Η πρώιμη μεσαιωνική οχύρωση

της πόλης της Ρόδου*

Οι μεσαιωνικές οχυρώσεις της πόλης της Ρό­

δου αποτέλεσαν το αντικείμενο σημαντικής

επιστημονικής έρευνας στις αρχές του 20ού αι­

ώνα, κατά τη μεταβατική περίοδο μεταξύ της

τουρκοκρατίας και της ιταλοκρατίας 1 , με κυ­

ρίαρχο το μνημειώδες έργο του Γάλλου αρχιτέ­

κτονα Albert Gabriel, π ο υ εκδόθηκε το 1923, ο

πρώτος τόμος του οποίου αναφέρεται στην το­

πογραφία και την οχυρωματική αρχιτεκτονική 2 .

Αξιοσημείωτο είναι ότι, π α ρ ά το μεγάλο

αναστηλωτικό έργο που ακολούθησε α π ό τον

στρατό κατοχής κατά την περίοδο της ιταλο-

κρατίας αλλά και α π ό τα ελληνικά εξειδικευμέ­

να συνεργεία μετά την ενσωμάτωση της Δωδε-

κανήσου στην Ελλάδα το 1947-48, μόνο επιμέ­

ρους άρθρα για ειδικά θέματα των οχυρώσεων

δημοσιεύθηκαν μέχρι το 19853. ενώ ως βάση

όλων των μελετών επί 70 και πλέον χρόνια

χρησίμευσαν τα εξαιρετικής ακρίβειας και πλη­

ρότητας τεκμηρίωσης σχεδιαστικά υπόβαθρα

του Α. Gabriel.

* Το άρθρο αυτό αποτελεί συνοπτική παρουσίαση τμήμα­

τος της υπό εκπόνηση διδακτορικής διατριβής της συγ­

γραφέως στου Σπουδαστήριο Ιστορίας της Αρχιτεκτονι­

κής του Ε.Μ.Π. (υπεύθυνος καθηγητής Χ. Μπούρας) με

θέμα Η πόλη της Ρόδου κατά τους μεσαιωνικους χρό-

νους. Η μετάβαση από τη βυζαντινή στην πρώιμη ιπποτι­

κή οχυρωμένη πόλη (1306-1480).

1. Ζ. Τσιρπανλής, Η ιταλοκρατία στη Δωδεκάνησο (1912-

1943). Ρόόος 1998. και G. Gerolα. «I monumenti

medioevali delle tredice Sporadi». ASAtene I (1914). σ.

169-318.

2. A. Gabriel. l.a cité de Rhodes. Topographic - Architecture miliiaire,τόμ. I. Paris 1923.

3. G. Gerola, L'opera, di Basilio dalla Scuola per le lorti-

ficazioni di Rodi, Venezia 1915. G. Gerola. Il contributo

dell'India alle opere d'arte militate rodicsi. Venezia 1930.

R. Sanioro, Giuseppe Gerola e Albert Gabriel sui bastioni

di Rodi. Venezia 1989. Ε Rossi. Assedio e conquista di

Rodi nel 1522 secondo le relazioni edite e inedite dei

Στις αρχές της δεκαετίας του 1990. οπότε

ξεκίνησε ουσιαστικά η σύγχρονη οργανωμένη

επέμβαση αποκατάστασης - ανάδειξης των μνη­

μείων της οχυρωματικής αρχιτεκτονικής 4, δό­

θηκε νέα ώθηση στην έρευνα, στο πλαίσιο των

νέων αντιλήψεων π ο υ επικράτησαν για τον

ρόλο της αρχιτεκτονικής τεκμηρίωσης και της

μελέτης της οικοδομικής ιστορίας των μνημεια­

κών κατασκευών ως απαραίτητης προϋπόθεσης

για τη διατύπωση των τελικών προτάσεων στε-

ρέωσης και αποκατάστασής τους.

Οι αρχικές υποθέσεις ή «σενάρια» της έρευ­

νας βασίζονται στην καλή γνώση τόσο του αρ­

χαιολογικού υποβάθρου της ελληνιστικής και

βυζαντινής πύλης, όσο και των μηχανισμών του

μετασχηματισμού των οχυρωματικών διατάξε­

ων α π ό τον 14ο προς τον 15ο αιώνα και. κυ­

ρίως, κατά την πλήρη αναδιοργάνωση των οχυ­

ρών στο τέλος του 15ου - αρχές του 16ου αιώ­

να για την προσαρμογή τους στη νέα πολεμική

τεχνική, με γενίκευση της χρήσης των κανο-

Κ Α Τ Ε Ρ Ι Ν Α Μ Α Ν Ο Υ Σ Ο Υ - Ν Τ Ε Λ Λ Α

Αοχιτέκτων 4ης E.Β.A.

Turchi, Roma 1027. F.. Rossi. «L'inscriz.ione ottomana in

persiano sul bastione della torre ai S. Maria a Rodi».

ASAtene VIII-IX (1925-I926), σ. 341-344. I.D. Kontis.

"Recent Restoration and Preservation of the Monuments

fo the Knights in Rhodes... BSA XLVII (1952), σ. 213-216.

A. Maiuri - G. Jacopich. «Rapporto generale del Servizio

Archeologico a Rodi e nelle isole dipendenti dal anno 1912

al anno 1927». CIRh I (1928). A. Maiuri. Rodi. τουριστικός

οδηγος. Milano 1921. και του ιδίου. Guida Italia del T.C.I.

«Possedimenti e colonie», Milano 1929. J. O'Neil. «Rhodes

and the origin of the bastion». AntJ 34 (1954). σ. 44-54. A.

Ποζιόπουλος, «Η μεταβατική μορφή των μεσαιωνικών

οχυρώσεων της Ρόδου προς. αντιμετώπιση των πυροβό­

λων όπλων», στο Αναστήλωση - Συντήρηση - Προστα-

σία μνημείων και συνόλων, τόμ. Ι. Αθήνα 1984, σ. 177-

200.

4. Κ. Μανούσου-Ντέλλα, Μεσαιωνική πύλη Ρόδου. Έργα

αποκατάστασης (1985-2000), Αθήνα 2001.

νιων 5 . Χαρακτηριστική περίπτωση παρέμβα­

σης, κατά την ο π ο ί α η λήψη των αποφάσεων βα­

σίστηκε στην πλήρη ανάλυση της οικοδομικής

εξέλιξης του μνημείου, υπήρξε το ανατολικό

τμήμα του προμαχώνα του αγ ίου Ιωάννη. Τα

στοιχεία π ο υ προέκυψαν α π ό τη συνδυασμένη

ανασκαφική έρευνα και αρχιτεκτονική τεκμη­

ρίωση των κατασκευών ήταν εντελώς πρωτότυ­

πα και για πρώτη φορά ξεπέρασαν τα συμπερά­

σματα του Gabriel6 (πίν. 288).

Εξάλλου, η τεράστιας κλίμακας αποχωμά-

τωση του τμήμαπος του επιχώματος (terrc-

plein) μεταξύ δύο ακτινωτών αναλημματικων

τοίχων (sperone) του μεγάλου προμαχώνα της

Ωβέρνης ή του αγίου Γεωργίου μεταξύ των ετών

1995-1997 βασίστηκε σε αρχιτεκτονική παρατή­

ρηση και σύγκριση του εσωτερικού του φραγμέ­

νου ανοίγματος της πύλης του 15ου αιώνα με

άλλες παρόμοιες κατασκευές της ίδιας περιό­

δου 7 . Σύντομα οδήγησε στην αποκάλυψη της

αρχικής διάταξης της πρώιμης πύλης και της

γέφυρας του αγίου Γεωργίου και στην ανάδειξη

της στη νέα μορφή και λειτουργία του συγκρο­

τήματος 8 (πίν . 289α, 289β).

