ч мөн байдаг.

Эрх зүйн эх сурвалж нь хэм хэмжээний акт хэмээн үздэг байна. Энэ бүлийн улс

орнууд төрийн эрх мэдэл хувиарлах зарчмыг хүний эрх эрх чөлөөний тухай ардчилсан

үзэл баримтлалыг хүлээн зөвшөөрдөггүй. Шүүхийн тогтолцоондоо шүүхээс гадна

ардын төлөөлөгчдийн шүүн таслах ажиллагаанд оролцуулдаг байна. Эрх зүйн ихэнх

хэм хэмжээ нь импераив шинжтэй бөгөөд эрх зүйгээ нийтийн ба хувийн гэж

ангилдаггүй. Эрүүгийн болон захиргааны эрх зүйн хэм хэмжээгээр төрийн өмчийн

давуу байдлыг хуульчлан баталгаажуулсан байдаг. Харин хүний амины хэлбэрийг

хүлээн зөвшөөрч энэ нь зөвхөн хүний амины хэрэгцээг хангах зорилготой гэж үздэг.

Энэ бүлийн явцад төрийн өмчийг эзэмших, ашиглахзахиран зарцуулах хөлсний

хөдөлмөрийг хамгаалах зэрэг институтууд хөгжсөн байна.

15. Эрх зүйн бүл хоорондын харьцуулалт

Хамаарах орнууд Онцлог Ялгаа

Ром-Германы эрх

зүйн бүл

Эрх зүйн энэ бүлд

эх газрын улс

орнуудаас гадна

Латин Америкийн

ихэнх улс орнууд,

Африкийн зарим

улс орон, Япон,

Индонез, Шотланд,

ӨАБНУ, Израйль

зэрэг улс орнууд

хамаарна.

Үндсэн хуулийн хэм

хэмжээ нь тэргүүлэх

байрсуурь эзэлдэг ба

бичмэл үндсэн хуультай

байдаг. Үндсэн хуулийн

хэм хэмжээ нь тэргүүлэх

байр суурь эзэлж, хууль

зүйн хувьд дээд хүчин

чадалтай байдаг.

Эрх зүйн хэм

хэмжээний актуудыг

уг сурвалжаа гэж

үздэг.хууль дээдлэх

зарчим хэрэгждэг

үүргийн эрх зүй гэдэг

институт үйлчилж

байдаг ба үүрэг

хэмээх эрх зүйн

ойлголтыг бүрэн

утгаар хэрэгжүүлдэг

Англи-саксоны

эрх зүйн бүл

Английн эрх зүйн

тогтолцоотой

болон англи хэлтэй

улс орнууд бүгд

хамаардаг.

Энэ эрх зүйн бүл нь

уламжлал ихтэй, эрх зүйн

эх сурвалж нь шүүхийн

прецедент юм. Бичмэл

бус үндсэн хуультай.

Шүүхийн хэвшүүлэн

хэрэглэх хэм хэмжээг

эрх зүйн үндсэн эх

сурвалжаа

болгодгоороо

ялгаатай. Эрх зүйг

шүүхийн шидвэр гэж

үздэг.

Мусульманы эрх

зүйн бүл

Мусульман

шашинтай оронууд

ордог.

Мусульман шашинтан

хүний дагаж мөрдөх зан

үйлийг тогтоосон

журмуудаас бүрдэнэ.

Төрийн үүргийг шашны

итгэл үнэмшлийг

хэрэгжүүлэх, хамгаалах

явдал гэж үздэг.

Үндсэн гол эх

сурвалж нь шашны

Коран судар юм.

Социалист эрх

зүйн бүл

Нийгмийн

хөгжилийн

социалист чиг

баримжаагаар

хөгжиж байсан улс

орнууд хамаардаг.

Төр, эрх зүй аажмаар

мөхөж нийгмийн

харилцааг заншил болон

ёс суртахууны хэм

хэмжээгээр зохицуулах

болно гэж үздэг.

Ром-Германы бүлтэй

олон талаар адил

боловч хүний эрх,

эрх чөлөө ардчилсан

үзэл баримтлалыг

хүлээн

зөвшөөрдөгүй.

Эрх зүйн үүслийн талаарх

үзэл онолын ойлголт

Эрт дээр үеэс төр, эрх зүйн үүслийн тухай тэдгээрийн түүхэн хувь заяаны талаар маш

олон янзын сургааль гарсаар ирсэн боловч нэгдсэн нэг хандлага байдаггүй. Энэ нь тухайн

онолч эрдэмтэдийн амьдарч байсан түүхэн цаг үе, ертөнцийг үзэх үзэл, шинжлэх ухаан

техникийн хөгжил, судлаачдын мэдлэгийн салбар зэрэг олон хүчин зүйлээр үздэг.

Зан заншил үүсэн бий болох нь хүмүүсийн амьдралын практик үйл ажиллагаатай өөрөөр

хэлбэл тухайн зан заншил практик \өдөр тутмын үйл ажиллагаанд\ удаан хугацаагаар

хэрэглэгдсэн байх уг зан заншлын хэм хэмжээ общины гишүүдэд ойлгомжтой төдийгүй

тэдэнд уг хэм хэмжээг хэрэглэх, хэрэгжүүлэх сэдэл төрүүлэх зэрэг шаардлагатай уялдан

тухайн хэм хэмжээг тогтоодог байв. Зан заншил нь овгийн ахлагч нарын нэр хүнд, амьдралын

зайлшгүй шаардлага, овгийн гишүүдийн санаа бодол, хүч зэрэгтэй уялдан гарч байсан ба мөн

шашны хэм хэмжээгээр тодорхой үүрэг хүлээлгэсэн, зөвшөөрсөн хязгаарласан шинжийг

агуулдаггүй боловч хэсэг бүлгийн ашиг сонирхолыг илэрхийлж хамгаалж байв. Энэхүү

хамгаалагчийн үүргийг овгийн ахлагч, хүй нэгдлийн байгууллагын засаглалын байгууллага,

хожим нь сүм, төр гүйцэтгэх болсон.

Эрх зүйн үүслийн талаарх дараах онолуудыг эрдэмтэд дэвшүүлэн судалсан байна.

Түүхэн материализмийн онол

Эцгийн эрхэт ёсны онол \патраирх\

Эцгийн засаглал

Шашны онол \теологийн онол\

Хүчирхийлэлийн онол

Бие эрхтний онол \органик\

Нийгмийн хэлцлийн онол \гэрээний\

Сэтгэл зүйн онол

ЛЕКЦ-14

Эрх зүйн чиг үүрэг, байх ёстой эрх зүй ба үндсэн хэм хэмжээ

Аливаа улсын хууль үндсэн хуулиндаа тулгуурлан тогтоогддог ба бусад хууль болон

хуульчилсан акт нь үндсэн хуулиндаа нийцэж хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчихгүй байх ёстой.

Үүний учир шалтгааныг бодож үзвэл

1. Хууль тогтоомжийг УИХ гаргадаг

2. УИХ-ыг ард түмэн буюу бид өөрсдөө сонгодог.

Эрх зүйн зорилго агуулга нь:

Нийгмийн өмнө таюигдсан хүсэл шаардлагыг хамгийн зохистойгоор хангахад

чиглэгдэнэ. Нийгмийн амьдрал бол бүхэлдээ хүмүүсийн зохион байгуулагдсан харилцааны

орчин юм. Нийгмийн зохион байгуулалтын дээд хэлбэр нь төрийн зохион байгуулалт бөгөөд

хүн төрөлхтөний сочл иргэнишлийн олон зуун жилийн түүхээр шалгагдан хөгжиж ирсэн. Төр

нэг талаас улс бүхий зохион байгуулалтыг нөгөө талаас засаглал хэрэгжүүлэгч субьект байх

хэв шинжийг илэрхийлсэн байдаг. Засаглал нь нийгмийн харилцаанд хүчлэх чадвар мөн тул

төрийн албадлага хэрэглэх төдийгөөр түүний агуулгыг хэмжиж болохгүй. Энэ нь нийгмийг

удирдан чиглүүлж хянан зохицуулах зэрэг төрийн чиг үүргийг хянах үндсэн хэрэгсэл болдог.

Төр нь нийгэмд тухайн нийгмийн зохион байгуулалтын хуульчлагдсан илэрхийлэл учраас эрх

зүйтэй салшгүй холбоотой. Төр нь хуулийг гаргаж түүнийг хэрэгжүүлдэг учраас эрх зүйг бий

болгож амьдруулахад шийдвэрлэх нөлөөтэй. Эрх зүй нь төрийг бүрдүүлж байгуулахад

онцгой үүрэгтэй. Гэхдээ эрх зүй нь зөвхөн төрөөс тогтоосон хэм хэмжээ төдий зүйл биш юм.

Харин төрөөс хүлээн зөвшөөрсөн буюу баталгаажуулсан жам ёсны горимууд юм. Эрх зүй нь

нийгмийн харилцааны хуульчлагдсан ба хуульчлагдаагүй горимуудын тогтолцоо юм. Өөрөөр

хэлбэл эрх зүй нь төрийн албадлагаар хангагдах төдийгүй түүний хүч дэмжлэгийг өөртөө

хүлээсэн байдаг. Төр эрх зүй хоёрын хоорондын харьцааг дараах чиглэлээр тодорхойлж

болно.

1. Эрх зүй нь жам ёсныхоо утгаар төрийн зайлшгүй байдлыг хангадаг.

2. Төр нь эрх зүйн үйлчлэх баталгааг бүрдүүлснээрээ засалалын хүчийг өөртөө олж авдаг

3. Төр нь эрх зүйг дээдлэн түүний хүрээнд үйл ажиллагаа явуулдаг. Ингэснээрээ эрх зүйт төрийн

шинжтэй болно.

4. Эрх зүй нь төрийн зохицуулалтын хууль зүйн хэлбэр болж үйлчлэх тул түүний зорилгыг

хангагч хүчин зүйл болдог.

5. Эрх зүй нь төрд, төр нь эрх зүйд нөлөөлөхдөө нийгмийн зохицуулалт хамгаалалтыг хангах

нийтлэг агуулгыг илэрхийлдэг.

Төр эрх зүйн харилцан холбоонд тэдгээрийн харилцан уялдсан нэгдсэл байдлыг тусгахад

оршдог. Эрх зүйг төрөөс салгах буву төрийг эрх зүйгүйгээр төсөөлөх нь утгаггүй бөгөөд эрх

зүйт төр нь хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгэм байгуулах зорилгыг хэрэгжүүлэх үндсэн

хөшүүрэг болно. Энэ утгаараа төр нь нийгмээс дээгүүр онцгой давуу хүч биш. Эрх зүйт төр

гэдэг нь эрх зүйн шаардлага зүй тогтлоор оршин нөхцөлдөж хуулийн хүрээнд үйл ажиллагаа

явуулж хууль зүйн үндэслэлд тулгуурласан орчин үеийн ардчилсан төрт тогтолцооны

сонгодог хэлбэр юм. Эрх зүйт төр нь хуулиас гадуур үйл ажиллагаа явуулахгүй хуулинд

нийцсэн үйл ажиллагааг явуулах ёстой. Эрх зүйт төр нь орчин үеийн нөхцөлд нийгмийн

хөгжлийг урагшлуулах хүчин зүйл болохдоо албадан захирамжлах аргаар бус харин хянан

зохицуулах зөвшин тохируулах аргад илүү дулдуйдаж өөрийн чиг үүргийг хангана.

Эрх зүйн чиг үүрэг, түүний ангилал

Нийгмийн харилцаанд эрх зүйн нөлөөлөх үндсэн чиглэлийг эрх зүйн иг үүрэг гэнэ.

Өөрөөр хэлбэл эрх зүйн зорилгыг хангах үндсэн чиглэмж юм.

Эрх зүйн чиг үүрэг нь эрх зорилгыг хангахад чиглэгдсэн хууль зүйн нөлөөллийн хүрээг

тодорхойлно. Түүнийг зөв ойлгож танин мэдэхийн тулд хэд хэдэн шалгуураар ангилан

тодорхойлох шаардлагатай.

Нэг. Эрх зүйн чиг үүргийг нийгмийн амьдралын хүрээнд нөлөөлж байгаа байдал,

чиглэлээр нь:

1. Эдийн засгийн чиг үүрэг

2. Улс төрийн чиг үүрэг

3. Экологийн чиг үүрэг

4. Ёс суртахуун, оюун санааны чиг үүрэг гэж 4 хүрээнд ангилна.

Хоёр. Засаглалын хүч, нөлөөллийн шинжээр нь эрх зүйн чигүүргийг

1. Хууль тогтоох \нийгмийн харилцааг тодорхойлон бэхжүүлэх\

2. Хуулийг хэрэгжүүлэх \Нийгмийн харилцааг зохицуулан журамлах\

3. Хуулийг хэрэглэх \нийгмийн харилцааг хамгаалах\ гэж 3 агилна.

Гурав. Нийгмийн зориулалтын шинжээр нь:

1. Нийгмийн харилцааг зохицуулах чиг үүрэг

2. Нийгмийн харилцааг хамгаалах чиг үүрэг гэж 2 ангилна.

Эрх зүйн зохицуулах үүрэг нь нийгмийн харилцааг зохион байгуулалтын горимд оруулж,

субъектын үан үйлийн хэр хэмжээг хуульчлан журамлаж чиглүүлэх явдал юм. Нийгмийн

амьдралд хууль зүйн тодорхой боломж, зааг хязгаарлалт тогтооход чглэгдсэн чиг үүргүүд

байдаг. Жишээлбэл: Эрх олгох үүрэг хүлээлгэх, хариуцлага ноогдуулах, зөвшөөрөх,

хоориглох, урамшуулах гэх мэт.

Дээрх чиг үүрэг нь зөвхөн эрх зүйн хэм хэмжээ тогтоосноор төдийгүй түүнийг амьдралд

хэрэгжүүлж, зохион байгуулахад идэвхтэй үйлчилдэгээрээ онцлогтой.

