представляет проект

«КУЛЬТУРНОЕ НАСЛЕДИЕ БЕЛАРУСИ»

СИМФОНИЯстолетий

К 500-летию белорусского книгопечатания

СИМФОНИЯстолетий

МИНСКИЗДАТЕЛЬСТВО «ЧЕТЫРЕ ЧЕТВЕРТИ»

2017

КУЛЬТУРНОЕ НАСЛЕДИЕ БЕЛАРУСИКУЛЬТУРНАЯ СПАДЧЫНА БЕЛАРУСI

BELARUSIAN CULTURAL HERITAGE

СІМФОНІЯ СТАГОДДЗЯЎTHE SYMPHONY OF THE CENTURIES

Дорогие друзья!Свою социальную ответственность перед страной ОАО «Банк

развития Республики Беларусь» реализует в проведении после‑довательной политики выстраивания открытых и прозрачных отношений с белорусским обществом, стремясь оказывать мак‑симальное содействие решению социальных проблем, а также способствовать созданию условий для раскрытия многогран‑ного потенциала соотечественников. Системный и многовек‑торный подход Банка был отмечен золотой медалью на нацио‑нальном конкурсе «Бренд года‑2016» в номинации «Активная социальная позиция».

В целях сохранения и воссоздания национальных культурно‑ исторических традиций Банк реализует проект «Культурное наследие Беларуси». В 2015 году совместно с коллективом издательства «Четыре четверти» была основана книжная серия, которую открыла книга‑альбом «Александр Кищенко. Летопи‑сец ХХ столетия», посвященная творчеству известного художни‑ка, автора «Гобелена века». По итогам LV Национального конкур‑са «Искусство книги‑2016» издание удостоено самой высокой

награды — диплома победителя и памятного знака «Золотой фолиант» за лучшее издание в номинации «АРТ‑книга».В год пятилетия Банка развития — 2016‑й — широкой публике была представлена вторая книга серии — «Туровская рапсо‑

дия», посвященная иcтории, культуре и современности заповедного края Туровщины — одной из древнейших колыбелей отечественной государственности. Жюри LVI Национального конкурса «Искусство книги‑2017» наградило ее Дипломом І степени в номинации «За ўклад у захаванне духоўнай спадчыны», на ХІV Международном конкурсе государств — участни‑ков Содружества Независимых Государств «Искусство книги» издание удостоено Диплома І степени в номинации «Отпеча‑тано в Содружестве».

Накануне 500‑летия белорусского книгопечатания было решено в очередном выпуске рассказать о древней Полоцкой земле — родине нашего первопечатника Франциска Скорины, и более чем тысячелетней истории Придвинья, которое представило миру великих просветителей Святую Евфросинию и Симеона Полоцкого и других выдающихся личностей.

Наша книга‑альбом позволяет по‑новому взглянуть на формирование белорусского социально‑культурного уклада в об‑щеевропейском контексте. В те времена, когда на древней земле возводились первые каменные храмы, создавались неповторимые художественные произведения, распространялось христианское учение, было положено начало государ‑ственности, летописанию, книжному делу. Национальное университетское образование также берет начало от Полоцкого иезуитского коллегиума, основанного в 1581 году и двумя веками позже преобразованного в Полоцкую академию.

Здесь, на берегах величественной Двины, селились наши предки, основывая первые города: Полоцк, Витебск, Друю, Миоры, Браслав, Ушачи… Воды ее были частью важнейшего торгового пути «из варяг в греки». О прошлом реки как эконо‑мической артерии сегодня свидетельствуют городские гербы и археологические находки. Потому и стала Двина «главной героиней» повествования.

Подобно классической музыкальной симфонии книга включает четыре части‑раздела: поэтичное вступление «Вода живая…»; «К истокам…» раскрывает богатство нашего наследия, сохранившееся на этой земле и в экспозициях многочис‑ленных музеев; «Музыка в камне…» посвящена каменному зодчеству, в ней живописные фото, документальные зарисовки, чертежи иллюстрируют и дополняют тексты. Завершающая часть «Догоняя века…» — об уникальном художественном насле‑дии XIX–XX вв., когда творили известные миру художники, стоявшие у истоков знаменитой художественной школы, после‑дователями которой стали уже наши талантливые современники.

Придвинье, хранящее память о славном прошлом, сегодня обрело современный облик. Полоцк — официальная моло‑дежная столица Беларуси‑2017, Витебск — крупнейший арт‑центр, Новополоцк — молодой город, в университете которо‑го получает фундаментальные знания новое поколение белорусов. Современные деятели искусства, литераторы, ученые формируют культурное пространство самобытного края.

Уважаемые читатели, время показало ваше позитивное отношение к проекту «Культурное наследие Беларуси». Мы будем стремиться с каждым последующим выпуском серии быть ближе к вам. Убеждены, что издание книги «Симфония столе‑тий» — верный шаг в избранном направлении.

С. Н. Румас, Председатель Правления

ОАО «Банк развития Республики Беларусь»

The Development Bank of the Republic of Belarus implements its social responsibility to the country in pursuing a consistent policy of building open and transparent relations with Belarusian society, striving to render maximum assistance to the solution of social problems, and to contribute to creating conditions for the disclosure of the multifaceted potential of our compatriots. The Bank’s systemic and multi‑vectored approach was awarded a gold medal at the national contest “Brand of the Year‑2016” in the nomination “Ac‑tive Social Position”.

In order to preserve and recreate national cul‑tural and historical traditions, the Bank has been implementing the project “Cultural Heritage of Belarus”. In 2015, together with the team of the publishing house “Four quarters” a book series was founded, which opened with a book‑album “Alexander Kishchenko. Chronicler of the XX century” dedicated to the work of the famous artist, the author of The Tapestry of the Centu‑ry. According to the results of the LV National Contest “The Art of Book‑2016”, this edition was awarded the highest award — a diploma of the winner and a sign “Golden Folio” in the nomina‑tion “ART‑book”.

In 2016, on the fifth anniversary of the Devel‑opment Bank, the second book of the series, “Turov Rhapsody”, dedicated to the history, culture, and the present of the sacred Turov land — one of the oldest cradles of the Belarusian statehood — was presented to the general public. The jury of the LVI National Contest “The Art of the Book‑2017” awarded it with the 1st place Di‑ploma in the nomination “For the Contribution to

Сваю сацыяльную адказнасць перад краінай ААТ «Банк развіцця Рэспублікі Беларусь» рэалізуе ў правядзенні паслядоўнай палітыкі выбудоўван‑ня адкрытых і празрыстых адносін з беларускім грамадствам, імкнучыся максімальна садзейнічаць вырашэнню сацыяльных праблем, а таксама спрыяць стварэнню ўмоў для раскрыцця шматграннага патэнцыялу суайчыннікаў. Сістэмны і шматвектарны падыход Банка быў адзначаны залатым медалём на нацыянальным конкурсе «Брэнд года‑2016» у намінацыі «Актыўная сацыяльная пазіцыя».