Ανάλογη υπήρξε η προσέγγιση ενός α π ό τα

σημαντικότερα και πλέον πολύπλοκα οχυρω­

ματικά μνημεία της Ρόδου, του φρουρίου του

αγίου Νικολάου. Και στην περίπτωση αυτή τα

αποτελέσματα της έρευνας α ν α τ ρ έ π ο υ ν τις

υποθέσεις του Gabriel, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά

τον τρόπο πρόσβασης στον κεντρικό πύργο του

5. Κ. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 4). Εισαγωγή Ηλ. Κόλ­

λια, σ. 13-14.

6. A. Gabriel, ό.π. (σημ. 2). σ. 47-53. A.M. Κάσδαγλη - Κ.

Μανούσου-Ντέλλα. «Νέες έρευνες στην οχύρωση της

μεσαιωνικής πύλης του αγίου Ιωάννη στην πόλη της

Ρόδου», στο Ρόδος 2.400χρόνια. Η πόλη της Ρόδου από

την ίδρυση της μέχρι την κατάληψη από τους Τούρκους

(1523). Πρακτικά, τόμ. Β ' , Αθήνα 2000. σ. 327-340.

7. Το εσωτερικό του φραγμένου ανοίγματος της πύλης του

αγίου Γεωργίου είναι όμοιο σε μορφή και διαστάσεις με

το εσωτερικό της πύλης του επίσης πρώιμου πεντά-

πλευρου προμαχώνα του αγίου Ιωάννη, που φέρει τα

οικόσημα του μεγάλου μαγίστρου Zacosta (1461-1467).

8. Α. Gabriel, ό.π. (σημ. 2).. σ. 34-42. A.M. Κάσδαγλη, Κ.

Μανούσου-Ντέλλα, «Ο προμαχώνας του αγίου Γεωργί­

ου στις οχυρώσεις της Ρόδου», οτο ΙΘ' Συμπόσιο ΧΑΕ

(1999), σ. 68-69. σχ. 1-2. και Κ. Μανούσου-Ντέλλα. ό.π.

Zacosta αλλά και τη διαμόρφωση της εξωτερι­

κής όψης του παλιού περιτειχίσματος της πρώ-

ιμης οικοδομικής φάσης του φρουρίου 9 .

Πρώιμη οχυρωματική διάταξη τεκμηριώνε­

ται εξάλλου στο εσωτερικό του επιχώματος του

προμαχώνα του αγίου Αθανασίου (πίν. 290α.

290β) και η σχέση της με την εκτεταμένη ζημιά

του πυροβολείου κάτω α π ό τη νεότερη πύλη εί­

ναι προφανής.

Η ανάλυση της ένταξης των οχυρωμάτων

στον ευρύτερο πολεοδομικό ιστό και η μελέτη

του μετασχηματισμού τους σε σχέση με τις γεω­

γραφικές παραμέτρους του περιβάλλοντος το­

πίου και τ ις κύριες προσβάσεις του οικισμού

αποτελούν επίσης απαραίτητα στοιχεία κάθε

μελέτης10.

Το μεγάλο πρόγραμμα αποκατάστασης -

ανάδειξης των βυζαντινών οχυρώσεων και δια­

μόρφωσης του αρχαιολογικού περιπάτου του

Κολλάκιου εξελίχθηκε μετά το 1985 α π ό τη βυ­

ζαντινή ακρόπολη - παλάτι του μεγάλου μαγί­

στρου και τον αρχαιολογικό χ ώ ρ ο της οδού

IIαναιτίου 1 1 (πίν. 291) μέχρι την παλιά βυζαντι­

νή πύλη (πίν. 291, Α), π ο υ ανοίγεται στο τείχος

του Κολλάκιου στα νότια της βυζαντινής μη­

τρόπολης της Παναγιάς του Κάστρου και απο­

τελεί την κύρια είσοδο α π ό το κεντρικό εμπορι­

κό λιμάνι προς το «φρούριο» (πίν. 292. 293α.

293β). Η πύλη αυτή βρίσκεται στα ανατολικά

του μεγάλου νοσοκομείου του Τάγματος των

Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη και το 1440 αναφέ-

(σημ. 4). σ. 29.

9. A. Gabriel, ό.π. (σημ. 2), α, 79-93. και Κ. Μανούσου-

Ντέλλα. «Το φρούριο του αγίου Νικολάου και η οχύρω­

ση του μεσαιωνικού λιμανιού "Μανδράκι" της πόλης

της Ρόδου», στο Τα παράκτια οχυρά και η άμυνα των

λιμανιών. Πρακτικά Ημερίδας. Αθήνα 2002, σ. 31-48.

10. Κ. Μανούσου-Ντέλλα. «Ρόδος. Στοιχεία πολεοδομικής

ανάλυσης μιας μεσαιωνικής οχυρωμένης πόλης».

ΔΧΑΕ ΚΑ' (2000). σ. 27-42.

11. Η. Κόλλιας. «Τοπογραφικά προβλήματα της μεσαιωνι­

κής αγοράς της Ρόδου και του νότιου τείχους του Κολ­

λάκιου». οτο Ιστορία και προβλήματα συντήρησης της

μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου, Αθήνα 1992. σ. 81-108.

Ίου ιδίου. Η μεσαιωνική πόλη της Ρόδου και το παλάτι

του μεγάλοι μαγίστρου. Αθήνα 1994. και Κ. Μανού­

σου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 4). σ. 116-117. 132-133.

ρεται σε αρχειακή πηγή ως θαλασσινή πύλη»1 2.

Είναι προφανές ότι στις αρχές του 14ου αι­

ώνα είχε οργανωθεί αποβάθρα στον μυχό του

μεγάλου εμπορικού λιμανιού, στο πλάτωμα

π ο υ δημιουργήθηκε με την πρώιμη επέκταση

της οχύρωσης του μπούργκου ανατολικότερα,

στο σημείο που κατασκευάστηκε πύλη ήδη α π ό

την εποχή του μεγάλου μαγίστρου Η. dc

Villeneuve (1319-1346) (πίν. 291, Β). Η πύλη

των αρχών του 14ου αιώνα (πίν. 293γ, 293δ)

ταυτίζεται πιθανότατα με την αναφερόμενη το

1391 στο ιδρυτικό συμβόλαιο του ξενώνα της

αγίας Αικατερίνης1 3 ως πύλη Arnaldo. καθώς οι

τοπογραφικές περιγραφές των καταστημάτων

π ο υ ανήκουν στην ιδιοκτησία του ιδρύματος

του Domenico Allemagna την τοποθετούν στο

μπούργκο. στην περιοχή της αγοράς και σε σχέ­

ση με την «παλιά δημόσια οδό». Ιδιαίτερο εν­

διαφέρον παρουσιάζει η μελέτη της εξέλιξης

των οχυρωματικών διατάξεων στην περιοχή

αυτή του κέντρου του λιμανιού, που είχαν στό­

χο την ενίσχυση του συγκροτήματος των δύο

α υ τ ώ ν π ρ ώ ι μ ω ν πυλών στη διάρκεια του 14ου

αιώνα και στο πρώτο μισό του 15ου, π ρ ι ν την

κατασκευή της νεότερης «θαλασσινής πύλης»

του D'Aubusson το 147814 (πίν. 294).