Эрх зүйн хамгаалах чиг үүрэг нь нийгмийн харилцаанд хэвийн аюулгүй байдлыг хангаж,

түүнийг аливаа халдлагаас сэргийлэхэд үйлчилнэ. Эрх зүйн хэм хэмжээг зөвхөн зөрчигдсөн

үед нь түүнийг хамгаалах биш, харин түүнийг зөрчигдөхөөс нь өмнө урьдчилан сэргийлэхэд

гол нь оршино. Эрх зүйн хамгаалах чиг үүрэг нь дараахь хэлбэрээр илэрнэ. Үүнд:

1. Эрх зүйн хэм хэмжээг зөрчихгүй байх хэвийн найдвартай нөхцлийг хангах

2. Эрх зүйн харилцаанд оролцогчдын даган биелүүлэх хэм хэмжээг тогтоох \үүрэг хариуцлага\

3. Эрх зүйн хэм хэмжээ зөрчигдсөн үед эрхийг нь сэргээн тогтоох

4. Эрх зүйн зөрчлөөс учирсан хохирлыг \үр дагаврыг\ буруутай этгээдээр нөхөн төлүүлэх

5. Эрх зүйн зөрчлөөс үүссэн хэрэг, маргааныг зохицуулж шийдвэрлэх

6. Эрх зүйн хэм хэмжээ зөрчсөн буруутай этгээдэд цээрлэл зэмлэл үзүүлэх гэх мэт.

Эрх зүйн чиг үүрэг нь зөвхөн төрийн байгууллагуудын эрх хэмжээгээр зохицуулагдахын

зэрэгцээ тухайн харилцаанд оролцогч субъектийн эрх зүйн дагуух зан үйлийн хэрэгжилтээр

дамжн илэрч болно.

Эрх зүйн чиш үүргийг аль болох оновчтой, үр ашигтай хэрэгжүүлэх нь эрх зүйн

тогтолцоог боловсронгуй болгох чухал хүчин зүйл юмаа. Эрх зүйн зохицуулах хамгаалах чиг

үүрэг нь хоорондоо нягт уялдаа холбоотой бөгөөд ихэвчлэн зохицуулах чиг үүргийг

гүйцэтгэдэг.

Орчин үед эрх зүйн зоиулалтын өөрчлөлтийг харгалзан эрх зүйн чиг үүргийн агуулга нь

нийгмийг хөгжүүлэхэд шийдвэрлэх нөлөө үзүүлэх хандлагатай.

Эрх зүйн чиг үүргийг судалсны дараа түүний мөн чанарын тусгал болсон үндсэн зарчмуудыг

зайлшгүй мэдэх нь чухал болно.

Эрх зүйн зохицуулалт, түүний механизм

Эрх зүй нь нийгмийн амьдралд нөлөөлөхдөө зохицуулалтын харилцааг бий болгоно. Эрх

зүйн зохицуулалт нь нийгмийн харилцаанд үйлчлэгч хууль зүйн нөлөөллийн систем.

Эрх зүй нь өөртөө зохицуулах зүйл, зохицуулалтын аргатай байна.

Эрх зүйн зохицуулах зүйл гэдэг нь Эрх зүйн хэм хэмжээгээр тодорхойлогдсон нийгмийн

болон түүнтэй холбогдож үүссэн тодорхой төрлийн харилцаа юм. Эрх зүйн зохицуулалтын

арга гэдэг нь тухайн харилцаанд үйлчлэн нөлөөлөхөд тус дөхөм үзүүлж буй хэрэгсэл.

Эрх зүйн зохицуулалтын механизм нь өөртөө дараахь бүрдэл хэсгүүдтэй байна.

1. Эрх зүйн хэм хэмжээ

2. Эрх зүйн харилцаа

3. Эрх зүйг хэрэгжүүлэх үйл явц

Эдгээр нь хоорондоо харилцан уялдаа холбоотой, нөлөөлөгч шинжтэй.

Эрх зүйн зохицуулалтын олон аргуудтай. Үүнд:

1. Императив буюу захирамжлах арга

2. Диспозитив буюу зөвшилцөх арга

3. Урамшуулах арга

4. Талуудын эрх тэгш, хараат бус байдлын арга

5. Зөвлөсөн арга

6. Итгүүлэн үнэмшүүлэх, албадлах арга

Эрх зүйн зарчим

Нийгмийн амьдралын эрх зүйн бодит байдлыг хангаж, түүний харилцааг зохицуулахад

баримтлах хууль зүйн үндсэн чиглэмжийг эрх зүйн зарчим гэнэ. Өөрөөр хэлбэл үйл

ажиллагаандаа удирдлага болгон баримталэ байгаа үзэл баримтлалыг зарчим гэж үзэж болно.

Эрх зүйн зарчим нь түүний зорилго, агуулгыг амьдралд хэрэгжүүлэхэд идэвхтэй нөлөөлдөг

хөшүүрэг юм. Энэ нь нийгмийн зайлшгүй хэрэгцээг тусгаж, төрт ёсны бодит шаардлагад

нийусэн байна.

Эрх зүйн зарчим нь хууль зүйн нөлөөлөл бүхий үзэл баримтлал төдийгүй эрх зүйн

ухамсар, ёс суртахууны чиглүүлэгч хэм хэмжээнүүдээс бүрдэнэ.

Эрх зүйн зарчмыг эрх зүйн зүй тогтолт шинжээр нь:

1. Хууль ёсны зарчим

2. Жам ёсны зарчим гэж хоёр түвшинд авч үзнэ.

Эрх зүйн хууль ёсны зарчим гэдэг нь: Олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээ болон үндэсний

хжжль тогтоомжид тусгагдсан хуульчлагдан тодорхойлогдсон зарчмуудыг хэлнэ.

Эрх зүйн жам ёсны зарчим гэдэг нь: иөрөлхийн эрхийн мөн чанараар нөхцөлдсөн, хүний

язгуур эрх ашгийг тусгасан, төрөөс дамжигдэж, хамгаалагдсан зарчим.

Эрх зүйн хууль ёсны болон жам ёсны зарчим нэгдэж дараахь үндсэн зарчмуудыг

бүрдүүдэг.

1. Нийгмийн эрх чөлөөг хангах зарчим

2. Шударга ёсны зарчим

3. Хүнлэг ёсны зарчим

4. Хууль дээдлэх ёсны зарчим

5. Тэгш эрхийн зарчим

6. Ардчилсан ёсны зарчим

7. Эрх үүргийн нэгдлийг хангах зарчим

8. Гэм буруугийн төлөө хариуцлага хүлээх зарчим

Үндэсний эрх зүй ба Олон улсын эрх зүй

Ангилал: Хичээлүүд

Өнөөдөр хүн төрөлхтний өмнө дэвшин тавигдаж байгаа энх тайвныг бэхжүүлэх олон улсын

хамтын ажиллагаа, хүний эрх, эрх чөлөө, үндэсний болон олон улсын аюулгүй байдлыг

хангах, хүрээлэн буй орчныг хамгаалах, гэмт хэрэгтэй тэмцэх, дэлхийн хүн ам зүйн асуудал,

шинжлэх ухаан-техникийн дэвшил, түүний үр дүнг ашиглах тухай зэрэг дэлхий нийтийг

хамарсан шинжтэй олон асуудлыг шийдвэрлэх нийтлэг зорилго нь улс орнуудын хоорондын

хамтын ажиллагаа болон олон улсын эрх зүйн ба үндэсний эрх зүйн хамаарлыг улам бүр

гүнзгийрүүлсээр байна.

Энэ байдал нь үндэсний эрх зүйн тогтолцоо болон олон улсын эрх зүйн тогтолцооны аль

нэгийг үгүйсгэх, эсвэл нэг нь дангаар ноёрхох ёстой гэсэн монист үзэл санааг орхиж

эдгээрийг харилцан нягт холбоотойгоор нь авч үзэх дуалист үзэл илт давамгайлах нөхцөлийг

бүрдүүлж байгаа юм.

Үндэсний эрх зүй ба олон улсын эрх зүй нь бие даасан эрх зүйн хувьд нийтлэг ба өөр

өөрсдийн онцлог шинжийг агуулна. Үндэсний эрх зүй нь өөрийн улсын нутаг дэвсгэр дээрх

харилцааг зохицуулж, төрийн албадлагаар хэрэгжилт нь хангагдаж байдаг бол олон улсын

эрх зүй нь улсуудын хоорондын харилцан зөвшилцсөн хүсэл зоригийг илэрхийлж, өөрөө

аяндаа биелэгдэх зарчмын хүрээнд үйлчилж байна. Тиймээс ч олон улсын эрх зүй нь илүү

ардчилсан шинж чанартай байдаг.

Олон улсын эрх зүйн зарчим, хэм хэмжээ нь олон улсын хоорондын улс төрийн харилцааг

зохицуулдаг тул улс төрийн үр дүнд хүрэх арга хэрэгсэл болно. Иймд олон улсын эрх зүй нь

аливаа улсын болон улсуудын хамтын нийгэмлэгийн ашиг сонирхлыг хэрэгжүүлэх зэвсэг

мөн.

Төр, эрх зүйн үүсэл

Төрийн үүсэл. Хагас сая жилийн өмнөх хүй нэгдлийн байгууллын хүн байгалийн хатуу,

ширүүн нөхцлийг даван туулахын тулд ан ав хийхдээ

хэсэг бүлгээрээ амьдрахаас өөр аргагүй байдалтай тулгарч байв.

Нийгмийн байгууллын үндсэн хэлбэр овог байсан

төдийгүй овог нь өөрийн гишүүдээ удирдан зохион байгуулах, олж авсан олзоо тэгш

хуваарилах зэрэг үйл ажиллагааг хэрэгжүүлдэг байжээ.Овгийн гишүүд хооронд

хөдөлмөрийн

хуваарилалт насны байдлыг харгалзан хийгдэж, эрэгтэй, эмэгтэй, хүүхэд, хөгшчүүлийн

бүлэг байгуулагдаж, бүлэг тус бүр өөрт ногдсон үйл ажиллагааны төрөлтэй байв.

Хүн төрөлхтөн үүсэн бий болох эхний үед гэр бүл полигам

хэлбэртэй байсан бөгөөд бүх эрэгтэйчүүд, эмэгтэйчүүд /эцэг, эх,

хүүхдүүдтэйгээ/ бие биенээсээ хараат байдалтай байв. Нийгэмшихийн хирээр

гэрлэгсдийн хүрээ явцуурч, эцэг, эх хүүхдүүдтэйгээ, ах, эгч хоорондоо,

түүнчлэн овог дотроо гэрлэхийг зан заншлаар

аажимдаа хориглох болжээ.Овгийн ургийн бичиг эхийн талыг баримтлан хөтлөгддөг б

айв. Учир нь тухайн хүүхдийн эх нь тодорхой, эцэг нь тодорхой бус байжээ.

Эхийн эрхт ёс ноёлж байсан тэр үед эмэгтэйчүүд нийгэмд болон гэр бүлд тэргүүлэх б

айр суурь эзэлж, овгийн амьдралын чухал асуудлыг шийдвэрлэдэг байв.

Овгийн

гишүүд хоорондын харилцааг зохицуулахын тулд зайлшгүй засаглал шаардлагатай

болжээ.Хүй нэгдлийн нийгэмд дээд засаглал

нь овгийн ахмад гишүүдээс бүрдсэн Ардын Хурал байв.Уг хурлаар энх тайвны болон

дайны асуудлыг шийдвэрлэхээс гадна хурлын үед шашны зан үйл хийгдэж,

овгийн амьдралын амин чухал асуудлыг шийдвэрлэдэг байжээ.Ардын Хурал

нийтийн засаглалын байгууллагын чиг үүргийг гүйцэтгэх төдийгүй тодорхой хэргийн

/урвалт, аймхай хулчгар байдал гаргах, цус холилдох/

эцсийн шийдвэрийг гаргадаг шүүхийн үүрэг гүйцэтгэж байв.Ардын Хурлын тогтоол овг

ийн бүх гишүүдийн хувьд заавал биелүүлэх хүчин чадалтай байжээ.

Засаглах эрх мэдэл овгийн ахлагчдын зөвлөлд

оногддог байв.Овгийн ахлагчдын зөвлөл тодорхой хугацаанд цуглаж, Ардын хурлаар о

рох асуудлыг урьдчилан хэлэлцдэг.

Цаг хугацаа өнгөрөхийн хирээр овгийн ахлагч эрх мэдлээ хэрэгжүүлэхэд төвөгтэй бай

дал тулгарч, овгийн ахлагчаа зөвхөн хувийн чанарыг нь харгалзан сонгохоо больж,

өөрийнх нь өвлөн авсан мэдлэг,

чадвар, удирдан зохион байгуулах туршлагыг үндэслэн сонгодог болжээ.

Овог хоорондын харилцаа ээдрээ, маргаантай болсноор

засаглалын нэгдмэл нэг байгууллагаар удирдуулсан овгийн нэгдэл, аймаг, аймгийн холб

оо үүсчээ.Аймгийн холбоо нийгэмшихэд хүргэсэн гол хүчин зүйлийн нэг бол

байгалийн хатуу ширүүн нөхцөл болж байв.

Дээд палеолитийн төгсгөл үед томоохон

ан амьтад үгүй болсон нь овгийн ангийн отгуудыг өрхийн үйлдвэрлэлд шилжихэд хүрг

эжээ.Энэхүү нөхцөл байдал нэг талаас овгийн холбоог сулруулахад, нөгөө талаас

хөрш зэргэлдээ оршин буй өөр өөр овгийн хүмүүсийг нэг “общин”-ы

бүрэлдхүүнд оруулан нэгтгэх гол шалтгаан болжээ. Байгаль, цаг уурын эрс өөрчлөлт

тэдний өрхийн үйлдвэрлэлд ихээхэн нөлөө

үзүүлж, хүн амын нягтрал суурьшил ихэссэнтэй холбоотойгоор “общин” зөрчил,

тэмцэл гаргалгүйгээр чөлөөтэй нүүдэллэх боломжгүй болжээ.