У мэтах захавання і аднаўлення нацыянальных культурна‑гістарычных традыцый Банк рэалізуе праект «Культурная спадчына Беларусі». У 2015 годзе сумесна з калектывам выдавецтва «Чатыры чвэрці» была заснавана кніжная серыя, якую адкрыла кніга‑альбом «Аляксандр Кішчанка. Летапісец ХХ ста‑годдзя», прысвечаная творчасці вядомага мастака, аўтара «Габелена стагоддзя». Па выніках LV Нацыя‑нальнага конкурсу «Мастацтва кнігі‑2016» выданне адзначана самай высокай узнагародай — дыпломам пераможцы і памятным знакам «Залаты фаліянт» за лепшае выданне ў намінацыі «АРТ‑кніга».

У год пяцігоддзя Банка развіцця — 2016‑ы — шырокай публіцы была прадстаўлена другая кніга серыі — «Тураўская рапсодыя», прысвеча‑ная гісторыі, культуры і сучаснасці запаведнага краю Тураўшчыны — адной з самых старажытных калысак айчыннай дзяржаўнасці. Журы LVI На‑цыянальнага конкурсу «Мастацтва кнігі‑2017» узнагародзіла яе Дыпломам І ступені ў намінацыі «За ўклад у захаванне духоўнай спадчыны», на ХІV Міжнародным конкурсе дзяржаў — удзельніц

Садружнасці Незалежных Дзяржаў «Мастацтва кнігі» выданне ўганаравана Дыпломам І ступені ў намінацыі «Надрукавана ў Садружнасці».

Напярэдадні 500‑годдзя беларускага кніга‑друкавання было вырашана ў чарговым выпуску распавесці пра старажытную Полацкую зямлю — радзіму нашага першадрукара Францыска Скарыны, і больш чым тысячагадовую гісторыю Прыдзвіння, якое прадставіла свету вялікіх асветнікаў Святую Еўфрасінню і Сімяона Полац‑кага і іншых выбітных асоб.

Наша кніга‑альбом дазваляе па‑новаму пагля‑дзець на фарміраванне беларускага сацыяльна‑ культурнага ладу жыцця ў агульнаеўрапейскім кантэксце. У тыя часы, калі на старажытнай зямлі ўзводзіліся першыя каменныя храмы, ствараліся непаўторныя мастацкія творы, распаўсюджвала‑ся хрысціянскае вучэнне, быў пакладзены пача‑так дзяржаўнасці, летапісання, кніжнай справе. Нацыянальная ўніверсітэцкая адукацыя таксама бярэ пачатак ад Полацкага езуіцкага калегіума, заснаванага ў 1581 годзе і двума стагоддзямі пазней ператворанага ў Полацкую акадэмію.

Тут, на берагах велічнай Дзвіны, сяліліся нашы продкі, засноўваючы першыя гарады: Полацк, Віцебск, Друю, Міёры, Браслаў, Ушачы… І воды яе былі часткай найважнейшага гандлёвага шляху «з вараг у грэкі». Аб мінулым ракі як эканаміч‑най артэрыі сёння сведчаць гарадскія гербы і ар хеалагічныя знаходкі. Таму і стала Дзвіна «галоўнай гераіняй» апавядання.

Падобна класічнай музычнай сімфоніі кніга ўключае чатыры часткі‑раздзелы: паэтычны ўступ

«Вада жывая…»; «Да вытокаў…» раскрывае ба‑гацце нашай спадчыны, якое захавалася на гэтай зямлі і ў экспазіцыях шматлікіх музеяў; «Музыка ў камені…» прысвечана каменнаму дойлідству, у ёй жывапісныя фота, дакументальныя зама‑лёўкі, чарцяжы ілюструюць і дапаўняюць тэкс ты. Заключ ная частка «Даганяючы вякі…» — пра ўнікальную мастацкую спадчыну XIX–XX стст., калі тварылі вядомыя свету дзеячы, што стаялі ля выто‑каў знакамітай мастацкай школы, паслядоўнікамі якой сталі ўжо нашы таленавітыя сучаснікі.

Прыдзвінне, якое захоўвае памяць пра славутае мінулае, сёння набыло сучаснае аблічча. Полацк — афіцыйная мола дзевая сталіца Беларусі‑2017, Віцебск — найбуйнейшы арт‑цэнтр, Наваполацк — малады горад, ва ўнівер‑сітэце якога атрымлівае фундаментальныя веды новае пакаленне беларусаў. Сучасныя дзеячы мастацтва, літаратары, навукоўцы фарміруюць культурную прастору самабытнага краю.

Паважаныя чытачы, час паказаў ваша пазітыўнае стаўленне да праекта «Культурная спадчына Беларусі». Мы будзем імкнуцца з кож‑ным наступным выпускам серыі быць бліжэй да вас. Перакананы, што выданне кнігі «Сімфонія стагоддзяў» — дакладны крок у выбраным напрамку.

С. М. Румас,Старшыня Праўлення

ААТ «Банк развіцця Рэспублікі Беларусь»

Шаноўныя сябры!

Dear friends!the Preservation of the Spiritual Heritage”. At the XIV International Contest of the Member‑States of the Commonwealth of Independent States “The Art of the Book”, it was awarded with the 1st place Diploma in the nomination “Printed in the Commonwealth”.

On the eve of the 500th anniversary of Bela‑rusian printing, it was decided to tell in the next issue about the ancient Polotsk land — the home‑land of our first printer Francysk Skaryna, and more than a thousand‑year history of the Dvina region, which presented to the world the enlight‑eners St. Euphrosyne and Simeon of Polotsk and many other outstanding figures.

Our book‑album allows you to take a fresh look at the formation of the Belarusian social and cultural order in the pan‑European context. In those days, when the first stone churches were erected, unique works of art were created, the Christian doctrine spread through the ancient land, the beginning of statehood, chronicle, and book business was laid. National university education also originates from the Polotsk Jesuit collegium, founded in 1581 and two centuries later transformed into the Polotsk Academy.

There, on the banks of the majestic Dvina, our ancestors settled, establishing the first cities: Polotsk, Vitebsk, Druya, Miory, Braslav, Ushachy… Its waters were the part of the most important trade route “from the Varangians to the Greeks”. Today the cities’ arms and archaeological finds speak of the past of the river as an economic artery. That’s why the Dvina became the “main character” of the narrative.

