ส�ตว�ในสวนส�ตว�เกบความจาก Zoo Animal, The MERCK VETERINARY MANUAL ๑๐ edition

โดย น.ส.ณฐญา ท�วประโคน นกว�ทยาศาสตร�สวนสตว� ๓ งานบ�าร�งสตว�เล!"อยคลาน ฝ%ายบ�าร�งสตว� สวนสตว�ด�ส�ต

ม�ถ�นายน ๒๕๕๔

ส�ตว�ในสวนส�ตว� : บทน�า

สตว�ในสวนสตว�จะม.ส�ขภาพร2างกายและพฤต�กรรมทางสงคมท.�ด.ได6ข7"นอย82กบ การออกแบบกรง, โภชนาการ, การเล."ยงด8, การจดการ, โครงสร6างทางสงคม, การส2งเสร�มพฤต�กรรม และการด8แลรกษาท.�ด. การออกแบบกรงเล."ยงให6ม.ลกษณะเป=นธรรมชาต�จะช2วยด7งด8ดความน2าสนใจให6กบประชาชนและยงเป=นการกระต�6นตวสตว�ด6วย แต2อาจม.ความย�2งยากในการจบบงคบสตว�เพ!�อท�าการส�ขาภ�บาลและควบค�มปรส�ตส2วนแสดงท.�ม.สตว�อย82รวมกนหลายชน�ดอาจเส.�ยงต2อการแพร2เช!"อโรคได6และอาจส2งผลร�นแรงข7"นถ6าไม2ได6รบการจดการอย2างเหมาะสม ในบทน."จะอธ�บายเก.�ยวกบพ!"นฐานในการจดการ การป@องกนโรค แผนการในการด8แลรกษา รวมถ7งความผ�ดปกต�บางอย2างท.�มกพบได6บ2อยในสตว�ท.�อย82ในสวนสตว� ส�าหรบข6อม8ลอ!�นๆ สามารถด8เพ��มเต�มได6ในส2วนน." ( Amphibians: Introduction, Marine Mammals: Introduction, Llamas and Alpacas: Introduction, Ostriches: Introduction, Nonhuman Primates: Introduction, Reptiles: Introduction, Vaccination of Exotic Mammals: Introduction) การจ�ดการพ/0นฐาน

• การเล."ยงสตว�• การขยายพนธ��

การเล30ยงส�ตว� :ควรจดสภาพสภาพแวดล6อมบร�เวณส2วนแสดงให6ม.ความใกล6เค.ยงกบธรรมชาต� เพ!�อความสบายตา

สบายใจแก2ผ86มาท2องเท.�ยว สตว�ควรได6รบการปกป@องทางสภาพแวดล6อม ค!อม.ร2มเงาก�าบง ม.อาหารและน"�าให6อย2างเพ.ยงพอ สตว�เล."ยงล8กด6วยน"�านมและสตว�ปDกส2วนใหญ2ม.สภาพร2างกายท.�สามารถทนต2ออ�ณหภ8ม�ในช2วงกว6างได6 หากสภาพอากาศร6อนและแห6งสตว�ต6องการเพ.ยงน"�าและร2มเงา หากอากาศหนาวควรเพ��มท.�ก�าบงและจ�ดให6ความอบอ�2น และเสร�มอาหารจ�าพวกเน!"อสตว�ให6เพ.ยงพอต2อความต6องการพลงงาน นอกจากน."ควรออกแบบภาชนะใส2อาหารและจ�ดให6อาหารให6สะดวกต2อการท�าความสะอาดและหล.กเล.�ยงการปนเปEFอนจากของเส.ยต2างๆ

ส�าหรบส2วนแสดงท.�เล."ยงสตว�รวมกนเป=นกล�2มใหญ2 ควรม.จ�ดให6อาหารและน"�าไว6หลายๆท.� เพ!�อป@องกนการต2อส86กนเน!�องจากการแย2งอาหารและล"�าอาณาเขตกนและกน เวลาในการให6อาหารกGเป=นส��งส�าคญม.สตว�หลายชน�ดท.�ให6ก�นคร"งละน6อยๆ แต2ก�นตลอดท"งวนซ7�งเป=นส��งท.�ด.เน!�องจากเป=นการกระต�6นให6สตว�ได6ท�าก�จกรรมนอกจากน."เราสามารถหลอกล2อสตว�ให6ออกมาด6วยความง2ายดายและปลอดภย โดยใช6อาหารท.�ด7งด8ดความสนใจของสตว�ชน�ดน"นๆ

