رهما

شین

ر اد

KAQAZ-E AKHBAR

The Golestan Palace Magazine ISSUE 8 / Spring 2015

گفتگو با : دکرت محمد ستاری» وعکاسی، علمی نیکوست در

مناظر و مرایا... «

نگاهی به : » سفر فرنگستان «

به روایت آلبوم خانه کاخ گلستان

» بررسی سفرنامه های ناصرالدین شاه به فرنگ با رویکرد تحلیل گفتمان«زهرا علیزاده بیرجندی/ قنبر علی رجبلو

سفر فرنگستان پادشاهان قاجار با پرونده اختصاصی :

روز جهانی موزه و هفته میراث فرهنگی گرامی باد

کاغذ اخبار فصلنامه داخلی کاخ گلستان / شماره هشتم / اردیبهشت 1394

روزنامچه سفر فرنگستان

کاغذ اخبار، شماره 8، اردیبهشت 1394 خورشیدی فصلنامه داخلی کاخ گلستان

مدیر مسئول: پروین صدر ثقه االسالمیسردبیر: فائزه امین دهقان

طراح و صفحه آراء: همایون خداداد

با همکاری ویژه: استاد محمد حسن سمسار، فاطمه سراییان

سخن اول / پروین صدر ثقه االسالمی 1 کارت پستال / مظفرالدین شاه قاجار در کنترکسویل فرانسه 2

درآمدی برسفرهای فرنگستان / عبداهلل مستوفی 3سفر فرنگستان به روایت آلبوم خانه کاخ گلستان / زهرا هلن اسدیان، اکرم علی بابائی 6

گفتگویی با دکتر محمد ستاری: عکاسی در سفر فرنگستان / منصوره آزادواری 10 داستان: آخر ای لرد ز ما دست بردار! / شرمین نادری 16

یادداشت های یک موزه دار / همایون خداداد 18 پرونده علمی : نقد و بررسی سفرنامه های ناصرالدین شاه به فرنگ با رویکرد تحلیل گفتمان / دکتر زهرا علیزاده بیرجندی

دکتر قنبر علی رجبلو 22پیشخوان / فائزه امین دهقان 28

راز قالیچه ناصری محفوظ در گنجینه کاخ گلستان / عباس خاکسار 30 سفرنامه / علی خان ظهیرالدوله 32

سفرفرنگستان و نشان های دولتی / طاهره مالمحمدی 34 سوءقصد به ذات اقدس همایونی / ندا آمیغی 35

حکایت کهن / فاطمه سرائیان 36سفر فرنگستان به روایت گنجینه اسناد تاریخی کاخ گلستان / نسرین خلیلی، فرزانه اشراقی 38

جشن گل / محمد رضا مظهری 40نشانی از تاریخ قاجار در ارمیتاژ / فاطمه شفیع خانی 42

آدرس دفتر نشریه: تهران، ضلع شمالی میدان پانزده خرداد، کاخ گلستان، ساختمان مدیریت، طبقه سوم، دفتر پژوهش، کدپستی : 1114943361 خواهشمند است نظرات و پیشنهادات خود را به ایمیل آدرس زیر ارسال فرمائید

pajohesh.gp@gmail.com

* مسئولیت مطالب مندرج در نشریه به عهده نویسنده آن می باشد. کاغذ اخبار در ویرایش مطالب پذیرفته شده آزاد است.* هرگونه کپی برداری و نقل از مطالب این نشریه با ذکر ماخذ و نام کاخ گلستان منعی ندارد

بنام خدامیراث بزرگ خانواده به را موزه جهانی روز گفتار آغاز در فرهنگی و جامعه موزه داران شادباش گفته، این مناسبت بزرگ فرهنگی را گرامی و آن را فرصتی دگر می دانیم برای رشد و اعتالی فرهنگ ارزشمند ایرانشهرمان و یادآوری این مسئولیت جای بر گذشتگان که آنچه از حفاظت و معرفی که سنگین نهاده اند می تواند تا چه میزان با اهمیت و به مثابه حفاظت از کالبد تاریخ، تا چه میزان چالش برانگیز باشد. باورمندی مان به ارزش های نهفته در تاریخ، توانمان می بخشد و هم افزائی تاریخ و تالشمان در صیانت از آن به بالندگی فرهنگی می انجامد که

این هفته را به احترام آن قدردان خواهیم بود.

در نخستین ماه های سال، هشتمین شماره از فصلنامه داخلی قاجار” پادشاهان “سفرفرنگستان ویژه پرونده با گلستان کاخ تقدیم قاجار تاریخ حوزه مندان عالقه و پژوهشگران حضور

می گردد.

است رویکردی قاجار” پادشاهان فرنگستان “سفر پرونده بررسی و گلستان کاخ های گنجینه واکاوی به که پژوهشی شرح حال، سفرنامه، خاطرات پادشاهان و رجل قاجار پرداخته است. و کوششی است تا بازتابی گردد از رویارویی ایرانیان در مقطع مهمی از تاریخ این سرزمین با دنیای غرب که از خالل این اسناد و مدارک به ظهور آمده است؛ اینکه پادشاهان عصر قاجار برای گذر از مرزهای جغرافیایی چه انگیزه ایی را دنبال به از برساخته شان تجربه و مدرن دنیای و درک کردند می شکل در سهمی چه بارها؛ بارها مدرنیته این نشستن تماشا گیری فضای اجتماعی اقتصادی سیاسی و فرهنگی ایران عصر قاجار داشته است. از اهداف این شماره است که امید به موثر

بودن آن می رود.

پروین صدر ثقه االسالمی

مدیر کاخ گلستان

94ت

شبه

ردی/ ا

ار خب

ذ ااغ

ک

1

موزه ها برای جامعه ای پایدارعنوان روز جهانی موزه هر سال توسط ایکوم )شورای جهانی ارتقاء مسائل موزه ها( پیشنهاد می شود که هدف کلی آن

مربوط به موزه ها در جامعه است.

در سال 2015 میالدی، این مناسبت با موضوع "موزه ها برای جامعه ای پایدار" برگزار خواهد شد.

از مهمترین چالش های مهم دنیای معاصر که در میان افراد سراسر دنیا مطرح است، همسو کردن روش های جدید زندگی و توسعه در حد طبیعی است. این تغییر و تحول بسوی جامعه ای پایدار مستلزم ابداع شیوه های جدید فکری و عملی است. موزه ها با ارتقاء توسعه پایدار نقش کلیدی را در این تغییر و تحول، ایفاء می کنند و به عنوان آزمایشگاه های واقعی برای موزه گرفته می شوند. نظر در تجارب باالترین به دستیابی زمینه این در را موضع مستحکمی بایستی مدرن می های

اتخاذ کنند و صدای خود را به گوش همگان برسانند.

عنوان “موزه ها برای جامعه ای پایدار" تاکیدی است برنقش موزه ها، در باال بردن سطح آگاهی عمومی مورد نیاز در جامعه ای که اتالف در آن کمتر و همیاری و همکاری در آن بیشتر به چشم می خورد و از منابع به گونه ای استفاده می شود که

ساختارهای زندگی مد نظر قرار گرفته شوند.

از الگو این راس در ها موزه دادن قرار با موزه جهانی روز جامعه پایدار، تغییر آگاهی کل جامعه نسبت به پیامد های فعلی اعمال انسانی در کره زمین را دنبال می کند و اهمیت

تغییر مدل اجتماعی و اقتصادی را، یادآور می گردد.

برگرفته از سایت رسمی ایکومترجمه: فرزانه صالحی

مظفرالدین شاه قاجار در حال نوشیدن آب معدنی در کنترکسویل فرانسهسفر اول فرنگستان، 1279 ه.ش / منبع : مرکز اسناد تصویری کاخ گلستان

برداشت اول: سفرسال 1290ه.ق: از سال قبل همه می دانستند که ناصرالدین شاه در این سال به فرنگستان مسافرت خواهد کرد. چهار ماه قبل ملکم مامور لندن دربار به مقیم سفارت سمت به که الملک ناظم خان شده بود، دستور داشت که با سایر دول اروپا مذاکره کند و قرار طرز پذیرایی شاه را با دربارهای سایر دول نیز بدهد و شرایط این پذیرایی

را معین نماید...

روز 4 ربیع االول کشتی های حامل شاه و همراهان از ساحل انزلی لنگر کشید و شاه به حاجی طرخان و از آنجا به ساراطوف و از آنجا با راه آهن به مسکو و از آنجا به پطرزبورغ رفت. پس از چند روز اقامت در پایتخت روسیه از راه ورشو به آلمان رهسپار شد. چند روزی در از آلمان امیر نشین های جز به اقامت کرد و ضمنا سری هم برلن قبیل "باد" و "باویر" و یکی دو جای دیگر زد و به خاک بلژیک و بروکسل عزیمت نمود و از این پایتخت به لیژ و از آنجا به دور ساحل از توقف روز از چند نمود. پس نهضت لندن به آنجا از و انگلستان بندر پورت اسموت به کشتی فرانسه که به استقبال آمده بود نشست و از ساحل شربورگ با قطار راه آهن به پاریس آمد و بعد از چند روز

اقامت به سمت ژنو رهسپار شد. پس از یکی دو روز گردش و اقامت به سمت شهر تورن پایتخت آن روزی ایتالیا حرکت و در تورن چند روزی توقف کرد. بعد به جانب میالن و از آنجا به وین پایتخت اتریش رفت و پس از چند روز اقامت از راه سالسبورگ به برندیزی عزیمت به بود، فرستاده استقبال به ای که دولت عثمانی با کشتی و نمود جانب اسالمبول رهسپار شد. چند روز در آنجا اقامت کرد و با کشتی بحر اسود را پیمود و در بندر پوطی مجددا به خاک روسیه وارد شد، از آنجا با راه آهن و کالسکه اسبی به تفلیس و باکو و سپس با کشتی

وارد انزلی گردید. این مسافرت حدود پنج ماه طول کشید.