Ан ав төдий л олз омогтой байж чадахаа больсноор газар тариалан,

мал аж ахуй эрхэлдэг болов.Мал

аж ахуй, газар тариалан хөгжихөд түлхэц өгсөн зүйл бол неолитын үеэс практикт

өргөн хэрэглэгдэх болсон ой

модыг тайрч, хэрэглэх үйл ажиллагаа байв.Ийнхүү анхны томоохон хөдөлмөрийн хуваа

рилалт явагдсан байна.Хүмүүс нийгэмд ашигтай

олон төрлийн үйл ажиллагааг эрхлэхэд дадлагажиж эхэлсэн төдийгүй хэрэглэгч эдийн з

асгаас үйлдвэрлэгч эдийн засагт бүрэн шилжжээ.Гэвч хөдөлмөр эрхлэх үйл ажиллагаа а

ажмаар төвөгтэй болж, хүмүүсээс биеийн хүч их шаардах болсноор

үйлдвэрлэгч гол хүч эрэгтэйчүүд болж хувирсан байна.

Овгоос гэр бүл тусгаарлагдан гарч, хүүхдүүд өөрийн эх, эцгийн хамт амьдрах болсноор

эцэг нь өрхийн тэргүүн болж, өрхийн эд хөрөнгөө өмчлөн, хүүхдүүддээ

өвлүүлдэг болов.Үүнтэй холбоотой эхийн эрхт ёс эцгийн эрхт ёсоор солигджээ.

Хөдөлмөрлөх процесс нарийсснаар хөдөлмөрийн багаж зэвсэг боловсруулах

ажил хийгдэж эхэлсэн байна.

Гар урлал аж ахуйн бие даасан салбар болж, хөдөлмөрийн томоохон хоёрдах хуваарила

лт гарч иржээ.

Мал аж ахуй, газар тариалан, гар урлал эрхлэх үйл ажиллагаа хүмүүсээс

өөрсдийн хөдөлмөрийн үр дүнгээ арилжих,

солилцох нөхцлийг бүрдүүлж өгчээ.Ан хийдэг хүмүүс, жимс түүдэг хүмүүс ,

түүхий эд, жимсээ харилцан арилждаг байв.

Арилжааны энэхүү процесс нийгэмд ашигтай үйл ажиллагааны

нэг салбар, хөдөлмөрийн гурав дах том хуваарилалт болжээ.Уг үйл ажиллагааг хүн ам

ын ихэнх хэсэг болох худалдаачид эрхэлдэг байв.

Хувь хүн дангаараа хөдөлмөр эрхлэх,

илүүдэл бүтээгдхүүн гаргаж авах зэрэгтэй холбоотойгоор өмчийн харилцаанд томоохон

өөрчлөлт гарчээ. Өмч хувийн /хувийн хөдөлмөрийн үр дүнд бий болсон/, өвөг

дээдсээс хүлээн авсан нийтийн /газар/ өмч гэж ялгагддаг байв.

Хувийн өмчийн ихэнх хэсэг засаглах эрх мэдэлтэн хүнд харъяалагддаг байсан нь

удирдах чиг үүргийг гүйцэтгэх зайлшгүй шаардлагатай холбоотой байжээ.

Нийтийг засаглах эрх мэдэлтэй хүмүүс хувийн эрх дархыг илүү эдлэх болж, удирдан

захирах үйл ажиллагааны цар хүрээ өргөжснөөр овгийн дээд давхаргынхны тоо өсч,

овгийн удирдагчид өөрийн залгамжлагчдаа өөрсдөө сургаж, сонгодог болжээ.

Засаглах эрх мэдэл нийгмээс улам бүр тусгаарлагдснаар удирдан захирах боломж нөхцө

л өргөжиж ирсэн төдийгүй хүмүүсийн эд хөрөнгийн ялгаа,

засаглалын байгууллагын нөлөө нэмэгджээ. Энэхүү зүй тогтол үйлдвэрлэлийн

үйл ажиллагааны агуулга, хүрээ өөрчлөгдөхөд хүргэсэн байна.тухайлбал, нэмэгдэл ажил

лах хүчээр ихээр шаардагдснаар олзны хүмүүсийг боол болгон ашиглах болов.

Хөдөлмөрийн гурван томоохон хуваарилалт, хувийн өмчийн үүсэл, ангийн үүсэл

зэрэг нь төр үүсэхэд томоохон түлхэц өгчээ.

Төр үүсэн бий болох процесс улс орнуудад харилцан адилгүй явагджээ.”Өрх гэр,

хувийн өмч,

төрийн үүсэл” хэмээх бүтээлд төрийн үүслийн үндсэн гурван хэлбэрийг афины, эртний

ромын, эртний германы гэж ангилсан байдаг.

Афинд төр дотоодын зөрчлөөс болж үүссэн. Энэхүү процесст Тезей, Солон,

Клисфен нарын шинэтгэл голлох байр суурь эзэлдэг.

Тезей төв засгийг үүсгэн байгуулж,

хүн амыг овгийн харъяалалаас үл хамааруулан эвпатрид /сурвалжит/ , геомор

/газар эзэмшигчид/, демиург /гар урчууд/ гэж хуваажээ.

Солон иргэдийг эд хөрөнгийн байдал /газрын хэмжээ, орлого/-ыг

нь харгалзан дөрвөн зэрэг болгожээ. Тухайлбал, удирдан захирах албан

тушаалыг гуравдугаар зэргийн иргэд, илүү их хариуцлагатай

албан тушаалыг зөвхөн нэгдүгээр зэргийн иргэд эдэлдэг бол дөрөвдүгээр зэргийн иргэд

Ардын Хуралд оролцох, санал өгөх эрхтэй байв. Клисфен Аттикийн бүх нутаг

дэвсгэрийг зуун өөрийгөө удирдах общин –тойрог /дем/-т хуваасан бөгөөд уг “общин”-

ы ахлагч нарыг “демархи” гэж нэрлэдэг байв.

Эртний Ромд төр үүсэхэд нөлөөлсөн нэг хүчин зүйл бол Ромын язгууртнуудаас бүрдс

эн патриц, нүүдэллэн ирсэн, төрийг удирдах хэрэгт оролцох эрхгүй плебей,

тэдгээрийн хоорондын тэмцэл юм.

Эртний Германд төр үүсэх үйл явцыг эртний германчууд Ромын Эзэнт Улсын

нутаг дэвсгэрийг байлдан дагуулсан байлдан дагуулалт улам эрчимжүүлсэн байна.

Төр үүсэхэд нөлөөлсөн хүчин зүйлсүүд үйлчлэлийн хувьд улс орон тус бүрт харилцан

адилгүй байв. Тухайлбал, Афинд төр үүсэхэд хөдөлмөрийн хуваарилалт,

хувийн өмч, анги нэгэн зэрэг нөлөөлсөн бол Азийн улс орнуудад хувийн өмч ч,

анги ч аль аль нь нөлөөлөөгүй, эсрэгээр төр өөрөө эрх мэдэл ихтэй бүлэг,

давхаргыг бий болгожээ.

Эрх зүйн үүсэл. Хүй нэгдлийн нийгэмд хүний зан үйлийн үндсэн хэм хэмжээ нь зан з

аншил байсан төдийгүй зан заншлын хэм хэмжээ тодорхой нөхцөл байдалд хүмүүсийн

хоорондын харилцааг зохицуулах илүү оновчтой хувилбарыг тогтоон бэхжүүлсэн байв.З

ан заншил үүсэн бий болох нь хүмүүсийн амьдралын практик үйл ажиллагаатай, өөрөө

р хэлбэл ямар нэгэн зөрчил нийгэмд хор уршиг

бий болгох эсвэл хүссэн үр дүн гарахгүй байх зэрэгтэй холбоотой.

Зан заншил хүний үйл ажиллагааны бүх хүрээг зохицуулахаас гадна сайн,

муу, шударга,

шударга бус гэх зэрэг ёс суртахууны асуудлын хэмжүүр болох ёс суртахууны хэм хэм

жээтэй цугтаа үйлчилж байв.

Зан заншил олон нийтийн санаа бодлын хүч, овгийн ахлагч нарын нэр хүнд, амьдралы

н зайлшгүй шаардлагатай уялдан гарч ирсэн байна.Үүнээс гадна шашны хэм хэмжээ хү

мүүсийн зан үйлийг зохицуулагч

үр нөлөө бүхий арга хэрэгсэл болж байв.Уг хэм хэмжээгээр цус холилдох, ангийн эдэ

лбэрийг үндэслэлгүйгээр устгах зэрэг үйл ажиллагааг хориглож байжээ.

Зан заншил, ёс суртахууны хэм хэмжээ, шашны хэм хэмжээ тодорхой үүрэг хүлээлгэсэн,

зөвшөөрсөн, хязгаарласан шинжийг агуулдаггүй боловч хэсэг бүлгийн ашиг сонирхлыг

илэрхийлж, хамгаалж байв.

Хэрэглэгч эдийн засгаас үйлдвэрлэгч эдийн засагт

шилжснээр хувь хүний хөдөлмөрийн үр нөлөө дээшилж, нийгмийн харилцааны

тогтолцоо,

хүмүүсийн нийгмийн байдал өөрчлөгджээ.Үүнтэй холбоотойгоор өмчийн харилцаа хөгж

иж, өмчлөгчийн ашиг сонирхлыг бусад этгээдийн зүгээс үзүүлэх сөрөг үйл ажиллагаа

/хууран мэхлэлт, эд юмсыг эвдэж устгах/-наас

хамгаалах шаардлага гарч ирсэн.Энэхүү хамгаалагчийн үүргийг овгийн ахлагч,

хүй нэгдлийн байгууллын засаглалын байгууллага, хожим нь сүм, төр гүйцэтгэх болжээ.

Өмчийн харилцаанд оролцогчид харилцан эрх, үүрэг хүлээх болсон төдийгүй уг эрх,

үүрэг эхэн үедээ хувийн шинжтэй байснаа амьдралын нөхцөл байдалтай холбоотойгоор

байнгын шинжийг агуулж,

засаглалын байгууллагын зүгээс бүх нийтээр заавал биелүүлэх хэм хэмжээ болгон тогт

оожээ.

Зан заншил, ёс суртахуун,

шашны хэм хэмжээний агуулга үүсэн бий болсон нийгмийн харилцааны хэрэгцээ,

шаардлагыг бүрэн хангадаггүй байв. Учир нь

тэдгээр хэм хэмжээ нийтийн ба хувийн ашиг сонирхлын тэнцвэрт байдлыг илэрхийлдэг

гүй байжээ.

Эрх зүй үүсэхэд нөлөөлсөн нэг гол хүчин зүйл бол нийгмийн эд хөрөнгийн харилцан

адилгүй давхарга юм.тухайлбал, нийгмийн чинээлэг давхаргынхан

өөрсдийн хувийн ашиг сонирхлыг хамгаалсан хэм хэмжээг бүтээх сонирхолтой байдаг.

Эрх зүй хүй нэгдлийн нийгмийн байгууллын бусад хэм хэмжээнээс

дараах онцлогоор ялгагддаг. Үүнд:

-Зан заншлыг бүх нийгэм бий болгодог бол эрх зүйг эсвэл төрөөс шууд,

эсвэл нийгмийн бусад байгууллага /олон нийтийн байгууллага, шашны байгууллага/

бий болгодог

-

Зан заншил бүх нийтийн хүсэл зоригийг илэрхийлдэг бол эрх зүй нийгмийн гишүүдийн

хүсэл зориг ба тэдгээрийн/нийгмийн, олон нийтийн,

хувийн/ ашиг сонирхлын тэнцвэрт байдлыг илэрхийлдэг.

-

Зан заншил бичмэл хэлбэргүй байдаг бол эрх зүй өөрийн гэсэн гадаад хэлбэртэй байда

г. Эрх зүйн гадаад хэлбэр олон төрлийн хэм хэмжээний акт, прецедент, гэрээ, эрх

зүйн зан заншил зэрэг болно.

-Зан заншил зөрчигдөхөөс бүх нийгэм хамгаалдаг бол эрх зүй зөрчигдөхөөс

тусгайлан байгуулагдсан албадлагын аппарат хамгаалдаг.

3. Эрх зүйн тухай ойлголт, шинж

Эрх зүйн тухай ойлголт нь хууль цаазын шинжлэх ухааны тэр дундаа эрх зүй төрийн ерөнхий

онолын үндсэн судлагдахуун мөн бөгөөд түүхэн цаг хугацааг даган эрх зүйн талаарх үзэл

санаа нь байнга өөрчлөгдсөөр иржээ. Тухайлбал, Эртний сэтгэгч Аристотель эрх зүй нь улс

төрийн шударга ёс гэж үзэж байсан бол дундад зууны үеийн бурхны онолчид /Фома-

Аквинский/ эрх зүйн нь бурханы таалал гэж, шинэ үеийн сэтгэгч Ж.Ж.Руссо эрх зүй нь

нийтлэг хүсэл зориг гэх зэргээр тодорхойлж нотолж иржээ. Гэвч эрх зүйн талаар нэгдсэн

тодорхойлолтод хүрч чадаагүй бөгөөд өнөө үед эрх зүйг позитив буюу жам ёсны хандлагын

үүднээс тодорхойлох явдал түгээмэл болжээ. Энэ үүднээс авч үзвэл:

Эрх зүй нь хүний жам ёсны эрх, эрх чөлөө, шударга ёсыг бэхжүүлэн хамгаалж, нийтлэг хүсэл

зоригийг илэрхийлж, нийгмийн харилцааг зохицуулахын тулд төрөөс зөвшөөрсөн буюу

тогтоосон, төрийн албадлагаар хамгаалагдсан, бүх нийтээр заавал дагаж хэрэгжүүлбэл зохих

хэм хэмжээнүүдийн тогтолцоо юм.

Зохицуулагдаж буй харилцаанд оролцогчдын харилцан зөвшөөрөлцсөн ашиг сонирхол эрх

зүйд илэрхийлэгдэх тохиолдолд эрх зүй нь бүх нийтийн зайлшгүй мөрдөгдөх шинжтэй

болно. Харин хэм хэмжээнүүдийн шаардлагууд нь нийтлэг хүсэл зоригийг илэрхийлээгүй

тохиолдолд ямар ч арга хэрэгслэлээр түүний дотор төрийн албадлагаар ч биелэлтийг нь бүрэн

дүүрэн хангаж чадахгүйд хүрнэ.

