1

Ñóäàëãààíû àæèë Ýìõýòãýë #6

© 2004 Ìîíãîëáàíê

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÍÈÉÃÝÌ, ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ, ÁÀÍÊ ÑÀÍÕ¯¯ÃÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ ÕªÃÆÈË, ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ

ÒÀËÀÀÐÕÈ Ò¯¯ÂÝÐ ÑÓÄÀËÃÀÀ

Í.ÀÌÀÐ, Ì.ÁÎËÎÐ, Ã.ÀÐÈÓÍÕÈØÈÃ, Í.ÁÀÒÑÀÉÕÀÍ

1. Îðøèë

Ìîíãîëáàíêíû ̺íãºíèé áîäëîãî, ñóäàëãààíû ãàçàð ÌÓÈÑ-èéí

Ñîöèîëîãèéí òýíõèìòýé õàìòðàí Ìîíãîë Óëñûí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ºíººãèéí áàéäàë, áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð îëîí íèéòèéí äóíä 2003 îíû 6-ð ñàðä ñàíàë àñóóëãà ÿâóóëæ, ºìíºõ îíû (2002) ìºí ¿åèéíõýýñ õý𠺺ð÷ëºãäñºíèéã õàðüöóóëàí ä¿í øèíæèëãýý õèéæ òà á¿õýíä òîëèëóóëæ áàéíà. Ýíý æèëèéí ñóäàëãààíû àæëûí îíöëîã áîë ºìíºõ îíû ñóóðü äýýð òóëãóóðëàí èðãýäèéí ñàíàë áîäîë ºíãºðñºí îíûõîîñ õý𠺺ð÷ëºãäñºíèéã õàðóóëàõûí çýðýãöýý ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýäèéã àéìàã õîò, íàñ, õ¿éñ, áîëîâñðîëûí ò¿âøèí, àæèë ýðõëýëò, íàìûí ãèø¿¿í÷ëýëèéí áàéäëààð íü àíãèëàí òóñ á¿ðýýð íü òàéëáàð õèéñýíä îðøèíî.

Òàéëàíò îíû 10 äóãààð ñàðûí áàéäëààð ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéí (Ì2)

õýìæýý 623.4 òýðáóì òºãðºã; èíôëÿöèéí ò¿âøèí îíû ýõíýýñ 2.3 õóâü, ñ¿¿ëèéí 12 ñàðûí áàéäëààð 5.6 õóâü; ýäèéí çàñàãò îðóóëæ áóé ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí (áàíê áîëîí áàíê áóñ ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóä) çýýëæ¿¿ëýëòèéí õýìæýý 430.0 îð÷èì òýðáóì òºãðºã; èðãýäèéí õàäãàëàìæèéí õýìæýý 318.3 òýðáóì òºãðºã; óëñûí íýãäñýí òºñâèéí àëäàãäàë 33.8 òýðáóì òºãðºã; óëñûí ãàäààä öýâýð àëáàí íººö 268.9 ñàÿ àìåðèê äîëëàð; ãàäààä õóäàëäààíû àëäàãäàë 208.7 ñàÿ àìåðèê äîëëàð áàéíà. Äýýðõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã 2002 îíû 10 äóãààð ñàðûí òîîí ìýäýýòýé õàðüöóóëáàë ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéí õýìæýý 41.8 õóâü, èðãýäèéí õàäãàëàìæèéí õýìæýý 71.7 õóâü, ãàäààä õóäàëäààíû àëäàãäàë 52.1 õóâèàð òóñ á¿ð ºñ÷ýý.

Îëîí óëñûí ñòàòèñòèêèéí ëàâëàõóóä äýýð ãàðñàí òîîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ

õàðàõàä: 1998 îíû áàéäëààð Ìîíãîë óëñûí õ¿í àìûí 35.6 õóâü íü ÿäóóðëûí ò¿âøèíä (Key indicators 2002, ADB); Õ¿íèé õºãæëèéí ò¿âøèíã õàðóóëñàí èíäåêñ 2000 îíû áàéäëààð 0.655, ò¿¿íèé çýðýãëýëýýð äýëõèéí 173 óëñóóäûí 113-ò (Human development report 2002, UNDP); 2002 îíû ÄÍÁ-èé ºñºëò 3.9 õóâü, õýìæýý íü îíû ¿íýýð 1094.5 ñàÿ àì. äîëëàð, íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-èé õýìæýý 443.1 àì. äîëëàð; òºñâèéí àëäàãäàë ÄÍÁ-èé 5.7 õóâü; ãàäààä õóäàëäààíû àëäàãäàë ÄÍÁ-èé 15.2 õóâü; ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò 63.0 ñàÿ àì. äîëëàð (2002); ãàäààä ºðèéí õýìæýý 2002 îíû ýöñèéí áàéäëààð 848.2 ñàÿ àì. äîëëàðò õ¿ð÷ ÄÍÁ-èé 80.7 õóâèéã ýçýëæ áàéíà.