سال 1295 ه.ق: تماشای نمایشگاه پاریس مجددا ناصرالدین شاه را به خیال سفر فرنگ انداخت. بر عکس سفر پیش که از قبل مسافرت قصد به نوروز از بعد قبلی خبر بدون شد، منتشر روزنامه در شاه سفر در چون که نوشتند روزنامه در زد. بیرون اردو مسافرت این با روسای دول مجال قبل اعلیحضرت به جهت مالقات های رسمی به آن جبران برای دفعه این است، نداشته را فرنگ صنایع بازدید اروپا می رود و به همین منظور مسافرت هم غیر رسمی است...

روز 9 شعبان به تهران مراجعت کرد. Mozaffar-ed-din Shah Qajar in the First Journey to Europe

Contrexeville-France, 1900Source: Golestan Palace / Photo Archive

94ت

شبه

ردی/ ا

ار خب

ذ ااغ

ک

3

94ت

شبه

ردی/ ا

ار خب

ذ ااغ

ک

2

عبداهلل مستوفی درآمدی برسفرهای فرنگستانتنظیم: فائزه امین دهقان

به مسافرتی سوم دفعه برای شاه ناصرالدین 1306ه.ق: سال فرنگستان کرد. بدوا به پطرزبوغ و از آنجا به آلمان و اتریش و فرانسه و بلژیک و هلند و باالخره به انگلستان هم رفت. در همه جا از او پذیرایی های شایان کردند. در مراجعت از خاک روسیه مجددا عبور کرد و از جلفا به ایران وارد شد. برای تشریفات ورود شاه به امر نایب السلطنه در خیابان های شهر که معبر شاه بود طاق های نصرت بستند و در فواصل تخته های سپر مانند که روی آن اشعاری در تهنیت ورود شاه نوشته شده بود نوک چوبهای پارچه گرفته، نصب کرده سر در ادارات دولتی و بانک شرقی را که بعدها به بانک شاهنشاهی تغییر اسم داد با جار و چهلچراغ و الله و آیینه زینت نموده بودند. نایب السلطنه برای پیشکشی تهنیت ورود چتری که دسته آن مرصع و آویزهای زمرد به

دوره آن آویخته بودند حاضر کرده بود.

مخارج این مسافرت های شاه مسلما از پول های خزانه اندرون بوده است، چنان که در دفاتر مالیه آن دوره هیچ اثری از این مخارج نبود.

سال 1317 ه.ق: آقایان به فکر افتادند که چه عیبی دارد از بقیه این خرجی حالل ) استقراض ار دولت روس( سفری هم به اروپا بروند. یا بود تصدیق کند که آب معدنی کنترکسویل الملک حاضر حکیم کارلسباد برای سالمت ذات ملوکانه مظفرالدین شاه دوای منحصر به فرد است. به هر کیفیت در اوایل بهار که آخرهای سال 1316 بود بار سفر اروپا بسته شد و شاه را با دم و دنباله زیاد به این مسافرت بردند و دول اروپا تقریبا همگی رسما از شاه پذیرایی کردند. فقط انگلیسی ها که شاید از موضوع استقراض نارضامندی حاصل کرده بودند. برای پذیرایی رسمی حاضر نشدند. شاه هم انگلستان نرفت و در ماه میزان که سه چهار ماهی از اول سال قمری 1317گذشته بود و به تهران

مراجعت کردند.

سال 1320 ه.ق: بعد از نوروز در ماه محرم 1319 مظفرالدین شاه به عزم این مسافرت اردو بیرون زد و از راه گیالن و ساحل بحر خزر خود را به آستارا رساند و در آنجا مامورین و مهمانداران روس رسما از او ستقبال کرده از ساحل دریا با کالسکه او را به بادکوبه و از آنجا با

راه آهن به سرحد روس و اتریش رساندند..

شاه مدتی در کنترکسویل و یک جای دیگر برای خوردن آب معدنی توقف کرده بعد به جانب پاریس رفت. انگلیسی ها که به واسطه دست آوردن امتیازات دیگر از قبیل نفت جنوب و غیره موضوع استقراض را فراموش کرده )نشان زانوبند هم به توسط یک نفر لرد برای شاه فرستاد بودند(، در این سفر به انگلستان هم دعوتش کردند. چند روزی هم شاه در لندن گذراند ولی در پاریس جز یک مهمانی رئیس جمهوری و پذیرایی در بدو ورود، تشریفات دیگری در کار نبود به مناسبت بلژیکی های مستخدم ایران، دولت بلژیک هم یک دو سه شبی قبل و بعد از رفتن لندن در بروکسل از شاه پذیرایی به عمل آورد. در برلن و وین و خاک ایتالیا نیز پذیرایی از او کردند. شاه به استانبول هم رفته چند شبی هم مهمان سلطان عبدالحمید خان بود. باالخره در مراجعت به جانب ایران در خاک روسیه، نیکالی دوم امپراتور روس نیز در اردوی تابستانی از شاه پذیرایی کرد و سانی که خود امپراتور فرمانده آن بود

و چهل پنجاه هزار قشون داشت. به افتخار او داده شد.

سال 1323ه.ق: باری، سال موعود یعنی 1323 رسید و عین الدوله به وعده خود وفا کرده از صرفه جویی های خود در مخارج و افزایش گمرک و مبلغی که از بابت اقساط حقوق سه ماه مواجب بگیرها، پس انداز شده و بیکار بود، شاه را با همراهانی محدودتر به فرنگ برد حتی برای اینکه بتواند خرج های الزم و سفارشات شاه را که مثل بچه ها هر چه می دید دلش می خواست و ممکن نبود به تمام تقاضاهای جاهایی در ملتزمین تواناهای که داشت مقرر داد، منفی جواب او که مهمان نیستند کرایه راه و خرج هتل را از کیسه خود بپردازند.

محمد علی میرزا را برای نیابت سلطنت از تبریز خواستند و به این مسافرت عزیمت نمودند.

در این مسافرت هم پذیرایی هایی که به تشریفات ورود و یک شب مهمانی رسمی محدود بوده، از طرف دولی که شاه از کشور آنها عبور

یا به پایتخت آنها وارد می شد به عمل آمد.

روس ها به جهت منافع سیاسی و تجارتی که با ایران داشتند البته با سایر دول خیلی فرق داشتند دولی که با ایران همسایه نبود و منافع سیاسی و تجارتی آنها در ایران چندان زیاد نبود، دلیلی نداشت که یک سال در میان شاه ایران را با ملتزمین سنگین و دم و دنباله زیاد پذیرایی رسمی کنند. در اوایل پاییز 1323 شاه وارد پایتخت خود شد. ورود بعد از این مسافرت ها به پایتخت همیشه با سر و صدای زیاد و آذین بندی خیابان ها و چهار راه های معبر شاه صورت می گرفت. و در ورود شاه آمدند این جشنها می تماشای برای عامه مردم هم

طرفین راه می ایستادند.

... ولی مثل اینکه مردم دیگر از مسافرت های پشت سرهم شاه ناراضی نمی هم را خود معمولی اجماعی صلوات که ای اندازه به هستند.

فرستادند...

برداشت دوم: ره آورد سفربه بانکی که کارش منحصر تاسیس امتیاز اخیر انگلیس در سنوات قرض دادن پول به این و آن باشد، از دولت ایران به اسم بانک شرقی دست و پا کرده بودند. در مسافرت اخیر شاه به اروپا و انگلستان امتیاز البته ناصرالدین شاه گرفتند. از بانک این برای نشر اسکناس را هم بانک ناشر اسکناس باید اسم مجلل تری داشته باشد، بنابراین اسم آن را بانک شاهنشاهی ایران گذاشتند و اسکناس هایی که نماینده یک و دو سه و پنج و ده و بیست و بیست و پنج و پنجاه و صد و پانصد و هزار تومان بود. با عکس ناصرالدین شاه منتشر نمودند.این بانک و شعب آن در ایران کار ربودن طالهای این کشور را برای خارجه آسان کرد.

روس ها برای اینکه از رقیب عقب نمانند. تقاضای تاسیس بانکی از بانک بانکی به اسم ایران نموده و باالخره موفق هم شدند، و دولت بود داده دولت که امتیازی کردند. دایر تهران در رهنی استقراضی امتیاز بانک رهنی بود که در مقابل اشیای منقول به افراد پول قرض به گرو تجاوز کرده از حدود خود بانک هم این ولی کم کم بدهد،

گرفتن ملک و حتی بی گرو، پول هایی بین تجار پخش کرد.