Эрх зүйн мөн чанар нь түүний нийгмийн зорилгыг илэрхийлэгч үндсэн гол харьцангуй

тогтвортой дотоод шинж чанар мөн бөгөөд энэ нь түүний чиг үүргээр тодорхойлогдоно.

Эрх зүйн мөн чанараас ургуулан түүний үндсэн шинжийг тодорхойлбол:

1. Эрх зүй нь нийгмийн янз бүрийн давхаргын ашиг сонирхол, тэдгээрийн харилцан

зөвшилцөл, зохицол дээр үндэслэгдсэн хэм хэмжээний зохицуулалтын тогтолцоо мөн.

2. Эрх зүй нь хүмүүсийн зан үйл, эрх, эрх чөлөөний хэмжээ хязгаар мөн.

3. Эрх зүй нь төрийн албадлагаар хамгаалагдаж, хангагдана. Төрийн албадлага нь төр

субъектив эрхийг хамгаалж эрх зүй зөрчигчөөс хохирогч талын ашиг сонирхолд тохируулан

үүргээ биелүүлэхийг албадах, хуульд заасан үндэслэл, журмын дагуу гэм буруутай этгээдэд

хууль зүйн хариуцлага хүлээлгэх буюу шийтгэх гэсэн хоёр чиглэлээр хэрэгжинэ

4. Эрх зүй нь хэм хэмжээний байна. Хэм хэмжээний байх нь эрх зүйн анхдагч, үндсэн шинж

чанар мөн. Энэ шинж нь эрх зүйгээс хүмүүсийн үйл ажиллагааг зохицуулах чадварыг нээн

харуулна. Эрх зүй нь энэ чанараараа хууль цаазын хувьд хэлбэршин тодорхойлогдож, төрөөс

бэхжигдэн хууль тогтоомжийн хэм хэмжээ болдог.

5. Эрх зүй нь бодитойгоор үйлчилж байгаа хэм хэмжээний зохицуулалтын тогтолцоо юм. Эрх

зүйг ойлгох орчин үеийн хандлагаар бол эрх зүйг жам ёсны, позитив ба субъектив эрх гэж

гурван бүрдэл хэсэгт ангилна.

6. Эрх зүй хууль хоёр нь адил биш. Хууль тогтоомж нь эрх зүйн хэм хэмжээг илэрхийлэх

хэлбэрийн нэг юм. Хууль, хуульчилсан актууд нь эрх зүйн үзэл санаа, зарчимд нийцээгүй

тохиолдолд эрх зүйн жинхэнэ агуулгыг илэрхийлж чадахгүй. Хууль нь шударга ба шударга

бус байж болно. Харин эрх зүй нь хэзээ ч, хаана ч шударга байдаг гэсэн үзлээр

тодорхойлогдоно. Эрх зүйн нэг хэлбэр болох хууль нь түүний агуулгыг илэрхийлж чадсан

тохиолдолд шударга эрх зүйт хууль болно.

7. Эрх зүй ба эдийн засгийн суурийн нягт уялдаа холбоо. Энэ холбоо нь эдгээр үзэгдлүүдийн

аль нэг нь тэргүүлэх үзэгдэл биш, харин харилцан холбоотой харилцан үйлчилж байдаг гэсэн

агуулгаар тодорхойлогдоно. Суурь нь давхаргын хувьд анхдагч гэсэн марксист томъёололд

үндэслэгдсэн “эрх зүй /ухамсар/ бол эдийн засгийн /ахуй/ сууриар тодорхойлогдож байгаа

давхаргын үзэгдэл” хэмээх ойлголт онол, практикаар нотлогдоогүй юм. Сүүлийн үед эрх зүйн

зохицуулалт нь эдийн засагт шийдвэрлэх нөлөө үзүүлэх, түүнийг тэргүүлэх хандлага илт

давамгайлж байна.

Эрх зүйн бүл, тэдгээрийн онцлог

Эрх зүй нь нийгмийн харилцааны янз бүрийн хэсгийг хамарсан маш олон тооны хэм

хэмжээнээс бүрдэх бөгөөд зохицуулж буй нийгмийн харилцаануудын уг чанараар хоорондоо

нягт уялдаа холбоотой, нарийн зохицол бүхий нэгдмэл тогтолцоо юм.

Хүн төрөлхтөний түүхэнд эрх зүйг тогтолцоонд ангилах хэд хэдэн хандлага нэгэнт бий

болжээ. Үүнд:

· Марксист түүхэн хэв маягийн хандлага

· Хэл зүй, үндэстний хандлага

· Эрх зүйн уламжлалын хандлага

· Эрх зүйн харьцуулалтын барууны хандлага

· Эрх зүйн арга маягийн хандлага зэрэг багтана.

Эрх зүйн харьцуулалтын буюу компаративист хандлагын үүднээс авч үзвэл Францын

сонгодог хуульч Р.Давидийн тодорхойлсноор эрх зүйн номлол, үзэл баримтлал болон хууль

зүйн техникийг гол шалгуур болгон улс орнуудыг Ром-Германы эрх зүйн бүл, Англо-

Саксоны эрх зүйн бүл, Уламжлалт буюу шашны эрх зүйн бүл, Социалист эрх зүйн бүл гэж

ангилан үзсэн нь орчин үщед ихээхэн дэмжигдэх болжээ.

Ром-Германы эрх зүйн бүл: ойлголт, онцлог. Эрх зүйн энэ бүл нь дорнод Римийн эзэн хаан

Юстинианы кодификацийн үндэс суурь дээр XII зуунаас эхлэн хууль цаазын бүх шинжлэх

ухаанд тохируулан хөгжүүлж, боловсронгуй болгож ирсэн европын их сургуулиудын хүчин

чармайлтын үр дүнд баруун Европод бий болжээ.

Роман - германы эрх зүйн бүл нь римийн эрх зүйд тулгуурлан бий болсон гэж үздэг. Англи

хэл дээрх бүтээлүүдэд хэрэглэгддэг "эх газрын", мөн "иргэний эрх зүйн" гэсэн нэр томъёо нь

шүүмжлэлд ихээхэн өртдөг учраас Р.Давид эрх зүйн энэ бүлийг латин ба германы их

сургуулиудын хамтын хүчин чармайлтын үр дүнд бий болсон гэсэн агуулгаар "Роман-

германы" гэсэн нэр томъёог ашигласан байна.

Роман - германы эрх зүй нь романы эрх зүй ба германы эрх зүй гэсэн хоёр дэд бүлээс бүтнэ.

Романы эрх зүйн бүл нь римийн хувийн эрх зүй, орон нутгийн заншлын эрх зүйн холимог

хэлбэр бөгөед, римийн эрх зүй илүүтэй нөлөөлснөөр тайлбарлагдана. Романы эрх зүйн бүлд

Франц, Итали, Испани, Португаль, Бельги, Люксембург, Монако, Голланди, Латин

Америкийн- улс орнууд хамаарна.

Германы эрх зүйн онцлог нь римийн эрх зүйн суурь ба германы заншлын эрх зүйн давхаргад

тулгуурласан "пандект" эрх зүйн тогтолцоо бөгөөд энэ бүлд Герман, Грек, Швейцари гэх

зэрэг орнууд хамаарна.

Мөн англо-саксоны эрх зүйн бүлийн шинжийг ихээхэн хэмжээгээр агуулдаг боловч, роман-

германы эрх зүйн бүлд ихээхэн ойр дөт хойт европын /скандинавын/ эрх зүйн тогтолцоонд

Швед, Норвеги, Дани, Исланд зэрэг улс орнуудыг хамааруулан авч үзэж байна.

Зарим бүтээлүүдэд ТТУХН-ийн орнууд, Монгол, дорнод Европын болон Балтын тэнгисийн

улс орнуудыг социалист эрх зүйн бүлээс шилжих шилжилтийн үеийн эрх зүйн тогтолцоотой

улс хэмээн нэрлэж байна.

Роман-германы эрх зүйн тогтолцоо нь дараах онцлог шинжтэй:

· Хууль зүйн төвлөрсөн зохицуулалтын шаардлагаар XIX зууны үеэс эрх зүйн хэм

хэмжээний акт буюу хуулийг эрх зүйн үндсэн эх сурвалж болгожээ. Энэ тогтолцоо нь юуны

өмнө "шударга ёс"-ны шаардлагыг хангаж байгаа зайлшгүй байх зан үйл буюу эрх зүйн хэм

хэмжээг голлон авч үздэг.

· Энэ тогтолцооны түүхэн үүсэл нь эртний Римийн эрх зүйгээс эхтэй бөгөөд римийн эрх

зүйн нөлөө, эх сурвалж, эрх зүйн зарчим, хууль зүйн техник их хэмжээгээр хадгалагдан

үлдсэн.

· Энэ бүлийн орнуудын хууль цаазын хамгийн дээд хүчин чадалтай акт нь Үндсэн хууль

бөгөөд түүнийг зөрчсөн ердийн хууль, хуульчилсан акт хүчин төгөлдөр бус гэж тооцогдоно.

Үндсэн хуулиар төрийн байгууллагуудын эрх зүйг бүтээх эрх мэдэл, эрх хэмжээг заагласны

үндсэн дээр, эрх зүйн эх сурвалжийн хүчин чадлын ялгааг тогтоож өгдөг. Үндсэн хуульд

ердийн хуулиуд, хуульчилсан акт нийцэж байгаад тавих шүүхийн хяналт ихэнх орнуудад

дэлгэрсэн байна.

· Роман-германы эрх зүйн бүлд шударга ёсны эхлэл, номлолд тулгуурлан, хууль

тогтоомжийн хүрээнд, шаардлагатай зарим нөхцөлд хууль тогтоомжоос гадуур хэрэглэх

боломж бүхий эрх зүйн "нийтлэг" зарчмуудыг хэрэглэнэ. Эдгээр номлол, зарчмууд нь хууль

бүтээх, хууль хэрэглэх ба хууль тайлбарлахад өргөнөөр ашиглагдана.

· Энэ тогтолцоо нь шүүхийн байгууллага бол хууль бүтээх субъект биш хэмээн тооцдог

боловч, шүүхийн практик нь эрх зүйн туслах шинжтэй эх сурвалж мөн гэж зарим улсад

хүлээн зөвшөөрөгдөнө.

· Эртний Римийн эрх зүйн нэгэн адил, эрх зүйг "нийтийн" ба "хувийн" эрх зүй гэж хоёр

хуваадаг. Хувийн буюу тусгай эрх зүйд иргэний, гэр бүлийн, худалдааны гэх зэрэг иргэдийн

хувийн өмч, харигщаа, эрх ашгийг зохицуулдаг эрх зүйн салбарууд бапгдаг бол, нийтийн эрх

зүйд нийгэм, төрийн нийтлэг эрх ашгийг хамгаалахад чиглэгдсэн терийн, эрүүгийн,

захиргааны эрх зүйн зэрэг салбарууд орно.

Эрх зүйн эх сурвалж нь эрх зүйг үүсгэж байгаа эх үндэс, эрх зүйн тухай түүхэн мэдээлэл

агуулагч эд мөрийн баримт гэсэн утгаар биш, харин эрх зүйг бэхжүүлэх, илэрхийлэх албан

ёсны хэлбэр мөн.

Англо-Саксоны эрх зүйн бүл: ойлголт, онцлог. Англи улсад бий болсон нийтлэг эрх зүйн

тогтолцоо нь хааны шүүхийн үйл ажиллагааны ачаар эхэлж үүссэн гэж хэлж болно. Түүний

үүсэл, хөгжил нь хааны засаглалтай нягт холбоотой байсан учраас АНУ-д нийтлэг эрх зүйн

үзэл санаа, институтыг ашиглах явдал нь бүгд найрамдах засаглалтай ямагт холбоотой

байдаг. Эдгээр улс орнуудын түүхэн хегжлийн онцлог, улс төрийн ба нийтлэг соёл нь

түүнчлэн тэдний эрх зүйн тогтолцоо, эрх зүйн соёлд арилшгүй мөрөө үлдээжээ.

Эрх зүйн энэ бүлд Англи, АНУ, Канад, Австрали, Шинэ Зеланди, Хойт Ирланди болон

английн эрх зүйг өөрийн хэв загвар болгон авсан орнуудын эрх зүйн тогтолцоо багтана.

Дэлхийн бөмбөрцөгийн хүн амын гуравны нэг нь эрх зүйн энэ бүлийн зарчмаар амьдарч

байна. Англо-саксоны эрх зүйн бүлийг нийтлэг эрх зүйн бүл хэмээн нэрлэх тохиолдол бий.

Мөн роман-германы эрх зүйн ба англосаксоны эрх зүйн тогтолцооны завсрын холимог

систем оршдог бөгөөд энэ бүлд Луизана муж улс /АНУ/, Пуэрто-Рико, Шотланд, ӨАБНУ

хамаардаг. Англо-саксоны эрх зүйн тогтолцоо нь дараах онцлог шинжтэй.

· Шүүхийн прецедентийг эрх-зүйн үндсэн эх сурвалж хэмээн хүлээн зөвшеөрөх нь эрх

зүйн бусад бүлээс ялгарах гол онцлог нь болно. Роман-германы эрх зүйн тогтолцоотой

харьцуулан үзэхэд энэ тогтолцоонд эрх зүйн хэм хэмжээ нь хийсвэр шинжтэй биш, практик

шинжтэй байна.

· Эрх зүй нь шүүхээс тодорхой хэрэг шийдвэрлэх, хүмүүсийн хоорондын янз бүрийн

маргааныг шийдвэрлэх явцад шүүхээс тогтоогдоно. Энэ эрх зүйн тогтолцоо нь "Хаана

хамгаалалт байна тэнд эрх зүй байдаг" гэсэн зарчмын үндсэн дээр бий болсон учраас

шүүхийн үүрэг, байр суурийг өндөрт тавьдаг.