Η περιοχή αυτή περιγράφεται σε έγγραφο

του 144015 οπότε η πύλη του Villeneuve «αμέ­

σως έξω α π ό τα τείχη του Κολλάκιου» προς το

λιμάνι αναφέρεται ως «μεσαία πόρτα» μεταξύ

του τείχους του μπούργκου και του προτειχί-

σματος (barbacane), ενώ το «μεσαίο τείχος» κα­

ταλήγει ανατολικά σε πύργο π ο υ βλέπει στο λι­

μάνι. Τα θεμέλια του πύργου, αυτού π ο υ σήμε­

ρα είναι κατεστραμμένος 1 6 (πίν. 294, Α), αποκα­

λύφθηκαν κατά τη διάρκεια πρόσφατης ανα­

σκαφικής έρευνας της 4ης Εφορείας Βυζαντι­

νών Αρχαιοτήτων 1 7 στην ευρύτερη περιοχή της

θαλασσινής πύλης (πίν. 295).

Η ίδια πύλη αναφέρεται σε αρχειακή πηγή

του Δεκεμβρίου του 147518, οπότε, επί μεγάλου

μαγίστρου Orsini (1467-1476). κατασκευάστη­

καν τρεις προμαχώνες κατά μήκος του παλιού

τείχους του Κολλάκιου π ρ ο ς την πόλη. ως

«πύλη της Καστελλανίας». Κατά τη χρονική

αυτή στιγμή π ρ ο φ α ν ώ ς έγινε επισκευή ή ριζική

ανακατασκευή του ά ν ω τμήματος της πύλης και

του πλαισίου με τους θυρεούς, ό π ο υ συνυπάρ­

χουν το οικόσημο του Villeneuve με το οικόση-

μο του Orsini19 (πίν. 293γ).

Μετά το 1993 και με αφορμή την αποκατά­

σταση κατοικίας με σημαντικά υπολείμματα

κατασκευών του 14ον αιώνα στην οδό Ιππάρ­

χου αλλά και τ ις διερευνητικές εργασίες στο

ισόγειο του κ α τ α λ ύ μ α τ ο ς της Ι σ π α ν ί α ς το

199920, η έρευνα οδηγήθηκε στη γραφική αποκα­

τάσταση σε πολεοδομική κλίμακα μιας πρώιμης

ιπποτικής οχύρωσης του 14ου αιώνα, η οποία

προκύπτει και α π ό την περιγραφή της ιπποτι­

κής πρωτεύουσας στο χειρόγραφο του Buondel-

12. Α. Gabriel, La cité de Rhodes. Architecture civile et religieuse, τόμ. 2. Paris 1923. σ. 231 και 224.

13. A. Gabriel, ό.π. (σημ. 12). σ. 227-228. 14. Α. Gabriel, ό.π. (σημ. 2). σ. 63-66. 15. Ζ. Τσιρπανλής, Ανέκδοτα έγγραφα για τη Ρόδο και τις

vότιες Σποράδες από το αρχείο των Ιωαννιτών Ιππο­τών (1421-1453). Ρόδος 1995. ο. 389. έγγραφο αρ. 117. Κ. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 10). σ. 32. και Φ. Κα-ρασάββα-Τσιλιγγίρη, «Το παλιό νοσοκομείο (Vetera infirmaria) στη Ρόδο: Παρατηρήσεις στην τοπογραφία της μεσαιωνικής πόλης», Εώα και Εσπέρια 3 (1996-1997), σ. 78. Η παρουσιαζόμενη εδώ εκδοχή για την ερ­μηνεία του εγγράφου, κατά την άποψη μου. δεν ευστα­θεί.

16. Κ, Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 4). σ. 27. σημ. 19. 17. Την ανασκαφή παρακολούθησε η συνάδελφος αρχαιο­

λόγος Αννα-Μαρία Κάσδαγλη την άνοιξη του 2001.

18. A. Gabriel, ό.π. (σημ. 2). σ. 146. Στο έγγραφο του Δεκεμ­

βρίου 1475 αναφέρεται ότι «εκτός από τις επισκευές στα τείχη του ταρσανά και του Αγίου Φώτη, κατασκευ­άστηκαν τρεις προμαχώνες στο φρούριο (Κολλάκιο) προς την πόλη: ένας στην πύλη της Καστελλανίας για ενίσχυση της στεριανής πλευράς, ένας στην πύλη που αντικρίζει την οικία του Sagramor και ένας στον πύργο της φρουράς, και διαμορφώθηκε τάφρος από προμαχώ­να σε προμαχώνα βαθιά και πλατιά για ενίσχυση της άμυνας του φρουρίου...».

19. Α. Gabriel, ό.π. (σημ. 2). σ. 66.

20. Η έρευνα αυτή προχώρησε, με ευθύνη της 4ης Ε.Β.Α., στο πλαίσιο των εργασιών αποκατάστασης του μνημεί­ου από το Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε. «Μνημεία Μεσαιωνικής IΙόλης Ρόδου» του Υ1Ι.ΙΙΟ. Το ημερολόγιο της ανασκαφής τή­ρησε η αρχαιολόγος Ν. Ψαρολογάκη και για την αρχιτε­κτονική τεκμηρίωση υπεύθυνοι ήταν οι αρχιτέκτονες Γ. Ντέλλας και Κ. Κακακιού.

monti το 142021. Σύμφωνα με αυτήν, η πόλη είχε

πλέον οργανωθεί σε δύο ξεχωριστές πολεοδομι­

κές ενότητες εντός του τειχισμένου πυρήνα

της2 2:

α) Το «Κολλάκιο», με αυτόνομη οχύρωση,

περιελάμβανε τις σημαντικότερες λειτουργίες

του Τάγματος αλλά και τις ιδιωτικές κατοικίες

των Ιπποτών, και

β) το «μπούργκο», η πόλη των αστών Ελλή­

νων και Λατίνων, ό π ο υ κυρίως «αναπτυσσόταν

το εμπορικό κέντρο και κατοικούσαν οι Έλλη­

νες». Η έκταση του μεγάλωνε συνεχώς, καθώς η

ιπποτική οχύρωση σταδιακά επεκτεινόταν στα

νότια και τα ανατολικά.

Ό σ ο ν αφορά το «Κολλάκιο», αναφέρεται η

εσωτερική υποδιαίρεσή του σε τρία τμήματα:

• Το υψηλότερο τμήμα, στο οποίο κατοικού­

σε ο μεγάλος μάγιστρος. δηλαδή στο οχυρωμέ­

νο παλάτι, στη βορειοδυτική γωνία του Κολλά­

κιου, π ο υ ταυτίστηκε με τη βυζαντινή ακρόπο­

λη.

• Το τμήμα που κατείχαν οι Ιππότες μοναχοί

του Τάγματος, εντός του οποίου ιδρύθηκε η μο­

ναστηριακή εκκλησία του αγίου Ιωάννη, ό π ο υ

οι αδελφοί υπηρετούσαν την καθολική πίστη.

• Το τμήμα π ο υ περιελάμβανε το οπλοστά­

σιο και το νοσοκομείο του μοναστηριού, στο

οποίο οι προσκυνητές και οι περαστικοί α π ό τη

Ρόδο εύρισκαν καταφύγιο 2 3 .

Στο εσοπερικό του Κολλάκιου, μεταξύ του

τμήματος «που κατείχαν οι μοναχοί, εντός του

οποίου ιδρύθηκε η μοναστηριακή εκκλησία του

αγίου Ιωάννη» και του τμήματος «που περιε­

λάμβανε το οπλοστάσιο και το νοσοκομείο του

Τάγματος», διαπιστώνεται η ύπαρξη ασθενούς

οχύρωσης με κατεύθυνση Β-Ν. κάθετης στον

άξονα της οδού Ιπποτών.