ره آورد عمده شاه از این مسافرت استخدام بلژیکی ها برای مستشاری ادارات بود. نوز را برای گمرک و انگلیس را برای مالیه و یک نفر دیگر

را برای ضرابخانه و هنبیک را برای مستشاری وزارت خارجه استخدام کرد. نوز ریاست دفاتر مهم را چه در مرکز و چه در والیات به بلژیکی هایی که برای همکاری خود طلبیده و استخدام کرده بود، می داد و ایرانیان را زیر دست آنها به کار گماشت و اگر به دفتر مهمی احیانا کارمند ایرانی می فرستاد، موقتی بود تا از ایرانیان کس از کار گمرک سال سی مدت در سنیه سنت این با و نیاورد در سر کشور این )استخدام بلژیکی ها( در ایران حتی یک نفر هم که به عقیده آنها الیق ریاست یکی از دفاتر مهم باشد تربیت نشد. همه میرزا بنویس بودند و

کارهای حساس در دست خود آنها بود.

فرمایش با خرده مواجهه برای که بود ها اثنای همین مسافرت در های خرید شاه و قرضهای دستی که از این سفر پیدا شده بود بیست تمام گمرک شمال و ها قرض گرفتند از روس دیگر منات میلیون ایران را رهینه پرداخت اصل و فرع این قرضه و قرضه سابق قرار دادند همان با را دولتی دارهای برات و سلطنتی بیوتات صباحی چند و

کیفیت قرضه قبل راه انداختند و سال 1320 را هم گذراندند.

عین الدوله جهت جبران مصارف سفر بر ضنت و شدت عمل افزود. مردم بخصوص متنفذین که عادت داشتند در ماه ششم هر سال قبض مواجب خود را به هر کیفیتی بود به پول نزدیک کرده، قبل از زمستان تدارک زندگی سالیانه خود را ببینند، از این طرز پرداخت که تازه در ماه هفتم به یک ربع حقوق سالیانه می رسیدند و همچنین از رفت و آمد هر سه ماه یک بار به صندوق مسیو نوز خیلی عصبانی بودند. اتابک اعظم هم که هر جای بوی پول و در آمدی می شنید خود را سر آن هوار کرده تا دینار آخر استنقاد می کرد، در عطاهای دولتی هم منتها در جه ضنت را به کار برده نم پس نمی داد. حتی استفاده و داشته امر خزانه ممنوع و متصدیان از صرافان را هم برات خری برات کهنه ها در هر سالی قیمتی قائل شده و هر کس مایل بود از قرار تومانی سه چهار و پنج قران برات خود را واگذار می کرد. این بخصوص و عمومی نارضایتمندی موجب عمل شدت و سختگیری ارباب حقوق که طبقه موثر در کشور بودند گردید. همگی دلخوری مردم پی به دست آوردن راه برای برهم زدن این اوضاع می گشتند...

علما و مردم فهیم که از قرضهای خارجی و تاسیس بانک انگلیس و روس و بسته شدن صنایع و تجارت داخلی و زیاد شدن نفوذ خارجی عصبانی بودند در گوشه و کنار از شاه و دربار و اسلوب حکومت نقادی می کردند از طرف دیگر در این ده، یازده ساله سلطنت مظفرالدین شاه به واسطه مدارس جدید و روزنامه های داخلی و مجالت و جراید فارسی هند و مصر مردم چشم و گوششان بازشده بود و از شاگردان و مطلع اروپا حکومتی ترتیبات از شنیده چیزهایی جدید مدارس

همگی طالب تغییر اوضاع بودند.

در نهایت شاه هم بعد از سفر اخیر فرنگ شیرازه سالمتی مزاجش از هم گسیخته شد.

***

منبع:

مستوفی، عبداهلل. شرح زندگانی من. جلد اول. تهران: هرمس.1386.

94ت

شبه

ردی/ ا

ار خب

ذ ااغ

ک

4

94ت

شبه

ردی/ ا

ار خب

ذ ااغ

ک

5

Port

rait

of M

ozaf

far

al-D

in S

hah

Phot

o: P

aul B

oyer

- 35

bou

leva

rd d

es C

apuc

ines

.Par

is. 1

900.

Col

lect

ions

:Arts

of t

he Is

lam

ic W

orld

Acc

essi

on N

umbe

r: 19

97.3

.128

Bro

okly

n M

useu

m

زهرا هلن اسدیان اکرم علی بابائی

مرکز اسناد تصویری کاخ گلستان

مشخصات آلبوم شماره 496: جنس چرم به طالیی طراحی و خطوط دارای ای قهوه رنگ داخل است. و خورشید آرم شیر با جلد روی آلبوم، آستری از جنس ساتن به رنگ کرم و با 35/3*cm29 طراحی ابر و باد قرار دارد. با ابعادکه 10 قطعه عکس در آن جای دارد. این آلبوم هدیه ادوارد گلدزیر به مظفرالدین شاه در سال قمری هجری 1315 با مقارن میالدی 1897دستی صنایع نمایشگاه برگزارکننده وی است؛

ایران در شهر بروکسل بوده است .

مشخصات آلبوم شماره 375: از جنس چرم، رنگ روی جلد قهوه ای روشن و پشت جلد سبزه رنگ به نقوشی حاشیه با جدول دارای و تیره طالیی و ابعاد cm 43/3*46/4 است. در وسط روی جلد آلبوم قطعه ای به رنگ سبزه تیره به شیوه کالژ با حاشیه تذهیب کاری و طال مشاهده می شود با عنوان “اکسپوزسیون عمومی آنورسی مقدس خاکپای تقدیم – عیسوی 1894 سنه شاهنشاهی همایون اقدس اعلیحضرت بندگان دولته ایام اهلل دام ایران سمالک کل امپراطور کاغذی آستر از آلبوم داخل جلد ،“ و سلطنته تزیین طال رنگ با برگ و گل پر نقوش با به کوترمن لوئیس توسط آلبوم است.این شده

ناصرالدین شاه تقدیم شده است.

مشخصات عکسدان به شماره 387: از جنس 51/5*42 cm ابعاد در مشکی رنگ به چرم، است.روی جلد عکسدان این نوشته به فرانسه به چشم می خورد “اعلیحضرت مظفرالدین شاه در کریستال سازی های با کارا – پاریس 22 ژوئیه

”1905

جنس از :430 شماره به آلبوم مشخصات به رنگ قرمز که 21 قطعه عکس در آن چرم، چسبانده شده است. آستر داخلی جلد از جنس کاغذی بدون طرح به رنگ خاکستری فیلی است در ناحیه عطف داخلی و بست و شیرازه از دو پیچ فلزی برای انتقال صفحات به جلد آلبوم استفاده شده است. روی جلد آلبوم عبارت زیر به فرانسه ایران شاه اعلیحضرت »به خورد می چشم به یادگار اقامت ایشان درکنترکسویل هدیه ناقابل«

بخش ایران در نمایشگاه بین المللی بروکسل، بلژیکپادشاهی مظفرالدین شاه قاجار،1276 ه.ش

منبع : مرکز اسناد تصویری کاخ گلستان

94ت

شبه

ردی/ ا

ار خب

ذ ااغ

ک

6

94ت

شبه

ردی/ ا

ار خب

ذ ااغ

ک

7

سفر فرنگستانآلبوم خانه کاخ گلستان

94ت

شبه

ردی/ ا

ار خب

ذ ااغ

ک

8

94ت

شبه

ردی/ ا

ار خب

ذ ااغ

ک

9

هیئت و قاجار شاه مظفرالدین همراه در نمایشگاه کریستال باکارا فرنگستان، سوم سفر پاریس،

31 تیر 1284 خورشیدی

معدنی آب چشمه خانه تصویر اتریش)درحال باد کارلس در جمهوری در واری حاضر:کارلوی

چک( پادشاهی مظفرالدین شاه.

نمای اقامتگاه مظفرالدین شاه قاجار و هیئت همراه در سفر اول فرنگستان در کنترکسویل فرانسه، 1279 خورشیدی

تصویر بخش ایران در نمایشگاه بین المللی آنورس بلژیک ، اهدایی لوئیس کوترمن کنسول ایران در آنورس به ناصرالدین شاه قاجار،1273 خورشیدی

نیکالی و قاجار شاه مظفرالدین اول سفر روسیه، امپراتور دوم خورشیدی 1279 فرنگستان،

Aleksander otsup :عکاس

تصویر شهر تفلیس گرجستان در سفر سوم فرنگستان ناصرالدین شاه قاجار، 1268 خورشیدی

همراه هیئت و شاه مظفرالدین ورشو، فرنگستان اول سفر در

لهستان 1279 خورشیدی

منصوره آزادواری

نوع عکس هایی که در این سفرنامه ها به چاپ رسیده اند یا در حیطه مردم نگاری هستند و یا ابنیه و آثار معماری را مستند کرده اند. دیگر اینکه از نظر تاریخ عکاسی ژانر و عکاس حوزه، این پژوهشگران و عکاسی آن ها اهمیت دارد. من به شما گفتگو برای موضوع این انتخاب برای سفرنامه رشد زیرا گویم می تبریک و شود می دوره این به مربوطه نویسی جدید، علوم با آشنایی دلیل به هم آن سفرنامه نگارش و چاپ صنعت رشد

توسط بزرگان اتفاق افتاده است.

• به سراغ سفرهای ناصری و مظفری خوانندگان برای لطفا برویم. فرنگستان سفرهای از اخبار کاغذ

پادشاهان قاجار بگوید.