2

Ýíý ñóäàëãààíû àæëûã àíõ 2002 îíä çîõèîí áàéãóóëñàí áºãººä çîõèõ ¿ð ä¿íãýý ºã÷ îëîí íèéòýä õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð öàöàãäàí òàíèëöóóëàãäñàí áîëíî. Ýíý æèëèéí õóâüä àñóóëòóóä íü àðàé îíîâ÷òîé áîëîõûí çýðýãöýý ºíãºðñºí îíûõòîé õàðüöóóëàõ áîëîìæòîé áîëëîî. Ìàíàé óëñûí õóâüä çàõ çýýëèéí ñèñòåìä øèëæèí îðñíîîñ õîéø îëîí øèíý äýâøèëòýò àìæèëòóóä ãàð÷ áàéãàà õýäèé ÷ õ¿í àìûí ÿäóóðàë áóóðàõã¿é áàéãàà, áîäèò îðëîãî áàãà, òºñâèéí àëäàãäàë îëèãòîé áóóðàõã¿é, ÄÍÁ-èé ºñºëò ñóë, ãàäààä ºðèéí õýìæýý ºíäºð áàéãàà íü ñýòãýë çîâîîñîí àñóóäàë õýâýýð áàéíà. Äýýð äóðüäñàí îëîëò àìæèëò áîëîí õ¿íäðýë áýðõøýýë¿¿äèéí òàëààð èðãýäèéí ñàíàë áîäëûã ñîíñîõ íü öààøèä îëîëòîî ÿàæ áàòàòãàõ, áýðõøýýë¿¿äèéã õýðõýí øèéäâýðëýõýä òóñ äºõºì áîëíî ãýäýãò ýðãýëçýõã¿é áàéíà. Èéìýýñ Ìîíãîëáàíêíû óäèðäëàãûí ç¿ãýýñ íèéãýì ýäèéí çàñãèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóäààð èðãýäèéí äóíä ñàíàë àñóóëãà ÿâóóëæ, íýãòãýí ä¿ãíýí, öààøäûí áîäëîãûí áîëîí àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé ¿éë àæèëëàãààíäàà àøèãëàõààð øèéäâýðëýæ áàéíà.

2. Ñóäàëãààíû àæëûí ¿íäñýí çîðèëò

2.1. Ñóäàëãààíû àæëûí çîðèëãî Ñóäàëãààíû àæëûí çîðèëãî íü Ìîíãîë óëñûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí

åðºíõèé áàéäàë, ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò, çýýë òóñëàìæèéí àøèãëàëò, òàòâàðûí òîãòîëöîî áîëîí à÷ààëàë, áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí õºãæèë, ò¿¿íýýñ õàäãàëàìæ, çýýëèéí òàëààð æèðèéí èðãýäèéí äóíä òîâ÷ ñàíàë àñóóëãà ÿâóóëæ íýãòãýí ä¿ãíýæ ºìíºõ îíû ìºí ¿åèéíõòýé õàðüöóóëàõûí çýðýãöýý òºñâèéí áîäëîãî, ãààëèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà, ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñãèéí õàìãèéí ãîë ñàëáàðûí íýã õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûã ÿàæ õºãæ¿¿ëýõ òàë äýýð òîâ÷ àñóóëãà ÿâóóëñàí áîëíî. ̺í ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýäèéã íàñ, õ¿éñ, õàðúÿàëàë, áîëîâñðîë, àæèë ýðõëýëò, íàìûí ãèø¿¿í÷ëýëèéí áàéäëààð á¿ëýãëýí ä¿íã òóñ á¿ðýýð íü çàäëàí äýëãýð¿¿ëýõèéã çîðèëîî.

2.2. Ñóäàëãààíû àæëûí õàìðàõ õ¿ðýý, õóãàöàà

Ò¿¿âýð ñóäàëãààã ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñãèéí òîì òºâ¿¿ä áîëîí îðîí

íóòãèéí äèéëýíõèéã õàìðóóëàí 2003 îíû 6 äóãààð ñàðûí 4-íèé ºäðººñ 6 äóãààð ñàðûí 30-íû ºäºð õ¿ðòýë õóãàöààíä Óëààíáààòàð õîò, Äàðõàí-Óóë, Îðõîí, Àðõàíãàé, Áóëãàí, Ãîâü-Àëòàé, Äîðíîãîâü, Çàâõàí, ªâºðõàíãàé, ªìíºãîâü, Ñ¿õáààòàð, Ñýëýíãý, Óâñ, Õîâä, Õºâñãºë, Õýíòèé àéìãóóäàä ÿâóóëàâ. Ñàíàë àñóóëãûã òóñãàé áàòàëñàí óäèðäàìæèéí äàãóó ÌÓÈÑ-èéí ñîöèîëîãèéí òýíõèì, Ìîíãîëáàíê ãýñýí 2 áàãò õóâààãäàí äýýðõ õîò, àéìãóóäàä õèéæ ã¿éöýòãýëýý.

2.3. Ñóäàëãààíû àæëûí ìýäýýëëèéí ñàí

Ýíý æèëèéí ñóäàëãààíä íèéò 5281 èðãýä îðîëöñîí íü ºìíºõ îíûõîîñ 2404 õ¿íýýð èõ áóþó 45.5 õóâèàð ºññºí áàéíà. ¯¿íèé 15.1 õóâü íü Óëààíáààòàð õîòûí, 6 õóâü íü ªâºðõàíãàé, òóñ á¿ð 5.9 õóâü íü Áóëãàí, Ñ¿õáààòàð, Õîâä, Õýíòèé, òóñ á¿ð 5.8 õóâü íü Çàâõàí, Õºâñãºë, òóñ á¿ð 5.7 õóâü íü Ãîâü-Àëòàé, Óâñ, Äàðõàí-Óóë, Îðõîí, òóñ á¿ð 5.6 õóâü íü Àðõàíãàé, ªìíºãîâü, 4.5 õóâü íü Äîðíîãîâü àéìãóóäûí îðøèí ñóóã÷ íàð áàéâ. ¯¿íýýñ õàðàõàä ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí àéìãóóäààñ (Óëààíáààòàð õîòîîñ áóñàä) áàðàã æèãä àñóóëãà àâ÷ ÷àäñàí áàéíà. ªíãºðñºí îíä íèéò 11 õîò àéìãóóäààñ ñàíàë àñóóëãà àâ÷ áàéñàí áîë ýíý îíä 5 -ààð èõ áóþó 16 õîò, àéìãóóäààñ ñàíàë àñóóëãà àâ÷ õ¿ðýýãýý òýëæ ÷àäñàí áàéíà. Ò¿¿íèé çýðýãöýý àéìãèéí òºâ¿¿äýýñ àëñëàãäñàí çàðèì ñóìäààð ÿâæ ñóäàëãàà ÿâóóëñàí íü ýíý æèëèéí áàñ íýã îíöëîã áîëíî. Õ¿ñíýãò 1-ñ õàðàõàä Ìîíãîë óëñûí õ¿í àìûí