Το τείχος δεν είναι αυτόνομο και έχει μάλ­

λον τον χαρακτήρα ενίσχυσης του ανατολικού

μετώπου των δ ιαφόρων κτισμάτων π ο υ περι­

λαμβάνονται στο «μοναστήρι». Συνδέεται με το

βόρειο σκέλος της βυζαντινής οχύρωσης στο

ύψος ιπποτικού κτίσματος με στοιχεία 14ου αι­

ώ ν α 2 4 και καταλήγει νότια στο τείχος του π ρ ω -

τοβυζαντινού φρουρίου, χωρίς να συνδέεται με

αυτό (πίν. 291, Τ).

Στον άξονα της οδού Ιπποτών, της βυζαντι­

νής «μέσης οδού», που οδηγούσε α π ό την ακρό­

πολη π ρ ο ς τη μητρόπολη και την κεντρική πύλη

του λιμανιού, ανοιγόταν πύλη του ενδιάμεσου

αυτού τείχους, ό π ω ς φαίνεται και στη μικρο­

γραφία του χειρόγραφου κώδικα του Caoursin.

απομεινάρι της οποίας είναι το σημερινό «δια­

βατικό» μεταξύ των καταλυμάτων της Ισπανίας

και της Προβηγκίας, ενώ είναι χαρακτηριστική

η μορφή του μικρών διαστάσεων τετράγωνου

πύργου της οδού Ιππάρχου (πίν. 291, Π, 296,

297α, Α), π ο υ προβάλλει προς τα ανατολικά,

καλύπτοντας την πύλη με πλευρική σταυρόσχη-

μη τοξοθυρίδα.

Η ύπαρξη τμήματος μνημειακής τοξοστοι-

χ ίας α π ό δύο οξυκόρυφα τόξα με τριγωνικό

άνοιγμα, ανάμεσα τους 2 5 (πίν. 297α. Β, και 297β)

σε ιπποτικό τοίχο παράλληλο με το πρώιμο

αυτό τείχος και σε απόσταση περίπου 5,70 μ.

δυτικότερα οδηγεί στην υπόθεση ύπαρξης κατα-

σκευών του 14ου αιώνα με εσωτερικό κήπο.

υπολείμματα του οποίου διατηρήθηκαν στη

διάρθρωση του πολεοδομικού ιστού μέχρι τ ις

αρχές του 20ού αιώνα. Ο άξονας του υπαίθρι­

ου αυτού χώρου με κατεύθυνση Β-Ν συμπίπτει

με τον άξονα της οδού Ιππάρχου, π ο υ αποτελεί

π ρ ο φ α ν ώ ς και την αρχική πρόσβαση του συ­

γκροτήματος (πίν. 291.Ι) . Η ανάπτυξη του επι­

βλητικού καταλύματος της Ισπανίας μετά το

1421, ιδιαίτερα όμως μετά το 1480, κάλυψε τον

χ ώ ρ ο της πρόσβασης αυτής με χαρακτηριστικής

μορφής διαβατικό, καθώς και τον χ ώ ρ ο της ου-

21. G. Gerola, l.e tredici Sporadi nel codice clasense di Cristoforo Buondelmonti, Bologna 1914. σ. 14-15, και Claudia Barsanti στην παρούσα έκδοση.

22. Κ. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 4), σ. 23-24. 23. Φ. Καρασάββα-Τσιλιγγίρη, ό.π. (σημ. 15). σ. 73-78. 24. Πρόκειται πιθανότατα για το ιπποτικό νομισματοκο­

πείο ή Cecca. Η. Κόλλιας. Οι Ιππότες της Ρόδου. Το πα­

λάτι και η πόλη. Αθήνα 1995. σ. 82-83. 25. Η τοξοστοιχία αυτή είναι όμοια με υφιστάμενη στη με­

γάλη αίθουσα του νοσοκομείου του 14ου αι., σημερινού αναγνωστηρίου του Αρχαιολογικού Ιδρύματος Δωδε­κανήσου, που «βλέπει» προς τον κήπο. Η αίθουσα αυτή έχει επίσης πλάτος περίπου 6 μ.

δέτερης ζώνης στα ανατολικά του ενδιάμεσου

τείχους του Κολλάκιου 2 6 . Η λειτουργία της οχύ­

ρωσης αυτής, π ο υ διακρίνεται με σαφήνεια και

στην εξαιρετικής ακρίβειας γραφική απεικόνι­

ση της πόλης α π ό τον Breydenbach το 148327.

πιθανότατα ατόνησε και καταργήθηκε κατά την

αναδιοργάνωση του πολεοδομικού ιστού μετά

τις καταστροφές της πολιορκίας και του ισχυ­

ρού σεισμού του 1480-81.

Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η μελέτη

της περιοχής του «οπλοστασίου», π ο υ εντοπί­

ζεται στο βορειοανατολικό τμήμα του «Κολλά­

κιου» και σχεδόν ταυτίζεται, με τον χώρο των

αρχαίων νεωρίων 2 8 (πίν. 298). Το τμήμα των

οχυρώσεων π ο υ περιβάλλει το «οπλοστάσιο»,

αναπτύσσεται μεταξύ των δύο σημαντικότερων

λιμανιών της πόλης και συνδέεται με τις οχυ­

ρώσεις των δύο α π ό τους τρεις αρχαίους και

μεσαιωνικούς μόλους, του Naillac και του αγί­

ου Νικολάου.

Είναι χαρακτηριστική η διατήρηση υπολειμ­

μάτων τόσο της αρχαίας όσο και της βυζαντι­

νής οχυρωματικής γραμμής στα βόρεια του

ναού της Αφροδίτης, δεν είναι όμως σαφής ο

τρόπος απόληξης του βυζαντινού «φρουρίου»

στη βορειοανατολική γωνία του. Τα σημαντικά

υπολείμματα ενός συγκροτήματος υψηλών οξυ­

κόρυφων θόλων (πίν. 298, Τ, και 299α), με άξο­

νες την πύλη του Ταρσανά στα ανατολικά και

άγνωστη μέχρι σήμερα πρώιμη πύλη του τεί­

χους 2 1, με το οποίο εφάπτονται στα βόρεια,

εντάσσονται στην αναδιοργάνωση της οχύρω­

σης της περιοχής κατά την ιπποτική περίοδο,

πιθανότατα την εποχή του μεγάλου μαγίστρου

Heredia (1376-1396). Στο ίδιο αυτό συγκρότημα

εντάσσεται και η μεγάλη οξυκόρυφη θολωτή αί­

θουσα, π ο υ σώζεται σε ημιερειπιώδη κατάστα­

ση σε επαφή με το κυρίως τείχος, στα βόρεια

της πύλης του Ταρσανά (πίν. 298, Μ). Η κύρια

26. A. Gabriel, ό.π. (σημ. 12). σ. 55-61. Γ. Ντέλλας, «Το κα­τάλυμα της Ισπανίας στη μεσαιωνική πόλη της Ρόδου», στό Κ' Συμπόσιο ΧΑΕ (2000). σ. 61-62. και Κ. Κακα-κιού. Μ. Γρύλλης. «Αποκατάσταση του καταλύματος της Ισπανίας στη μεσαιωνική πόλη της Ρόδου», στην παρούσα έκδοση.

27. Α. Gabriel, ό.π. (σημ. 2). σ. 2. εικ. 2.