ناصرالدین شاه اولین شاه ایرانی است که عازم خارج از کشور ]فرنگ[ می شود. او سه سفر داشته است؛ سفر اول در سال 26 سلطنت وی یعنی سال 1290قمری، سفر و قمری 1295 سال در دوم سفر البته شد. انجام 1306 در هم سوم هم سفر یک قمری 1278 سال در او درباره است. داشته عالیات عتبات به مظفرالدین شاه هم بایستی بگویم که او هم سه سفر به فرنگ داشته است. سفر اول وی در سال 1317 قمری و با انگیزه دیدار از نمایشگاه بین الملی پاریس انجام شد. سه سال پس از آن تاریخ سفر دوم سال در نیز سوم سفر و )1320قمری( 1323 قمری صورت پذیرفت. البته سفر و درمان برای بیشتر وی سوم و دوم استفاده از آب های معدنی بالد غرب بود.

• آیا ناصرالدین شاه در سفر عکاسی را با خود همراه می کرد؟

در سفر اول ناصرالدین شاه به فرنگستان اما بود وی همراه باشی عکاس آقارضا در سفر سوم گویا عبداهلل قاجار همراهی های است. عکس داشته برعهده را شاه گرفته شده در این سفرها الزاما همراه با سفرنامه ها چاپ نشده اند و ممکن است که عکس های این سفرها را در سفرنامه ها بعنوان سند آورده باشند. البته آقارضا در سفر عتبات هم همراه شاه بوده است و عکس های آن سفر به فراوانی در آلبوم

خانه کاخ گلستان موجود است. در دوره ناصرالدین شاه اگر هم شاه می خواست که عکس ها به همراه سفرنامه ها چاپ شوند بدلیل عدم امکان چاپ، یک نقاش از و گذاشته می آیینه مقابل را عکس روی آن نقاشی می کرده است و درواقع منتشر ها عکس مستقیم غیر روش به می شدند. در سفر دوم که سفرنامه آن به خط میرزا رضا کلهر است و عکاس آن میرزا حسینعلی می باشد، شاه او را فقط عکاس باشی خوانده است. در آن جا هم چاپ مستقیم غیر صورت به ها عکس

شده اند.

• خصوص این در شاه مظفرالدین چگونه عمل می کرده است؟

فرنگ، به شاه مظفرالدین سفرهای در عکاس میرزا احمد عکاس باشی و پسرش که باشی عکاس خان ابراهیم میرزا اولین فیلم بردار ایرانی نیز هست، شاه را

همراهی می کرده اند.

• هم آن و دارد وجود ای نکته یک در سفرها عکس چاپ خصوص در است. دوره آن وقت های روزنامه وجود دست این از های نمونه آیا

داشته اند؟

این امکان وجود داشته که چندین نسخه از عکس ها به روش کلیشه در همان زمان چاپ شده باشند. برای مثال در روزنامه شرف و شرافت خیلی از این عکس ها که برخی نیز در اروپا گرفته شده اند به روش کلیشه به چاپ رسیده است. این روزنامه معموال اول عکس شاه، بعد عکس روسای کشورهای اروپایی و بعد عکس مناظر و

آثار را چاپ می کرده اند.

• های عکس شاخص های تفاوت چه در مظفری و ناصری سفرهای

است؟

همانطور که می دانیم، ناصرالدین شاه را شهریار جاده ها نامیده بودند به این دلیل ترتیبات البته و بود سفر در بیشتر که سفرهایش نیز مفصل تر بوده، اما در زمان نداشته وجود عکس تکثیر امکان وی این شاه مظفرالدین زمان در ولی است

امکان وجود داشته است.

94ت

شبه

ردی/ ا

ار خب

ذ ااغ

ک

10

94ت

شبه

ردی/ ا

ار خب

ذ ااغ

ک

11

و عکاسی، علمی نیکوست در مناظر و مرایا مصاحبهمحمد ستاری

• از عکاسی به شاه ناصرالدین عالقه چه زمانی و چطور شکل گرفت؟

و بود نشده شاه هنوز شاه ناصرالدین در روز یک در که بود پدرش ولیعهد حدود احتماال ،1842 سال دسامبر تهران در بعدازظهر، 3-2 تا 10صبح به روسیه از دیپلماتی دوربین مقابل نام پاولوف که آموزش عکاسی هم دیده روش به عکس این گرفت. قرار بود، عکس این در شد. چاپ داگرئوتیپ احتماال و خواهرش میرزا، ناصرالدین به اند. داشته حضور غازی محمدشاه احتمال زیاد این رویداد اولین آشنایی او با عکاسی بوده است. که از اهمیت خاصی برخوردار است، زیرا زمانی که در تهران، دستگاه دو اسالمی کشور یک پایتخت دوربین داگرئوتیپ وجود داشته، برخی از پایتخت های اروپایی هنوز نمی دانستند عکاسی چیست؟ عکاسی به فاصله 2/5 تا 3 سال بعد از ابداع در فرانسه و انگلستان به ایران رسیده و با حمایت این ولیعهد عکاسی عاشق قاجاری ساله 13 10تا

پاگرفت.

• به غیر از شخص ناصرالدین شاه چه هنر پاگرفتن و رشد در را عاملی

عکاسی در ایران موثر می دانید؟

قمری، 1283 سال در که زمانی و کالسکه چندین با شاه ناصرالدین همراهی هزاران نفر و چند صد اسب برای پابوسی حرم ثامن الحجج در سفر بوده اند در نزدیکی سبزوار، بزرگترین فیلسوف و مالهادی حکیم عصر آن ایرانی حکیم سبزواری، به ناصرالدین شاه اجازه دیدار رود می دیدار حکیم به شاه دهند. می بر روی یک گلیم ایشان در حالی که و ساده نشسته و به دیوار تکیه زده اند، او را می پذیرند. آقارضا که قرار بوده در سفر از همه چیز عکس بگیرد قصد عکاسی از حکیم می کند و برای ایشان توضیح می دهد. حکیم سوال می کند که چگونه می کلودیون روی شیشه آقارضا وقتی شود را ظاهر آن و اندازد مرطوب عکس می می کند، ایشان می گوید: "بسیار علمی توان می مرایا". و مناظر در نیکوست و ناصرالدین شاه گفت که حمایت های تیمن و تبرک حکیم مالهادی سبزواری

رسمی علمی هیات عضو ستاری، محمد زیبای هنرهای دانشکده عکاسی گروه دانشگاه تهران در سال 1339 در شهر مشهد دوره اولین التحصیل فارغ او آمد. بدنیا ایران)ورودی 1362(، کارشناسی عکاسی در ارشد کارشناسی دوره اولین التحصیل فارغ پژوهش هنر با گرایش عکاسی)ورودی 1369( از دانشگاه تهران و فارغ التحصیل اولین دوره دکترای پژوهش هنر با گرایش عکاسی)ورودی

1377( از دانشگاه هنر می باشد.

• آقای دکتر ستاری همانطور که جناب نشریه شماره این هستید جریان در سفرهای موضوع روی بر اخبار کاغذ فرنگستان ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه متمرکز می باشد. برای آغاز سخن از سفر و سفرنامه نویسی شروع کنیم.

پیشروان از دارم دوست چیز هر از پیش پژوهش در این رشته یاد کنم. استاد یحیی ذکاء، استاد ایرج افشار، استاد محمدحسن یادی هرجا عدل، شهریار دکتر و سمسار از تاریخ عکاسی می شود باید به این چهار که بودند ایشان شود. احترام ادای عزیز در را عکاسی ژرف و عمیق های گوشه

معرض دید عالقه مندان قرار دادند.

رشد دوره توان می را عصرقاجار درواقع سفرنامه نویسی دانست و به سبب آشنایی رواج نیز و جدید دانش و علم با ایرانیان سفرنامه بر عالوه ایران، در چاپ صنعت ها ده الدوله، و سیف ناصرالدین شاه های سفرنامه دیگر نیز چاپ می شود. وقتی یک از دهیم می قرار بررسی مورد را سفرنامه نگاه آن به توانیم می مختلف وجه چند کنیم: طرح نکات جغرافیایی و محلی، مردم نگاری، ذکر آثار تاریخی و باستانی، نوع خط و نگارش. همچنین به صورت ویژه سفرنامه های ناصری و مظفری حاوی دو ویژگی مهم اینکه اول باشند می عکاسی با ارتباط در

94ت

شبه

ردی/ ا

ار خب

ذ ااغ

ک

12

94ت

شبه

ردی/ ا

ار خب

ذ ااغ

ک

13

پیشرفت و پذیرش و حضور دالیل از در باشند. می زمان آن ایران در عکاسی یک سمینار راجع به تاریخ عکاسی مرحوم بهمن جاللی، نکته ای را درباره کنفرانسی در یکی از کشورهای عرب زبان، طرح کرد مانده محجور جا آن در عکاسی گفت: و است زیرا حکیم بازنگر و با سعه صدر ما درباره عکاسی گفته که علمی نیکوست و شاید در آن جا حکمی به منع عکاسی داده

باشند.