3

ãóðàâíû íýã ãàðóé íü îðøèí ñóóäàã íèéñëýë õîòîîñ õàìãèéí èõ, Äîðíîãîâü àéìãààñ õàìãèéí áàãà õàðèí áóñàä àéìãóóäûí õóâüä îéðîëöîî æèãä ò¿âøèíä îðîëöñîí áàéíà.

Õ¿ñíýãò 1. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí èðãýäèéí òîî, õîò àéìãóóäààð

Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí õîò, àéìãóóä

Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí èðãýäèéí òîî

Õóâèéí æèí %

Àðõàíãàé Áóëãàí Ãîâü-Àëòàé Äîðíîãîâü Çàâõàí ªâºðõàíãàé ªìíºãîâü Ñ¿õáààòàð Ñýëýíãý Óâñ Õîâä Õºâñãºë Õýíòèé Äàðõàí-Óóë Óëààíáààòàð Îðõîí

298309300237304318297309275299314308314299797303

5.6%5.9%5.7%4.5%5.8%6.0%5.6%5.9%5.2%5.7%5.9%5.8%5.9%5.7%

15.1%5.7%

Á¿ãä 5281 100%

Ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýäèéí 43.1 õóâü íü ýðýãòýé, 56.9 õóâü íü ýìýãòýé áàéñàí íü ºìíºõ îíûõîîñ ýìýãòýé÷¿¿äèéí òîî 3.6 íýãæýýð ºñ÷ýý. Íàñíû áàéäëààð íü àâ÷ ¿çâýë 17.9 õóâü íü 25-ààñ äîîø, 29.1 õóâü íü 25-34, 28.9 õóâü íü 35-44, 17.2 õóâü íü 45-54, 5.2 õóâü íü 55-64, 1.6 õóâü íü 65-ààñ äýýø ãýñýí íàñíû àíãèëàëä õàìðàãäàæ áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä ñàíàë àñóóëãàä 25-44 íàñíû èðãýä èäýâõòýé îðîëöñîí áàéíà. ªíãºðñºí îíûõîîñ 55-64 íàñíûõíû èäýâõ (1.8 íýãæ) áóóðñàí áîë 45-54 íàñíûõíûõ (1.6 íýãæ) ºññºí áàéíà.

Áîëîâñðîëûí ò¿âøèíãýýð àíãèëâàë 13.1 õóâü íü á¿ðýí áóñ äóíä, 27.7 õóâü íü á¿ðýí äóíä, 18.2 õóâü íü òóñãàé äóíä, 40.9 õóâü íü äýýä áîëîâñðîëòîé áàéëàà. Äýýðõýýñ õàðàõàä äýýä áîëîâñðîëòîé èðãýä õàìãèéí èõ îðîëöîæ ñàíàë áîäëîî òóñãàñàí áàéíà. ªíãºðñºí îíòîé õàðüöóóëàõàä á¿ðýí äóíä (3.0 õóâèàð), òóñãàé äóíä (2.2 õóâèàð) áîëîâñðîëòîé èðãýäèéí èäýâõ ñóëàðñàí áîë äýýä áîëîâñðîëòîé èðãýäèéí èäýâõ (5.8 õóâèàð) äýýøèëñýí áàéíà.

Ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýäèéí 56.7 õóâü íü óëñûí áîëîí õóâèéí áàéãóóëëàãàä àæèëëàäàã, 20.3 õóâü íü õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõýëäýã, 15.9 õóâü íü àæèëã¿é ãýñýí àíãèëàëä áàãòàæ áàéíà. Óëñûí áîëîí õóâèéí áàéãóóëëàãàä àæèëëàäàã èðãýä ìààíü èë¿¿ èäýâõòýé îðîëöñîí íü ñàíàë àñóóëãûí ä¿íãýýñ õàðàãäàæ áàéíà. Õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõýëäýã, àæèëã¿é áîëîí áóñàä ãýñýí àíãèëàëä õàìðàãäñàí èðãýäèéí õóâèéí æèí ºíãºðñºí îíûõîîñ áóóðñàí áîë óëñûí áîëîí õóâèéí áàéãóóëëàãàä àæèëëàäàã èðãýäèéíõ ýðñ (9.7) ºñ÷ýý. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýäèéã íàìûí ãèø¿¿í÷ëýëýýð àíãèëáàë 26.1 õóâü íü ÌÀÕÍ-ûí, 15 õóâü íü Àðä÷èëñàí íàìûí, 26.7 õóâü áóñàä íàìûí ãèø¿¿ä, 32.1 õóâü íàì áóñ èðãýä áàéâ. Íàìûí õàðüÿàëàëã¿é èðãýä ñàíàë àñóóëãàä èë¿¿ èõ õàìðàãäñàí áàéíà.

