Дэлхийн Банкны итгэлцлийн сан болох Японы Нийгмийн Хөгжлийн Сангийн санхүүжилтээр Хүүхдийг Ивээх Сангаас Монгол улсын Боловсрол, соёл, шинжлэх

ухааны яамтай хамтран хэрэгжүүлж буй “Алслагдсан хөдөөгийн малчдын хүүхдүүдийн бага боловсролын үр дүнг сайжруулах нь” төслийн хүрээнд хэвлүүлэв.

Уг бүтээлийн агуулга, үзэл санааг зохиогчид хариуцах бөгөөд ямар ч нөхцөлд Дэлхийн Банк болон Хүүхдийг Ивээх Сангийн байр суурийг илэрхийлэхгүй болно.

1

Б.Лхамноржмоо

УЛАМЖЛАЛ, ЁС ЗАНШИЛ МОНГОЛ ХЭЛ 2-2

Бага боловсрол нөхөн эзэмшиж буйхүүхдүүдэд зориулав.

Хянан тохиолдуулсан: Д.Гүндэгмаа

Улаанбаатар 2014

2

ТУЛГУУР ДОХИОТАНИХ ТЭМДЭГ

ЭХ

ӨГҮҮЛБЭР

ҮГ

ҮГИЙН ЗААГ

ЭГШИГ

ГИЙГҮҮЛЭГЧ

ТЭМДЭГ ҮСЭГ

УРТ, ХОС ЭГШИГ

АЖИГЛААРАЙ

ОЛООРОЙ

БИЧЭЭРЭЙ

СОНСООРОЙ

УНШААРАЙ

БҮТЭЭГЭЭРЭЙ

ЯРИЛЦААРАЙ

БУДААРАЙ, ЗУРААРАЙ

ХЭМНЭЛЭЭР УНШААРАЙ

ТӨСӨӨЛӨН БОДООРОЙ

2

ТУЛГУУР ДОХИОТАНИХ ТЭМДЭГ

ЭХ

ӨГҮҮЛБЭР

ҮГ

ҮГИЙН ЗААГ

ЭГШИГ

ГИЙГҮҮЛЭГЧ

ТЭМДЭГ ҮСЭГ

УРТ, ХОС ЭГШИГ

АЖИГЛААРАЙ

ОЛООРОЙ

БИЧЭЭРЭЙ

СОНСООРОЙ

УНШААРАЙ

БҮТЭЭГЭЭРЭЙ

ЯРИЛЦААРАЙ

БУДААРАЙ, ЗУРААРАЙ

ХЭМНЭЛЭЭР УНШААРАЙ

ТӨСӨӨЛӨН БОДООРОЙ

3

ГАРЧИГ

1. МЭНДЛЭХ, ХҮНДЛЭХ ЁС ................................ 4

2. МАЛ АЖ АХУЙТАЙ ХОЛБООТОЙ ЁС .............8

3. БАЙГАЛЬ ЭХЭЭ ШҮТЭХ ЁС ............................12

4. ҮНЭЛГЭЭНИЙ ХУУДАС ....................................17

4

1. МЭНДЛЭХ, ХҮНДЛЭХ ЁС

Хамгийн олон мэндчилгээтэй ард түмэн

1. Найзтайгаа болон ахмад хүмүүстэй мэндэлдэг үгээ бичээрэй.

2. Мэндчилгээний үг хэллэгийг уншаад аль нь зөв болохыг ярилцаарай.

Монголчууд хамгийн олон мэндчилгээний үг хэрэглэдэг. “Сайн байна уу?”, “Амар байна уу?”, “Тавтай сайн уу?”, “Сонин хачин юу байна?”, “Ажил алба сайн биз дээ?”, “Бие лагшин тунгалаг уу?” гэх мэтийн олон янзын үгээр мэнд мэддэг. Харин ажил мэргэжлийн онцлогоор нь “Хонин сүрэг тавтай идээшилж байна уу?”, “Адуу мал бүрэн үү?” гэж хоньчин, адуучин хүнтэй мэндэлдэг бол үйлчин хүнтэй “Үйл уран уу?”, анчин хүнтэй “Хараа мэргэн, олз их үү?”, “Ганзага дүүрэн үү?” гэж мэндэлдэг. Цагаан сараар “Хуучин жил хангирч, шинэ жил шилжирч, хөгшид хүүхэд хөрстэй, төлөг сүүлтэй, даага далантай онд мэнд оров уу?”, “Сар шинэдээ тавтай сайхан шинэлж байна уу?” гэх зэргээр мэндэлдэг ажээ.