• و عکاسی آموزش تاریخچه مورد در پیشگامان این عرصه برایمان بگوئید؟

در سال 1268 قمری به همت امیرکبیر و حمایت مالی ناصرالدین شاه دارالفنون که یک دانشگاه پلی تکنیک بوده در تهران آغاز به کار کرد. برخی از معلم های دارالفنون به روش های اولیه عکاسی می کرده اند. البته عکاسی جزو مواد درسی آن جا نبوده آن های معلم از بعضی چون ولی است بلد بودند، عکس می گرفتند. جا عکاسی مثال ژول ریشار فرانسوی که در دارالفنون درس زبان فرانسه می داده عکاسی هم می کرده اما آن را درس نداده است. در مورد او بایستی اضافه کرد که او آموزش عکاسی می را انگلیسی زبان چون اما بود ندیده دستگاه1 منضم کتابچه توانست دانست، را بخواند و با آن دوربین عکس بگیرد، اما با زمان هم دهد. نمی آموزش کسی به این دوره ناصرالدین شاه به فرخ خان امین او می خواهد از و نویسد نامه می الدوله و بیاورد خود با خارجی عکاس یک تا آورد. با خود را کارالیان فرانسیس نیز او کارالیان به آقارضا و ناصرالدین شاه درس عکاسی داد؛ البته بعدها درس عکاسی در دارالفنون برای دانشجویان شیمی اجباری شد. اسنادی هستند که نشان می دهند که احمد میرزا مانند اولیه عکاسان از برخی خان عکاس باشی و کارالیان در دارالفنون با همچنین اند. داده می عکاسی درس حمایت شاه برخی ها مانند میرزا حسین برای قاجار عبداهلل و عکاسباشی علی البته اند. به فرنگ رفته فراگیری عکاسی میرزا احمد خان دانشجوی داروسازی بوده و همانجا عکاسی را کمی آموخته بود و در آن سررشته داشته اما عبداهلل خان قاجار هم در فرانسه و هم در اتریش عکاسی را

فراگرفته و آن را کامل کرده است.

• با مرتبط تجهیزات سری اولین عکاسی توسط چه کسانی و چگونه به

ایران آمد؟

یافت مقتضی مدارک و اسناد کنون تا پاسخ دقیق بطور توان به که اند شده پیشتر اما همانطور که داد. را فوق سوال دوربین دستگاه دو دانیم می شد، گفته

مختص عکاسی داگرئوتیپ )عکاسی روی لوح حساس به نور نقره( از سوی امپراتور روسیه و ملکه انگلستان در سال 1842 م غازی محمدشاه دربار به هدیه عنوان به فرستاده دستگاه که بودند شده ارسال به زودتر روسیه امپراتور سوی از شده تهران رسید و یک دیپلمات جوان روسی از نام نیکالی پاولف در تاریخ 1842م به ناصرالدین میرزا و عزت محمدشاه غازی، م 1844 سال در برداشت. عکس الدوله نیز از افراد نام برده شده توسط ژول ریشار )رضا ریشار( به طریقه داگرئوتیپ عکاسی

شد.

• اولین خرید خصوص در سندی تجهیزات عکاسی موجود است؟

داگرئوتیپ های دوربین رود می گمان در باشند! بوده فرانسه کشور ساخت سفرهای ناصرالدین شاه به فرنگ دوربین

و تجهیزات وابسته به عکاسی نیز خریداری شدند. مثال ناصرالدین شاه در پایین صفحه خط به گلستان کاخ در عکسی آلبوم عکس "این است: نوشته چنین خودش از بعد تعالی الحمدهلل را این صفحه آخر مراجعت از سفر فرنگستان ثانی که اسباب دوربین عکس تازه در پاریس خریده بودم المبارک رمضان آخر عشر امتحان برای حالت نیاوران در ئیل بارس 95 سنه کوچکه شیرازی چادر در را قرآن مقابله انداخته شد...” در آلبوم 210 کاخ گلستان ناصرالدین باز به خط خویش چنین نوشته عکس اسباب با را عکس دو "این است: 8 بودم، خریده فرنگستان از که فوری نوروز عید از روز هشت که شعبان شهر گذشته در سنه 1307 بارس ئیل با نهایت کسالت و کج خلقی و بداحوالی انداخته ام” و با توجه به تاریخ آلبوم ها مشخص است که دوربین مزبور در سفر سوم فرنگستان

تهیه شده است.

• سفرهای طول در شاه ناصرالدین مالقات را فرنگی عکاسان فرنگ، از عکس های ای نمونه آیا می کرد. فرنگی عکاسان توسط شده برداشته

در فرنگ از او وجود دارد؟

باید توجه داشت که ناصرالدین شاه در سفر یا به سراغ عکاسان مطرح اول فرنگستان فرنگ می رفت و یا آنان را برای عکاسی به به حضور می پذیرفت. مثال در پطروگراد سراغ عکاس معروف آن شهر می رود:”بعد دم عکاسخانه، رفتیم شده کالسکه سوار عکاس اسم باال، رفتیم شده پیاده در لویتسکی است و مرد فربه قطور بامزه ای زبان داشت، معتبری آالت و اسباب بود، شیشه چند زد، می حرف خوب فرانسه عکس ما را انداخت. بسیار خوب شد. بعد از اتمام عکس ها به منزل برگشته”. او در عکاس نادار، پاریس در اول، سفر همین بر نادار پذیرد. می حضور به را معروف را آن و عکاسی تر کلودیون شیشه روی روی کاغذ آلبومین چاپ می کند. وی در می چنین اش سفرنامه در خصوص این نویسد: "نادار که عکاس قابل پاریس است به حضور آمده عکس ما را انداخت. سابقاً با بالون زیاد به هوا رفته است. اما حاال از این خیال افتاده مشغول عکاسی است. شخص

ایران به بازگشت راه در است”. ای بامزه دولت مطرح عکاس باز استانبول در نیز عثمانی از وی عکس می گیرد. ناصرالدین شاه در سفرنامه اش به تاریخ 27 جمادی "عبداهلل نویسد: می قمری 1291 الثانی عکاس که خوب عکس می اندازد و اصلش را اسمش بوده فرانسوی و است عیسوی عبداهلل گذاشته است چند شیشه عکس ما بعید است که در سفر انداخت." ضمنا را سوم ناصرالدین شاه به فرنگ، نادار عکاس معروف از شخص شاه عکاسی کرده باشد بلکه پسر نادار است که روز چهارشنبه 9 اقامت باغ محل ذیحجه 1306 قمری در عکاس چند همراه به شاه ناصرالدین بند( واکسیل و شمشیر )با شاه از دیگر عکاسی اعتمادالسلطنه و عزیزالسلطان و کرده و به ناصرالدین شاه گفته که: "پدرم به همان بنیه و قوه باقی و در منزل است

و مادرم کمی فلج شده".

• آیا عکاسان ایرانی در سفر های فرنگ عکاسی می کردند؟

درهمین سفر سوم ناصرالدین شاه به فرنگ، عبدا... میرزا قاجار در پاریس ]احتماال[ از همراهان و شخص شاه عکاسی می عکس چاپ و ظهور از پس و کرده فرستاده شاه حضور به را مزبور های را ها عکس زمانی شاه ناصرالدین و دریافت می کند که در وین بوده است )ج1 سفر سوم(. در روز سه شنبه اول احمد میرزا نیز قمری 1306 ذیحجه السلطنه صنیع به ملقب باشی عکاس و پسرش که از قبل در پاریس بوده اند

به حکم ناصرالدین شاه به محل اقامت وی می روند و شاه به آن ها گفته برای خرید با ابراهیم میرزا و همراهی پسرش عکس عزیزالسلطان آماده باشند )ج3 سفر سوم(.

• آلبوم های عکس مربوط در خصوص شاه ناصرالدین فرنگستان سفر به و آن عکاسی برجسته های جنبه و محل نگاهداری آلبوم ها آیا اطالعاتی

دقیقی بدست آمده است؟

سفرهای عکس های آلبوم بایستی خانه آلبوم در شاه ناصرالدین فرنگستان اآلن باشند. داشته وجود گلستان کاخ حضور ذهن کافی در مورد آن ها ندارم و

نیز به سبب اسباب کشی به یادداشت ها و فیش های تحقیق در مورد عکس های کاخ دانم نیک می اما ندارم، گلستان دسترسی سفرهای های عکس از برخی روی از که کتابخانه برای شاه ناصرالدین فرنگستان کپی تهران دانشگاه اسناد مرکز و مرکزی مرکزی کتابخانه محل در و شده برداری کیفیت اما است، موجود تهران دانشگاه ناصرالدین شاه از نیز ندارند. عکسی باالیی که است موجود فرنگستان اول سفر در عکاس آن نادار است و دو نسخه اصل آن را یکی در موسسه مطالعات تاریخ معاصر دیده ام و یک نسخه امضا شده دیگر، نزد یکی از

دوستان است.

بزرگان، پرتره برخی سفر، های این عکس حکام، پادشاهان و امرای کشورهای خارجی، در شاه ناصرالدین همراهان و شاه برخی و مناظر عکس تعدادی و فرنگستان سفر خارجی عکاسان کار حاصل عمدتاً و ابنیه استنادی جنبه برخی ها آن امروزه است. عکاسی بر حاکم اصول بعضی و دارند عیان را میالدی 19 قرن در مطرح پرتره

دانشجویان از برخی امیدوارم و کنند می به عکاسی رشته تکمیلی تحصیالت دوره بررسی و طبقه بندی آن ها به عنوان رساله

دانشگاهی خویش همت گمارند.