การขยายพ�นธ:� :ในการท.�จะท�าการขยายพนธ��สตว�น"นจะต6องเข6าใจช.วว�ทยาและพฤต�กรรมทางสงคมของสตว�น"นๆก2อน

สตว�บางชน�ดควรเล."ยงตวเด.ยว เป=นค82 หร!อกล�2ม ข7"นอย82กบระบบทางสงคมของสตว�ชน�ดน"นๆน"น เช2นสตว�ในอนดบสตว�ก.บ(Artiodactyla) หลายชน�ด ท.�อาจสร6างวงรอบการเป=นสดได6ด6วยว�ธ.การต2างๆ รวมไปถ7งการตรวจวดระดบฮอร�โมนในปTสสาวะและอ�จจาระ

การตรวจสอบวงรอบการเป=นสดอาจถ8กน�ามาใช6เม!�อจะน�าตวผ86เข6ามาเท.ยบหร!อย6ายเพ!�อท�าการเพาะขยายพนธ�� บางชน�ดต6องน�าตวผ86มาเข6ามาให6ตรงกบช2วงเวลาตกไข2ของตวเม.ย ท"งน."เพ!�อลดการบาดเจGบท.�เก�ดจากการต2อส86กนระหว2างตวผ86ด6วยกนในช2วงฤด8ผสมพนธ�� สตว�บางชน�ดควรจะย6ายตวผ86ออกจากตวเม.ยท.�ต"งท6องหลายๆสปดาห� เพ!�อป@องกนการท�าร6ายตวเม.ยและล8ก อย2างไรกGตามในภ8ม�ประเทศท.�ม.อากาศหนาวตวผ86ควรถ8กน�ามาเท.ยบอ.กในเวลาท.�พร6อมเพ!�อให6ตกล8กเก�ดข7"นในช2วงอากาศอบอ�2น

การขยายพนธ��โดยใช6เทคน�คการผสมเท.ยม (AI)เช2น การปฏ�สนธ�ภายนอกร2างกาย (IVF) การย6ายฝากตวอ2อน ได6ประสบความส�าเรGจใน Driverse Zoo ในโปรแกรมการจบค82ของสตว�ชน�ดท.�ใกล6ส8ญพนธ�� (เช2น เฟอร�เรทเท6าด�า (black-footed ferret) อย2างไรกGตามความส�าเรGจท.�ย��งใหญ2ต6องม.บ�คลากร แหล2งเง�นท�น การตดส�นใจ วงรอบการเป=นสด และการตอบสนองต2อการใช6ยาในสตว�กล�2มน"น

การจดการประชากรข"นแรกของสวนสตว�ค!อ การจบค82ท.�ด.และถ8กต6องเหมาะสม หากไม2ม.การวางแผนด6านการจบค82จะท�าให6ม.จ�านวนประชากรมากเก�นไป ในสวนสตว�ม.ว�ธ.การหลายว�ธ. โดยการท�าหมนน"นม.หลายเทคน�ค (การตอนการผ8กท2อน"�าเช!"อ การผ8กท2อน�าไข2ในเพศเม.ย รวมไปถ7งการค�มก�าเน�ดด6วยยา การสอดฮอร�โมน การปล2อยสารในต2อมพ�ท8อ�ตาร. การก�นหร!อฉ.ดโปรเจสเตอร�โรน) ซ7�งการท�าหมนด6วยว�ธ.ต2างๆต6องเล!อกเวลาและวงรอบท.�เหมาะสม

การป<องก�นโรค• การกกโรค• การควบค�มปรส�ต• การท�าวคซ.น• การชนส8ตร• การควบค�มสตว�รบกวน