Like the classical musical symphony, the book includes four parts‑sections. “Water of Life…” is a poetic introduction; “To the origins” reveals the richness of our heritage, preserved on our land and in the expositions of numerous museums; “Music in stone” is a part dedicated to stone architecture, in which picturesque photos, doc‑umentary sketches, and drawings illustrate and supplement the texts. The final part “Cathching up with the centuries” talks about the unique artistic heritage of the XIX–XX centuries, during which well‑known artists worked, who founded the fa‑mous art school, whose followers and successors are our talented contemporaries, worked.

The Dvina region, which preserves the memory of the glorious past, has now acquired a mod‑ern look. Polotsk is the official youth capital of Belarus‑2017; Vitebsk is the largest art centre; in young Novopolotsk, the Polotsk State University has settled where younger generation of Belarus gets fundamental knowledge. A new generation of writers, artists, scientists form the cultural space of an original land.

Dear readers, time has shown your positive at‑titude to the project “Cultural Heritage of Belarus”. We will strive to ensure that with each subsequent release of the series we will be closer to you. We are convinced that the publication of the book “The Symphony of the Centuries” is the right step in the chosen direction.

S. N. Roumas,Chairman of the Management Board

JSC “Development Bank of the Republic of Belarus”

ВОДА ЖИВАЯ…ВАДА ЖЫВАЯ…

Заварожвае плынь, паўнаводнасць віруе,Сонца сыпле святло на грабеньчыкі хваляў.

Што нясеш ты, Дзвіна, чым нязбытным чаруеш,З веку ў век праплываючы з даляў у далі?

Надзея Салодкая

няясь солнечным светом, пением птиц, ширится, растет и превращается в настоящую симфонию. И так из века в век.

У каждой реки свой характер, который может ме‑няться от настроения, погоды, русла. Есть еще и душа. Возможно, все зависит от того, в какое море понесет она свои воды. Если на юг, в море теплое, то состояние ее души спокойное, добродушное. Если же на север, в холодные широты, то душа ее дерзкая и равнодуш‑ная. Однако все речные воды попадают в моря‑океаны, будто на большое торжище. Туда приносится исключи‑тельно свое, чтобы им поделиться да и посмотреть, что есть у других. Здесь реки взрослеют и умирают, а их души, испаряясь под солнечными лучами, по падают облаками в свой водный рай — небо, чтобы позже вернуться на родину, к истокам, дождем пролившись на землю.

ММ ожно лишь догадываться о тех временах, когда далекий наш предок стоял на бере‑гу, задумчиво вглядываясь в речной поток:

бурный или неспешный, завораживающий. Возможно, в руках у него был каменный топор или лук, а может, был одет он в рыцарские доспехи и сидел верхом на лошади. Смотрел на реку, а видел в ней дорогу, веду‑щую в незнакомые, загадочные и тем особенно при‑тягательные земли. С высокого берега всегда хочется прыгнуть вниз, чтобы хотя бы на какое‑то мгновение почувствовать себя птицей, трудно побороть и жела‑ние броситься в воду и плыть долго‑долго, надеясь, что за одним из поворотов откроется та сказочная земля. Наш далекий предок видел, как поток уносит все, что попадает в воду: и дрожащую бабочку, и огромные вымытые из берегов деревья. Он прекрасно пони‑мал — что попадает в реку, исчезает навсегда. И это как символ того необратимого, что ждет каждого…

Временами река «разговаривает» разными голосами. Течение одно, а речь меняется: то она шепчет, цеп‑ляясь за прибрежную осоку, то весело журчит среди камней на перекатах, то хрипит и скрипит ледоходом, то громко ухает и радостно плещется. Мелодия, напол‑

10

М ожна толькі здагадвацца пра тыя часы, калі далёкі наш

продак стаяў на беразе, задуменна гледзячы на рачную плынь: бурную або павольную, заварож ваючую. Магчыма, у руках у яго была камен‑ная сякера ці лук, а можа, быў апрану‑ты ён у рыцарскія даспехі і сядзеў верхам на кані. Глядзеў на раку, а бачыў у ёй дарогу, што вядзе ў не‑знаёмыя, загадкавыя і тым асабліва прыцягальныя землі. З высокага бе‑рага заўсёды хочацца скокнуць уніз, каб хаця б на нейкае імгненне ад‑чуць сябе птушкай, цяжка перамагчы

і жаданне кінуцца ў ваду ды плыць доўга‑доўга, спадзеючыся, што за адным з паваротаў адкрыецца тая казачная зямля. Наш далёкі продак бачыў, як плынь зносіць усё, што трапляе ў ваду: і дрыготкага матыль‑ка, і велізарныя вымытыя з берагоў дрэвы. Ён выдатна разумеў — што трапляе ў раку, знікае назаўжды. І гэта нібы сімвал таго незваротнага, што чакае кожнага…

Часам рака «размаўляе» рознымі галасамі. Плынь адна, а мова мя‑няецца: то яна шэпча, чапляючыся за прыбярэжную асаку, то весела

журчыць сярод камянёў на перакатах, то хрыпіць і рыпае крыгаходам, то гучна вухкае і радасна плёскаецца. Мелодыя, напаўняючыся сонечным святлом, спевам птушак, шырыцца, расце і ператвараецца ў сапраўдную сімфонію. І так доўжыцца з веку ў век.

У кожнай ракі свой характар, які можа змяняцца ад настрою, надвор’я, рэчышча. Ёсць яшчэ і душа. Магчыма, усё залежыць ад таго, у якое мора панясе яна свае воды. Калі на поўдзень, у мора цёплае, то стан яе душы спакойны, дабрадушны.

11

У вірах, затаіўшы жаль,Напамінаюць забыўлівым рэкі,Што па іх ляжаўШлях «з вараг у грэкі»…Владимир Короткевич

В Беларуси множество больших и малых рек. У каж‑дой — своя история, зашифрованная в названии, дошедшем до нас в легендах и преданиях. Человече‑ские судьбы всегда связаны с рекой. Спросите любо‑го: «А есть ли у тебя река детства?» Он назовет либо речушку, либо реку. Это неудивительно, ведь по нашим традициям, восходящим к древности, было принято селиться у воды. Так живем по сей день.

Словно обнимая с четырех сторон, Беларусь омы‑вают большие полноводные реки: на востоке — Днепр, на западе — Нёман, на юге — Припять, на севере — Двина. Все вместе и каждая в отдельности они сыграли важнейшую роль в судьбе нашего народа и государ‑ства. Исторически главной рекой принято считать Двину. На ее берегах было основано древнейшее государство — Полоцкое княжество, здесь же возник

белорусский летописный город Полоцк (862), тут жили известные в истории Рогволод и его дочь Рогнеда, овеянный легендами Всеслав Чародей. Величественные храмы Полоцка и Витебска — свидетельство высокой духовности и единства со всем христианским миром.