• اولین خرید نحوه و تاریخ در خصوص تجهیزات فیلم برداری، اسناد موثقی در

آرشیوها وجود دارد؟

واژگان باید پرسش این به پاسخ از قبل فیلم سینما، به مختص ابزار برای قاجاری برداری و نمایش فیلم را بشناسیم و معادل

یابی کنیم:

- آلت سینماتو گراف یعنی پروژکتور نمایش

فیلم

اندازی سینموفتگراف عکس اسباب -یعنی دوربین فیلم برداری

و اندازی سینموفتگراف عکس -سینموتوگراف یعنی فیلم و عکس مجسم

و متحرک

- اسباب عکس یا عکاسی معادل دوربین عکاسی امروزین است

- الن تِرن ماژیک معادل پروژکتور اسالید است

قبل از سفر اول مظفرالدین شاه به فرنگ می خریداری اسالید پروژکتور دستگاه شود. به متن سندی در کاخ گلستان ارجاع

می دهم:

به اسباب تمام فتکراف- نو سی "اسباب اسباب تمام که بزرگ بدروش انضمام با که است متحرک ماژیک النتر و است یکسال و کند می حرکت هم برقی قوه تاریخ به و بودند خواسته پاریس از قبل المکرم یکشنبه دهم شهر شوال یوم بحضور پاریس از 1317 تنگوزئیل و جزو موافق شرح اند آورده مبارک نزد که السلطنه صنیع جناب قبض )اسناد است". ضبط حضور اعتماد شماره زونکن ،1 کد گلستان، کاخ 51، پاکت 3 به نقل از شهریار عدل، ها گام نخستین و سینما با آشنایی در فیلمبرداری و فیلمسازی در ایران، تهران، میراث فرهنگی، 1379(. تاریخ شوال 10 شنبه یک فوق سند این 1317 ق/ 11 فوریه 1900م است و سند به آن لوازم و مزبور دستگاه خریداری

توسط صنیع السلطنه می باشد.

• تصاویر اولین و سینما به صحبت دانیم می رسید. پرده روی متحرک که آشنایی با سینما به دوره مظفری العمل مظفرالدین برمی گردد. عکس چه فیلم اولین تماشای هنگام شاه

بوده است؟

یکشنبه 10 ربیع االول 1318 ق/ 8 ژوئیه در شاه مظفرالدین خاطرات از 1900

پاریس نقل می کنم:

ناصرالدین شاه / عکاس: ناداربرج ایفل. پاریس، سفر اول فرنگستان1873 م.

عکاسخانه زیاد فاصله به توجه با ناصرالدین شاه تا حرمسرا، همایونی مکانی را در اندرونی به امور عکاسی از بانوان اختصاص داد و مدیریت آن اعتماد از همسران مورد بعهده یکی

شاه » امینه اقدس« بوده است.

94ت

شبه

ردی/ ا

ار خب

ذ ااغ

ک

14

94ت

شبه

ردی/ ا

ار خب

ذ ااغ

ک

15

فرمودیم باشی بعکاس عصر "»....طرف السلطنه صنیع بتوسط که شخصی آن ترن )الن و )سینموفتگراف( پاریس از ماژیک( آورده است اسباب مزبور را حاضر نزدیک رفتند نمائیم مالحظه که کند غروب او را حاضر کردند رفتیم بمحلی که نزدیک مهمانخانه است که نوکرهای ما در اطاق نشستیم میخورند نهار و شام آنجا تماشا را اسباب دو هر کردند تاریک را کردیم بسیار چیز بدیع خوبی است. اغلب امکنه )اکسپوزیسیون( را بطوری در عکس شخص تماشا می دهد و مجسم مینماید که محل کمال تعجب و حیرت است اکثر و )اکسپوزیسیون( عمارات و دورنماها حالت باریدن باران و رودخانه سن و غیره و غیره را در شهر پاریس دیدیم و بعکاس را فرمودیم که همه آن دستگاه ها باشی

ابتیاع نماید...."

روز از که دانیم می اسناد اساس بر دوشنبه 2 ربیع الثانی 1318 ق/ 30 برداری فیلم دوربین 1900م ژوئیه گومون شرکت از شده خریداری اختیار مظفرالدین فرانسه در ساخت ابراهیم میرزا یعنی عکاسش و شاه خان قرار گرفته است و در روز شنبه

الثانی 1318 ق/18 اوت 1900 21 ربیع م عکاس باشی میرزا ابراهیم خان با همان دوربین فیلمبرداری موصوف از جشن گل از مظفرالدین شاه بلژیک استاند در شهر که بر بالکنی ایستاده و دستجات کالسکه مملو از زنان که به سوی او گل پرتاب می کنند فیلم برداری می کند: "خانم ها سوار کالسکه شده با دسته های گل از جلوی ما عبور می کردند و عکاس باشی هم مشغول بنابر بود." اندازی ماتوگراف سینه عکس این میرزا ابراهیم خان عکاس باشی اولین

فیلم بردار ایرانی است.

• فیلم هنر در متقدم استادان درباره برداری و آموزش های اولیه ای که به

ایرانی ها داده شد برایمان بگویید.

در پاسخ به این پرسش چون هم تخصصی انجامد می درازا به مطالب هم و است عالقه مندان را به کتاب های محمد تهامی نژاد و عباس بهارلو ارجاع می دهم و نیز کسی اولین که غفاری فرخ های مقاله و اسناد آوری جمع به دست که است

مدارک مربوط به تاریخ سینمای ایران زد، خواندنی هستند.

• در ای عکاسخانه گویا دکتر، آقای اندرونی وجود داشته است آیا عکاسان آنجا را می شناسیم آیا عکاسان فرنگی به عکاسخانه اندرونی راه پیدا کردند؟

البته در میان کارکردهای مختلف دوربین همان از ایران، در 19 قرن در عکاسی ابتدا مسئله عکاسی از زنان و مغایرت آن عنوان به غرب در بازنمایی های با شیوه و تفنن شد. مطرح فرهنگی مسئله یک ها گام اولین شاه، ناصرالدین برتر موضع فرهنگی تابوی این شکستن در جهت را برداشت و عکاسی او از زنان حرمسرایش، بوسیله زنان کشیدن تصویر به آغاِز ای مقاله شد. ایران در عکاسی دوربین

و برم نمی اسم آن از چاپ شده که من بدون است ژورنالیستی نوع از که آن در از که نوشته شده علمی دلیل گونه هیچ یواشکی عکس گرفته شده است. در زنی آن زمان اصال امکان عکاسی در اندرون آن نبوده است. من و یواشکی به صورت هم همکارانم اسنادی در دست داریم که نشان می دهند که عکاسخانه ای مخصوص در اندرون وجود داشته است و شاه و زنانش اند. رفته می جا آن به عکاسی برای که بود مکانی اولین همایونی، عکاسخانه شاه ناصرالدین دستور به و رسمی بطور چاپ و ظهور عکاسی، امور انجام برای اسناد جدیدی که تاسیس شد. عکس ها در مقاله ای بنام “اسنادی جدید پیرامون خانم سرکار توسط اندرونی” عکاسخانه ارشد پژوهشگر نامقی محمدی خدیجه دانشگاه مدرس و ایران عکاسی تاریخ زیبای هنرهای نامه فصل در اینجانب و دانشگاه تهران شماره 36 زمستان 1387 به چاپ رسیده، بیانگرآن است که با توجه به مالحظات اخالقی که در مورد عکاسی از

زنان و ظهور و چاپ عکس های بانوان حرم وجود داشته است و با توجه به فاصله زیاد عکاسخانه همایونی تا اندرونی، ناصرالدین عکاسخانه به اندرونی در را مکانی شاه اندرونی عکاسخانه دهد. می اختصاص بانوان اختصاص داشته از امور عکاسی به همسران از یکی عهده به آن مدیریت و اقدس” “امینه یعنی شاه اعتماد مورد صیغه زنان از یکی یحتمل و است بوده “باقری” هم در نام به ناصرالدین شاه ای داشته عکاسی در دستی عکاسخانه این است. خود ناصرالدین شاه در این مکان از بعید محارمش عکاسی می کرده و ضمنا این به پایش فرنگی عکاس که دانم می عکاسخانه اندرونی باز شده باشد، چه حتی عکاس مخصوص شاه یعنی آقارضا گله مند بوده از اینکه چند شیشه عکس از اندرون است، ]همایونی[ عکاسخانه در که توسط شدن دیده احتمال سبب به نامحرم، بیرون بودنش خوب نیست و به ناصرالدین شاه توصیه می کند که ]عکاسخانه اندرون به را ها یا شیشه پاک را ها آن یا بسپارند اندرونی[ از فقط چند عکس نیز آقارضا کنند. زنان دارد که آن ها هم، یا پیر هستند

و یا حجاب دارند.

گرفته های عکس زمان آن دانیم می شده از محارم ناصری در همین عکاسخانه اندرونی برداشته و در همان جا نگه داری باالخره دوران آن از پس اما شدند، می فعلی کاخ آلبومخانه از این عکس ها سر گلستان درآوردند و هم اکنون در این مکان آرشیو و یک سری از آن ها در گاوصندوقی

جداگانه بایگانی شده اند.

• می عکاسی هم شاه مظفرالدین آیا کرده است؟

مظفرالدین شاه هم به عکاسی عالقه داشته است و عکس هایی نیز گرفته و من فکر باقی ها آن از هایی نمونه باید کنم می

مانده باشد.

• ایران به اولیه ای که از دوربین های وارد شدند نمونه های بجا مانده است؟

عکس و اولیه های دوربین از متاسفانه لحظه این تا ای نمونه هیچ ها آن های

از نقاشی تابلوهای اما نرسیده، بدست آن درباره او و دارد وجود الملک کمال داگرئوتیپ عکس روی از که نوشته ها است. کشیده نقاشی خودش( نوشته )به که شود می گفته نیز تابلوها آن درباره را تابلوها نقاشی دیوارها برای گویا روزی دیده دیگر آن از پس و کنند می جمع نمی شوند. این سند توسط یحیی ذکاء در

کتاب تاریخ عکاسی ایران آمده است.