· Энэ тогтолцоо нь эрх зүйн хэм хэмжээний актыг хүлээн зевшөөрнө. Гэхдээ эрх зүйн

хэм хэмжээний актыг тодорхой маргаантай асуудлыг шийдвэрлэх зорилгоор Англид хааны

шүүхээс, АНУ болон бусад орнуудад парламентаас тогтооно. Орчин үеийн энэ бүлийн улс

орнууд, түүний дотор АНУ-д шүүхийн прецедент, статут эрх зүй нэг түвшинд тавигдаж

байна. Гэвч шүүхийн практик, хууль хоёрын уялдаа холбоо нь өвөрмөц шинжийг агуулна.

Хууль нь прецедентийг халах хүчинтэй боловч, эрх зүйн зөрчилдөөнийг шийдвэрлэхэд

прецедент тэргүүлэх байр суурьтай байх зарчим үйлчилдэг.

· Энэ бүлд нийтийн ба хувийн эрх зүй гэсэн эрх зүйн салбарын хуваарилалт байхгүй.

Харин шүүхийн прецедент ба шударга ёсны эрх зүй гэсэн хуваарилалт байдаг боловч английн

хуульчдад эрх зүй нь бүхэл бүтэн цогцолбор байдлаар ойлгогдоно.

· Процессийн эрх зүйн үүрэг, ач холбогдлыг бусад материаллаг эрх зүйгээс илүү өндөрт

тавих уламжлал өнөөг хүртэл хадгалагдаж байна. Тухайн асуудлыг статут эрхээр

зохицуулаагүй бол, энэ тохиолдолд шүүх нь эрх зүйн хэм хэмжээг шууд тогтоож, энэ

агуулгаараа "хууль тогтоогч" болно. Нөгөө талаас "хуульд заагаагүй бол гэмт хэрэг, ял

шийтгэл байхгүй" гэсэн зарчим энд үйлчлэхгүй. Ийм учир Английн эрх зүй нь их сургуульд

судалдаг, зарчмын эрх зүй биш. Харин бүр эсрэг, энэ нь байцаан шийтгэх ажиллагааны,

практикийн эрх зүй мөн. Англи улсын томоохон хуульчид нь их сургуулийн профессор биш,

харин практикийн шүүгч нар байдаг.

· Энэ тогтолцоо нь жигд биш тархсан онцлогтой. Энэ нь тухайн улсын түүхэн хөгжил,

үндэсний соёлын болон бусад нөхцөлөөс ихээхэн шалгаална. Жишээлбэл Английн "нийтлэг

эрх зүйн" хөгжилт нь хаант засаглалтай холбоотойгоор хааны шүүхээс тогтоогдсон бол АНУ

нь нийтлэг эрх зүйн зарчим, үзэл санааг бүгд найрамдах засаглалын онцлогт тохируулан,

"түүний хэм хэмжээг колонийн нөхцөлд тааруулан хэрэглэх" гэсэн зарчмаар хүлээн авчээ.

Англо-саксоны эрх зүйн эх сурвалжид шүүхийн прецедент /практик/, парламентын хуулиуд

ба хуульчилсан актууд, зан заншил, номлол ба оюун ухаан орно. Шүүхийн прецедент нь

шүүхийн ба захиргааны шийдвэрийг дараагийн төсөөтэй асуудлыг шийдвэрлэхдээ хэв загвар

болгон хэвшүүлэх замаар эрх зүйн хэм хэмжээг тогтоож байгаа шүүхийн практик мөн.

Уламжлалт буюу зан заншил, шашны эрх зүйн бүл. Шашны ба уламжлалт эрх зүйн

тогголцоог шашны сургааль, номлолд үндэслэгдсэн шашны эрх зүйн тогтолцоо, омгийн ёс

заншил, уламжлалд тулгуурласан заншлын эрх зүйн тогтолцоо гэж ангилж болно.

Шашны эрх зүйн тогтолцоонд:

· мусульманы эрх зүй

· канонын эрх зүй

· иудай эрх зүй тус тус багтана.

Уламжлалт эрх зүйн тогтолцоонд:

· Алс дорнодын буюу зүүн азийн эрх зүй

· индуис эрх зүй

· Африкийн уламжлалт эрх зүй тус тус багтана.

Мусульманы эрх зүй нь мусульманы шашин-исламд үндэслэгдсэн, шашны хэлбэрээр

илэрхийлэгдсэн эрх зүйн тогтолцоо юм. Энэ тогтолцоо нь эрх зүйн зохицуулалтаар

хязгаарлахгүй, тухайн орны нийгмийн бүхий л амьдралын хүрээг хамаарна. Аллахын эрх нь

хүмүүст нэг л удаа үүрд мөнх заяасан бөгөөд бурхны нээлтүүдийг нь тайлбарлан ойлгуулах

шаардлагатай гэж үздэг.

Ислам нь мусульман шашинтан итгэх ёстой ягшмал үзлийг номлосон бурханы онол,

хоёрдугаарт: сүсэгтэнгээс хийж болох, болохгүйг заасан "зам мөр" буюу шариатын ёсноос

тус тус бүрдэнэ. Энэ эрх зүй нь "бурхан өөрт нь хэрхэн хандахыг хүснэ, бурханд тэгж ханд"

хэмээн сүсэгтэнд үүрэг болгоно. Шариат нь хүний үүргийн тухай сургааль болохоос, түүний

эдлэх эрхийн тухай сургааль биш юм. Исламд нийгмийн тухай теократ үзэл санаа ноёрхоно.

Исламын эрх зүй нь 500 сая орчим хүнд буюу ойролцоогоор дэлхийн хүн амын зургааны нэгд

үйлчилж байна. Хэдийгээр ислам нь харьцангуй залуу шашин боловч маш хурдан тархсан

онцлогтой. Мусульманчууд нь дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа Энэтхэгийн хойг дээр

Пакистан улсыг байгуулав. Энэтхэг улсад хүн амын 10 хувь буюу 50 сая хүн исламын

шашныг шүтэж байна. Малайз, Индонезын хятад бус оршин суугчдын ихэнх нь мусульман

байдаг.

Мусульманы эрх зүй нь:

· коран /исламын гэгээн судар/

· сунна /бурханы элчтзй холбоотой уламжлалууд/

· ижма /мусульманы нийгэмлэгийн нэгдсэн хэлцэл, тохиролцоо/

· кияс /эрх зүйг төсөөтэй хэрэглэх тухай эрэгцүүлэл/ зэрэг дөрвөн үндэс буюу эх

сурвалжид үндэслэнэ. Исламын эрх зүйн "дөрвөн үндэс"-ийн сонгодог тогтолцоо нь Коран ба

сунна гэсэн хоёр эх сурвалж, адилтгалын арга /кияс/ буюу номлолын ноёрхогч үзэл санаа

болох ижма зэрэг өөр өөр журмуудын нэгдэл мөн.

Мусульманы эрх зүй нь эрх зүйн зарим институтийн хэт хоцрогдол, хэрэглэхэд түвэгтэй

байдал, эрх зүйн системчлэл буюу эмх цэгц дутагдах байдлаар тодорхойлогдоно, Энэ эрх

зүйд зан заншил эрх зүйн эх, сурвалжид үл тооцогдох бөгөөд эрх зүйн зохицуулалтанд хэлцэл

ихээхэн үүрэгтэй байдаг.

Орчин үед мусульманы эрх зүйн тогтолцоотой улс орнууд нь мусульманы эрх зүйн бус хууль,

гэрээ, зан заншил гэх зэрэг зохицуулалтын арга хэрэгсэлийг түүнд тохируулан хэрэглэж

байна. Мусульманы орнуудад шүүхийн хоёрдмол тогтолцоо шашны шүүхийн /кад/ зэрэгцээ

хууль зүйн актууд болон энгийн зан заншлыг дагаж мөрддөг бусад хэв маягийн шүүхүүд

оршдог.

Индуис эрх зүй нь уламжлалын эрх зүйн нэг бие даасан тогтолцоо мөн. Индуис эрх зүйн хэм

хэмжээ нь өнөө үед нэг тэр бум орчим индуис хүнд үйлчилж байгаа бөгөөд тэдний ихэнх нь

Энэтхэг улсад амьдардаг байна. Гэхдээ энэ эрх зүй нь зөвхен Энэтхэгийн эрх зүй биш, харин

Энэтхэг, Пакистан, Бирм, Малайз, мөн Африкийн зүүн эргийн орнууд-Танзани, Кени, Уганд

зэрэг индуис шашинтай улсуудад дэлгэрсэн овгийн уламжлалт эрх зүй юм.

Индуисын үндсэн номлол нь нийгмийн кастын бүтцийг хүлээн зөвшөерех үндсэн дээр

"хүмүүс терехеес эхлэн нийгмийн шаталсан давхаргад хуваагдах ба эдгээр давхарга бүр

өөрийн эрх, үүрэг, ёс суртахуунтай байдаг" гэсэн итгэл үнэмшил тогтооход оршино. Хүн бүр

нь нийгмийн кастын хамаарлаар биеэ тохируулан авч явах ёстойг сургадаг.

Зан үйлийн үндсэн зохицуулагч нь зан заишил байдаг. Индуисын позитив эрх нь шашны

номлолд тулгуурласан зан заншлын эрх зүй мөн. Кастын давхарга бүр өерийн зан заншилтай

байдаг учраас зан заншил нь маш их олон янз байна. Кастын хурал нь орон нутгийн шинжтэй

маргааныг олонхын саналд тулгуурлан санал хураалтаар шийдвэрлэнэ. Энэ хурал нь

албадлагын үр нөлөөтэй хэрэгсэл болдог. Хамгийн хүнд шийттэл нь тухайн давхаргаас хөөх

явдал гэж тооцогдоно.

Еврейн эрх зүй. Энэ эрх зүй нь эртний израильчуудын омгийн холбооны бурхан-Яхве-г

онцгойлон хамгаалах үүрэг хүлээсэн лүндэн буулгагч шашны зүтгэлтнүүдийн сургааль

хэлбэрээр илэрхийлэгдэж байна.

Энэ шашин нь өнөө үеийн христос шашин үүсэх гол эх сурвалж нь болсон бөгөөд христос

шашнаас түүний хоёр урсгал болох католик ба үнэн алдартны шашин салбарлан хөгжсөн юм.

Иудайн шашны зан үйл, хууль ёсыг /торы/ домгийн өгүүллээр Яхве бурханы элч Моисее

бичсэн гэдэг домогтой. Торы бол Яхве бурханы ариун гэрээслэл учраас түүнд хэн ч эргэлзэх

ёсгүй, түүнийг зөрчсөн хэн боловч уг Иерусалимын нийгэмлэгээс хөөгдөнө гэсэн журамтай

байлаа. Хууль, гэрээслэл, шашны зүтгэлтнүүдийн хэлсэн үгийг нэгтгэж Идуайн шашны ариун

судар-Библи үүсчээ.

Энэ эрх зүй нь өнөө үеийн христийн шашины янз бүрийн урсгалуудын хоорондын харилцаа

болон сүсэгтэн сүм хийдийн харилцааг зохицуулж байгаа явцуу хүрээний уламжлалт, ёс

ёслол ,зан заншлын хэм хэмжээний тогтолцоо болон хувирчээ.

Африкийн заншлын эрх зүй нь өнөө үед судлаачдын анхаарлыг ихээхэн татаж байгаа юм.

Дэлхийн хамтын нийгэмлэгийн хөгжил нь эрх зүйн шинэ бүлийг аажмаар бүрдэж бий

болоход хүргэж байна. Сахараас өмнө оршиж байгаа африкийн улс орнуудын эрх зүйн

тогтолцоог "Африкийн эрх зүйн бүл"-д нэгтгэх шаардлага байгаа эсэх нь зүй ёсны асуудал

болон хувирч байна. Африкийн эрх зүйн журам нь хүнд боловч, эрх зүйн харьцуулсан судлал,

эрх зүйн социологи, угсаатны зүйн судалгааны сонирхол татсан зүйл гэдэг нь маргаангүй

баримт мөн.

Зүүн Азийн эрх зүй буюу алс дорнодын эрх зүй нь дэлхийн эрх зүйн тогтолцоонд байр сууриа

зүй ёсоор эзэлж байна. Дэлхийн соёл иргэншлийн төвлөрөл зүүн Азид шилжих хандлага

нэгэнт бий болж байгаа өнөөгийн нөхцөлд энэ бүс нутгийн үсрэнгүй хөгжлийн нэг нууц нь

эрх зүйн үндэсний ухамсар, уламжлалыг олон улсын эрх зүйн ололт амжилттай нягт

хосолсонд оршино.

Эрх зүйн энэ бүл нь өөрийн өвөрмөгц шинжтэй. Энэ бүлийн улс орнуудын угсаатны дотоод

үнэлэмж, уламжлалын бие даасан зохицуулалтын онцлог нь гадаад ертөнцөөс удаан

хугацаагаар хязгаарлагдсан түүхэн уламжлалаар онцлогтой. Алс дорнодын буюу Зүүн Азийн

эрх зүйн бүлийн онцлогийг эрх зүйн харьцуулсан судлаачид гүн гүнзгий судалжээ.

3. Үндэсний эрх зүйн тогтолцоо, түүний

бүтцийн хэсгүүд, онцлог

Эрх зүй нь нийгмийн харилцааны янз бүрийн хэсгийг хамарсан маш олон тооны хэм

хэмжээнээс бүрддэг бөгөөд зохицуулж буй нийгмийн харилцаануудын уг чанараар хоорондоо

нягт уялдаа холбоотой, нарийн зохицол бүхий нэгдмэл тогтолцоо юм.

Эрх зүйн тогтолцоо нь хүмүүсийн амьдралын хэвшил, соёл, үзэл суртал, ноёрхогч

харилцааны шууд нөлөөгөөр бүрэлдэн тогтож байгаа бодит үзэгдэл мөн бөгөөд эрх зүйн хэм

хэмжээний хоорондын харилцан зевшилцөл, зохицол, чиг үүргийн хамаарал зэрэг уялдаа

холбоо болон ялгаатай тал, дотоод бүтэц, зохион байгуулалт, үндсэн шинжийг нээн харуулна.