4

Íèéòýä íü ä¿ãíýæ õýëýõýä ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíä äýýä áîëîâñðîëòîé, óëñûí áîëîí õóâèéí áàéãóóëëàãàä àæèëëàäàã, 25-45 íàñíû, ýìýãòýé, íàì áóñ èðãýä ò¿ëõ¿¿ îðîëöñîí áàéíà. Õ¿ñíýãò 2. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýäèéí òàëààðõè ìýäýýëýë

Õ¿éñ Íàñ Áîëîâñðîë Àæèë ýðõëýëò Íàìûí ãèø¿¿í÷ëýë

òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü òîî õóâü Òîî Õóâü

Õ¿éñ ýð ýì

2278 3003

43.1%56.9%

Íàñ 25 äîîø 25-34 35-44 45-54 55-64 65 äýýø

94515391526910277

84

17.9%29.1%28.9%17.2%5.2%1.6%

Áîëîâñðîë á¿ðýí áóñ äóíä á¿ðýí äóíä òóñãàé äóíä äýýä

6911465960

2162

13.1%27.7%18.2%40.9%

Àæèë ýðõëýëò

óëñûí õóâèéí ÕÕÝðõýëäýã àæèëã¿é áóñàä

1906 1088 1072 840 375

36.1% 20.6% 20.3% 15.9% 7.1%

Íàìûí ãèø¿¿í÷ëýë

ÌÀÕÍ Àðä÷èëñàí íàì Áóñàä Íàì áóñ

1379790

14101697

26.1%15.0%26.7%32.1%

Õàðèóëààã¿é 0 0.0% 0 0.0% 3 0.1% 0 0.0% 5 0.1%Íèéò 5281 100.0% 5281 100.0% 5281 100.0% 5281 100.0% 5281 100.0%

2.4. Ñóäàëãààíû àæëûí á¿òýö, àðãà÷ëàë

Ñóäàëãààíû àæèë íü îðøèë, ¿íäñýí çîðèëò, ¿ð ä¿í, ä¿ãíýëò ãýñýí ¿íäñýí

äºðâºí õýñãýýñ á¿ðäýõýýñ ãàäíà õàâñðàëò I-VII çýðãèéã àãóóëñàí áîëíî. Íýãä¿ãýýð õýñýã áóþó îðøèë õýñýãò Ìîíãîë óëñûí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí áàéäëûã òîâ÷ äóðüäñàí; õî¸ðäóãààð õýñýã áóþó ¿íäñýí õýñýãò ñóäàëãààíû àæëûí çîðèëãî, õàìðàõ õ¿ðýý, ìýäýýëëèéí ñàí, á¿òýö áîëîí àðãà÷ëàëûí òàëààð äýëãýðýíã¿é òàéëáàðëàñàí; ãóðàâäóãààð õýñýã áóþó ýíý àæëûí õàìãèéí ÷óõàë õýñýãò ñàíàë àñóóëãûí åðºíõèé ä¿íã íýãòãýí ºìíºõ îíòîé õàðüöóóëàí ä¿ãíýëýý. Èíãýõäýý ñàíàë àñóóëãàä òóñãàãäñàí 38 àñóóëòûã óòãà àãóóëãààð íü àíãèëàí 8 äýä á¿ëýã áîëãîæ, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí áîäèò áàéäàëòàé õàðüöóóëàí àñóóëò á¿ðýýð äýëãýðýíã¿é òàéëáàð ºãºâ. Òóõàéëáàë:

1. Ýäèéí çàñãèéí åðºíõèé àñóóäëóóä, 2. Íèéãìèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóä, 3. Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò, çýýë, òóñëàìæ, 4. Òàòâàðûí òàëààð, 5. Áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí òóëãàìäñàí àñóóäëóóä, 6. Õàäãàëàìæ, õóðèìòëàë, 7. Çýýëèéí òàëààð, 8. Áóñàä (òºñâèéí áîäëîãî, ãààëèéí ¿éë àæèëëàãàà, ÕÀÀ, ã.ì.).

ĺðºâä¿ãýýð õýñýã áóþó ñ¿¿ëèéí õýñýãò äýýð äóðäñàí 8 äýä á¿ëãèéã òóñ á¿ðýýð íü íýãòãýí ä¿ãíýæ, öààøèä àâàõ àðãà õýìæýý, ñóðãàìæóóäûí òàëààð ºã¿¿ëñýí áîëíî. Õàâñðàëò I-VI-ä ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí èðãýäèéã îðîí íóòãèéí õàðúÿàëàë, õ¿éñ, íàñ, áîëîâñðîëûí ò¿âøèí, àæèë ýðõëýëò, íàìûí ãèø¿¿í÷ëýëèéí áàéäëààð 6

5

õýñýãò á¿ëýãëýí, á¿ëýã òóñ á¿ðýýð íü òàéëáàðëàí ä¿ãíýëýý. Ñ¿¿ëèéí õàâñðàëòàíä (VII) èðãýäèéí õàðèóëòûã õ¿ñíýãòýíä òîîí ¿ç¿¿ëýëòýýð áîëîí õóâü÷ëàí òóñãàâ. Ñàíàë àñóóëãàä îðîëöñîí èðãýäèéí öººí õóâü íü çàðèì àñóóëòàíä õàðèóëààã¿é ó÷èð àñóóëò á¿ð 100 õóâèéí õàðèóëò àâ÷ ÷àäààã¿é áîëíî. ̺í çàðèì àñóóëòóóä äàâõàðäñàí õàðèóëòòàé áàéñàí ó÷èð íèéò õàðèóëò íü 100 õóâèàñ èë¿¿ ãàðñàí òîõèîëäëóóä áèé. 3. Ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿í