3. Асуултын дагуу ярилцаарай.

- Ямар, ямар мэндчилгээний үг хэрэглэдэг вэ?- Яагаад өөр, өөр үгээр мэндчилдэг вэ?- Цагаан сараар ямар үгээр мэндэлдэг вэ?

4. Дараах мэргэжлийн аль нэгийг сонгоод, харилцан мэндлээрэй.

- хоньчин- адуучин- оёдолчин- анчин

Сайн уу?Сонин юу байна?Юмгүй.

Сайн байна уу?Сонин сайхан юу байна?Тайван сайхан даа.

Хүнтэй мэндлэхдээ бүтэн өгүүлбэрээр асууж, бүтэн өгүүлбэрээр хариулах ёстой юм байна.

5

5. Загварын дагуу мэндчилгээний үгийг жагсаан бичээд, хариу мэндчилгээг бичээрэй.

`

6. Хамтдаа тоглоё.

Өдөр тутмын мэндчилгээний үгээс хэрэглэн аав, ээжтэйгээ мэндлээрэй. Мэндлэхдээ бүтэн өгүүлбэрээр асууж, хариулна гэдгээ санаарай. Бүтэн өгүүлбэрээр асууж, хариулаагүй нь хожигдоно.Үлгэрлэвэл: Та амархан сайн байна уу? Сайн, чи сайн байна уу?

Сар шинэдээ сайхан шинэлж байна уу?Сайн байна уу? Амар байна уу?

Сайхан шинэлж байна. ..........

Ямар өгүүлбэр гэх вэ?

Ямар өгүүлбэр гэх вэ?

Асуусан өгүүлбэр байна.

Хариулсан өгүүлбэр гэдэг юм

болов уу?

Асуух өгүүлбэр асуусан утгатай. Асуух өгүүлбэрийн эцэст (?) тэмдэг бичнэ. Хүүрнэх өгүүлбэрийн эцэст (.) тэмдэг бичнэ.

Хариулсан өгүүлбэр байна.

6

Улирлын мэндчилгээ

1. Улирлын мэндчилгээг загварын дагуу гүйцээж бичээрэй.

2. Өгүүлбэрийн цэг, тэмдгийг зөв бичээрэй.

Налгар сайхан намаржиж байна уу?... .... ?... .Ургац арвин хураасан уу? ... .

Өнтэй сайхан өвөлжиж байна уу?

... .

... ?

... .

Тарган сайхан зусаж байна уу?... .Нар хур тэгш, тавтай сайхан байна уу?... .

Тавтай сайхан хаваржиж байна уу?Сайхан хаваржиж байна.Төл мэнд, сүрэг тарган орсон уу?... .

6

Улирлын мэндчилгээ

1. Улирлын мэндчилгээг загварын дагуу гүйцээж бичээрэй.

2. Өгүүлбэрийн цэг, тэмдгийг зөв бичээрэй.

Налгар сайхан намаржиж байна уу?... .... ?... .Ургац арвин хураасан уу? ... .

Өнтэй сайхан өвөлжиж байна уу?

... .

... ?

... .

Тарган сайхан зусаж байна уу?... .Нар хур тэгш, тавтай сайхан байна уу?... .

Тавтай сайхан хаваржиж байна уу?Сайхан хаваржиж байна.Төл мэнд, сүрэг тарган орсон уу?... .

7

Өвөө эмээдээ золгоорой

1. Шүлгийг ойлгож давтан уншаарай.

2. Хэсэг бүрт юу гэж өгүүлснийг бичээрэй.

Өвлийн улирлын сүүлчийн шөнөӨөдлөх хаврын анхны өдөрӨлзий дэмбэрэлтэй шинийн нэгний өдөрӨвөө эмээдээ айлчилж очоорой!

- Та амархан сайн байна уу? гээд Тохойг нь түшин золгоорой!- Тавтай сайхан шинэлэв үү? гээд Духан дээрээ үнсүүлээрэй!