Аливаа улсын үндэсний эрх зүйн тогтолцоо нь тухайн улсын эдийн засаг, улс төр, үндэстний,

шашны, соёлын түүхэн хүчин зүйлүүдээр нөхцөлдсөн байх бөгөөд энэ нь эрх зүйн дотоод

авцалдаа нийцэл, эрх зүйн хэм хэмжээний нэгдлийг илэрхийлж, тэдгээр нь тодорхой салбар

институтэд хуваагддаг.

Эрх зүйн тогтолцооны шинж чанар, төрийн хэлбэрээс үл хамаарч, бүхий л улс оронд эрх зүйн

нэг төрлийн, тухайлбал, Үндсэн хуулийн, иргэний, эрүүгийн, захиргааны гэх зэрэг салбарууд

байдаг учраас эрх зүйн тогтолцооны бодит шинж нь тодорхойлогдоно.

Эрх зүйн тогтолцоо нь дараах онцлогтой. Үүнд:

· эрх зүй нь нэгдмэл хүсэл зориг, ашиг сонирхлыг илэрхийлнэ. Эрх зүйн хэм хэмжээнүүд

нь нийтлэг зарчмыг удирдлага болгож, нэг зорилгод чиглэсэн, харилцан зөвшилцөж,

зохицсон, өөр хоорондоо зөрчилгүй, нягт уялдаа холбоотойгоор нийгмийн харилцааг

зохицуулах зорилгыг агуулна.

· эрх зүй нь нэгдмэл хүсэл зоригийг илэрхийлэхээс гадна хамгаалан бэхжүүлж,

зохицуулж байгаа нийгмийн харилцааны шинж чанараас хамаарч түүний хэм хэмжээ нь өөр

хоорондоо ялгаатай байна. Энэ чанар нь эрх зүйн тогтолцооны дотор харьцангуй биеэ даасан

зохион байгуулалт, бүтцийг бий болгоно.

Эрх зүйн тогтолцоо нь дараах бүрдэл хэсэг буюу эрх зүйн хэм хэмжээ, эрх зүйн институт, эрх

зүйн дэд салбар, эрх зүйн салбар гэсэн элементүүдээс бүрдэнэ.

Эрх зүйн хэм хэмжээ нь эрх зүйн шинжийг агуулсан хамгийн жижиг хэсэг бөгеөд дангаараа

нийгмийн харилцааг зохицуулж чадахгүй. Иймд эрх зүйн хэм хэмжээнд эрх зүйн хамгийн

чухал шинж нийгмийн харилцааг зохицуулах, хамгаалах чадвар дутна.

Нийгмийн тодорхой харилцааг зохицуулж буй нийтлэг шинжтэй хэм хэмжээнүүд нь өөр

хоорондоо нэгдэж эрх зүйн тогтолцооны бие даасан хэсэг болох салбар, дэд салбар,

институтийг бүрдүүлнэ.

Эрх зүйн институт нь үндсэн агуулгаар нэг төрлийн харилцааг зохицуулдаг эрх зүйн хэм

хэмжээний нийлбэр цогц юм. Эрх зүйн институт нь эрх зүйн тогтолцоонд бие даасан байр

суурь эзэлдэггүй, зөвхөн эрх зүйн салбарын нэг хэсэг болдог. Эрх зүйн институт бол

нийгмийн харилцааны нийлбэрийг төрлөөр бус харин тэдгээрийн тодорхой тал, онцлогийг

зохицуулдаг. Энэ шинжээрээ эрх зүйн салбараас ялгагдана. Жишээ нь Захиргааны эрх зүй нь

нийгмийн амьдралын бүх үндсэн салбарыг удирдан захирах ажиллагааг зохицуулдаг бол

түүний нэг институт болох төрийн алба нь төрийн алба хаах болзол журам, төрийн албан

хаагчдын эрх үүрэг, тэдэнд хэрэглэх урамшил, хүлээлгэх хариуцлагыг тогтоож зохицуулна.

Эрх зүйн салбар гэж зохицуулах зүйл, зохицуулалтын аргын онцлогоор эрх зүйн нэгдмэл

системд харьцангуй бие даасан байр суурь эзэлдэг, нийгмийн тодорхой төрлийн харилцааг

зохицуулдаг эрх зүйн хэм хэмжээний нийлбэр цогц юм. Аливаа шинэ салбар эрх зүй бий

болох нь дур зоргын үйл явц биш, нийгэм, эдийн засгийн хүрээний өөрчлөлтийн улмаас

зайлшгүй шаардлагад үндэслэн нэг хэв маягийн хэм хэмжээ тогтоосон материал аажмаар

хуримтлагдаж энэ нь салбар эрх зүйг үүсгэнэ.

Монгол улсад Эрүүгийн, иргэний, захиргааны эрх зүй зэрэг уламжлалт эрх зүйн зэрэгцээгээр

экологийн эрх зүй, татварын эрх зүй, гаалийн эрх зүй, банкны эрх зүй гэсэн шинэ шинэ

салбарууд үүсч бий болох эхлэл тавигджээ.

Эрх зүйн салбарын бүрэлдэхүүнд эрх зүйн хэд хэдэн институтээс бүтсэн боловч эрх зүйн

системд бие даан байр суурь эзэлдэггүй хэсэг бүлэг хэм хэмжээ байх тохиолдол бий. Үүнийг

эрх зүйн дэд салбар гэж нэрлэнэ. Жишээ нь Иргэний эрх зүйд зохиогчийн эрх зүй, гэрээний

эрх зүй, өмчийн эрх зүй гэх зэрэг, экологийн эрх зүйд ойн, усны, агаар мандлын гэх зэрэг дэд

салбарууд багтана.

Эрх зүй нь нийгмийн харилцааны янз бүрийн хүрээг хамарсан олон тооны хэм хэмжээнээс

бүрддэг хэдий ч нэгдмэл хүсэл зоригийг илэрхийлж, өөр хоорондоо зөвшилцөн зохицсон,

уялдаа холбоо бүхий нэгдмэл тогтолцоо мөн. Гэсэн хэдий ч зохицуулж буй харилцааны

шинж чанараас хамаарч өөр хоорондоо ялгагдах шинжүүдийг агуулна. Энэхүү ялгагдах

шинжийг үндэслэн эрх зүйн тогтолцоог салбарт ангилан үздэг байна.

Эрх зүйн тогтолцоог салбар болгон ангилах доорх хандлагууд бий. Үүнд:

1. Эрх зүйд хандах генетикийн хандлага талаас нь үзвэл анхдагч жам ёсны шалгуур нь хүн,

үүсмэл шалгуур нь юуны өмнө нийгэм төрийн байгууламж, түүний дотор төр ба нийгэм орно.

Үүнээс үндэслэн эрх зүйг:

· жам ёсны эрх зүй

· позитив эрх зүй гэж ангилна.

Жам ёсны эрх зүй гэж хүний өөрийн мөн чанараас-урган гарсан эрх, үүргийн нийлбэр, өөрөөр

хэлбэл нийгэм дэх хүний шударга ёсны илрэл болсон тэр эрх үүрэг юм. Позитив эрх зүй гэдэг

нь төрөөс тогтоогдон, эрх зүйн актад илэрхийлэгдсэн заавал дагаж мөрдөгдөх шинжтэй хэм

хэмжээнүүдийн нийлбэр юм.

2. Эрх зүйг Римийн эрх зүйг үндэслэн:

· Нийтийн эрх зүй

· Хувийн эрх зүй гэж ангилна.

Эртний Римийн хуульч Ульпианы тодорхойлсноор нийтийн эрх зүй нь "римийн төрийн

журамд хамаарагдах" хэм хэмжээнүүд, хувийн эрх зүй нь "бие хүнд ашигт" хамаарах хэм

хэмжээнээс бүрдэнэ гэжээ. Манай улсад эрх зүйг нийтлэг ба хувийн гэж ангилах уламжлал

огт байсангүй. Энэ нь нэг талаас хувийн өмчийн институт хууль зүйн тогтолцоонд байгаагүй,

нөгеө талаас манай улс эх газрын эрх зүйн тогтолцоог социалист ангич хэлбэрээр зөвлөлт

оросоос шууд хуулбарлан авсантай холбоотой юм. Өнөөдөр хувийн өмчийг хүлээн зөвшөөрч,

зах зээлийн эдийн засагт шилжиж байгаа өнөө үед эрх зүйг нийтийн ба хувийн гэж ангилах

нь зөвхөн онолын төдийгүй практик ач холбогдолтой. Монгол Улсын Үндсэн Хуульд "Төр нь

нийтийн болон хувийн өмчийн аливаа хэлбэрийг хүлээн зөвшөөрч, өмчлөгчийн эрхийг

хуулиар хамгаална" гэж хуульчилсан нь нийтийн ба хувийн гэж ангилах агуулгыг илэрхийлж

байна.

Эрх зүйг нийтийн ба хувийн гэж ангилах нь төр, түүний байгууллагуудаас хүний эрх, эрх

чөлөөнд дур мэдэн халдах боломжийг хязгаарлаж, хүний идэвх санаачилга, хувийн өмчийн

эрх чөлөөг дэмжих гол нөхцөлийг бүрдүүлэхэд чиглэнэ. Нийтийн эрх зүйд Үндсэн хуулийн

эрх зүй, захиргааны эрх зүй, санхүүгийн эрх зүй, эрүүгийн эрх зүй, эрүүгийн байцаан

шийтгэх эрх зүй, иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх эрх зүй, олон улсын нийтийн эрх

зүй багтана. Хувийн эрх зүйд иргэний эрх зүй, гэр бүлийн эрх зүй, хөдөлмөрийн эрх зүй,

газрын эрх зүй, олон улсын хувийн эрх зүй

багтана.

3. Эрх зүйн тогтолцоог салбар эрх зүйд ангилах хамгийн өргөн дэлгэрсэн шалгуур нь эрх

зүйн зохицуулах зүйл, эрх зүйн зохицуулалтын арга юм.

Эрх зүйн зохицуулах зүйл нь эрх зүйн хэм хэмжээгээр зохицуулж байгаа нийгмийн бодит

харилцаа, еөрөөр хэлбэл эрх зүйн тухайн салбарын зохицуулж байгаа нийгмийн харилцааны

тодорхой салбар хүрээ юм. Эрх зүйг энэ шалгуураар Үндсэн хуулийн эрх зүй, Иргэний эрх

зүй, Гэр бүлийн эрх зүй, Захиргааны эрх зүй, Эрүүгийн эрх зүй, Хөдөлмөрийн эрх зүй,

Экологийн эрх зүй гэх зэргээр ангилна

Эрх зүйн зохицуулалтын арга нь эрх зүйн зохицуулалтад ашиглаж байгаа хууль зүйн арга

хэрэгсэл юм. Эрх зүйн зохицуулалтын императив, диспозитив хоёр үндсэн арга байдаг.

Императив /захирамжлах/ арга нь хууль зүйн шаардлагыг үг дуугүй, хэлбэрэлтгүй сахин

биелүүлэхийг үүрэг болгох замаар зохицуулна. Энэ арга нь ихэвчлэн засаглах шинж агуулдаг

учраас үндсэн хуулийн, захиргааны, эрүүгийн эрх зүйн зохицуулалтад хэрэглэгдэнэ.

Диспозитив /эрх тэгш зохицуулалтын/ арга нь зохицуулагдаж буй харилцаанд оролцогчдын

өөрсдийн зан үйлийг бүтээлчээр бие даан сонгох боломж олгохоос гадна эрх зүйн харилцаанд

оролцогчдын эрх тэгш байдлыг хангана. Энэ арга нь иргэний болон гэр бүлийн, худалдааны

эрх зүйн зохицуулалтын гол арга болдог.

4. Эрх зүйн салбарыг гүйцэтгэх чиг үүргийн шинжээр нь

· материаллаг буюу хэрэглээний эрх зүй

· процессын буюу үйл ажиллагааны эрх зүй гэж ангилна.

Эрх зүйн хэмжээнүүдийн хэрэгжих хэлбэр, холбогдох этгээдүүдээс эдгээр хэм хэмжээг

биелүүлэх, хэрэглэх ажиллагааг зохицуулдаг онцгой хэм хэмжээнүүдийн нийлбэр цогцыг

процессын эрх зүй гэнэ. Материаллаг эрх зүй нь агуулга, процессийн эрх зүй нь хэлбэрийг

илэрхийлнэ. Материаллаг эрх зүйн хэм хэмжээ объектив шинжтэй байдаг бол процессын хэм

хэмжээ субъектив шинжтэй байдаг байна.

Эрх зүйн салбарууд.

Үндсэн хуулийн эрх зүй нь зөвхөн иргэдийн эрх, эрх чөлеө, нийгэм, эдийн засаг, улс төрийн

байгууламж, төрийн байгууллагын үйл ажиллагааны агуулга, бүтэц, зохион байгуулалт,

төрөөс нийгмийг удирдах журмыг бэхжүүлээд зогсохгүй, эрх зүйн тогтолцооны зарчим, чиг

үүргийг тодорхойлдог. Үндсэн хуулийн эрх зүйд гол суурь эрх зүй болох иргэний,

захиргааны, эрүүгийн эрх зүй тулгуурлана. Эрх зүйн салбаруудыг тухайн салбар эрх зүйн

шинжлэх ухаанаар судална.

Захиргааны эрх зүй нь төрийн удирдлага, гүйцэтгэх эрх мэдлийн хүрээнд үүсч буй нийгмийн

нэг төрлийн өвөрмөц харилцааг зохицуулж байгаа эрх зүйн бие даасан томоохон салбар мөн.

Энэ салбар нь төрийн гүйцэтгэн захирамжлах байгууллагуудын үйл ажиллагаа, түүний дотор

эдгээр байгууллагуудын болон иргэдтэй холбоотойгоор үүссэн нийгмийн хэв журам

сахиулах, замын хөдөлгөөний болон галын аюулаас хамгаалах, эрүүл ахуйн журмыг

мөрдүүлэх гэх зэрэг харилцааг зохицуулна.