είσοδος της αίθουσας αυτής αντικρύζει το συ­

γκρότημα των θόλων του Ταρσανά και προφα­

νώς πρόκειται για ασφαλή αποθηκευτικό χώρο,

την «αποθήκη του Ταρσανά», για φύλαξη εξαρ­

τημάτων και ειδικών προμηθειών, απαραίτη­

των για τη ναυπηγική τέχνη.

Στον Heredia αποδίδεται, βάσει των σωζό­

μενων οικοσήμων, η κατασκευή δύο υψηλόκορ-

μων π ύ ρ γ ω ν 3 0 (πίν. 298, Π), η ανακατασκευή

του κυρίως τείχους με την πύλη, κατά την

οποία τροποποιήθηκε η αρχική χάραξη του βυ­

ζαντινού τείχους και του προτειχίσματος, προ­

κειμένου να ενταχθεί το συγκρότημα των μεγά­

λων θόλων π ο υ προαναφέραμε, τ ι ς γωνίες του

οποίου ενισχύουν οι πύργοι.

Στην ίδια οικοδομική φάση ανάγονται:

α) Η κατασκευή της πύλης του Ταρσανά 3 1 , οι

δύο πύργοι της οποίας καθαιρέθηκαν το 1909

και έφεραν τα οικόσημα του Heredia (1376-

1396) και του αμιράλη Domenico d'Allemagna,

μαζί με τους μεταγενέστερους μεγάλους μαγί-

στρους Pierre d'Aubusson (1476-1503) και

Philippe Villiers de l'Isle-Adam (1521-1523), οι

οποίοι π ρ ο φ α ν ώ ς επισκεύασαν τους πύργους

στα τέλη του 15ου αιώνα και στις αρχές του

16ου (πίν. 298, 299β).

β) Το τμήμα του θαλασσινού τείχους στα βό­

ρεια της Παναγιάς του Κάστρου, το οποίο πα­

ρασύρθηκε κατά τον κατακλυσμό του 1476 και

ανακατασκευάστηκε α π ό τον μεγάλο μάγιστρο

D'Aubusson".

γ) Το κυρίως τείχος στα βόρεια του βυζαντι­

νού «φρουρίου», στα δυτικά των πύργων του

Heredia, και ο πρώιμος πύργος στη θέση του

πύργου του αποστόλου Πέτρου, π ο υ έλεγχε την

πρόσβαση π ρ ο ς τον μυχό του λιμένα του Μαν-

δρακίου. Σημαντικά υπολείμματα της πρώιμης

αυτής οικοδομικής φάσης του πύργου, καθώς

και παραστάδα παλιάς ιπποτικής πύλης στη

28. Α. Gabriel, ό.π. (σημ. 2). σ. 10-11. 29. Κ. Μανούσου-Ντέλλα. ό.π. (σημ. 4). σ. 38. 30. Α. Gabriel, ό.π. (σημ. 2). σ. 74. .31. Α. Gabriel, ό.π. (σημ. 2). σ. 69. 32. Α. Τσοπανάκης. «Στο περιθώριο του κατακλυσμού του

1476». Ροδωνία 2 (1994), σ. 551-559.

βάση του μεταγενέστερου «antemurale»" (πίν.

298, Α), π ο υ προστάτευε την είσοδο προς τον

μυχό του λιμένα του Μανδρακίου και καταργή­

θηκε, με την κατασκευή του προμαχώνα του

αποστόλου Πέτρου επί μεγάλου μαγίστρου

Zacosta (1461-1467), αποκαλύφθηκαν κατά τη

διάρκεια ερευνητικών εργασιών στην περιοχή

τον χειμώνα του 200234.

Προφανώς, η οργανωμένη αυτή παρέμβαση

της εποχής του Heredia ακολούθησε κάποια ση­

μαντική καταστροφή του βυζαντινού «φρουρί­

ου» στην περιοχή, ίσως κατά τον σεισμό π ο υ

επιδείνωσε τη μεγάλη οικονομική και γενικότε­

ρη κρίση του Τάγματος μετά το 1345 και, όπως

αναφέρεται στις πηγές3 5, το 1366 «ισοπέδωσε

όλο το μοναστήρι της Ρόδου».

Ακολούθησε η ένταξη του μόλου του Naillac

στην οχυρωμένη ζώνη 3 6 με την κατασκευή του

επιβλητικού κύριου πύργου της οχύρωσης των

λιμανιών α π ό τον μεγάλο μάγιστρο Philibert de

Naillac (1396-1421) και τη σύνδεση του με την

π α λ ι ά οχύρωση α π ό τον μεγάλο μάγιστρο

Antoni Fluvian (1421-1437), στον οποίο αποδί­

δεται και η κατασκευή της πρώιμης πύλης π ο υ

ένωνε το εμπορικό λιμάνι με τον μόλο του αγί­

ου Νικολάου (πίν. 298, Β, και 300). Δυστυχώς,

στο σημείο αυτό τεκμηριώνονται μεγάλες κατα-

33. G. Sommi Picenardi, Itinaire d'un chevalier de St. Jean de

Jerusalem dans I'île de Rhodes. 1900, σ. 56.

34. Η ανασκαφική έρευνα προχώρησε με ευθύνη της 4ης

Ε.Β.Α., οτο πλαίσιο του έργου «Αποκατάσταση - ανά­

δειξη των μεσαιωνικών οχυρώσεων της πόλης της Ρό­

δου», με υπεύθυνες αρχαιολόγους τις A.M. Κάσδαγλη

και Ν. Ψαρολογάκη.

35. A. Luttrell, «Earthquakes in the Dodecanese: 1309-1513».

Natural Disasters in the Ottoman Empire. Ρέθυμνο 1997.

σ. 145.

36. A. Gabriel, ό.π. (σημ. 2). σ. 78-90.

37. Α. Gabriel, ό.π. (σημ. 2), σ. 79.

38. Α. Gabriel, ό.π. (σημ. 2). σ. 78-90. και Κ. Μανούσου-

Ντέλλα. ό.π. (σημ. 9).

39. Οι επισκευές και ανακατασκευές της περιόδου αυτής

φέρουν τα οικόσημα τωον μεγάλων μαγίστρων Milly και

Zacosta. Πιθανότατα, το οικόσημο που σώζεται σε κακή

κατάσταση στον πρώιμο προμαχώνα του αποστόλου

Παύλου είναι του μεγάλου μαγίστρου Milly. ενώ το

πρόσφατα καθαρισμένο οικόσημο οτο αντίστοιχο ση­

μείο του προμαχώνα του αποστόλου Πέτρου, παρότι εί­

ναι κατασκευασμένο από ένθετα μάρμαρα και μπορεί

στροφές των οχυρώσεων 3 7 α π ό το πυροβολικό

των Αράβων κατά την πολιορκία του 1444,

π ρ ι ν την οχύρωση του μόλου του αγίου Νικο­

λάου 3 8 .

Εκτεταμένες ανακατασκευές και ενισχύσεις

του ασθενούς τείχους του Heredia (πάχους μό­

λις 1,90 μ.), καθώς και του βυζαντινού προτει-

χίσματος, π ο υ διατηρήθηκε σε όλη τη βόρεια

πλευρά του «φρουρίου», έγιναν κυρίως α π ό

τους μεγάλους μαγίστρους Milly (1454-1461)

και Zacosta (1461-1467)39. Τα πρόσθετα οχυρω­

ματικά έργα π ο υ κατασκευάστηκαν κατά την

περίοδο αυτή για την προωθημένη κάλυψη των

οχυρών φέρουν τη σφραγίδα του μεγάλου μαγί­

στρου Orsini (1467-1476)40. Τέλος, ο μεγάλος

μάγιστρος D'Aubusson ολοκλήρωσε το 1478 τα

έργα ενίσχυσης και αναδιοργάνωσης του οχυ­

ρωματικού συμπλέγματος του οπλοστασίου και

μέχρι το παλάτι του μεγάλου μαγίστρου 4 1.