Òóõàéí óëñûí íèéãìèéí áàéäàë, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã òîäîðõîéëäîã

îëîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä áàéäàã. Ýäãýýðèéí äîòîð äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé (ÄÍÁ) ºñºëò, íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-èé õýìæýý, õýðýãëýýíèé áàðààíû ¿íèéí ººð÷ëºëò (èíôëÿöè), ãàäààä õóäàëäààíû òýíöýë, áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí õºãæèë, ¿íäýñíèé âàëþòûí òîãòâîðòîé áàéäàë, ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò, çýýë òóñëàìæèéí óðñãàë, ãàäààä ºð, òºñâèéí àëäàãäàë áîëîí àæèëã¿éäýë, ÿäóóðëûí ò¿âøèí, òàòâàðûí òîãòîëöîî çýðýã îëîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áºãººä òóõàéí óëñûí ä¿ð òºðõèéã õàðóóëäàã áàéíà. Ýíý ñàíàë àñóóëãà íü ìàíàé óëñûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí áàéäàë, ò¿¿íèé äîòîð áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàð çàõ çýýëèéí ñèñòåìä øèëæèæ îðñíîîñ õîéø ºíººã õ¿ðòýë õýðõýí ººð÷ëºãäñºí, îäîî ÿìàð áàéäàëä áàéãààã æèðèéí èðãýäèéí ç¿ãýýñ ÿàæ ä¿ãíýí öýãíýæ áàéãààã õàðóóëàõûí çýðýãöýý áîäèò áàéäàëòàé (ñòàòèñòèêèéí òîîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé) õàðüöóóëàí ä¿ãíýõýä ÷èãëýãäñýí þì. Ò¿¿íèé çýðýãöýý èðãýäèéí ñàíàë áîäîë æèëèéí äàðàà õýðõýí ººð÷ëºãäñºíèéã õàðóóëàõûã çîðèëîî.

3.1. Ýäèéí çàñãèéí åðºíõèé àñóóäëóóä

Ñàíàë àñóóëãûí åðºíõèé àñóóëò (1.1.) áóþó "Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéí áàéäàë òàíû áîäëîîð ÿìàð áàéíà âý?" ãýñýí àñóóëòàíä íèéò îðîëöîã÷äûí 37.9 õóâü íü ñàéæèð÷ áàéíà, 34.8 õóâü íü õýâýíäýý ãýæ ¿çñýí áîë 18.6 õóâü íü ìóóäàæ áàéíà, 8.7 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Ýíý ä¿íã ºíãºðñºí îíûõòîé õàðüöóóëàõàä ýäèéí çàñãèéí áàéäàë ñàéæèð÷ áàéíà ãýñýí ¿íýëãýý 4.1 õóâèàð ºñ÷, íºãºº òàëààñ ìóóäàæ áàéíà ãýñýí íü 4.3 õóâèàð áóóðñàí áàéíà.

1.1. Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéí áàéäàë òàíû áîäëîîð 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Ñàéæèð÷ áàéíà 969 33.8% 2001 37.9% 4.1%

Ìóóäàæ áàéíà 657 22.9% 984 18.6% -4.3%

Õýâýíäýý 1026 35.7% 1838 34.8% -0.9%

Ìýäýõã¿é 218 7.6% 458 8.7% 1.1%

Íèéò 2870 100.0% 5281 100.0% 0.0%

Õàðèóëààã¿é 7 0.2% 0 0.0% -0.2%

Íèéò 2877 5281 ̺í ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íèéò èðãýäèéí 72.7 õóâü íü ìàíàé óëñûí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ºíººãèéí áàéäàë ÿìàð ÷ ãýñýí äîðîéòîæ ñóëðààã¿é (õýâýíäýý áóþó ñàéæèð÷ áàéíà) ñàéæðàõ õàíäëàãàòàé áàéíà ãýæ ¿çñýí íü ºíãºðñºí îíûõîîñ 3.2 õóâèàð ºñ÷ýý. Õàðèí 18.6 õóâü íü ýäèéí çàñàã óíàëòàíä îðæ áàéíà ãýæ õàðèóëñàí íü òèéì ÷ áàãà õóâü áèø þì. Ýíý àñóóëò íü íèéãýì ýäèéí çàñãèéã õàìàðñàí åðºíõèé àñóóëò ó÷ðààñ áîäèò áàéäàëòàé õàðüöóóëàí òàéëáàðëàõàä èõ ç¿éë øààðäàãäàíà. Òèéìýýñ ìàø òîâ÷õîí õýäýí ¿ãýýð èëýðõèéëýõèéã çîðèëîî. Ò¿¿íèé çýðýãöýý äýýðõ àñóóëòûí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëîõ äýä àñóóëòóóä äàðàà òàâèãäàõ ó÷ðààñ äàâòàõààñ çàéëñõèéñýí áîëíî. Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéí áàéäàë ÿìàð