Иргэний эрх зүй нь эд хөрөнгийн ба эд хөрөнгөтэй холбоотой эд хөрөнгийн бус харилцааг

зохицуулна.

Эрүүгийн эрх зүй нь юуны өмнө нийгэмд аюултай хэргийг ямар нөхцөлд гэмт хэрэг гэж үзэх,

гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдэд ямар хэмжээ хязгаарын хүрээнд ял эдлүүлэх талаар хууль

тогтоох байгууллагаас харилцан уялдуулан хууль зүйн тодорхой зарчимд үндэслэн тогтоосон

эрх зүйн голлох салбарын нэг мөн.

Санхүү, бизнесийн эрх зүй нь нийгмийн аж ахуйн болон төрийн санхүүгийн салбар хүрээнд

үүссэн харилцааг зохицуулдаг хэм хэмжээний тогтолцоо юм.

Эрүүгийн байцаан шийтгэх эрх зүй нь эрүүгийн хэргийг илрүүлэх, бүртгэх, мөрдөн байцаах,

уг ажиллагаанд прокуророос хяналт тавих, шүүх хуралдаанаар хэргийг хэлэлцэх болон

шүүхийн таслан шийдвэрлэх тогтоол биелүүлэх явцад үүсэн гарсан нийгмийн харилцааг

зохицуулж буй эрх зүйн хэм хэмжээний нийлбэр цогц.

Олон улсын эрх зүй гэж улс орнуудын харилцан зевшөөрөлцсөн хүсэл зоригийг илэрхийлж

байгаа эрх зүйн хэм хэмжээний тогтолцоо юм.

Мөн хөдөлмөрийн, гэр бүлийн, экологийн, иргэний байцаан шийтгэх, шүүхийн шийдвэр

гүйцэтгэлийн зэрэг эрх зүйн салбарууд байдаг. Эдгээр эрх зүйн салбарууд нь тухайн улс орны

үндэсний эрх зүйн тогтолцоог бүрдүүлнэ.

1. Олон улсын эрх зүй ба Үндэсний эрх зүй

Өнөөдөр хүн төрөлхтний өмнө дэвшин тавигдаж байгаа энх тайвныг бэхжүүлэх олон улсын

хамтын ажиллагаа, хүний эрх, эрх чөлөө, үндэсний болон олон улсын аюулгүй байдлыг

хангах, хүрээлэн буй орчныг хамгаалах, гэмт хэрэгтэй тэмцэх, дэлхийн хүн ам зүйн асуудал,

шинжлэх ухаан-техникийн дэвшил, түүний үр дүнг ашиглах тухай зэрэг дэлхий нийтийг

хамарсан шинжтэй олон асуудлыг шийдвэрлэх нийтлэг зорилго нь улс орнуудын хоорондын

хамтын ажиллагаа болон олон улсын эрх зүйн ба үндэсний эрх зүйн хамаарлыг улам бүр

гүнзгийрүүлсээр байна.

Энэ байдал нь үндэсний эрх зүйн тогтолцоо болон олон улсын эрх зүйн тогтолцооны аль

нэгийг үгүйсгэх, эсвэл нэг нь дангаар ноёрхох ёстой гэсэн монист үзэл санааг орхиж

эдгээрийг харилцан нягт холбоотойгоор нь авч үзэх дуалист үзэл илт давамгайлах нөхцөлийг

бүрдүүлж байгаа юм.

Үндэсний эрх зүй ба олон улсын эрх зүй нь бие даасан эрх зүйн хувьд нийтлэг ба өөр

өөрсдийн онцлог шинжийг агуулна. Үндэсний эрх зүй нь өөрийн улсын нутаг дэвсгэр дээрх

харилцааг зохицуулж, төрийн албадлагаар хэрэгжилт нь хангагдаж байдаг бол олон улсын

эрх зүй нь улсуудын хоорондын харилцан зөвшилцсөн хүсэл зоригийг илэрхийлж, өөрөө

аяндаа биелэгдэх зарчмын хүрээнд үйлчилж байна. Тиймээс ч олон улсын эрх зүй нь илүү

ардчилсан шинж чанартай байдаг.

Олон улсын эрх зүйн зарчим, хэм хэмжээ нь олон улсын хоорондын улс төрийн харилцааг

зохицуулдаг тул улс төрийн үр дүнд хүрэх арга хэрэгсэл болно. Иймд олон улсын эрх зүй нь

аливаа улсын болон улсуудын хамтын нийгэмлэгийн ашиг сонирхлыг хэрэгжүүлэх зэвсэг

мөн.

Олон улсын эрх зүй, үндэсний эрх зүй нь өөр хоорондоо дараах шинжээр ялгагдана. Үүнд:

· Эрх зүйн субъектээр

· Үйлчлэх цар хүрээгээр

· Эрх зүйн хэм хэмжээ бүтээгдэх үйл явцаараа

· Эх сурвалжаараа

· Эрх зүйн зарчмаараа тус тус ялгаатай.

Үндэсний эрх зүйн субъект нь эрх зүйн харилцаанд оролцогч төр, байгууллага, бие хүн

байдаг бол олон улсын эрх зүйн субъектэд тусгаар тогтносон улс, үндэстэн, ард түмэн, мөн

улсын байгууламжууд /Ватикан/, Засгийн газар хоорондын олон улсын байгууллага, хувь хүн

багтана.

Үндэсний эрх зүй нь аливаа улсын дотоод дахь нийгмийн олон талт харилцааг бүхэлд нь

зохицуулдаг бол олон улсын эрх зүй нь зохицуулах зүйлийн хувьд олон улсын нийтийн эрх

зүй, олон улсын хувийн эрх зүй гэж хоёр ангилагддаг. Олон улсын нийтийн эрх зүй нь аливаа

улс гүрний оршин тогтнохын үндэс болсон нийтийн ашиг сонирхлыг хамгаалахтай

холбогдсон олон талт харилцааг зохицуулдаг бол олон улсын хувийн эрх зүй нь гадаадын

оролцоо бүхий эд хөрөнгийн болон эд хөрөнгийн бус харилцааг зохицуулна.

Үндэсний эрх зүй нь эрх бүхий этгээдээс тогтоогдох, зөвшөөрөгдөх замаар бүтээгддэг бол

олон улсын эрх зүйг бүтээх гол арга нь улс орнуудын ашиг сонирхлын зөвшилцлийн арга,

харилцан буултын арга байна.

Үндэсний эрх зүйн эх сурвалж нь эрх зүйн бүлийн онцлогтой уялдан зөвхөн эрх зүйн хэм

хэмжээний акт байна. Харин олон улсын эрх зүйн эх сурвалжид НҮБ-ын Олон улсын

шүүхийн дүрмийн 38 дугаар зүйлд зааснаар харилцагч улсууд хооронд үйлчлэх горим

журмыг тогтоосон олон улсын нийтлэг ба тусгай шинж чанартай конвенцууд, хүлээн

зөвшөөрөгдсөн олон улсын хэв заншил, соёл иргэншилт улс үндэстнүүдийн хүлээн

зөвшөөрсен хууль зүйн нийтлэг зарчмууд, хууль эрхийн хэм хэмжээг тогтоох туслах чанарын

арга хэрэгсэл болгох олон улсын түгээмэл хууль зүйгээр нарийн мэргэшсэн янз бүрийн улс

үндэстний мэргэжилтнүүдийн шүүхийн шийдвэр, номлолууд багтана.

Монгол Улсын Үндсэн хуульд "Монгол Улс олон улсын эрх зүйн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн

хэм хэмжээ, зарчмыг баримталж энхийг эрхэмлэсэн гадаад бодлого явуулна. Монгол Улс

олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ шударгаар сахин биелүүлнэ", гэж олон улсын эрх зүйн

үндсийг бэхжүүлсэн юм.

Улс орнуудын олон улсын хамтын ажиллагаа улам өргөжин гүнзгийрч байгаа өнөөгийн

нөхцөлд дотоод эрх зүйн зарим салбаруудыг олон улсын эрх зүйтэй уядлуулах шаардлага

үүсч байна. Ингэхдээ улс гүрнүүд нийцүүлэх, ижилтгэх /унификаци хийх/ эсхүл хувиргах

аргыг ашигладаг байна.

Хувиргалтын хамгийн гол хэрэгсэл бол трансформаци буюу шилжүүлэх арга юм.

Шилжүүлэлт нь шууд шилжүүлэх, хуулбарлан шилжүүлэх, мөн шилжүүлэх холимог хэлбэр

байж болно. Шууд шилжүүлэх гэдэг нь нэгдэн орсон олон улсын гэрээ нь шууд хүчинтэй

болж үйлчлэхийг хэпнэ. Монгол Улсын Үндсэн хуульд "Монгол Улсын олон улсын гэрээ нь

соёрхон баталсан буюу нэгдэн орсон тухай хууль хүчин тегөлдөр болмогц дотоодын хууль

тоггоомжийн нэгэн адил үйлчилнэ" гэж олон улсын хэм хэмжээ, зарчмыг шууд үйлчлэхээр

тогтоожээ. Хуулбарлан шилжүүлэх гэдэг нь олон улсын гэрээ хэлэлцээрийн хэм хэмжээг

дотоод эрх зүйн хэм хэмжээ болгон хуулбарлан буулгасан онцгой төрлийн хууль буюу эрх

зүйн хэм хэмжээний бусад акт гаргахыг хэлнэ. Тухайлбал, Монгол улс 1991 онд Хүүхдийн

эрхийн тухай олон улсын конвенцид нэгдэж ороод түүнийг хэрэгжүүлэх хүрээнд 1995 онд

Хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай Монгол улсын хуулийг батлан гаргажээ.

Хамгийн түгээмэл арга бол эрх зүйг шилжүүлэх холимог хэлбэр юм. Энэ нь шууд шилжүүлэх

ба хуулбарлан шилжүүлэх аргыг хослон хэрэглэх явдлаар илэрнэ.

Олон улсын эдийн засгийн эрх зүй болон үндэсний эрх зүй

ОУ-н хувийн эрх зүй нь гадаадын элемент орсон иргэний эрх зүйн харилцааг зохицуулж буй

хэм хэмжээний цогц юм. Олон улсын хувийн эрх зүйн /ОУХЭЗ/ хөгжилд орчин үеийн бодит

байдалтай холбоотой дараахь хүчин зүйлүүд нөлөөр үзүүлж байна. Үүнд: аж ахуйн үйл

ажиллагааны интернациональчлал, цагаачлалын өсөлт, шинжлэх ухаан техникийн дэвшил,

хүний эрх, эрх чөлөө, үндэсний эдийн засгийн шилжилт багтана. Дараахь хоёр зүйлийг олон

улсын хувийн эрх зүйгээр зохицуулна. Үүнд: өөр өөр улсын хуулийн этгээдүүдийн хооронд

үүссэн аж ахуй, шинжлэх ухаан техник, соёлын салбар дахь харилцаа, гадаадын иргэн

оролцсон, тэдгээрийн эд хөрөнгийн, хувийн болон порцессын эрхийг хамарсан, түүний дотор

иргэн, хөдөлмөр, гэр бүлийн эрх зүйн харилцаа. ОУХЭЗ нь ОУЭЗЭЗ-тай салшгүй холбоотой.

Энэхүү хоёр эрх зүйн системүүд нь ОУЭЗХ-г зохицуулдаг бөгөөд ОУЭЗ-н ерөнхий зарчимд

үндэслэгддэг. Гэвч энэхүү хоёр системийн хоорондын ялгааг гаргаж ирэх нь чухал ач

холбогдолтой юм. Тэдгээр нь дараахь байдлаар ялгагдана. Үүнд: зохицуулж байгаа

харилцааныхаа агуулгаар /ОУЭЗ улс хоорондын, ОУХЭЗ улс хоорондын бус/, харилцааны

субьектээр /ОУЭЗЭЗ төр, олон улсын байгууллага, ОУХЭЗ иргэн, хуулийн этгээд зарим

тохиолдолд төр, олон улсын байгууллага/, эрх зүйн эх сурвалжаар /ОУЭЗЭЗ олон улсын

гэрээ, заншил, ОУХЭЗ дотоодын хууль тогтоомж, шүүхийн болон арбитрын практик/.

ОУХЭЗ-н системийн бүрдэл: улс бүрийн хэрэглэх зөрчилдөөний хэм хэмжээ, гадаадын

элемент оролцсон эрх зүйн харилцааг зохицуулж байгаа материаллаг хэм хэмжээ, олон улсын

гэрээ байгуулах замаар бий болсон үндэсний эрх зүйн материаллаг хэм хэмжээ. Хууль зүйн

шинжлэх ухаанд ОУХЭЗ болон ОУЭЗЭЗ хоорондын харьцааг илэрхийлсэн хэд хэдэн үзэл

номлол байдаг 1. ОУХЭЗ нь өргөн утгаараа ОУЭЗ-н бүтцэд орох бөгөөд ОУХЭЗ болон

ОУЭЗ-н эх сурвалжууд нь олон улсын гэрээ гэсэн нэг эх сурвалжтай, энэ тохиолдолд ОУХЭЗ

нь иргэний эрх зүйн асуудлуудыг зохицуулж байгаа ОУЭЗ болно, 2. ОУХЭЗ нь иргэний эрх

зүйд хамаарах бөгөөд түүний зохицуулалтын зүйл нь иргэний эрх зүйн шинжтэй харилцаа

байдаг. 3. ОУХЭЗ-н хэм хэмжээ нь үндэсний эрх зүйн болон ОУЭЗ-н аль алины шинжийг

өөртөө агуулсан байдаг. Үр дүнд нь олон тогтолцооны иж бүрдэл бий болдог. ОУХЭЗ-н

онцлог нь өөрийн гэсэн тогтолцоогүй хоёрдмол шинжтэй байна. Орчин үеийн ОУХЭЗ-н үзэл

номлолын дагуу ОУХЭЗ нь эрх зүйн тусгай салбар бөгөөд үндэсний хууль тогтоомжид

хамаарна. Хэрэв олон улсын гэрээгээр ОУХЭЗ-тэй холбоотой асуудлуудыг зохицуулсан

журам тогтоосон хэм хэмжээ батлахыг тухайн улсад үүрэг болгосон бол тухайн улс үүнийг

биелүүлэх л ёстой. Гэвч иргэн болон хуулийн этгээдийн хувьд эдгээр журам нь тухайн улсын

эрх бүхий байгууллагаар батлагдсан тохиолдолд л хүчин төгөлдөр үйлчилнэ. Олон улсын

гэрээгээр тогтоосон журмыг үндэсний хууль тогтоомжид оруулснаар энэ нь ОУХЭЗ-н хэм

хэмжээ болж чадна. Үүнийг дотоодын хууль тогтоомж эсхүл нийтээр дагаж мөрдүүлэх акт

гаргах замаар оруулна. Түүнчлэн ОУХЭЗ-н үндсэн эх сурвалж нь олон улсын хүлээн

зөвшөөрөгдсөн үндэсний хууль тогтоомж бөгөөд зохицуулах үндсэн зүйл нь иргэний эрх

зүйн харилцаа байна. ОУЭЗ-н шинжлэх ухаанд ОУЭЗ болон үндэсний эрх зүйн хоорондын

харилцааны талаар дараахь хоёр үзэл баримтлал байдаг: 1. дуалист, ОУЭЗ ба үндэсний эрх

зүй нь бие биеэсээ ялгагдах систем, 2. монист, ОУЭЗ ба үндэсний эрх зүй нь нэгдмэл

системийн хэсгүүд, Сүүлийн үед дуалист үзэл баримтлалыг зөвшөөрөх хандлагатай байна.