Κατά την περίοδο αυτή α) ανακατασκευά­

στηκε ο π ύ ρ γ ο ς του αποστόλου Παύλου και

ενισχύθηκαν ιδιαίτερα οι οχυρώσεις της περιο­

χής του π ρ ο μ α χ ώ ν α άυτου 4 2, ο οποίος κάλυπτε

α π ό τα νότια τον μόλο του αγίου Νικολάου και

πιθανότατα και την πρόσβαση α π ό το εσωτερι­

κό της πόλης π ρ ο ς αυτόν, και β) ενισχύθηκαν οι

οχυρώσεις του συμπλέγματος του παλατιού

να θεωρηθεί μεταβατικό, είναι του μεγάλου μαγίστρου

Zacosta. όπως και αυτό του ημικυκλικού πύργου με το

ανάγλυφο του αποστόλου Πέτρου. Και η δεύτερη οικο­

δομική φάση της «αποθήκης του Ταρσανά», που φέρει

το οικόσημο του μεγάλου μαγίστρου Milly. ανάγεται

στην ανακατασκευή και την ενίσχυση των βόρειων τει­

χών του οπλοστασίου.

40. Οικόσημα του Orsini είναι τοποθετημένα στα δυτικά του

επιχωμένου τμήματος, που ενίσχυσε το αντίκρημνό της

τάφρου μεταξύ των προμαχώνων του αποστόλου Παύ­

λου και αποστόλου Πέτρου και στην πύλη που ανοιγό­

ταν στο ανατολικό του άκρο. καθώς και στη νότια όψη

της «αποθήκης του Ταρσανά».

41. Α. Gabriel, ό.π. (σημ. 2). Piéces justificatives V, VI, VII. VIII, Χ. σ. 146-148.

42. Α. Gabriel, ό.π. (σημ. 2), σ. 70-72. Ο ημικυκλικός πύργος

του αποστόλου Παύλου έχει ανακατασκευαστεί από τον

μεγάλο μάγιστρο D'Aubusson, του οποίου φέρει το οι­

κόσημο. Την ίδια χρονική στιγμή έγιναν εργασίες ενί­

σχυσης των τειχών και, πιθανότατα, αναδιάταξης των

πυλών στην περιοχή.

του μεγάλου μαγίστρου και ο προμαχώνας στα

βόρεια του 4 3. Στη φάση αυτή προστέθηκε κλει­

στή στοά (πυροβολείο) κατά μήκος της ανατο­

λικής του πλευράς και μέχρι τον γωνιακό βο­

ρειοανατολικό πύργο, προκείμενου» να εξασφα­

λιστεί η κάλυψη με πυρά του πρόσφατα κατα­

σκευασμένου φρουρίου του αγίου Νικολάου,

π ο υ δ ικαίως αποτελούσε, το «κλειδί για την

άμυνα της πόλης»4 4.

Ανεξιχνίαστη παραμένει π ά ν τ ω ς μέχρι σή­

μερα η διάταξη της π α λ ι ά ς πύλης π ο υ αναφέρε­

ται στα κείμενα ως «πύλη του αγίου Νικολάου»

και καταργήθηκε α π ό τον μεγάλο μάγιστρο

D'Aubusson το 150145. Το πιθανότερο είναι να

σχετίζεται με το άνοιγμα π ο υ υπήρχε στη θέση

της ιταλικής πύλης της Ελευθερίας, ό π ω ς τεκ­

μηριώνεται α π ό φωτογραφία του αρχείου του

G. Gerola4 6 (πίν. 301α). και είχε εξαφανιστεί

λόγω της επίχωσης του προτειχίσματος για πε-

ραιτέρω ενίσχυση της βόρειας οχυρωματικής

γραμμής μετά την κατάργηση της. Στην πορεία

της πρόσβασης προς τον μόλο του αγίου Νικο­

λάου εξάλλου εντάσσεται και η προσθήκη της

σήμερα φραγμένης πύλης με το οικόσημο του

μεγάλου μαγίστρου Orsini (πίν. 301 β), π ο υ δια­

σταυρώνεται με τη νεότερη της πύλη του προ­

μαχώνα του αποστόλου Παύλου.

Είναι σαφές ότι την έρευνα στο μέλλον θα

απασχολήσουν σημαντικά ζητήματα και κυρίως

το πρόβλημα της χρονολόγησης και της έκτασης

των διαδοχικών περιβόλων της Ρόδου μετά τη

σταδιακή κατάργηση της υστεροβυζαντινής

οχύρωσης της «Χώρας». Ή δ η έχει γίνει ένας γε­

νικότερος προγραμματισμός, με επισήμανση

43. Α. Gabriel, ό.π. (σημ. 2). σ. 77. 44. Ούλρικ Σκοούρδα - Γουλιέλμου Καουρσέν. Εξιστόρη­

ση της πολιορκίας της πόλεως Ρόδου, Όσενσε 1982. όπου περιγράφεται με τρόπο γλαφυρό ο σημαντικός ρό­λος που διαδραμάτισε το φρούριο και η ευρύτερη πε­ριοχή του Μανδρακίου κατά την πρώτη πολιορκία των Οθωμανών το 1480-81.

45. G. Sommi Picenardi. ό.π. (σημ. 33). σ. 55. 46. Κ. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 4). σ. 38. 47. Κ. Μανούσου-Ντέλλα. ό.π. (σημ. 10). σ. 37-41. 48. Κ. Μανούσου-Ντέλλα. ό.π. (σημ. 10). σ. 34-35. 49. ΥΠ.ΠΟ.. 4η Ε.Β.Α., Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε., Ανοιχτές Ημέρες «Η

ιστορία μιας ανασκαφής: Από τον αρχικό σχεδιασμό

των «θέσεων κλειδιών» της έρευνας για το σύ­

νολο του οχυρωματικού μνημείου. Στα σημεία

αυτά προβλέπεται να προχωρήσουν διερευνητι­

κές εργασίες, οι οποίες προγραμματίζονται πα­

ράλληλα με τα έργα αποκατάστασης.

Ο συνδυασμός των επιτόπου σωζόμενων

στοιχείων με τα διατιθέμενα για την εποχή έγ­

γραφα, α π ό τις αρχειακές πηγές του Τάγματος

κυρίως, αναμένεται να διαφωτίσει τα σκοτεινά

σημεία της αρχικής χωροθέτησης της πύλης της

Ακαντιάς του τέλους του 14ου α ι ώ ν α " και της

αρχικής πορείας του τείχους του μπούργκου σε

σχέση με την π α λ ι ά πύλη του μόλου 4 8 και το

μόλο των Μύλων 4 9 (πίν. 302).

Στο σημείο αυτό διαπιστώθηκε πρόσφατα

μία ασθενής οχύρωση του 14ου αιώνα με πυρο­

βολείο, που προστάτευε την πύλη και το εσωτε­

ρικό του μόλου στο οποίο αυτή οδηγούσε. Το

ασθενές αυτό τείχος κάλυπτε τον κενό χ ώ ρ ο με­

ταξύ της πύλης και του ογκώδους ορθογωνίου

κτίσματος που προϋπήρχε της οχύρωσης στην

απόληξη της κεντρικής δημόσιας οδού («via

circa mare») προς τ' ανατολικά και σε επαφή με

τον μόλο των Μύλων, στην ευθεία των ανεμό­

μυλων (πίν. 303). Στα ερείπια του κτίσματος

αυτού, σε απροσδιόριστη ακόμη χρονική στιγ­

μή, π ο υ πρέπει να ερευνηθεί σε. σχέση με την

εξέλιξη της οχυρωματικής γραμμής στα ανατο­

λικά, οικοδομήθηκαν μικρή γοτθική εκκλησία

και μοναστήρι5 0.