Придвинье взрастило просветителей — титанов мысли, гениев если не мирового масштаба, то европейского. Это Евфросиния Полоцкая, Франциск Скорина, Лев Сапега, Симеон Полоцкий, Василий Тяпинский, Томаш Зан, Лев Петрожицкий и многие другие. Оно послужило мощным фундаментом для современной белорусской литературы. Здесь родились, на этой земле искали вдох‑новение Ян Барщевский, Вацлав Ластовский, Петрусь Бровка, Владимир Короткевич, Василь Быков, Геннадий Буравкин и Рыгор Бородулин, посвятивший реке многие стихи. Вот такие, например:

14

Калі ж на поўнач, у халодныя шыро‑ты, то душа яе дзёрзкая і абыякавая. Так ці іначай, але ўсе рачныя воды трапляюць у моры‑акіяны, быццам на вялікае торжышча. Туды прыносіцца выключна сваё, каб ім падзяліцца ды і паглядзець, што ёсць у іншых. Тут рэкі сталеюць і паміраюць, а іх душы, выпараючыся пад сонечнымі прамя‑нямі, трапляюць аблокамі ў свой вод‑ны рай — неба, каб пазней вярнуцца на радзіму, да вытокаў — дажджом праліцца на зямлю.

У Беларусі мноства вялікіх і ма‑лых рэк. У кожнай — свая гісторыя, зашыфраваная ў назве, што дайшла

да нас у легендах і паданнях. Чала‑вечыя лёсы заўсёды звязаны з ра‑кой. Спытайце любога: «А ці ёсць у цябе рака дзяцінства?» Ён назаве альбо рачулку, альбо раку. Гэта не дзіўна, бо, паводле нашых трады‑цый, што ўзыходзяць да старажытна‑сці, было прынята сяліцца ля вады. Так жывём да гэтага часу.

Нібы абдымаючы з чатырох бакоў свету, Беларусь абмываюць буйныя паўнаводныя рэкі: на ўсходзе — Днепр, на захадзе — Нёман, на поўдні — Прыпяць, на поўначы — Дзвіна. Усе разам і кожная паасобку яны адыгралі важную ролю ў лёсе

нашага народа і дзяржавы. Гістарыч‑на галоўнай ракой прынята лічыць Дзвіну. На яе берагах заснавана самая старажытная беларуская дзяржава — Полацкае княства, тут жа паўстаў летапісны горад Полацк (862), тут жылі вядомыя ў гісторыі Рагвалод і яго дачка Рагнеда, авея‑ны легендамі Усяслаў Чарадзей. Велічныя храмы Полацка і Віцеб‑ска — сведчан не высокай духоў‑насці і адзін ства з усім хрысціянскім светам.

Прыдзвінне выгадавала асвет‑нікаў — тытанаў думкі, геніяў калі не сусветнага маштабу, то еўрапейскага.

15

З усіх святынь няма вышэйРадзімы,Цяплей кутка няма, Чым родны кут…Валентин Лукша

ЗаходняяДзвінаДаганяе вякі,А па дарозе заходзіцьУ Полацк,Каб на распагоджаных хваляхПалюляць Сафійку,Што, як лілея,Узбегла берагу на плячоІ затрымалася.Сафійка ведае,Што рака часуНе забудзецца на яеІ не пакіне ў самоце…

Наше повествование — об истории государства, зародившегося в те далекие времена на берегах Дви‑ны, о людях, их святынях, памятниках, представляющих

культурное наследие Беларуси. А еще о тех ее урожен‑цах, кто своим талантом и трудом сегодня прославляет родную страну, о которой писал Владимир Короткевич:

Гэта край раскрытых душ і дзвярэй,Гэты край —Твой дом і сабор…Ў нас дваццаць з лішнім тысяч рэк,Адзінаццаць тысяч азёр.Нам ёсць што піць,З падмосткаў ліць,Чым палі свае акрапіць,А як давядзе, то ёсць нам дзеІ ворага ўтапіць.І тая памяць жыве не ў царкве,А ў кожнай жыве галаве…

18

Гэта Святая Еўфрасіння Полацкая, Францыск Скарына, Леў Сапега, Сімяон Полацкі, Васіль Цяпінскі, Тамаш Зан, Леў Петражыцкі і многія іншыя. Яно стала магутным фундамен‑там для сучаснай беларускай літара‑туры. Тут нарадзіліся, на гэтай зямлі

шукалі натхненне Ян Баршчэўскі, Вацлаў Ластоўскі, Пятрусь Броўка, Уладзімір Караткевіч, Васіль Быкаў, Генадзь Бураўкін і Рыгор Барадулін, які прысвяціў рацэ шмат вершаў.

Наш аповед — пра гісторыю дзяржавы, што зарадзілася ў тыя

далёкія часы на берагах Дзвіны, пра людзей, iх святыні, помнікі, якія прад‑стаўляюць культурную спадчыну Бе‑ларусі. А яшчэ пра тых яе ўраджэн‑цаў, хто сёння сваім талентам і пра‑цай праслаўляе родную краіну, пра якую пісаў Уладзімір Караткевіч.

19

Полдень. А. Карпан. 1999 г. Из частной коллекции

Оттепель. А. Карпан. 2012 г. Из частной коллекции

22

Зима пришла. А. Карпан. 2012 г. Из частной коллекции

Озеро. Г. Танкович. 1999 г. Из частной коллекции

23

…Хай зведаюць усё патомкі праз паперу!Яно забудзецца, умрэ, з вадой сплыве, –

І вось у спомінах устане, ажыве,Калі знайдуць маё няхітрае пісанне

Пра гэтае жыццё, надзеі, справаванне…

Максим Богданович

Сквозь века стремительно течет река времени. Она объединяет предков с потомками, оставляя нам, живу‑щим в ХХІ веке, право передать полученное наследие новому поколению. Вот поэтому и от нас с вами, доро‑гие современники — читатели книги‑альбома «Симфо‑ния столетий», зависит, какой будет Богом данная Роди‑на. Перед создателями этого издания стояла непростая задача — избранная тема должна продолжить серию книг‑альбомов «Культурное наследие Беларуси».

Великий писатель и мудрый человек Расул Гамзатов когда‑то сказал: «Если спрашивают о тебе, кто ты — по‑кажи свой паспорт. А если спрашивают о твоей стране, расскажи о своих знаменитых соотечественниках». Мы решили свое повествование посвятить выдающимся личностям удивительного края Беларуси — Придвинья, частью которого является древняя Полоцкая земля. Глав‑ной «героиней» книги стала… река Двина. На берегах ее происходило множество исторических событий, определивших дальнейший путь развития государства.