Өглөөний нар шиг мандаж яваарай гээд Өвөө эмээ чинь чамайг ерөөнө Өдрөөс өдөрт чи сайн хүн болно Т. Галсан

3. “Өвөө эмээдээ золгоорой” шүлгийг хэрхэн ойлгосноо асуултын дагуу яриарай.

4. Яах вэ ? гэсэн асуултад тохирох үгийг нөхөж бичээрэй.Өвөө эмээдээ айлчилж...................Тохойг нь түшин ................Духан дээрээ...................

5. Мэдээллийг үеэр таслан бичээрэй.

Шинийн нэгний өглөө өвөө эмээдээ очоорой гэжээ.

.......

.......

Ахмад хүнтэй ямар үгээр мэндэлдэг вэ? ........

8

2. МАЛ АЖ АХУЙТАЙ ХОЛБООТОЙ ЁС

1. Зургийг ажиглан тэмээ, морь, үхрийг хэрхэн уналга, ачилгад хэрэглэдэг талаар яриарай.

2. Загварын дагуу дэлгэрүүлж бичээрэй.

Монгол хүн ахмад хүнтэй мэндлэхдээ бэлгэ дэмбэрэлтэй үгээр амар мэндийг нь эрж мэндчилнэ. Хариуд нь ахмад хүмүүс үр ач нартаа хандаж ерөөлийн үг хэлж хүндлэл үзүүлдэг. Мөн томчуудын ярианд хүүхэд оролцох гэвэл “Чи хожид”, “Амаа урчих гээд” гэж хориглон хэлдэг нь ахас ихэс хүнийг хүндэтгэх ёс юм.

морьхонины морьхурдан морьморины эмээл

Хонины хээр морио өвстэй газар аргамжлаа. Хурдан морь уралдаж ирэхийг үзэх үнэхээр сайхан. Давхиж ирсэн морины эмээлийг шууд авч болохгүй. Морийг эртнээс уналгад хэрэглэж ирсэн.

үхэр

8

2. МАЛ АЖ АХУЙТАЙ ХОЛБООТОЙ ЁС

1. Зургийг ажиглан тэмээ, морь, үхрийг хэрхэн уналга, ачилгад хэрэглэдэг талаар яриарай.

2. Загварын дагуу дэлгэрүүлж бичээрэй.

Монгол хүн ахмад хүнтэй мэндлэхдээ бэлгэ дэмбэрэлтэй үгээр амар мэндийг нь эрж мэндчилнэ. Хариуд нь ахмад хүмүүс үр ач нартаа хандаж ерөөлийн үг хэлж хүндлэл үзүүлдэг. Мөн томчуудын ярианд хүүхэд оролцох гэвэл “Чи хожид”, “Амаа урчих гээд” гэж хориглон хэлдэг нь ахас ихэс хүнийг хүндэтгэх ёс юм.

морьхонины морьхурдан морьморины эмээл

Хонины хээр морио өвстэй газар аргамжлаа. Хурдан морь уралдаж ирэхийг үзэх үнэхээр сайхан. Давхиж ирсэн морины эмээлийг шууд авч болохгүй. Морийг эртнээс уналгад хэрэглэж ирсэн.

үхэр

9

Агт морь, атан тэмээгээ хайрла

(Малчин ардын уламжлалаас)

Монгол хүн агт морь, атан тэмээ, амбан шараа ажлын гол хүч хэмээн ихэд хайрлана. Хэт цатгалан үед нь алсын уналга, ачлагад хэрэглэдэггүй. Морийг цатгалан байхад нь гэнэт давхивал гэмтэл авдаг. Иймээс нэг хоёр хоног хөнгөн маягаар сойсны дараа унадаг. Морийг олон хоног сойдгийн учир ч бас үүнтэй холбоотой ажээ. Аян замд явах атан тэмээ, амбан шараа ч бас сойлгыг нь тохируулдаг. Морь малаа зөөлхөн эдлэх хэрэгтэй. Морио гуяны нь зурааг дагуулан зөөлөн ташуурдана. Газрын уруу хэт ширүүн давхивал морины чээж авна. Давхиж ирсэн морийг хөдөлгөхгүй гэнэт зогсоовол хөлд нь цус бууж бүдрэмтгий болно. Морины эмээлийг хөлстэй үед нь гэнэт авбал жилбэндэнэ.

1. Асуултын дагуу давтан уншиж ойлгосноо яриарай.