6

áàéíà ãýäãèéã þóíû ò¿ð¿¿íä ýäèéí çàñãèéí ºñºëòººð òîäîðõîéëæ áîëîõ þì. Çóðàã 1-ñ õàðàõàä çàõ çýýëèéí ñèñòåìä øèëæèí îðñîí ýõíèé æèë¿¿äýä ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñàã óíàëòàíä îðæ ºñºëò (ÄÍÁ-èé ºñºëò) íü ñºðºã ò¿âøèíä áàéñàí áºãººä õàðèí 1994 îíîîñ ýõëýí 2003 îí õ¿ðòýë ýåðýã ò¿âøèíä áàéíà. Õýäèéãýýð ñ¿¿ëèéí 9 æèëèéí òóðø ýäèéí çàñãèéí ºñºëò ýåðýã ò¿âøèíä áàéãàà ÷ 1990 îíîîñ õîéø íèéò ºñºëò 3.4 õóâü, æèëèéí äóíäàæ ºñºëò 0.3 õóâü, ñ¿¿ëèéí íàéìàí æèëèéí äóíäàæ íü 3.2 áàéãàà íü çàõ çýýëèéí ñèñòåìä øèëæèí îðæ áóé áîëîí õºãæèæ áàéãàà îðíóóäûí õóâüä ñóë ¿ç¿¿ëýëò þì. 2002 îíû ÄÍÁ-èé ºñºëò 3.9 õóâüòàé ãàðñàí íü ºìíºõ õî¸ð îíû ºñºëòººñ 2.8 íýãæýýð èë¿¿ áàéãàà áºãººä ýíý íü öààøèä ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ èòãýëèéã òºð¿¿ëæ áàéíà.

Çóðàã 1. ÄÍÁ-èé ºñºëò, õóâèàð Çóðàã 2. Íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-èé õýìæýý, àì. äîëëàð

-12%

-10%

-8%

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

0

100

200

300

400

500

600

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòòýé õîëáîãäóóëàí áàñ íýã ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëòèéã àâ÷ ¿çüå. Ýíý áîë íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-èé õýìæýý áºãººä óã ¿ç¿¿ëýëò õýäèé ÷èíýý èõ áàéõ òóñàì òóõàéí óëñûí ýäèéí çàñàã õºãæèæ õ¿í àìûí áîäèò îðëîãî ºíäºð áàéíà ãýñýí ¿ã þì. Ìîíãîë óëñûí õóâüä óã ¿ç¿¿ëýëò 1995-2002 îíóóäûí äóíäàæààð 419.9 àì. äîëëàð, 2002 îíû ýöñèéí áàéäëààð 442.2 àì. äîëëàðòàé òýíöýæ áàéãàà íü õ¿í àìûí áîäèò îðëîãî áàãàòàé óëñóóäûí òîîíä áàãòàæ áàéíà (Çóðàã 2.). Ó÷èð íü 755 àì. äîëëàðààñ áàãûã íü îðëîãî áàãàòàé óëñóóäûí òîîíä õàìðóóëäàã îëîí óëñûí æèøèã áàéäàã. Óã ¿ç¿¿ëýëò íü 1995 îíä äýýä öýãòýý áóþó 516.6 àì. äîëëàðò õ¿ð÷ áàéñàí áîë 1996-1999 îíóóäàä äîîøèëæ 363.6 àì. äîëëàðò õ¿ð÷ýý. Õàðèí 2000 îíîîñ ýõëýí òîãòìîë äýýøèëæ áàéãàà íü öààøèä òóõàéí ¿ç¿¿ëýëòýíä ºñºëò ãàðàõ ìàãàäëàëûã òºð¿¿ëæ áàéíà.

"Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õàíãàõûí òóëä ÿìàð àðãà õýìæýý àâàõ

øààðäëàãàòàé âý ?" ãýñýí àñóóëòàíä (1.2.) ñóäàëãààíä îðîëöîã÷èä íýãýýñ èë¿¿ õàðèóëòûã ñîíãîñîí áºãººä íèéò õàðèóëòûí òîî íü 9318 áîëñîí áàéíà. Èðãýäèéí 29.7 õóâü íü ¿íäýñíèé ¿éëäâýðëýëýý äýìæèõ, 25.1 õóâü íü òàòâàðûí õýìæýýã áóóðóóëàõ, 20.8 õóâü íü çýýëèéí õ¿¿ã áàãàñãàõ, 13.1 õóâü íü ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ, 9.3 õóâü íü áèçíåñìåí¿¿ääýý óðàìøóóëàë õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ, 1.9 õóâü íü áóñàä õ¿÷èí ç¿éëñýýñ õàìààð÷ ýäèéí çàñàã ºñíº ãýæ õàðèóëæýý.

1.2. Òàíû áîäëîîð ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õàíãàõûí òóëä 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Òàòâàðûí õýìæýýã áóóðóóëàõ 1414 45.6% 2339 25.1% -20.5%