К судьбоносной особенности всей белорусской истории можно отнести то обстоятельство, что наша страна находится на рубеже между Востоком и Западом и географически, и в конфессиональном, и в культурном смысле. И потому Полоцкая земля с ее святынями и свя‑тыми стала колыбелью духовного культурно‑националь‑ного устройства современной Беларуси. Отсюда берет начало высокое служение Богу и людям многих подвиж‑ников веры, среди которых одна из славных дочерей народа нашего Евфросиния Полоцкая. Созданный ею Спасский монастырь — центр духовной жизни не только Полоцкой земли, но, как показало время, и всей Белару‑си. Земля эта дала миру Франциска Скорину, Симеона Полоцкого… Память о них здесь бережно хранят сегод‑ня, как и традиции, сложившиеся на протяжении веков.

Симфония столетий… В названии книги отразилось творческое осмысление темы. Известно, что симфо‑ния — большое музыкальное произведение для ор‑кестра в четырех частях. В него могут вводиться хор и сольные вокальные голоса. Создавая образ книги, составители увидели ее, как и симфонию, разделенной на четыре части. Масштабная историческая панорама обрамляется лирическим вступлением и оптимистиче‑ским завершением. В основу работы легли страницы летописей и преданий, документальные источники, фрагменты литературных произведений, рассказы очевидцев. В своем популярном повествовании мы не

давали подробных портретов выдающихся личностей, но старались упомянуть многих из тех, кто подвига‑ми духовными, творческим трудом прославился на придвинской земле и в Отечестве. Конечно, в рамках одного издания удалось рассказать далеко не все.

Создатели книги шли по Полоцкой земле, где, как писал Геннадий Буравкин, «…пад кожным курганам і каменем — ці быліна, ці казка чароўная». И, пройдя паломниками из прошлого в настоящее, даже заглянули в будущее. Неразрывная связь с предками, ощущение их духовной энергии способствовали работе. Мы ощу‑щали себя частью «…народа не без рода и племени…», стремясь читателям дать возможность прочувствовать ушедшее время через судьбы отдельных фигур.

Вереница лет уносит нас все дальше от прошлого. Мы — очевидцы событий ХХ века — времени больших контрастов и масштабных личностей. Важно замечать главное, стоящее внимания потомков, чтобы и им после нас было понятно, «кто есть кто?», кто из наших современников оставил достойный след на земле.

У каждого поколения — свой путь «из варяг в греки». Но письменное наследие, начиная от записей, сделанных на пергаменте, до событий сегодняшних, которые уже зав‑тра станут страницами летописи, всегда будет определять дальнейший ход истории.

Картина, посвященная жизни наших предков, вероят‑но, никогда не будет дописана окончательно. Каждое последующее поколение людей в летописных време‑нах откроет для себя новое и наверняка яркими мазка‑ми нанесет его на холст исторической панорамы. Так будет из века в век.

В 2017 году наша страна торжественно отмети‑ла 500‑летие белорусского книгопечатания, а также 1155 лет древнего Полоцка. Еще одна возможность огля‑нуться — в какой‑то степени завершить достойное, обно‑вить разрушенное — еще одно время «собрать камни». В Полоцке состоялся День белорусской письменности, выпущено много книг. Национальная библиотека и ОАО «Белгазпромбанк» завершили международный выставоч‑ный проект «Дорогами Скорины с Белгазпромбанком». Юбилей внесен в Календарь памятных дат ЮНЕСКО и ши‑роко отмечался всем мировым сообществом. В центре проекта — возвращенная в Беларусь «Малая подорожная книжка» Франциска Скорины (около 1522 г., Вильно).

Мы адресуем нашу книгу неравнодушным к своим корням людям, в особенности тем, кто стремится глуб‑же узнать историю, культуру родной страны. Убежде‑ны, что она будет интересна и белорусу, и зарубежно‑му гостю, и туристу.

Лилиана Анцух,директор и главный редактор

издательства «Четыре четверти»

Вместо послесловия, или Заметки издателя

294

Скрозь стагоддзі імкліва цячэ рака часу. Яна аб’яд‑ноўвае продкаў з нашчадкамі, пакідаючы нам, хто жыве ў ХХІ стагоддзі, права перадаць атрыманую спадчыну новаму пакаленню. Менавіта таму і ад нас з вамі, дарагія сучаснікі — чытачы кнігі‑альбома «Сімфонія стагоддзяў», залежыць, якой будзе Богам дадзеная Радзіма. Перад стваральнікамі гэтага выдання стаяла няпростая зада‑ча — выбраная тэма мусіць працягнуць серыю кніг‑аль‑бомаў «Культурная спадчына Беларусі».

Вялікі пісьменнік і мудры чалавек Расул Гамзатаў калісьці сказаў: «Калі пытаюцца пра цябе, хто ты — па‑кажы свой пашпарт. А калі пытаюцца пра тваю краіну, раскажы аб сваіх знакамітых суайчынніках». Мы вы‑рашылі свой аповед прысвяціць выбітным асобам цудоўнага краю Беларусі — Прыдзвіння, часткай яко‑га з’яўляецца старажытная Полацкая зямля. Галоўнай «гераіняй» кнігі стала… рака Дзвіна. На яе берагах адбывалася мноства гістарычных падзей, якія вызначылі далейшы шлях развіцця дзяржавы.

Да лёсавызначальнай асаблівасці ўсёй беларускай гісторыі можна аднесці тую акалічнасць, што наша краіна знаходзіцца на мяжы паміж Усходам і Захадам і геаграфічна, і ў канфесійным, і ў культурным сэнсе. І таму Полацкая зямля разам з яе святынямі і святымі стала калыскай духоўнага культурна‑нацыянальнага ладу сучас‑най Беларусі. Адсюль бярэ пачатак высокае служэнне Богу і людзям многіх падзвіжнікаў веры, сярод якіх адна са слаўных дачок народа нашага Еўфрасіння Полацкая. Створаны ёю Спаскі манастыр — цэнтр духоўнага жыцця не толькі Полацкай зямлі, але, як паказаў час, і ўсёй Бела‑русі. Гэтая зямля дала свету Францыска Скарыну, Сімяона Полацкагаі… Памяць пра іх тут беражліва захоўваюць сёння, як і традыцыі, усталяваныя з даўніх часоў.