- Монголчууд ямар, ямар малыг ачаа уналгад хэрэглэдэг вэ?- Морийг сойдгийн учир юу вэ?- Морьтой холбоотой ямар ёс байдаг вэ?

2. Дараах өгүүлбэрийг загварын дагуу бүлэглэн бичээрэй.

Монгол хүн агт морь, атан тэмээ, амбан шараа ажлын гол хүч хэмээн ихэд хайрлана.

тэмээ

Нүдлэх үг:уналга - унаж эдлэхачлага - ачаа ачихсойлго - эдэлгээний малын бие хөнгөрч тарга хүч тогтох

10

3. Унаа малтай холбоотой ямар, ямар ёс мэдэж авснаа жагсаан бичээрэй.

Уурга

1. Зургийг ажиглан юуны тухай төсөөлөгдсөн талаар яриарай.

2. Шүлгийг тод чанга уншиж чээжлээрэй.

Монгол хүн уурган дээгүүр алхдаггүй Монгол хүн Уурган дээгүүр алхдаггүй Монгол ёсыг Улан дороо гишгэдэггүй Аав минь нададИнгэж хэлсэн юмУурга хүү миньТэнгэрт явдаг юмУнаа хүлгийн Дэл дээр явдаг юм Агаарын салхийг Хагалж явдаг юм Адууны хүнтэй

эр үг эм үг

Монгол ... хүн....

• Сойж байгаад уналгад хэрэглэнэ.

• Эмээл тохмыг хөлстэй үед авч болохгүй.

• ...

агт морь - эдэлгээнд хэрэглэдэг морьамбан шар - нас гүйцсэн шаржилбэндэх - эмээл тохмыг авч, салхи чийг цохиулснаас олсон өвчинчээж авах - морины чээжинд гэм суулган хөлийг доголуулах

Ханилж явдаг юмХүний сэтгэлБаясгаж явдаг юмХүлгийн хийморьБадрааж явдаг юмХүн тэгээдУургандаа хайртайХөл хүрнэ гэдэгУгаасаа хориотойМонгол хүнУурган дээгүүр алхдаггүйМонгол ёсыг Улан дороо гишгэдэггүй Д. Нямаа

Нүдлэх үг:уурга - мал барьж авах үзүүртээ хуйвтай урт нарийн модхуйв - уурганы үзүүрт уядаг сур

10

3. Унаа малтай холбоотой ямар, ямар ёс мэдэж авснаа жагсаан бичээрэй.

Уурга

1. Зургийг ажиглан юуны тухай төсөөлөгдсөн талаар яриарай.

2. Шүлгийг тод чанга уншиж чээжлээрэй.

Монгол хүн уурган дээгүүр алхдаггүй Монгол хүн Уурган дээгүүр алхдаггүй Монгол ёсыг Улан дороо гишгэдэггүй Аав минь нададИнгэж хэлсэн юмУурга хүү миньТэнгэрт явдаг юмУнаа хүлгийн Дэл дээр явдаг юм Агаарын салхийг Хагалж явдаг юм Адууны хүнтэй

эр үг эм үг

Монгол ... хүн....

• Сойж байгаад уналгад хэрэглэнэ.

• Эмээл тохмыг хөлстэй үед авч болохгүй.

• ...

агт морь - эдэлгээнд хэрэглэдэг морьамбан шар - нас гүйцсэн шаржилбэндэх - эмээл тохмыг авч, салхи чийг цохиулснаас олсон өвчинчээж авах - морины чээжинд гэм суулган хөлийг доголуулах

Ханилж явдаг юмХүний сэтгэлБаясгаж явдаг юмХүлгийн хийморьБадрааж явдаг юмХүн тэгээдУургандаа хайртайХөл хүрнэ гэдэгУгаасаа хориотойМонгол хүнУурган дээгүүр алхдаггүйМонгол ёсыг Улан дороо гишгэдэггүй Д. Нямаа

Нүдлэх үг:уурга - мал барьж авах үзүүртээ хуйвтай урт нарийн модхуйв - уурганы үзүүрт уядаг сур

11

3. Дээрх шүлгээс загвар бүрт тохирох үг дөрөв, дөрвийг бичээрэй.

хүн Мон гол алх даг гүй

Эмээлийн ерөөл

1. Оньсогыг таагаарай. Эмээлийн бүрдэл хэсгийг холбоорой.