พ!"นฐานของการรกษาสตว�ในสวนสตว�ค!อการป@องกนโรค เพราะกระบวนการในการว�น�จฉยและรกษาโรคโดยตรงม.น6อยกว2าสตว�เล."ยงท�วไป ในการป@องกนโรคน"นควรท�าอย2างต2อเน!�องท"งรายตวและท"งฝ8ง ซ7�งในแผนป@องกนโรคจะรวมถ7งการกกสตว�น�าเข6า การส�2มตวอย2างม8ลเพ!�อตรวจหาปรส�ต การท�าวคซ.นกระต�6นภ8ม�ค�6มกน การตรวจส�ขภาพเบ!"องต6น การชนส8ตรซากสตว� แผนการควบค�มสตว�รบกวน สตว�ควรได6รบการประเม�นและรบรองส�ขภาพ และตรวจโรคตามเง!�อนไขในแต2ละท6องท.�หร!อรฐก2อนท.�จะม.การเคล!�อน ย6ายไปสวนสตว�อ!�นหร!อก2อนไปปล2อยค!นส82ธรรมชาต� ซ7�งการประเม�นก2อนการเคล!�อนย6ายน."สามารถน�าไปประเม�นสถานภาพด6านส�ขภาพของกล�2มสตว�ท.�ยงม.ช.ว�ตอย82ต2อไปได6

การก�กโรคสตว�ท.�เข6ามาใหม2จะต6องถ8กกกโรคก2อนซ7�งสถานท.�ท.�ใช6ในการกกโรคควรออกแบบให6ถ8กส�ขลกษณะ

สะดวกในการจดการกบตวสตว�และสามารถความสะอาดได6ง2าย ลงขนย6ายต6องสะอาดและปราศจากโรคและท�าจากวสด�ท.�เหมาะสม สถานท.�กกโรคต6องม.ร"วตาข2ายก"นไม2ให6สตว�พาหะเข6ามาได6 และควรม.พนกงานด8แลสตว�แยกจากส2วนอ!�น ควรเป=นคนม.ทกษะและประสบการณ�ท.�สามารถบอกถ7งความผ�ดปกต� ตรวจสอบปร�มาณอาหารท.�ก�น และลกษณะของม8ลสตว�ท.�ถ2ายออกมาได6

ในระหว2างท.�ท�าการกกโรคน"นสตว�ควรได6รบการทดสอบโรค เช2น วณโรค พยาธ�หนอนหวใจและท�าวคซ.นเพ!�อป@องกนโรค ตรวจหาพยาธ�ท"งภายนอกและภายในรวมท"งตรวจหาเช!"อแบคท.เร.ยท.�ก2อให6เก�ดโรคได6 และก2อนท.�จะท�าการปล2อยสตว�จะต6องตรวจร2างกายและตรวจทางห6องปฏ�บต�การ รวมถ7งการ X-Ray, ตรวจซ.ร�ม, ค2าโลห�ตว�ทยาและเคม.คล�น�ก และควรแช2แขGงซ.รมไว6เพ!�อการศ7กษาอ6างอ�ง ท"งน."ควรบนท7กผลท.�ได6จากห6องปฏ�บต�การดงกล2าวลงในประวต�การรกษาของสตว�ตวน"นๆ ด6วย นอกจากน."สตว�ท�กตวต6องถ8กท�าเคร!�องหมายประจ�าตวสตว�เพ!�อใช6ในการจ�าแนกรายตว เช2น การสก การต�ดเคร!�องหมาย การท�าเบอร�ห8 การต�ดเคร!�องรบส2งสญญาณ

เม!�อม.การน�าสตว�เข6ามาอย82ใหม2จะต6องม.การวางแผนอย2างรอบครอบเพ!�อป@องกนสตว�ได6รบบาดเจGบ เช2น การท�าท.�บงตา อาจใช6ผ6าด�บแขวนไว6ให6ห2างจากร"วหร!อผนงกรง หร!อน"�าสบ82มาถ8กบกระจกให6เป=นฝ@าขาวๆ เพ!�อป@องกนไม2ให6สตว�มาชนกบกระจก