• وقت که این از ستاری دکتر آقای کاغذ نشریه اختیار در را ارزشتان با در و گزارم سپاس دادید قرار اخبار خواهم می شما از گفتگو پایان ضروری را مطلبی و نکته طرح اگر

می دانید، بفرمایید.

ها عکس این دارند دوست پژوهشگران بعد و اسکن شوند بار باال یک کیفیت با اصل عکس در یک فضای استاندارد و در کاغذهای اسید فری و با شرایط عالی حفظ از آن ها در شوند و یک نسخه دیجیتال بگیرد. قرار اختیار محققین همه کشورها همانند بسیاری از مراکز عکس بین المللی

که آرشیوشان را دیجیتال کرده اند.

***محمد دکتر تالیفات از فهرستی زیر در ستاری در دو گروه کتاب ها و مقاالت جهت

اطالع بیشتر خوانندگان ارایه می شود.

کتاب ها :

اول، چ سازی( )خاتم ایران سنتی هنرهای -11368، انتشارات امیرکبیر، تهران

اول، چ بافی( )قالی ایران سنتی هنرهای -21368، انتشارات امیرکبیر، تهران

اول، چ کاری( )منبت ایران سنتی هنرهای -31368، انتشارات امیرکبیر، تهران

4- هنرهای سنتی ایران )قلم زنی( چ اول، 1368، انتشارات امیرکبیر، تهران

اول، 1368، نشر بیستم، چ 5- عکاسی در قرن نیما، مشهد

6- عکاسی مقدماتی )1( و )2(، چ اول، 1374، عکاسی )کتاب تهران پرورش، و آموزش وزارت نظام چهارم و سوم سال دبیرستان، دوره برای و ای حرفه و فنی نظری، های رشته جدید،

کارودانش(

سازمان اول، 1377، ج عکاسی، تحول 7- سیر ها دانشگاه انسانی علوم کتب تدوین و مطالعه

برای دانشگاهی درسی )کتاب تهران. )سمت(، ایران و جهان در دوره های واحد تاریخ عکاسی

کارشناسی عکاسی(

عکاسان آثار برگزیده ای، نقره های پنجره -8معاصر ایران، چ اول، 1385، موزه هنرهای معاصر

تهران، تهران

9- آقارضا عکاس باشی، چ اول، زمستان 1385، موزه و عکسخانه شهر، تهران

10- کودکان دیروز، چ اول، زمستان 1385، موزه و عکسخانه شهر، تهران

11- محمدحسن میرزا آخرین ولیعهد قاجار، چ اول، تابستان 1386، موزه عکسخانه شهر، تهران

چ شهر، عکسخانه و موزه گنجینه معرفی -12اول، زمستان 1385، موزه و عکسخانه شهر، تهران

13- دانشنامه هجده جلدی دانش گستر )مدخل مطرح عکاسان و عکاسی تاریخ به مربوط های دانش موسسه ،1389 زمستان اول، چ ایران(،

گستر، تهران

14- کشف یادگارهای بزرگ )در خصوص شیشه صنایع مدرسه از یافته تازه های عکس های مستظرفه(، چ اول، آبان 1390، کتابخانه و موزه

ملی ملک، تهران

عکاس مونتابونه دید از قاجار عصر ایران -15انتشارات ،1390 بهمن اول، چ ایتالیایی،

میردشتی، تهران

مقاالت:

1- دکتر محمد ستاری نگارش بیش از 170 مقاله در نشریات علمی، فرهنگی و هنری را در کارنامه خود دارد. فهرست زیر گزیده ای از مقاالت ایشان

را شامل می شود:

2- بررسی منابع مکتوب هنر )مقاله های عکاسی در روزنامه های دوره ناصری(، فصل نامه تخصصی

دانشگاه هنر، ش13، زمستان 1380

3- استاد شفاییه پدر عکاسی نوین ایران )عمری در راه اعتالی عکاسی(، مجله هنر و مردم، ش 4،

سال 1384

4- نادار و عکاسی از ایرانیان، فصل نامه هنرهای تجسمی، ش 22، اردی بهشت 1384

توسط استریوسکوپیک دوربین بکارگیری -5خالق، عکاسی نامه فصل باشی، عکاس آقارضا

ش2، بهار 1384

6- آقارضا اولین عکاس حرفه ای پرتره در ایران، شهریور ،23 ش تجسمی، هنرهای نامه فصل

1384

حرفه- نامه فصل ها، سفرنامه مصورسازی -7هنرمند، ش 13، پاییز 1384

هنرهای نامه فصل ایران، در خالق عکاسی -8زیبا )دانشگاه تهران(، ش 25، فروردین 1385

ساز )بزرگ آگراندیسور دستگاه اولین ورود -9عکس( به ایران، فصل نامه هنرهای زیبا )دانشگاه

تهران(، ش 27، 1385

10- صنیع السلطنه های عکاس، مجله هنرومردم، ش 5، 1385

نامه فصل ،19 قرن عکاسی اعجوبه نادار -11هنرهای تجسمی، ش 25، اسفند 1385

12- لوئیجی مونتابونه و ایران عصر قاجار، فصل نامه هنرهای تجسمی، ش 26، تیر 1386

ای حرفه عکاس اولین تاثیرپذیری میزان -13ایران از معاصرین اروپایی اش، فصل نامه دانشگاه

هنر، ش 1، اردیبهشت 1387

اندرونی عکاسخانه پیرامون جدید اسنادی -14زیبا هنرهای نامه فصل دیگری(، همکاری )با

)دانشگاه تهران(، ش 36، زمستان 1387

روزنامه در عکاسی و از عکس گیری بهره -15های شرف و شرافت )با همکاری دیگری(، فصل ،40 ش تهران(، )دانشگاه زیبا هنرهای نامه

تابستان 1388

غربی نگاه شرقی، نگاه قاجار، عکاسی -16زیبا هنرهای نامه فصل دیگری(، همکاری )با

)دانشگاه تهران(، ش 42، تابستان 1389

17- اسنادی از تاریخ عکاسی معاصر ایران )بخش های شماره تندیس، نامه دوهفته سوم(، تا اول

189،190،191، دی تا بهمن 1389

18- عکاسی دوره قاجار و بومی سازی کاربردهای آن، فصل نامه فرهنگ و مردم، ش 35و36، سال

1389 )ویژه نامه قاجار(

ورنیکا، پست مدرنیسم، عکاسی 19- کفن های 25و26، خالق، ش عکاسی نامه فصل ، . . . و

زمستان 1389، بهار 1390

اطالعاتی و )اسناد ها واقعیت و ها آرمان -20عکاسی ارشد کارشناسی دوره اندازی راه از نامه فصل هنر(، دانشگاه و تهران دانشگاه در

عکسنامه، ش 26و27، سال یازدهم، دی 1392

قاجار: )دوره متبرکه بقاع عکاس اولین -21نامه آستان هنر، هنرنامه ابوالقاسم نوری(، فصل

آستان قدس رضوی، شماره 6، پاییز 1392

22- تبریز، خاستگاه ثانی عکاسی قاجار، ویژه نامه تخصصی پنجمین جشنواره ملی عکس فیروزه تبریز، شهریور 1393

Photography and Illustrated JournalsSharaf and Sharafat, History of Photogr -

phy, vol 37, No 1, Feb 2013

* گفتگو با جنای آقای دکتر ستاری، کارشناس و استاد عکاسی مورخ یکشنبه 1393/12/10 در دانشکده هنرهای زیبای تهران انجام شده است.

در که است دستگاهی دو همان از یکی دستگاه این -1زمان ولیعهدی ناصرالدین شاه به ایران آمده بودند.

ناصرالدین و آقارضا به کارالیان بعدها البته داد؛ عکاسی درس شاه برای دارالفنون در عکاسی درس

دانشجویان شیمی اجباری شد.

سالگرد است. ایران در بانک اولین تاسیس سالگرد بهمن 11قراردادی بین ناصرالدین شاه و کمپانی رویتر برای ایجاد بانکی انگلیسی در ایران. ناصرالدین شاه البته آن روزگار به رویتر بدهکار است. آن هم به خاطر برهم زدن قرارش. حاال هم دارد تند تند پول جمع می کند که به سفر دوم فرنگ برود، این جوری هم صدای لرد رویتر پدر خفه می شود و با کمک لرد پسر پولی به خزانه می آید و هم بالخره یک بانک مدرن در ایران تاسیس می

شود.

1- حدود 130 سال پیش حاج محمد حسن امین الضرب تاجر تشکیل پیشنهاد بزرگ کشور از صرافان یکی و ایرانی مشهور

اولین بانک ایرانی را به ناصرالدین شاه می دهد.

چند سال پیش از این پیشنهاد بانک جدید شرق کار خودش را بدون مجوز رسمی از دولت در ایران آغاز کرده و دو سال بعد هم یعنی در 1306 هجری قمری 1268 هجری شمسی بانک بانکی ایران تاسیس می کند، انگلیسی را در بانک شاهنشاهی است، انگلیسی گذاشته شده به یک بر غرامت شاه اصلش که انگلیسی انگلیسی هم نه، یک یهودی آلمانی مهاجر که عجیب

ترین امتیاز جهان را از شاه ایران گرفته است.