Чамаас бага атлаа Хаалганы хавьд Чамайг өргөж тавина Хангир жингэр Тэр юу вэ? Тэр юу вэ?

2. Ерөөлийг тод чангаар уншаарай.

3. Ерөөлийг сонсоод дагаад унших дадлага хийгээрэй.

Эмээлийн ерөөл 4. Уншаад холбон зураарай.Таримал модыг тайрч хийсэнТохой зандан бүүрэгтэйНарийн сурыг сүвлэж хийсэнНайман сайхан ганзагатайНавчин хээгээр чимж хийсэнНанжин гахай гөлөмтэйНаана цаана нь тааруулсанНарийн сүлжмэл оломтойХүлгийн зоонд тохсонХүрэн зандан эмээл ньЭзэн хүндээ ээлтэйЭр мориндоо чимэг болжЭвдэршгүй бөхЭлэгдэшгүй бат бөх байхынДэмбэрэл ерөөлийгДээшлүүлэн айлтгая!

5. Асуултын дагуу яриарай.

- Эмээлд юу, юу байдаг вэ?- Хэдэн ганзагатай байдаг вэ?- Олом ямар байдаг вэ?

6. Сонгосон үгийг алга ташилтаар үеэр зааглан хэлээрэй.

ганзага баавар

гөлөм

бүүрэг

дөрөө

бүүрэг бүү-рэголом, жирэм, тохом, ганзага, дөрөө, баавар

12

7. Загварын дагуу өгүүлбэр зохиож бичээрэй.

8. Эмээлийн тухай мэдэх зүйлээ бичээрэй.

9. Эмээлийн бүрдэл хэсгийг эр, эм үгээр нь бүлэглэн бичээд (ий, ы) залгаарай.

3. БАЙГАЛЬ ЭХЭЭ ШҮТЭХ ЁС

Газрын судас барьдаг ёс

1. Газрын судас гэхээр юу бодогдож байна вэ? Яриарай. 2. Эхийг уншаад асуултад хариулаарай. Зарим асуултад хариулж чадахгүй байвал давтан уншаарай.

Газар шороо, уул усыг монголчууд хүний нэгэн адил мэдрэл, цусны

олом жирэм, тохом бүүрэг, ганзага, эмээл

Чи морь эмээллэж чадах уу?Морио эмээллээд олом, жирмээ сайн татаарай гэв.... .... .... ?

Эмээлийн тухай миний мэдэх зүйл:

Морио эмээллэхдээ бүүрэгний өндөр хэсгийг урагш харуулж тохно. Эмээлийн доор тохом тохно. Олом жирмээ сайн чангалж татдаг. Эмээлийн хярыг яс, хөнгөн цагаан, зэсээр хийдэг.

Х.Маралмаа

Чи юу мэдэх вэ?

хяр- хярыг.........................

бүүрэг- бүүргийг.........................

12

7. Загварын дагуу өгүүлбэр зохиож бичээрэй.

8. Эмээлийн тухай мэдэх зүйлээ бичээрэй.

9. Эмээлийн бүрдэл хэсгийг эр, эм үгээр нь бүлэглэн бичээд (ий, ы) залгаарай.

3. БАЙГАЛЬ ЭХЭЭ ШҮТЭХ ЁС

Газрын судас барьдаг ёс

1. Газрын судас гэхээр юу бодогдож байна вэ? Яриарай. 2. Эхийг уншаад асуултад хариулаарай. Зарим асуултад хариулж чадахгүй байвал давтан уншаарай.

Газар шороо, уул усыг монголчууд хүний нэгэн адил мэдрэл, цусны

олом жирэм, тохом бүүрэг, ганзага, эмээл

Чи морь эмээллэж чадах уу?Морио эмээллээд олом, жирмээ сайн татаарай гэв.... .... .... ?

Эмээлийн тухай миний мэдэх зүйл:

Морио эмээллэхдээ бүүрэгний өндөр хэсгийг урагш харуулж тохно. Эмээлийн доор тохом тохно. Олом жирмээ сайн чангалж татдаг. Эмээлийн хярыг яс, хөнгөн цагаан, зэсээр хийдэг.

Х.Маралмаа

Чи юу мэдэх вэ?

хяр- хярыг.........................

бүүрэг- бүүргийг.........................