Сімфонія стагоддзяў… У назве кнігі адлюстравалася наша творчае асэнсаванне тэмы. Вядома, што сім‑фонія — вялікі музычны твор для аркестра ў чатырох частках. У яго могуць уводзіцца хор і сольныя вакальныя галасы. Ствараючы вобраз кнігі, укладальнікі ўбачылі яе, як і сімфонію, падзеленай на чатыры часткі. Маштабная гістарычная панарама абрамляецца лірычным уступам і аптымістычным заканчэннем. У аснову працы ляглі старонкі летапісаў і паданняў, дакументальныя крыні‑цы, фрагменты літаратурных твораў, расказы сведкаў. У сваім папулярным аповедзе мы не давалі падрабяз‑ных партрэтаў выбітных асоб, але стараліся згадаць многіх з тых, хто подзвігамі духоўнымі, творчай працай праславіўся на прыдзвінскай зямлі і ў Айчыне. Канешне, у межах аднаго выдання удалося далёка не ўсё.

Стваральнікі кнігі ішлі па Полацкай зямлі, дзе, як пісаў Генадзь Бураўкін, «…пад кожным курганам і каменем — ці быліна, ці казка чароўная». І, прайшоўшы паломнікамі з мінулага ў сучаснае, нават зазірнулі ў будучыню. Непа‑рыўная сувязь з продкамі, адчуванне іх духоўнай энергіі садзейнічалі працы. Мы адчувалі сябе часткай «…наро‑да не без роду і племені…», імкнучыся чытачам даць магчымасць адчуць незваротны час праз лёсы асобных постацей.

Чарада гадоў зносіць нас усё далей ад мінулага. Мы — сведкі падзей ХХ стагоддзя — часу вялікіх кантрастаў і маштабных асоб. Важна заўважаць галоўнае, вартае ўвагі нашчадкаў, каб і ім пасля нас было зразумела, «хто ёсць хто?», хто з нашых сучаснікаў пакінуў годны след на зямлі.

У кожнага пакалення — свой шлях «з вараг у грэкі». Але пісьмовая спадчына, пачынаючы ад запісаў, зроб‑леных на пергаменце, да падзей сённяшніх, якія ўжо заўтра стануць старонкамі летапісу, заўсёды будзе вызначаць далейшы ход гісторыі.

Карціна, прысвечаная жыццю нашых продкаў, магчы‑ма, ніколі не будзе дапісана канчаткова. Кожнае наступ‑нае пакаленне людзей у летапісных часах адкрые для сябе новае і пэўна яркімі штрыхамі нанясе яго на палат‑но гістарычнай панарамы. Так будзе з веку ў век.

У 2017 годзе наша краіна ўрачыста адзначыла 500‑годдзе беларускага кнігадрукавання, а таксама 1155 гадоў старажытнага Полацка. Яшчэ адна мажлі‑васць азірнуцца — у некаторай ступені закончыць годнае, аднавіць зруйнаванае — яшчэ адзін час «збіраць камяні».У Полацку адбыўся Дзень беларускай пісьмен‑насці, выпушчана шмат кніг. Нацыянальная бібліятэка і ААТ «Белгазпрамбанк» завяршылі міжнародны выста‑вачны праект «Шляхамі Скарыны з Белгазпрамбанкам». Юбілей унесены ў Каляндар памятных дат ЮНЕСКА і шырока адзначаўся ўсёй міравой супольнасцю. У цэн‑тры праекта — вернутая ў Беларусь «Малая падарожная кніжка» Францыска Скарыны (каля 1522 г., Вільна).

Мы адрасуем нашу кнігу нераўнадушным да сваіх каранёў людзям, асабліва тым, хто імкнецца глыбей спасцігнуць гісторыю, культуру роднай краіны. Упэў‑нены, што яна будзе цікавая і беларусу, і замежнаму госцю, і турысту.

Ліліяна Анцух,дырэктар і галоўны рэдактарвыдавецтва «Чатыры чвэрці»

Замест пасляслоўя, або Нататкі выдаўца

295

Through the centuries swiftly flows the river of time. It unites ancestors with descendants, leaving to us, living in the XXI century, the right to pass our received heritage on to the next generation. That is why it depends on us, dear contemporaries — the readers of this book‑album “The Symphony of the Centuries” what kind our Homeland given to us by God will be. Before its creators there was an uneasy task, since the chosen theme, first of all, should continue the series of book‑albums “The Cultural Heritage of Belarus”.

The great writer and wise man Rasul Gamzatov once wrote: “If you are asked who you are, show your passport. And if you are asked about your country, tell them about your famous compatriots.” We decided to dedicate our story to outstanding personalities in the history and cul‑ture of the amazing land of Belarus — Pridvin’e (the Dvina region), part of which is the ancient Polotsk land. The main “heroine” of the book became… the river Dvina. Many his‑torical events took place on its shores, which determined the further path of development of the state.

The fateful feature of the entire Belarusian history and culture can be attributed to the fact that our country is on the border between East and West both geographically and in the confessional and cultural sense. That is why the Polotsk land with its shrines and saints has become the cradle of the spiritual, cultural and national structure of modern Belarus. Here began her high ascetic service to God and people one of the glorious daughters of our nation, Euphrosyne of Polotsk. The Saviour Monastery, created by her, is the centre of the spiritual life not only of the Polotsk land, but, as time has shown, the whole of Belarus. The Earth gave the world many iconic names, among them Francysk Skaryna, Symeon of Polotsk… The memory of them is carefully preserved today, as well as the traditions that have developed over the centuries.

The Symphony of the Centuries … The title of the book has reflected our creative understanding of the topic. It is known that the symphony is a great piece of music for the orchestra in four parts. It can include a chorus and solo vocal voices. Creating the image of the book, the compilers saw it as a symphony also divided into four parts. A large‑scale historical panorama is framed by a lyrical introduction and an optimis‑tic conclusion. The work was based on the pages of annals and legends, documentary sources, fragments of literary works, and the stories of eyewitnesses. In our popular nar‑rative, we did not give detailed portraits of outstanding per‑sonalities, but tried to mention many of those who, through spiritual and creative labours, became famous in the Dvina region and in the Motherland. Of course, within the limits of one edition it was not possible to mention everybody.

The creators of the book walked through the ancient Polotsk land, where, as Gennady Buraukin wrote, “…where under each mound and stone there is either an epic or magic tale” and, having walked like pilgrims from the past to

the present, even glanced into the future. The inseparable connection with the ancestors, the sensation of their spiritual energy contributed to the work. We were part of the “…people with no relatives and friends…”, defining our work as an attempt to help people once again feel the past time through the fates of individual figures that rose against the background of different eras in Polotsk and Pridvin’e.

A string of years carries us further from the past. We are witnesses of the events of the XX century — the time of great contrasts and large‑scale personalities. It is necessary to have time to write down the most important, worth the attention of the descendants, so that they can understand “who is who?” and which of our contemporaries have left their mark on the earth. And also — to say thank you for what has been done.