ÃÕÎ-ûã íýìýãä¿¿ëýõ 0.0% 1224 13.1% 13.1%

Çýýëèéí õ¿¿ã áàãàñãàõ 734 23.7% 1942 20.8% -2.8%

¯íäýñíèé ¿éëäâýðëýëýý äýìæèõ 0.0% 2770 29.7% 29.7%

7

Áèñíåñìåí¿¿äýý óðàìøóóëàõ 731 23.6% 869 9.3% -14.3%

Áóñàä 220 7.1% 174 1.9% -5.2%

Íèéò 3099 100.0% 9318 100.0% 0.0%

-222 -7.7% -4037 -76.4% -68.7%

Íèéò 2877 5281 ªíãºðñºí îíû àñóóëòûí õàðèóëòûã äýëãýð¿¿ëýí õî¸ð øèíý õàðèóëò (¿íäýñíèé ¿éëäâýðëýëýý äýìæèõ, ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ) íýìñýí ó÷èð øóóä õàðüöóóëàõàä õ¿íäðýë ãàð÷ áàéíà. Òóõàéëáàë, òàòâàðûí õýìæýýã áóóðóóëàõ ãýñýí õàðèóëò ºìíºõ îíûõîîñ 20.5 õóâèàð áóóðñàí áîë øèíýýð îðñîí ¿íäýñíèé ¿éëäâýðëýëýý äýìæèõ ãýñýí õàðèóëò 30 îð÷èì õóâèéí ñàíàë àâñàí áàéíà. Áèçíåñìåí¿¿ääýý õºíãºëºëò, óðàìøóóëàë ¿ç¿¿ëýõ 14.3 õóâèàð áóóðñàí áîë ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ 13.1 õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Íýã òàëààñ ýíý á¿õýí õîîðîíäîî íàðèéí óÿëäààòàé, íºãºº òàëààñ áèå áèåíäýý ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ ìàãàäëàëòàé òóë øèíý àñóóëòóóäûã íýìñýí íü èðãýäèéí ñàíàà áîäîë, õàðèóëòûí õ¿ðýýã óëàì çàäàëæ íàðèéñãàñàí áàéæ áîëîõ þì. Ãàíö íýã æèøýý äóðüäâàë, ¿íäýñíèé ¿éëäâýðëýëýý äýìæèõèéí òóëä òàòâàðûí à÷ààëëûã áàãàñãàæ, ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ õýðýãòýé áîëíî, áèçíåñìåí¿¿ääýý ¿ç¿¿ëæ áóé õºíãºëºëò, óðàìøóóëàë áîë ìºí ë òàòâàðûí õýìæýýã áóóðóóëàõ, ãàäààäûí õºðºí㺠îðæ èðýõ îð÷íûã íü á¿ðä¿¿ëæ ºãºõòýé õîëáîîòîé þì. Èéìýýñ ñàíàë àñóóëãàä îðîëöñîí èðãýä ìààíü ýíý á¿õíèéã õàðãàëçàí õàðèóëñàí áîëîâ óó.

"Ìàíàé óëñûí ÿìàð ñàëáàð ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºíä èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ âý

?" ãýñýí àñóóëòàíä (1.3.) ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýä ìºí íýãýýñ èë¿¿ õàðèóëò ºãñºí áà 19.7 õóâü íü óóë óóðõàé, 12.1 õóâü íü áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýë, 24.5 õóâü íü õºäºº àæ àõóé, 19.9 õóâü íü àÿëàë æóóë÷ëàë, 12.2 õóâü íü áàíê ñàíõ¿¿, 8.9 õóâü íü õóäàëäàà ¿éë÷èëãýý, 2.7 õóâü íü áóñàä ñàëáàð ãýæ õàðèóëæýý.

1.3. Òàíû áîäëîîð ÿìàð ñàëáàð ýäèéí çàñãèéã ò¿ðãýí õºãæ¿¿ëýõ âý ? 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Óóë óóðõàé, îëáîðëîõ 666 17.4% 1865 19.7% 2.3%Áîëîâñðóóëàõ 985 25.7% 1149 12.1% -13.6%պ人 àæ àõóé 733 19.1% 2325 24.5% 5.4%Àÿëàë æóóë÷ëàë 608 15.9% 1889 19.9% 4.1%Áàíê ñàíõ¿¿ 383 10.0% 1156 12.2% 2.2%Õóäàëäàà ¿éë÷èëãýý 358 9.3% 841 8.9% -0.5%Áóñàä 98 2.6% 252 2.7% 0.1% Íèéò 3831 100.0% 9477 100.0% 0.0% -954 -33.2% -4196 -79.5% -46.3%Íèéò 2877 5281 Ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóäûí ºñºëò øèíý àíãèëàë áèé áîëñíîîñ õîéø ÿìàð ò¿âøèíä áàéãàà, ÄÍÁ-èé ºñºëòºíä ÿàæ íºëººëæ áóéã äàðààõü õýäýí ºã¿¿ëáýðýýð òàéëáàðëàÿ. 1995 îíîîñ 2002 õ¿ðòýë ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóäûí ÄÍÁ-ä ýçëýõ äóíäàæ õóâèéã àâ÷ ¿çâýë: ÕÀÀ 34.9 õóâü, õóäàëäàà ¿éë÷èëãýý 19.8 õóâü, óóë óóðõàé, îëáîðëîõ ¿éëäâýðëýë 13.0 õóâü, áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýë 9.4 õóâü, òýýâýð õîëáîî 8.5 õóâü, áîëîâñðîë 3.9 õóâü, äààòãàë 2.9 õóâü, ýð¿¿ë ìýíä, õàëàìæ 2.6 õóâü, öàõèëãààí äóëààí 1.7 õóâü, áàðèëãà 1.5 õóâü, áàíê ñàíõ¿¿ 1.2 õóâü, áóñàä 1.6 õóâèéã òóñ òóñ ýçýëæ áàéíà (Õ¿ñíýãò 3.). 1996 îíîîñ õîéø ÕÀÀ-í ñàëáàðààñ áóñàä ñàëáàðûí äóíäàæ ºñºëò ýåðýã ò¿âøèíä áàéíà. Õ¿ñíýãò 3.-ààñ õàðàõàä ÄÍÁ-èé õàìãèéí èõ õóâèéã ýçýëäýã ÕÀÀ-í ñàëáàðûí ¿éëäâýðëýë 1996-1999 îíóóäàä ºññºí õýäèé ÷ ãàí çóä ãýõ ìýò áàéãàëèéí áýðõøýýë¿¿äýýñ øàëòãààëàí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä îãöîì óíàëòàíä îðæ õàðèí 2002 îíû áàéäëààð óíàëòûíõ íü ýð÷ ñààðñàí áàéíà.