13

судастай гэж үздэг байжээ. Хүний судсыг тасалбал үхдэгийн нэгэн адил газрын судсыг тасалбал байгаль үхдэг гэж үздэг байв. Тийм ч учраас хаврын цагт газар ухах, мод тайрахыг хамгийн цээртэй зүйлд тооцдог байв. Улаанбаатарын хойд хэсэгт орших Чингэлтэй уулын эхэнд нэгэн том модыг унагасны дараа ихэнх булаг шанд нь ширгэсэн гэдэг. Энэ нь газрын судсыг бариагүйгээс болжээ. Газрын судас барих ёс бол байгалиа хамгаалж байсан нэгэн ёс мөн.

Б. Эрдэнэбаатар

3. Асуултын дагуу яриарай.

- Газрын судсыг тасалбал юу болох вэ?- Газар ухах, мод тайрахыг яагаад цээрлэдэг вэ?- Чингэлтэй ууланд юу болсон бэ?

4. Байгаль эхээ хамгаалах талаар юу ойлгосноо бичээрэй.

5. Юу? гэсэн асуултад хариулагдах үгийг тэмдэглээрэй.

уул монголчууд мод

булаг газар хүн

МэдээлэлМонголчууд байгаль дэлхийгээ хайрлан хамгаалах талаар “Их засаг” хуулинд 800 жилийн өмнө бичсэн байна.

Газар шороогоо хамаагүй ухаж болохгүй. Учир нь ...

14

Гэрэлт мөчир буюу гэнэтийн сонин учрал

1. Өгүүллэгийг уншихын өмнө эхлээд асуултын дагуу ярилцаарай.

а. Гэрэлт мөчир гэхээр юу төсөөлөгдөж байна вэ? Яриарай.б. Хэсэг тус бүрийн асуултын дагуу яриарай.

- Та яагаад дандаа мод бут тарьж явдаг юм бэ?

Ай даа миний бага, залуу нас эргэн санахад бусдын төлөө хийсэн буянт үйлсээр хомс ажээ. Тийнхүү бодож явтал хүн төрөлхтний сайн сайхны төлөө буурал насаа зориулах азтай учрал надад тохиосон юм даа. Энэ тухай өгүүлье.

Одоогоос олон зуун жилийн өмнө нэгэн намрын налгар шар өдөр сагсайтал ургасан аньс, нэрс атга атгаар түүж амтархан идэж зогсох зуураа нэг мөчир санаандгүй хугалчихлаа. Өөрийн бурууг түмэнтээ хүлээж өнөөх мөчрөө аргадан алган дээрээ тавилаа. Тэгтэл юу болсон гэж санана.

Хугархай мөчрөөс гэрэл цацраад далавчгүй атлаа хөөрөн нисэв. Өчүүхэн гэрэл цацруулан нисэж буй мөчрийн араас өөрийн эрхгүй дагалаа. Мөчир ойн гүн рүү ниссээр. Би араас нь алмайран дагасаар нэг мэдэхнээ урт хонгил бүхий агуйд орж явчихлаа. Агуйд нисэж буй мөчир улам тод гэрэлтэж байв. Ийнхүү айх гайхах зэрэгцэн бүдчиж явтал гэнэт их гэрэл мэлсхийн миний өмнө гэзэгнийх нь тал нь хар, тал нь буурал боловч үзэсгэлэнтэй сайхан бүсгүй гарч ирэх нь тэр. Айж цочсон намайг зог тусан эргэх агшинд тэр эмэгтэй эелдэг

Мөчир гэрэл гаргах болов уу?

Модны мөчир биш юм болов уу?

Яагаад мод тарьдаг болсон юм бол? Чи юу гэж бодож байна

вэ?

Юу болсон бол? Чи юу гэж бодож байна вэ? Төсөөлсөн зүйлээ

яриарай.