Πρέπει εδώ να επισημανθεί ότι, κατά την

πλήρη αναδιοργάνωση της εβραϊκής συνοικίας,

μετά τη σχεδόν ολοσχερή καταστροφή της κατά

την πολιορκία του 1480, αναφέρεται 5 1 ότι ο με-

στην τελική παρουσίαση», Ρόδος 2002. 50. Γ. Ντέλλας. «Οι σταυροθολιακές εκκλησίες της μεσαιω­

νικής Ρόδου». στο Ρόδος 2.400χρόνια. Η πόλη της Ρό­δου από την ίδρυσή της μέχρι την κατάληψη από τους Τούρκους (1523). Πρακτικά, τόμ. Β . Αθήνα 2000. σ. 351-366. Κ. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 4). σ. 146-147. Είναι αξιοσημείωτο ότι η κόγχη της εκκλησίας αυτής προηγείται χρονικά της κατασκευής του κυρίως τεί­χους, το οποίο πιθανότατα ανάγεται στην εποχή του με­γάλου μαγίστρου Milly.

51. Ρ, Michelangelo Bacheca, II prodigio Mariano nell'assedio di Rodi del I480 in due documenti pontifici inediti. Assisi 1954.σ. 16-17.

γάλος μάγιστρος D'Aubusson κατασκεύασε δύο

εκκλησίες στη βάση των τειχών, «στο σημείο

π ο υ έγινε το θαύμα της αποχώρησης των επιτι­

θέμενων Οθωμανών, ακριβώς μπροστά στη Συ­

ναγωγή». Τα ερείπια της παλιάς αυτής Συναγω­

γής5 2 διατηρήθηκαν εις ανάμνηση του γεγονότος

και στη θέση αυτή οικοδομήθηκε ένα μικρό δια­

κοσμητικό παρεκκλήσι5 3. Ο μεγάλος μάγιστρος

παραχώρησε οικόπεδο για οικοδόμηση μιας

νέας Συναγωγής 5 4 .

Ο συνδυασμός των στοιχείων α π ό τη μέχρι

τώρα πορεία της έρευνας στα δ ιάφορα σημεία

των οχυρώσεων της ιπποτικής πόλης οδηγεί

στη διαπίστωση της ύπαρξης μιας σημαντικής

πρώιμης οικοδομικής φάσης μεταξύ του βυζα­

ντινού οχυρωματικού περιβόλου και των «νέων

τειχών», π ο υ ολοκληρώθηκαν το 1457 επί μεγά­

λου μαγίστρου Milly, «πρωτομαστορεύοντος

Μανουήλ Κουντή», όπως μαρτυρεί η περίφημη

εντειχισμενη επιγραφή 5 5 .

Ή δ η έχουν επισημανθεί σημαντικά υπολείμ­

ματα παλαιότερων ασθενών οχυρωματικών κα­

τασκευών σε δ ιάφορα σημεία του οχυρωματι­

κού περιβόλου της εβραϊκής συνοικίας, ενσω­

ματωμένα στις κατασκευές του 15ου αιώνα.

Πιο συγκεκριμένα, τμήματα του ασθενέστερου

τείχους του 14ου αι. έχουν επισημανθεί στα

ανατολικά της πύλης του μόλου ή της αγίας Αι­

κατερίνης, κατά μήκος του σκέλους του κυρίως

τείχους, π ο υ βλέπει π ρ ο ς το λιμάνι της Ακα-

ντιάς 5 6 και στην ενισχυμένη γωνία π ο υ σχηματί­

ζει το τείχος πίσω α π ό το πρόχωμα της Ακα-

ντιάς, στην περιοχή της ανώνυμης εκκλησίας

της οδού Κισθινίου 5 7, καθώς και στο προτείχι-

σμα στα βορειοανατολικά του προμαχώνα του

Carretto (πίν. 304).

Ανάλογα στοιχεία προκύπτουν α π ό αρχεια­

κές πηγές του Τάγματος 5 8 , π ο υ αναφέρονται στη

δυτική πλευρά της επέκτασης του μπούργκου

της πόλης της Ρόδου.

Προσεκτικότερη εξέταση και διερεύνηση

των οχυρωματικών κατασκευών στο εσωτερικό

του π ρ ο μ α χ ώ ν α και της πύλης του αγίου Γεωρ­

γίου, στην πύλη του αγίου Αντωνίου και τ ις

οχυρώσεις π ο υ την περιβάλλουν και σε σχέση

με την εκκλησία5 9, πιθανότατα του αγίου Σώ-

52. Ζ. Τσιρπανλής, Ανέκδοτα έγγραφα για τη Ρόδο και τις

νότιες Σποράδες από το αρχείο των Ιωαννιτών ιππο­

τών (1421-1453). Ρόδος 1995, όπου στο έγγραφο αρ. 9

της σελ. 232 αναφέρεται ότι το 1422-1423 οι Εβραίοι

της άνω εβραϊκής συνοικίας επέστρεψαν εκεί που ήταν

πρώτα, ξανάφτιαξαν τα σπίτια τους και διόρθωσαν τη

Συναγωγή τους στις ίδιες διαστάσεις ακριβώς που είχε

και πριν.

5.3. Πιθανώς πρόκειται για το μικρό παρεκκλήσι που βρί­

σκεται στο εσωτερικό του παλαιού ορθογώνιου κτίσμα­

τος της γωνίας της οχύρωσης, το οποίο, στην περίπτω­

ση αυτή, θα έπρεπε να ήταν η Συναγωγή της πανάρχαι­

ας κοινότητας Ρωμανιωτών Εβραίων, που, από τη ρω­

μαϊκή περίοδο μέχρι τον 14ο αι., κατοικούσε εκτός των

τειχών της πόλης της Ρόδου. Ο προσανατολισμός και η

θέση του κτιρίου κοντά στη θάλασσα και τον μόλο των

εμπορικών συναλλαγών συμβαδίζουν με αυτή τη χρήση.

54. Τότε οικοδομήθηκε η νεότερη Συναγωγή της Ανω

Εβραϊκής συνοικίας, γνωστή ως «Kahal-Gadol», η

οποία καταστράφηκε κατά τους βομβαρδισμούς του Β'

Παγκοσμίου Πολέμου.

55. A.M. Κάσδαγλη - Κ. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 6),

σ. .335. σημ. 20.

56. Παλαιότερης φάσης ασθενής Οχύρωση ή προτείχισμα με

χαμηλές επάλξεις, ενσωματωμένες στην εσωτερική

πλευρά του κυρίως τείχους του 15ου αι., που φέρει το

οικόσημο του μ.μ. J. de Milly (1454-1461). είναι ορατή

στην αυλή της πρόσφατα αποκατεστημένης οικίας, ιδιο­

κτησίας Σπ. Στάικου στην οδό Κισθινίου.

57. Κ. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 4). σ. 148-149.