ОУЭЗ ба үндэсний эрх зүй нь дараахь байдлаар эрх зүйн бие даасан системүүд юм: хэм

хэмжээ тогтоох аргаар /ОУЭЗ-төрийн хүсэл зоригийн зөвшилцөл, үндэсний эрх зүйг төрийн

хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалаас тогтооно/, эрх зүйн зохицуулалтын аргаар /ОУЭЗ-

зохицуулан чиглүүлсэн, үндэсний эрх зүй шат дараалсан захирах захирагдах/, эрх зүйн эх

сурвалжаар /ОУЭЗ-олон улсын гэрээ, заншил, үндэсний эрх зүй-хууль тогтоох болон

гүйцэтгэх засаглалын акт/, зохицуулалтын зүйлээр /ОУЭЗ-улс хоорондын харилцаа, үндэсний

эрх зүй-дотоодын харилцаа/, хэм хэмжээг хэрэглэх аргаар ОУЭЗЭЗ ба үндэсний эрх зүйн

үйлчлэх хүрээг ялгах асуудал чухал байдаг. ОУЭЗЭЗ-н үйлчлэлийн хүрээ нь 3 түвшинтэй

субьектын, газар нутаг-орон зай. Субьектын хүрээнд төр, олон улсын байгууллага

хамрагдана. Обьектын хүрээ нь зохицуулагдаж байгаа асуудал буюу зохицуулах

шаардлагатай харилцаа юм. ОУЭЗ-н үйлчлэлийн обьектын хүрээг дотоодын харилцаанд

хэрэглэж болох эсэх нь маргаантай байдаг боловч олон улсын гэрээ нь ихэнхдээ дотоодын

асуудлуудыг хөндсөн байдаг. Гэвч энэхүү нөхцөл байдал нь дотоодын хэрэг явдлыг ОУЭЗЭЗ-

н хүрээ болгон хувиргахгүй бөгөөд учир нь олон улсын гэрээ нь дотоодын асуудлуудыг

өөрийг нь биш харин эдгээр дотоодын асуудлуудыг хамарсан ОУЭЗЭЗ-н харилцааг

зохицуулдаг юм. Иймд үндэстний нэн тааламжтай нөхцөл /ҮНТН/-ийн агуулгыг улс орон

өөрөө тодорхойлдог ба харин ийм нөхцөл олгох дүрмийг ОУЭЗЭЗ-р тодорхойлдог ба ҮНТН-

н агуулга нь ОУЭЗЭЗ-д нийцсэн байх ёстой байдаг. ОУЭЗЭЗ үндэсний эрх зүйг ашиглан

өөрийн үйлчлэлийн хүрээг өргөтгөдөггүй. Зарим хязгаарлагдмал тохиолдолд ОУЭЗ үндэсний

хууль тогтоомжийг улс орны нутаг дэвсгэрийн гадна хэрэглэхийг зөвшөөрдөг. НҮБ-н 1982

оны Далайн эрх зүйн конвенцийн дагуу далайн эрэг орчмын улс орнуудад өөрийн нутаг

дэвсгэрийн ус орчмын улс орнуудад өөрийн нутаг дэвсгэрийн ус орчмын бүсэд өөрийн хууль

тогтоомжийг хэрэглэх эрх олгосон байдаг. Улс орон түүний нутаг дэвсгэр дэх эрүүл ахуйн,

цагаачлалын, санхүүгийн, татварын журмыг зөрчихөөс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор энэ

бүсэд хяналт тавьж болно. Ийм байдлаар ОУЭЗ-н нийцүүлэн улс орон өөрийн эрх зүйн

системийг чөлөөтэй сонгож болох хэдий ч өөрийн олон улсын үүргийг биелүүлэх ёстой

бөгөөд тэдгээрийг үндэсний хууль тогтоомжийг гаргахдаа харгалзан үзсэн байх ёстой.

ОУЭЗЭЗ-д агуулагдаж байгаа дүрэм журам үндэсний эрх зүйн үйлчлэлийн хүрээнд багтах

асуудлыг тухайн улсын эрх зүйн системд зохих журмын дагуу оруулснаар л уг харилцааг

зохицуулж болно. ОУЭЗЭЗ-н хэм хэмжээг үндэсний эрх зүйн хэм хэмжээ болгох процессыг

трансформац /шилжүүлэх, тохируулах/ эсхүл имплементац гэж нэрлэдэг. Трансформац

дараахь төрөлтэй байна: ерөнхий /бүх эсхүл зарим төрлийн олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээ

нь үндэсний эрх зүйн хэсэг болдог/, тусгайлан /олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээ нь тохиолдол

тус бүр дээр тусгайлсан акт болдог/, шууд /олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээг үндэсний эрх

зүнй болгодог буюу ИНКОРПАРАЦИ-н процесс/, дамжуулсан /олон улсын эрх зүйн хэм

хэмжээний агуулга нь бүрэн болон хэсэгчилсэн байдлаар үндэсний эрх зүй болох/, үндэсний

тусгайлансан хуульд тусгах замаар. Трансформацийн үндсэн хэлбэр бол ишлэл, үндэсний эрх

зүйн актад тодорхой төрлийн олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээг хэрэглэхээр заах явдал юм.

Жишээлбэл, Монгол Улсын ихэнх хуульд “Монгол Улсын олон улсын гэрээгээр энэ хуульд

зааснаас өөр журам тогтоосон бол олон улсын гэрээний заалтыг баримтална” гэж заасан

байдаг. ОУЭЗ ба үндэсний эрх зүйн хоёр систем бие даасан байдгийн хувьд тэдгээр нь зарим

утгаараа харилцан хамааралтай байдаг. ОУЭЗЭЗ-н харилцаа нь үндэсний эрх зүйгээр л

зохицуулагдах улс төрийн байгууламж, улсын нийгэм эдийн засгийн үндэс, түүний төрийн

байгууллагуудын бүтэц, эрх хэмжээ, харилцаа зэргээр хамаарсан байдаг. Мөн үндэсний эрх

зүй улсны олон улсын эрх зүнй байр суурийг бүрдүүлэн ОУЭЗЭЗ-н хэм хэмжээг өөртөө

оруулж ОУЭЗЭЗ-н хөгжилд ихээхэн хэмжээгээр нөлөөлдөг. Улс төр ба эрх зүй, эдийн

засгийн гадаад бодлого ба ОУЭЗЭЗ харилцан хамаарлыг тусгайлан авч үзэх нь зүйтэй. Эдийн

засийн гадаад бодлого нь төрийн хүсэл зоригийн илрэл болж байдаг. Мэдээж ОУЭЗЭЗ-н хэм

хэмжээ тогтоох замаар төрийн хүсэл зоригийг зөвшилцөх үед улс орнууд эдгээр хэм

хэмжээнд өөрийн бодлогын зарчмуудыг илүү бүрэн тусгахыг эрмэлзэж байдаг билээ. Эдийн

засгийн гадаад бодлогын агуулга нь өргөн утгаараа улсын үндэсний ашиг сонирхлоор

тодорхойлогддог ба өөртөө дараахь зүйлсийг агуулна: Улс орны дотоодын хөгжлийн ашиг

сонирхол, ОУЭЗЭХ-ны субьект болох талаасаа төрийн ашиг сонирхол, Олон улсын нэгдлийн

ашиг сонирхол, түүний төрийн дотоод болон гадаад бодлогод тусгагдсан байдал. Тухайн

улсын ОУЭЗЭЗ-н хандах хандлага нь түүний ОУЭЗ-н байр суурийг бүрдүүлдэг бөгөөд энэ нь

эдийн засгийн гадаад бодлогын хэсэг болно. Зөвхөн эдий засгийн гадаад бодлого нь ОУЭЗЭЗ-

д нөлөөлдөггүй ба ОУЭЗЭЗ нь улсын эрх, үүргийг тогтоох замаар түүний эдийн засгийн

гадаад бодлогод мөн нөлөөлж байдаг. Олон улсын эрх зүйн үүргээ биелүүлэх хүрээнд

ОУЭЗЭЗ нь гадаад эдийн засгийн бодлогын эрхийн “хязгаарлалт” болох буюу гадаад эдийн

засгийн бодлогын тулгуур, үндэс нь болдог. Эдийн засгийн гадаад бодлого, нэгдмэл ашиг

сонирхлоосоо хамааран дэлхийн улс орнууд ОУЭЗХ-д “Өрнө-Дорно”, “Өмнөд”-“Умард”

гэсэн эсрэг тэсрэг ашиг сонирхол бүхий бүлэгт хуваагддаг бөгөөд эдийн засгийн гадаад

бодлого болон олон улсын эрх зүйн байр суурийг тодорхойлохдоо улс орнууд дээр дурдсан 3

ашиг сонирхлын 2-ыг нь авч үздэг. ОУЭЗ-н хэм хэмжээ тогтоох үйл явцад хүсэл зоригийг

зөвшилцөхдөөд “эдийн засгийн хүч” хэмээх хэрэгслийг өргөн хэрэглэдэг байна. Үүний дунд

тодорхой эдийн засгийн эрх зүйн дэг журмын үндэс нь хүчнүүдийн тэнцлийн систем болдог.

Өнөө үед улс орнуудын нийтлэг ашиг сонирхлыг илүү харгалздаг болоод байна. Үүний

зэрэгцээ ОУЭЗЭХ-нд улс орнуудын дахин хуваагдалт явагдаж байна. Хүчнүүдийн тэнцлийн

систем нь эрх зүйн журмын улс төрийн үндэс болохынхоо хувьд ашиг сонирхлын тэнцэл

болон хувирч байна. Энэ нь олон улсын амьдралд “дайны эрх зүй” нь “найрамдлын эрх зүй”-

ээр солигдож байгаа бөгөөд одоо “найрамдлын эрх зүй” нь “эдийн засгийн хамтын

ажиллагааны эрх зүй” болон өөрчлөгдөж байна. Эдийн засгийн дотоод болон гадаад бодлого

нь хоорондоо харилцан хамааралтай. Жишээ нь эдийн засгийн дотоод бодлого нь гадаад

худалдаанд улсын дангаар ноёрхлыг тогтоож, бэхжүүлэхэд чиглэгддэг бол эдийн засгийн

гадаад бодлого нь энэ хэлбэрийн эдийн засгийн гадаад харилцааны байгууллагыг ОУЭЗЭЗ-д

бэхжүүлэхэд чиглэгддэг. Хэрэв эдийн засгийн дотоод бодлого нь гадаад худалдаанд

хамгаалалт хийх зорилгод чиглэгддэг бол, эдийн засгийн гадаад бодлого нь импортын

тарифын болон тарифын бус хязгаарлалтын хэрэгслийг хуульчилж, хэрэглэхэд чиглэгддэг.

Мөн эдийн засгийн гадаад бодлого гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахад чиглэгддэг бол

эдийн засгийн дотоод бодлого нь улс орондоо гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжихэд

чиглэгддэг, жишээ нь татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт үзүүлэх гэх мэт. ОУЭЗЭЗ-д үндэсний

хууль тогтоомжийг нутаг дэвсгэрийн гадна хэрэглэх нь өнөөгийн чухал асуудал болоод

байна. Зарчмын хувьд энэ үзэгдэл ОУХЭЗ-н хүрээнд нилээд элбэг тохиолддог. Нэг улсын

хүрээнд байгуулагдсан хүүлийн этгээд, иргэний эрх, нөгөө улсын хувьд хүчинтэй үйлчилдэг

байна. Энэ үзэгдэл шүүхийн практик, эрүү, иргэн, гэр бүлийн асуудлаар эрх зүйн туслалцаа

үзүүлэхэд түгээмэл ажиглагддаг билээ. Гэвч зарим тохиолдолд өөрийн ямар нэгэн гадаад

эдийн засгийн ашиг сонирхлын үүднээс бусад улсын ашиг сонирхлыг үл харгалзан өөрийн

хууль тогтоомжид нутаг дэвсгэрийн гадна үйлчлэх шинжийг оруулахныг эрмэлздэг явдал

байдаг байна. Үүний жишээ нь Куба улстай эдийн засгийн харилцаа тогтоосон гадаадын аж

ахуйн нэгжүүдэд тодорхой шийтгэл оноохоор заасан Хэлмс Бэртоны хууль, Иран Ливи дэх

нефтийн болон хийн түлшний орд газарт хөрөнгө оруулалт хийсэн аж ахуйн нэгжүүдэд

шийтгэл оноохоор заасан Кеннедигийн 1996 оны хууль зэрэг болно. Магадгүй АНУ ийм

прецедентээр ОУЭЗХ-д зохих журам тогтоохыг оролцож байж болох юм