15

урьхан дуугаар: “Та битгий айж сандар. Би чөтгөр, шулам аль нь ч биш. Танд муу юм огт хийхгүй. Хүн төрөлхтний байгаль – эх би байна. Намайг сайн хар. Энэ мөчир юуны учир энд ирснийг үз” гэлээ. Гэрэлт мөчир энэ агшинд үзэсгэлэнт бүсгүйн тэргүүнд өд мэт хөнгөн бууж алгуурхнаар нэгэн буурал үс болон хувирлаа. Тэр бүсгүй бас л намуун зөөлнөөр: Тийм ээ, яг ингэж энэ дэлхий дээр нэг мод, нэг мөчир хугарахын тоолонгоор үсэнд минь буурал нэмж би өтөлдөг юм. Хэн нэг нь мод бут тарьж ургуулахын тоогоор буурал үс минь хар болж залууждаг юм гэлээ. Би зориг орж байгаль эхийг эгцлэн харлаа. Хүмүүс бидний сүйтгэл түүний ихэнх үсийг цал буурал болгожээ. Хүүхдүүд минь ,тэр цагаас өнөө хүртэл би байгаль эхээ залуужуулахын төлөө бүх насаа зориулахаар шийдсэн юм даа.

О. Сундуй

2. Мод тарьсан хүнд талархал бичээрэй.

3. Загварын дагуу тохирох асуулт зохиож бичээрэй.

Талархал....................................................................................

Юу вэ? Чөтгөр юм уу?

Юу ухаарсан бэ? Яагаад мод тарих болсны учрыг тайлбарлан бичээрэй.

Жимс түүж яваад нэг мөчир санаандгүй хугалав.Хугархай мөчир гэрэл цацруулан агуйд очлоо.Хүмүүс бидний сүйтгэл байгаль эхийн үсийг буурал болгожээ.

...?

...?

...?

Цаашид яах бол?

16

4.Өгүүллэгээс дараах асуултад хариулагдах үг тав, тавыг бичээрэй.

5.Асуултын зөв хариуг тэмдэглээрэй.

Байгаль эх юу хэлсэн бэ? А. Хүмүүс бидний буруу үйлээс байгаль эх сүйтдэг юм.Б. Мод тарихын тоогоор буурал үс хар болж залууждаг юм.

6. Өгүүлбэрийг гүйцээж бичээрэй.

Байгаль эх

Байгаль эх

Байгаль эх

гомджээ.

гомджээ.

гомджээ.

..........................................................................................................

..........................................................................................................

..........................................................................................................

хэн?

юу?

ямар?

16

4.Өгүүллэгээс дараах асуултад хариулагдах үг тав, тавыг бичээрэй.

5.Асуултын зөв хариуг тэмдэглээрэй.

Байгаль эх юу хэлсэн бэ? А. Хүмүүс бидний буруу үйлээс байгаль эх сүйтдэг юм.Б. Мод тарихын тоогоор буурал үс хар болж залууждаг юм.

6. Өгүүлбэрийг гүйцээж бичээрэй.

Байгаль эх

Байгаль эх

Байгаль эх

гомджээ.

гомджээ.

гомджээ.

..........................................................................................................

..........................................................................................................

..........................................................................................................

хэн?

юу?

ямар?

17

4. ҮНЭЛГЭЭНИЙ ХУУДАС 1Сэдэв: МЭНДЛЭХ, ХҮНДЛЭХ ЁС

... оны ... сарын ...

№ АСУУЛТҮНЭЛГЭЭ

1

Мэндчилгээний хариуг нөхөж бичээрэй.

2

Улирлын мэндчилгээний үгийг хэлээрэй.

Тавтай сайхан .... байна уу? . . . .

3 Т. Галсан “Өвөө эмээдээ золгоорой” шүлгийг чээжээр уншаарай.

4 Ямар, ямар мэндчилгээний үг хэлж сурсан бэ? Ээж, аавтайгаа хамт хэлээрэй.

5

Өгүүлбэрийг бүлэглэн хуулж бичээрэй.Хичээл номоо сайн сурч байна уу? Ахмад хүнтэй бэлгэ дэмбэрэлийн үгээр амрыг эрж мэндчилдэг. Сүрэг мал тарган оров уу? Ахмад хүмүүс үр ачдаа ерөөлийн үг хэлж хүндлэл үзүүлдэг.Сайхан амарсан уу?

Тавтай сайхан өвөлжиж байна уу?

Асуух өгүүлбэр

.... .

Хүүрнэх өгүүлбэр

ТЭМДЭГЛЭГЭЭ, САНАМЖ:

Аль өнгө олон байгааг тоолж, хүүхдээ болон өөрийгөө үнэлээрэй.

сайн дунд зэрэг тааруухан

18

Үнэлгээний хуудас 2Сэдэв: МАЛ АЖ АХУЙТАЙ ХОЛБООТОЙ ЁС

... оны ... сарын ...