وزیر بعدتر که ایران در انگلیس مختار وزیر کرزن، لرد -2امورخارجه بریتانیای کبیر هم شد، در کتاب ایران و مسئله ایران منابع صنعتی یک مملکت واگذاری کلیه و تسلیم نویسد: می به دست یک خارجی حقیقتا عجیب و غریب به نظر می رسد و حرارت انگلیس دوستی در تهران در هیچ تاریخی به اندازه باال نرفته بود. چنین تسلیمی را در تاریخ فقط می شود در رویا تصور شمسی( هجری 1250( قمری هجری 1289 در یعنی کرد؛ وقتی ناصرالدین شاه در ازاری 40 هزار لیره طالی بریتانیا آن هم به صورت قرض حق چاپ اسکناس و تاسیس بانک به همراه امتیاز راه آهن و استخراج همه معادن ایران به جز طال و استفاده به رویتر واگذار کرده است. را از جنگل و همه منابع طبیعی این آخری شامل نفت هم می شود و البته زغال سنگ خوب و

به درد بخور!

همان یا سپهساالر خان حسین میرزا حاج چرا که این -3مشیرالدوله ثانی یا امین السطان، باعث شد ناصرالدین شاه چنین که است ای قصه هنوز کند، واگذار را غریبی و امتیاز عجیب تاریخ نویسان با تعجب تعریف می کنند. به هرحال این وزیر از آن عالقه مندان عجیب و سرسخت اصالحات بود و اتفاقا تالش های زیادی هم برای تکان دادن شاه انجام داد، هرچند تالشش

برای نشان دادن ترقیات فرنگ به ناصرالدین شاه باعث نشد شاه قجری عالقه چندانی به کند. پیدا آهن راه و نوین اقتصاد و بانک نامبرده فقط عاشق اپرا و کالسکه و حرکات

موزون و لباس باله شد.

4- امتیاز رویتر حق احداث بانکی به مدت که داد می رویتر به را ایران در سال 60سرمایه اش حداقل هشت کرور لیره بریتانیا باشد. حق انحصاری نشر اسکناس با پشتوانه مالیات می نه در عوض و داد طال هم می خواست و نه چیزی به جز شش درصد سود خالص بعد هم امتیاز بهره برداری از معدن بود و واگذاری اراضی برای احداث راه آهن

و...

بودند. درآورده شاخ تعجب از ها روس -5وقتی ناصرلدین شاه برای رسیدن به بریتانیای کبیر از ممالک روسی می گذشت، از قیافه بودند فامیلش که هم متعجب و تزار روس هم رنجینده، خوشش نیامد. در انگلستان هم البته با قیافه سرد و یخ زده ملکه انگلیس و رو روبه انگلیسی های روزنامه های نوشته روحانیون با مخالفت شدید ایران در و شد رویتر به نتیجه در مردم. و روشنفکران و گفت بی خیال اما لرد رویتر بی خیال نشد. 40 هزار لیره ای را که به عنوان سپرده به دولت داده بود تا قران آخر گرفت و آن قدر سال 15 از بعد که آمد پایین و رفت باال با دخالت وزیر مختار انگلیس باالخره امتیاز تاسیس اولین بانک را در ایران گرفت البته

اولین بانک خارجی.

سابق نامه قرار رایتر پسر رایتر »بانک -6خان حسین میرزا عهد در رایتر با ایران صدراعظم مسیو پوچیو، مشیرالدوله کت پسر رایتر می رود.چند روز دیگر می ماند ناخوش است پسر رایتر. وقتی به تهران میآمده است در مهمان خانه رستم آباد چیزی نبود، تخم شده.برداشتن ناخوش خورده زیادی مرغ پری یورتیه ) حق تقدم( از قرار نامه بانک در تا برداشته شد... این باب خیلی گفتگو شد پس گرفتن گرفتن قرار نامه اول خیلی مفید

است، واقعا مفید است، کار کثیفی بود....”

گرفتن پس وجود با گوید: می تاریخ -7اولین قرارداد رویتر شروع به کار کرد. همین هم شد که یک بانک انگلیسی در ایران شکل گرفت، در لندن سهام عرضه کرد و اسکناس

یک تومنی با عکس ناصرالدین شاه چاپ کرد کرد. ایجاد شعبه 24 ایران در 1317 تا و ایران و تبادالت بانک دولتی اصال شده بود خارجی آزادانه عمل می کرد و هرچقدر هم می خواست اسکناس و سکه چاپ می کرد و پول قرض می داد و همین جوری لگام کلی آقایان را در دست گرفته بود و شاه بود. از ملکه ویکتوریای سرد و یخ زده هم خوشحال دولت حمایت زیر را بانک پیروزی، این از جور تخته و در خالصه و گرفت بریتانیا

شدند.

8- تاریخ می گوید: وام های بانک انگلیسی حربه ای برای مداخله در امور سیاسی بود. مثال بعد از لغو قراردادی رژی 500 هزار لیره در پولی دولت خواست؛ خسارت ایران از بساط نداشت، از بانک شاهنشاهی قرض کرد و قرار شد قسط بدهد و 20 سال قسط داد که نفت کشف شد. شاه قجری هم به خاطر با گرفتن را نفت امتیاز پول، به نیاز شدید 15 هزار لیره داد به جناب انگلیس. انگار این وام و بهره و قسط، چرخ معیوبی که شاهان ایران را برای همیشه مدیون بریتانیا می کرد. بریتانیا هم نشد باالخره پدرخوانده ای جور

می شد انگار...

در که روسی بانک جز به ها سال تا -9انگلیسی بانک بود، شده تاسیس 1890ایرانی بود. می گویند یک بانک مدرن تنها سخنرانی هنگام مجلس نماینده فرخی بار حرف جالبی زد:” می پرسم آیا بانک شاهی از منافع و مداخل 48 سال گذشته این قدر امتیاز بقیه سال 19 برای که نشده راضی خود این وجوه فوق العاده را تحمیل به ملتی 100 هزاری باید آن دهاقین که کند می

دینار آن پول را تدارک نمایند؟

البته مسلما اعضای هیات مدیره بانک راضی از دستشان کم کم هرچند بودند، نشده کارهای سیاسی البته بعد از 48 سال کوتاه شده بود و در 1936 دیگر متوسط سن شان بیشتر که پیرمرد یک مشت بود؛ سال 71

شبیه صندلی های عهد ویکتوریا بودند.

10- با ایجاد اولین بانک ایرانی یا بانک سپه بعد شد تاسیس رشت در 1304 سال که هم بانک ملی در 1307 کم کم قدرت بانک مردند اش مدیره هیات شد کم انگلیسی نکنید فکر اما شدند جمع هایش شعبه و

ایران از بساطش قرارداد لغو آخر لحظه تا جمع شد. اگر این جور فکر کنید در اشتباه

هستید.

خارجه امور وزیر کرزن لرد بعدها -11 امین حسین محمد حاج شد. انگلیس ورشکست حسن محمد حاج پسر الضرب میرزا حسین خان یا حاج مشیرالدوله شد، مالکیت حق خواست می که سپهساالر دریاهای جنوب را برای انگلیس بگیرد، عزل شد و بعد هم در خراسان والی شد و همان جا هم مرد. ناصرالدین شاه سه بار به فرنگ علی رفت، محمد بار پسرش هم سه رفت، نماندن خالی برای کرد سعی هم او پسر عریضه پولی قرض کند و تاج و تخت را حفظ و چرخید معیوب چرخه نتیجه در و کند

چرخید و چرخید...

***

* فرخی یزدی ما بزرگی به حقارت ندهیم

گوش بر حکم سفارت ندهیم آخر ای لرد زما دست بردار

کشور جم نشود استعمار بهر دلسوزی ما اشک مبار

تا نگویند ز الغای قرار لرد کرزن عصبانی شده است

داخل مرثیه خوانی شده استشهریور 1300، تهران

منبع:

نادری، شرمین، قمر در عقرب یا چگونه تاریخ حال ما را عوض کرد. تهران: حرفه هنرمند. 1389.

94ت

شبه

ردی/ ا

ار خب

ذ ااغ

ک

17

آخر ای لرد ز ما دست بردار!*

داستانسالگرد تاسیس بانک رویرت در ایرانشرمین نادری

94ت

شبه

ردی/ ا

ار خب

ذ ااغ

ک

16

یادداشت های

موزه یک دار

تصویر مظفرالدین شاه، یادمانی از سفر به ورشوی لهستان *

94ت

شبه

ردی/ ا

ار خب

ذ ااغ

ک

18

94ت

شبه

ردی/ ا

ار خب

ذ ااغ

ک

19

خود در درخوری و آراستگی مختصر اگر حاضر گفتار قطعا، دارد، می توان آن را نشانی در بهره مندی ام از بینش و ادراک اساتید قاجارپژوه دانست، آموزه ی که دربردارنده نگاهی است

ساختاری: “ بازنگریستن به آثار پیش رویمان.”

ولی دارد. را خودش مشخصه رازوارگی اثر هر که هرچند منظور من، در این گفتار، چندان پرداختن به خود اثر نیست. بازنگریستن و نگاه آنگونه که است مطلب این بیان بلکه حد چه تا است، شده گذاشته دانشوران شما اختیار در که این پیشبرد و شناسی قاجار های پژوهش بر تواند می رساند. یاری و افتد موثر ها کوشش و ها پژوهش گونه

قطعا کاستی هائی در طول گفتار در مضامین و تحلیل ها پیش آمده است که نیازمند مطالعات و تحلیل های ژرف و همه جانبه ای می باشد. پژوهش هائی می خواهد تفصیلی تر و انتقادی تر،

که از منظر من ناتمام مانده است.

در آن اهمیت و باشد مهمی ک