58. A, Luttrell The town of Rhodes: 1306-1356. Ρόδος 2003.

σ. 131. όπου αναφέρεται ότι το Μάρτιο του 1382 ο με­

γάλος μάγιστρος επιβεβαίωσε σε έναν ιππότη την ιδιο­

κτησία ενός αγροτεμαχίου: «δίπλα στην πύλη που οδη­

γεί στον Αγιο Στέφανο. Στα ανατολικά του ήταν το τεί­

χος της πόλης, στα βόρεια ο δρόμος που οδηγεί στον

Αγιο Στέφανο, στα δυτικά άλλος δρόμος και στα νότια

ο δρόμος που οδηγεί στον Αγιο Φλώρο». Λίγες μέρες

αργότερα ο μέγας μάγιστρος ανακαλεί τη δωρεά, επειδή

το αγροτεμάχιο ανήκε σε κάποιους Έλληνες «την εποχή

της κατασκευής του τείχους των προαστίων της πόλης»,

και επαναλαμβάνει ότι ευρίσκεται «δίπλα στα τείχη των

προαστίων και στην πύλη του αγίου Στεφάνου».

59. Ήδη προχωρεί ανασκαφική έρευνα σε σχέση με την εκ­

κλησία και τις συνθήκες διατήρησης της σε επαφή με το

τείχος του 15ου αι., το οποίο έχει διαμορφωθεί ειδικά

σε ελαφρά υποχώρηση, καθώς και της σχέσης της με τα

υπολείμματα του αρχαίου υδρευτικού δικτύου, που δια­

τηρείται στην περιοχή αυτή των οχυρώσεων και έχει

πρόσβαση από τη μεσαιωνική τάφρο. Υπεύθυνες για την

ανασκαφή είναι οι αρχαιολόγοι της 4ης Ε.Β.Α. A.M.

Κάσδαγλη και Χρ. Σακελλάκου.

του(;)6 0, π ο υ πρόσφατα αποκαλύφθηκε στο εσω­

τερικό της επίχωσης (terre-plein) του τομέα της

Ωβέρνης (πίν. 291, Ε), είναι δυνατόν να οδηγή­

σει σε συγκεκριμένα συμπεράσματα.

Η ιπποτική αυτή οικοδομική φάση του (β'

μισού του 14ου αιώνα έχει διαφύγει εντελώς

της προσοχής του Gabriel και η ολοκλήρωση

της τεκμηρίωσης και της γραφικής αποκατά­

στασης της σε όλη την έκταση του οχυρωματι­

κού συνόλου αναμένεται να αποτελέσει το νέο

στοιχείο της σύγχρονης έρευνας για τις μεσαιω­

νικές οχυρώσεις της Ρόδου.

The Early Medieval Fortifications of the town of Rhodes

Katerina Manoussou-Della

The medieval fortifications of the town of Rhodes have been the subject of serious scholarly

research in the early 20th century, during the transition from the Turkish to the Italian Occupation,

dominated by the monumental work of A. Gabriel La cité de Rhodes: the first volume of this work deals

with topography and military architecture. Based on two years of research in situ (after 1911) and

published in 1921, it is remarkably complete, in spite of the unfavourable conditions and objective

difficulties in accessing most areas of the monumental complex described in its introduction.

It is worth noting that, despite extensive restoration by the army during the Italian Occupation and

specially trained teams of Greek workers following the annexation of the Dodecanese by Greece, only

a few articles on special topics referring to the fortifications were published until 1985. while all studies

for almost 70 years relied on the drawings by A. Gabriel.

In the early '90s, a new boost was given to research by the introduction of new approaches which

regarded architectural documentation and studies of the history of monumental structures as crucial for

the formulation of proposals on consolidation and restoration. Initial research assumptions or

"scenarios" are based on the thorough knowledge of the archaeological matrix (the Hellenistic and

Byzantine town), as well as the processes which transformed the fortifications from the 14th to the I5th

century and, more importantly, from the late 15th to the early 16th century, when the spread of

artillery led to a complete reorganization of the enceinte.

In cases such as the systematic excavation along the south walls of the early Byzantine "fortress",

the later "Collachio" of the Hospitaller town, the comprehensive approach to the urban development

of the area also determined the course of archaeological research.

The large excavation programme of the Collachio was carried out mainly after 1985. extending

from the Grand Master's Palace and the archaeological site on Panaitiou St. to the Byzantine marine

gate and its D' Aubusson successor. After 1993, restoration of a private house on Ipparchou St.

revealed important 14th century architectural remnants and investigation in the ground floor of the

Hospitaller Inn of Spain in 1999; this research led to the urban scale plotting of the early Hospitaller

fortification dividing the Collachio. This weak "wall" (about 0.7 metres thick), running from North to

South, is clearly mentioned in the description of the Hospitaller capital of the 1420 Buondelmonti

60. Ζ. Τσιρπανλής, ό.π. (σημ. 15). σ. 234. έγγραφο αρ. 10.

Στις 10 Φεβρουαρίου 1423, οπότε παραχωρούνται στο

ορθόδοξο παπα-Γιώργη Ζωνά, αναφέρεται ότι υπήρχαν

δύο εκκλησίες κοντά στην πύλη του αγίου Γεώργίου. της

αγίας Μαργαρίτας και του αγίου Σώζου ή Σώζοντος.

manuscript. It had most likely become obsolete by the time the urban grid was reorganised after the

destruction caused by the siege and violent earthquake of 1480/81. Along the axis of Ippoton St. stood

a gate. A relic of this survives in the arch still spanning the street between the Inns of Spain and

Provence; while the form of the small early tower on Ipparchou St. projecting east and flanking the

gate with cruciform arrowslit is typical.

Large-scale exploration was also carried out in various parts of the Hospitaller enceinte,

coordinated to match and assist the progress of restoration. The eastern part of the bastion of Saint

John was a case in point. The architectural documentation and the study of its development was

complemented by excavations within the wider area of the bastion and led to completely original

conclusions concerning the evolution of the fortifications of Rhodes, far beyond Gabriel's work.

The resulting reorganization of ideas has continued after 1993 to this day, and determined scholarly

approach to the fortifications, at the level of their general layout and in studies involving the structural

development of particular strongpoints. Partial removal of the fill from the massive terre-plein of the

outer bastion ("barbacane") of Saint George (Tongue of Auvergne), took place in 1995-1997: the fill

between two radial consolidation revetments inside the bastion was completely removed, was dictated

by architectural observation which compared a blocked inner opening to other similar constructions,

thus leading to the discovery of the early disposition of the gate and bridge of Saint George and its

enhancement during rehabilitation work on the strongpoint. A general plan identifying key areas for

research throughout the fortifications has already been assembled. The investigations planned alongside

restoration work is expected to give definite answers to problems of dating and the extent of the

successive defensive enclosures of the town

Correlation of architectural remains in situ with contemporary documents, mainly found in the

archives of the Order, is expected to illuminate obscure points regarding the location of the "old Gate

of Akandia" and the early layout of the walls of the Borgo (lower town) in relation to the Gate of the

Windmills, as well as the location of the pre-1440 tower which overlooked the harbour 'previously

called the tower of the Old Hospital and now tower before the public lavatories', which most likely

collapsed in the earthquake of 1481.

Evidence assembled from the progress of research so far in various points along the fortifications

of the Hospitaller town points to the existence of an important early construction phase fitting

between the Byzantine enceinte and the "new walls" completed in 1457 by grand master J. de Milly

"under the supervision of master-mason Manuel Kountis" as stated in the celebrated inscription

mounted on the fortifications. This Hospitaller phase of the second half of the 14th century had

completely escaped the attention of A. Gabriel; it is expected that its comprehensive plotting and

documentation with become the new tool of modern research on the medieval defences of Rhodes.