№ АСУУЛТҮНЭЛГЭЭ

1

Холбоо үг, өгүүлбэрийг гүйцээж бичээрэй.

2

Цэгийн оронд тохирох үгийг нөхөж бичээрэй.Малыг хэт ..... үед нь алсын уналга, ачлагад хэрэглэдэггүй.Морийг гэнэт зогсоовол.....................бууж бүдрэмтгий болно.Морины .....хөлстэй үед нь гэнэт авбал ...

3

Үгийн утгыг тайлбарлаарай.

4 Морьтой холбоотой ямар, ямар ёс мэдсэн бэ? Бичээрэй.

5 “Уурган дээгүүр алхдаггүй” шүлгийг чээжээр уншаарай.

6

Үгийг үеэр зааглахдаа алга ташилтаар хийж үзүүлээрэй.

7 Эмээлд юу, юу байдаг вэ, нэрлээрэй.

тэмээ

жилбэндэх- чээж авах-

ганзагатай ган-за-га-тайгөлөмтэй, тохомтой, оломтой, бүүрэгтэй, баавартай

ТЭМДЭГЛЭГЭЭ, САНАМЖ:

Аль өнгө олон байгааг тоолж, хүүхдээ болон өөрийгөө үнэлээрэй

сайн дунд зэрэг тааруухан

18

Үнэлгээний хуудас 2Сэдэв: МАЛ АЖ АХУЙТАЙ ХОЛБООТОЙ ЁС

... оны ... сарын ...

№ АСУУЛТҮНЭЛГЭЭ

1

Холбоо үг, өгүүлбэрийг гүйцээж бичээрэй.

2

Цэгийн оронд тохирох үгийг нөхөж бичээрэй.Малыг хэт ..... үед нь алсын уналга, ачлагад хэрэглэдэггүй.Морийг гэнэт зогсоовол.....................бууж бүдрэмтгий болно.Морины .....хөлстэй үед нь гэнэт авбал ...

3

Үгийн утгыг тайлбарлаарай.

4 Морьтой холбоотой ямар, ямар ёс мэдсэн бэ? Бичээрэй.

5 “Уурган дээгүүр алхдаггүй” шүлгийг чээжээр уншаарай.

6

Үгийг үеэр зааглахдаа алга ташилтаар хийж үзүүлээрэй.

7 Эмээлд юу, юу байдаг вэ, нэрлээрэй.

тэмээ

жилбэндэх- чээж авах-

ганзагатай ган-за-га-тайгөлөмтэй, тохомтой, оломтой, бүүрэгтэй, баавартай

ТЭМДЭГЛЭГЭЭ, САНАМЖ:

Аль өнгө олон байгааг тоолж, хүүхдээ болон өөрийгөө үнэлээрэй

сайн дунд зэрэг тааруухан

19

Үнэлгээний хуудас 3Сэдэв: БАЙГАЛЬ ЭХЭЭ ШҮТЭХ ЁС

... оны ... сарын ...

№ АСУУЛТҮНЭЛГЭЭ

1Монголчууд хаврын цагт юуг цээрлэдэг вэ? .............................................................................

2 Байгаль эхээ яаж хамгаалах талаар яриарай.

3Асуултад хариулж бичээрэй.

• Гэрэлт мөчир хаана очсон бэ?• Байгаль эхийн үс яагаад буурал болсон бэ?

4

Дараах асуултад хариулагдах үг тус бүр тавыг бичээрэй.

5

Өгүүлбэрийг гүйцээж бичээрэй.

Монголчууд байгаль эхээ хамгаалах талаар .............жилийн өмнө хуулинд бичсэн.Мод унагасны дараа ........................гэдэг.Газрын судас барих ёс бол................................байсан нэгэн ёс юм.

..........................................................................................................

..........................................................................................................

..........................................................................................................

хэн?

юу?

ямар?

ТЭМДЭГЛЭГЭЭ, САНАМЖ:

Аль өнгө олон байгааг тоолж, хүүхдээ болон өөрийгөө үнэлээрэй

сайн дунд зэрэг тааруухан

20

Дараах зургуудыг будаад, сайн ажиглаарай. Ямар улирал, ямар баяр болж байгаа, хүмүүс хэрхэн мэндэлж байгаа талаар төсөөлөн бодоод бичээрэй.