The story dedicated to the life of our ancestors will probably never be finished. Each subsequent generation of people in the chronicled times will discover something new and will surely put this new with bright strokes on the canvas of the historical panorama. It will be happen‑ing in this way from century to century. Great gratitude for this should be expressed to inquisitive minds, to people not indifferent to their roots.

Each generation has its own way “from the Varangians to the Greeks”. But the written heritage, beginning with the records made on the parchment, until the events of today, which will become the pages of the annals tomorrow, will always determine the course of further history.

In 2017, our country solemnly celebrates the 500th anniversary of Belarusian printing, as well as 1155 years of ancient Polotsk. And we have one more opportunity to look back — to some extent complete the worthy, to renovate the shattered — one more time “to collect the stones”. Polotsk has celebrated the Day of Belarusian Writ‑ten Language; a number of books have been published. The National Library and Belgazprombank complete the international exhibition project “The Roads of Skaryna with Belgazprombank”. The anniversary is included in the UNESCO Calendar of Memorable Dates and is widely cel‑ebrated by the entire world community. In the centre of the project, there is Francysk Skaryna’s “Little Road Book” (c. 1522, Vilna), which has been returned to Belarus and is the only copy in our country.

We address our book to people who are not indifferent to their roots, especially to those who are striving to learn more about the history and culture of our native country. We are convinced that it will be of interest to Belarusians, foreign guests, and tourists.

Liliana Antsukh,director and editor‑in‑chief of thePublishing House «Four Quarters»

Instead of an Afterword, Or Editor’s Notes

296

Литература

Принятые сокращения:

Блінова, Т. Б. Аршанскі езуіцкі калегіум / Т. Б. Блінова // Энцыклапедыя гісто‑рыі Беларусі: у 6 т. — Т. 1: А — Беліца. — Мн.: БелЭн, 1993. — С. 189.

Довнар‑Запольский, М. В., Шендрик, Д. З. Исторические судьбы Верх‑него Поднепровья и Белоруссии и их культурные успехи / М. В. Дов‑нар‑Запольский, Д. З. Шендрик // Россия. Полное географическое описание нашего отечества: в 19 т. — Т. 9. Верхнее Поднепровье и Белоруссии. — СПб., 1905.

Загорульский, Э. М. Белая Русь с середины І тыс. до середины XIII в. — Минск: Четыре четверти, 2014. — 532 с.

Залилов, И. З. Граффити Спасо‑Преображенской церкви в Полоцке XII–XVII вв. / И. З. Залилов. — Полоцк: Спасо‑Евфросиниевский женский монастырь в г. Полоцке, 2014. — 108 с.: ил., 12 с. цв. ил., 64 с. табл.

Копысский, З. Ю. Социально‑политическое развитие городов Белорус‑сии в ХVI — первой половине ХVII в. — Мн., 1975.

Лабынцаў, Ю. Скарынаўскі каляндар / Юрый Лабынцаў. — 2‑е выд. — Мінск: Маст. літ., 1990. — 183 с., [1] л. партр.

Левко, О. Н. Археологическое исследование Орши // Гісторыя і археалогія Полацка і Полацкай зямлі: тэзісы дакладаў канферэнцыі. — Полацк, 1992.

Левко, О. Н. Культовые памятники Орши к. ХVI–XVIII в. Историко‑архео‑логическое исследование. — Орша, 1996.

Левко, О. Н. Средневековые территориально‑административные центры северо‑восточной Беларуси. Формирование и развитие. — Мн., 2004.

Маркс, М. Записки старика // Віцебскі сшытак, № 1. — Віцебск., 1995.

Митрошенко, И. Я. Иезуиты в восточной части Белоруссии с 1579 по 1772 год // Полоцко‑Витебская старина. Вып. 2. — Витебск, 1912.

Сапунов, А. Памятники временъ древнихъ и новейшихъ въ Витебской губерніи / А. Сапунов. — Витебскъ: Типо‑Литографія Бр. Г. и П. Подзем‑скихъ, 1903.

Слюнькова, И. Н. Архитектура городов Верхнего Приднепровья ХVII — середины XIX в. / И. Н. Слюнькова. — Мн., 1992.

Тарасов, С. В. Полоцк IX — XVII вв.: История и топография / С. В. Тара‑сов. — Минск: Белорус. наука, 1998. — 183 с.

Харлампович, К. Западно‑русские православные школы ХVI и начала ХVII века, отношение их к инославным, религиозное обучение в них и заслуги в деле защиты православной веры и церкви / К. Харлампо‑вич. — СПб, 1898.

Хмяльніцкая, Л. Аршанскі езуіцкі калегіум // “Голас радзімы” № 38, 39, 1994; Хмяльніцкая Л. П. Аршанскі езуіцкі калегіум // Памяць. Орша. Аршанскі раён. Кн. 1. — Мн., 1999.

Цярохін, С. Ф. Многія прыйдуць пад імем маім: езуіты на Беларусі / С. Ф. Цярохін. — Мінск: Полымя, 1995. — 143 с.

ВХМ — Витебский художественный музейНББ — Национальная библиотека БеларусиНПИКМЗ — Национальный Полоцкий историко‑культурный музей‑заповедникНХМ РБ — Национальный художественный музей Республики Беларусь

Штыхов, Г. В. Города Полоцкой земли (IX–XIII вв.) / Г. В. Штыхов. — Минск: Наука и техника, 1978. — 160 с.; ил.

Вялікі гістарычны атлас Беларусі [Карты]: у 4 т. Т. 1 / Рэдкал.: Г. І. Кузняцоў [і інш]. — Мінск: Белкартаграфія, 2009. — 247 с.: іл.

Дзесяць стагоддзяў мастацтва Беларусі = Десять веков искусства Беларуси = Ten centuries of art in Belarus: каталог выстаўкі 27.03.–10.07.2014 / ААТ «Белгазпрамбанк» [і інш.]. — Мінск: Чатыры чвэрці, 2014. — 629 с., [1] с.

История и археология Полоцка и Полоцкой земли: материалы VI Меж‑дународной научной конференции (1–3 ноября 2012 г.). В 2 ч. Ч. 2. Спасо‑Преображенская церковь в Полоцке: История. Архитектура. Живопись. — Полоцк: Полоцк. кн. изд‑во, 2013. — 155 с.

Исторические сведения о примечательнейших местах в Белоруссии с присовокуплением и других сведений, к ней же относящихся / М. О. Без‑Корнилович. — Спб: Типография III Отд. Собств. Е. И. В. Кан‑целярии, 1855. — 355 с.