การควบค:มปรส?ตสตว�ในสวนสตว�ม.แนวโน6มจะม.ปรส�ตได6หลายชน�ดท"งภายนอกและภายในซ7�งตวยาท.�ใช6ในการรกษา

เหม!อนกบในสตว�เล."ยง แต2ต6องหม�นฝfกฝนการใช6ยาเพ!�อท.�จะได6เล!อกใช6ตวยาท.�เหมาะสมและจ�าเพาะเจาะจงกบปรส�ตท.�ม.ความไวต2อยาชน�ดน"นๆ

พวกล8กสตว�มกจะเก�ดความเคร.ยดจากการขนย6าย ป%วย หร!อได6รบบาดเจGบได6ง2ายจ7งเป=นกล�2มท.� ได6รบผลกระทบจากปรส�ตมากท.�ส�ด ปรส�ตเหล2าน."(โดยเฉพาะพวกโปรโตซว) สามารถก2อให6เก�ดโรคได6 เช2นโรคท6องเส.ยอย2างร�นแรงเก�ดจากการต�ดเช!"อ Coccidia , Trichomonas , Giardia หร!อ Balantidium spp โรคท.�เก�ดจากเช!"ออะม.บาพบได6ท�วไปในสตว�กล�2มไพรเมทและสตว�เล!"อยคลานอาจม.ความร�นแรงจนท�าให6สตว�ตายได6 ปTญหาท.�มกจะพบบ2อยในส2วนแสดงท.�เป=นธรรมชาต�ค!อปรส�ตท.�อย82ในระบบทางเด�นอาหารท.�ต�ดมากบส��งสกปรกบพ!"นด�น หร!อท.�ต�ดมากบตวสตว� (โดยเฉพาะอย2างย��งกบพวกล8กสตว�ท.�น�าเข6ามาใหม2 หร!อล8กสตว�ท.�ถ8กท�าให6เคร.ยด) ซ7�งในสถานการณ�เช2นน."อาจต6องผสมยาถ2ายพยาธ�เข6าไปในอาหาร เช2นเด.ยวกบในสตว�เล."ยงท.�ไม2ยอมก�นยาถ2ายพยาธ�ท.�ต6องม.การปรบเปล.�ยนว�ธ.ให6ยา ในส2วนแสดงท.�ไม2ม.โฮสต�ตวกลาง (intermediate hosts) จะพบปTญหาเก.�ยวกบวงจรปรส�ตได6น6อย

การทAาว�คซ3นการท�าวคซ.นของสตว�ก�นเน!"อในสวนสตว�เป=นส��งจ�าเป=นมากเน!�องจากเป=นพวกท.�ม.ความไวต2อโรคต2างๆ

เช2น โรคต�ดเช!"อไวรสในกล�2มแมว feline panleukopenia, feline rhinotracheitis, feline calicivirus, โรคพ�ษส�นขบ6า rabies, canine distemper, และ canine parvovirus. ก2อนหน6าน."ม.การแนะน�าให6ใช6วคซ.นเช!"อตายเพ.ยงอย2างเด.ยว ปTจจ�บนได6ม.การศ7กษาพฒนาวคซ.นเช!"อเป=นให6ม.ความปลอดภย แต2ยงต6องม.การศ7กษาเพ��มเต�มอ.กในอนาคต เน!�องจากวคซ.นเช!"อเป=นบางตวโดยเฉพาะ canine distemper สามารถก2อโรคร6ายแรงท.�ท�าให6สตว�ตายได6

A canarypox-vectored เป=นวคซ.น canine distemper ท.�ผล�ตข7"นมาใหม2ให6ม.ความปลอดภยมากข7"น สามารถใช6กบสตว�ชน�ดท.�ไวต2อวคซ.นเช!"อเป=นชน�ดน."ได6

การท�าวคซ.นป@องกนโรคพ�ษส�นขบ6าท.�เหมาะสมข7"นอย82กบสภาพแวดล6อมของแต2ละท.� เพ!�อให6เป=นมาตรฐานหากพบการระบาดของโรคพ�ษส�นขบ6าในพ!"นท.�ควรฉ.ดวคซ.นเช!"อตายให6กบสตว�ท�กตวเพ!�อเป=นการป@องกนโรค