Крест — красота Церкви = Крыж — краса Царквы = Cross — Beauty of Church / сост. Л. В. Алексеев [и др.]. — Минск: Четыре четверти, 1998. — 117 с., [1] с.: ил. — (Серия «Наши духовные ценности»: в 12 вып.; вып. 4).

Монастырь у церкви Спаса: Полоцкий Спасо‑Евфросиниевский мона‑стырь от древности до наших дней. — Минск: Орех, 2007. — 136 с.: ил.

Православные монастыри Беларуси = Праваслаўныя манастыры Беларусі = Orthodox Convents and Monasteries of Belarus / сост. Сомов С. Э. [и др.]. — Минск: Четыре четверти, 2002. — 198 с., [1] с.: ил. — (Серия «Наши духовные ценности»: в 12 вып.; вып. 5).

Православные святые земли Белорусской = Праваслаўныя святыя зямлі Беларускай = Orthodox saints of the Belarusian land / сост. прот. Феодор Кривонос, Лилиана Анцух; под ред. Л. Е. Кулаженко. — Минск: Че‑тыре четверти, 2014. — 236 с., [1] с.: ил. — (Серия «Наши духовные ценности»: в 12 вып.; вып. 6).

Преподобная Евросиния Полоцкая = Прападобная Еўфрасіння Полацкая = St. Evfrosinia of Polotsk / сост. Алексей Мельников. — Минск: Че‑тыре четверти, 1997. — 115 с., [1] с.: ил. — (Серия «Наши духовные ценности»: в 12 вып.; вып. 3).

Полное собрание русских летописей: в 43 т. Т. 35. Летописи белорусско‑ литовские / Сост. и автор предисл. Н. Н. Улащик. — М.: Наука, 1980. — 306 с.

Свято‑Елисаветинский монастырь: история и будни. — М.: Свято‑Елисаве‑тинский монастырь, 2013. — 72 с.

297

Издательство выражает слова искренней благодарностидиректору Научно‑исследовательского и просветительного учреждения культуры

«Национальный Полоцкий историко‑культурный музей‑заповедник» Т. А. Джумантаевой,директору Художественной галереи Национального Полоцкого историко‑культурного музея‑заповедника  

Л. М. Лысенко,игуменье Евдокии (Левшук) Спасо‑Евфросиниевского монастыря, монахине Сергии (Бульчик) (г. Полоцк),

руководителю Витебской областной организации Белорусского союза художников  С. А. Баранковской,

председателю ОО «Союз белорусских художников» Р. С. Ситнице,директору учреждения «Государственный музей истории белорусской литературы»

Д. Л. Яцкевичу  и сотрудникам музея

Благодарим за консультациидоктора филологических наук,

директора филиала «Институт литературоведения имени Янки Купалы» НАН Беларуси И. В. Саверченко,

историка, археолога, кандидата исторических наук С. В. Тарасова,доцента Витебского государственного университета имени П. М. Машерова, кандидата искусствоведения,

члена Белорусского союза художников М. Л. Цыбульского,кандидата биологических наук, заведующего кафедрой ботаники Витебского государственного университета

имени П. М. Машерова Л. М. Мержвинского

Вступительное слово. С. Н. Румас. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6

ВОДА ЖИВАЯ… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9

К ИСТОКАМ… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27

МУЗЫКА В КАМНЕ… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65

ДОГОНЯЯ ВЕКА… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143Историю дел великих творят люди . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144«Наполнив мудростью сердца и верой душу…» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242

Симфония столетий (резюме на английском языке) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .288Вместо послесловия, или Заметки издателя. Л. Ф. Анцух . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294Литература. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297

Содержание

Змест

Уступнае слова. С. М. Румас . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

ВАДА ЖЫВАЯ… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9ДА ВЫТОКАЎ… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27МУЗЫКА Ў КАМЕНІ… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65ДАГАНЯЮЧЫ ВЯКІ… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

Гісторыю спраў вялікіх здзяйсняюць людзі . . . . . . 144«Наталіць мудрасцю сэрцы і верай душу…». . . . . 242

Сімфонія стагоддзяў (рэзюмэ на англійскай мове) . . . 288Замест пасляслоўя, або Нататкі выдаўца. Л. Ф. Анцух. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295Літаратура . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297

Contents

Introduction. S. N. Rumas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

WATER OF LIFE… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9TO THE ORIGINS… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27MUSIC IN STONE… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65CATCHING UP WITH THE CENTURIES… . . . . . . . . . . . 143

Great History is Made by People . . . . . . . . . . . . . . . 144“Having Filled Hearts with Wisdom and the Soul with Faith...” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242

The Symphony of the Centuries (Summary in English). . . 288Instead of an Afterword, or Editor’s Notes. L.F. Antsukh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296Bibliography . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297

В книге использованы фрагменты литературных произведенийФранциска Скорины, Симеона Полоцкого, Яна Барщевского, Владимира Короткевича, Наума Гальперовича,

Михаила Башлакова, Рыгора Бородулина, Тамары Красновой-Гусаченко, Надежды Солодкой, Владимира Цанунина, Валентина Лукши и др.

На обложке — фотография Игоря Супронёнкамакет‑реконструкция Спасо‑Преображенского храма Спасо‑Евфросиниевского монастыря XII в.

(художник‑реставратор В. В. Ракицкий) из экспозиции Художественной галереи Национального Полоцкого историко‑культурного музея‑заповедника

Использованы фотографииИгоря Супронёнка, Виталия Шарстука, Юрия Шепелева, Юрия Велитченко,

Анны Ивановой, Леонарда Мержвинского, Алексея Мартынюка, Ирины Рамицан, Вадима Анцуха, Максима Якушкина, Вероники Скрабатун,

работы художников — членов Витебской областной организации Белорусского союза художников,Марка Шагала, Иегуды Пэна,

Гавриила Ващенко, Александра Кищенко, Владимира Товстика, а также из собраний

Национального художественного музея Республики Беларусь,Научно‑исследовательского и просветительного учреждения культуры «Национальный Полоцкий историко‑культурный музей‑заповедник»,

Национальной библиотеки Беларуси, издательства «Четыре четверти»,

из корпоративной коллекции ОАО «Белгазпромбанка»,из частных коллекций В. Счастного, С. Тарасова и интернет‑источников.

УДК 908(476.5)ББК 26.89(4Беи) С37

    © Тарасов С. В., Анцух Л. Ф., Саверченко И. В., Гальперович Н. Я., 2017 © Анцух Л. Ф., составление, 2017 © Кроули М., Машкарёва Е. О., перевод на английский язык, 2017 © Оформление. ОДО «Издательство “Четыре четверти”», 2017