8

Ìîíãîë óëñ áîë õºäºº àæ àõóéí îðîí. Èéìýýñ ýíý ñàëáàðûí ºñºëòèéã äýìæèõã¿é áîë ýäèéí çàñàã ìààíü äîðâèòîé ºñºõã¿é íü òîäîðõîé. ªíãºðñºí îíä ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýäèéí òàâíû íýã îð÷èì õóâü íü ÕÀÀ-í ñàëáàð ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã òîäîðõîéëíî ãýæ ¿çýæ áàéñàí áîë ýíý îíä òýð õóâü ºñ÷ äºðºâíèé íýã îð÷èì õóâü áîëæýý. Èéìýýñ ÕÀÀ-í ñàëáàðò äîðâèòîé ººð÷ëºëò õèéõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ßëàíãóÿà ìàë àæ àõóéã äàí ãàíö áàéãàëèéí ¿çýãäëèéí óðñãàëààð áóñ îð÷èí ¿åèéí ýð÷èìæñýí ôåðìåðèéí àæ àõóéí õýëáýðýýð ºñãºõ õýðýãòýé ãýäãèéã îéëãîõ öàã áîëæýý. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí õóâüä ãàäàãø íü èìïîðòëîäîãã¿é þì àà ãýõýä äîòîîäûí õýðýãöýýãýý õàíãàõóéö ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ áîëíî ãýæ ¿çýæ áàéíà. Äýýð íü íýìæ õýëýõýä ÕÀÀ-í á¿òýýãäýõ¿¿íèé ò¿¿õèé ýäèéí ýêñïîðòûí õýìæýýã áàãàñãàæ äîòîîääîî áîëîâñðóóëàõ, ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ ¿éëäâýð¿¿äèéã îð÷èí ¿åèéí òåõíîëîãèéí ¿íäñýí äýýð áèé áîëãîâîë ýäèéí çàñãèéí ºñºëò õºãæèëòºíä áàãàã¿é õóâü íýìýð îðóóëàõ áîëíî. ÕÀÀ-í ñàëáàðûã ÿàæ õºãæ¿¿ëýõ òàëààð ñàíàë àñóóëãûí áóñàä ãýñýí á¿ëýãò òóñàä íü àñóóëò òàâüæ òîäðóóëñàí áîëíî.

Õ¿ñíýãò 3. ÄÍÁ-èé ºñºëò, ñàëáàðóóäààð

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Äóíäàæ 2002 îíû õóâèéí æèí

ÄÍÁ 2.4% 4.0% 3.5% 3.2% 1.1% 1.0% 3.9% 2.7% 100.0%

ÕÀÀ 4.3% 4.3% 6.4% 4.2% -14.9% -18.5% -10.5% -3.5% 34.9%

Õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýý 0.3% 17.1% -3.1% 1.3% 26.1% 9.8% 12.3% 9.1% 19.8%

Óóë, óóðõàé, îëáîðëîõ 6.1% 5.6% 4.9% 3.2% 6.6% 9.6% -6.8% 4.2% 13.0%

Áîëîâñðóóëàõ -13.8% -15.0% 3.2% -2.8% -3.3% 31.8% 22.1% 3.2% 9.4%

Òýýâýð, õîëáîî 11.2% 5.8% 7.4% 6.1% 25.2% 14.9% 17.1% 12.5% 8.5%

Áîëîâñðîë 4.0% 4.1% 6.8% 4.6% 3.2% 1.3% 0.8% 3.5% 3.9%

Äààòãàë 0.3% 17.0% -3.1% 1.2% 25.7% 8.0% 12.3% 8.8% 2.9%

Ýð¿¿ë ìýíä, õàëàìæ 4.4% 3.0% 1.4% 3.1% -0.1% 4.6% 2.9% 2.8% 2.6%

Öàõèëãààí, äóëààí 0.7% 0.4% 3.2% 4.6% 0.4% 3.5% 4.0% 2.4% 1.7%

Áàðèëãà 2.6% -2.7% -1.1% 1.6% -14.6% 10.8% 11.1% 1.1% 1.5%

Áàíê ñàíõ¿¿ 42.2% -26.7% -33.0% 39.9% 7.0% 22.4% 7.8% 8.5% 1.2%

Áóñàä 5.7% -0.9% 4.3% 2.1% 17.5% 0.9% 6.3% 5.1% 1.6%

Áººíèé áîëîí æèæèãëýí õóäàëäàà íü ÄÍÁ-èé 20 îð÷èì õóâèéã (ÕÀÀ-í ñàëáàðûí äàðàà) ýçýëäýã áºãººä ñàíàë àñóóëãàä îðîëöñîí èðãýäèéí 8.9 õóâü íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã òîäîðõîéëíî ãýæ ¿çñýí íü ºíãºðñºí îíûõîîñ áàãà çýðýã áóþó 0.5 õóâèàð áóóðñàí áàéíà. Ýíý ñàëáàð íü 1996 îíîîñ õîéø äóíäàæ ºñºëòººðºº òýýâýð õîëáîîíû ñàëáàðûí äàðàà õî¸ðò (9.1 õóâü) áàéãàà áºãººä èðãýä ìààíü ýíý ñàëáàð ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºíä áàãàã¿é õóâü íýìýð îðóóëíà ãýæ õàðèóëñàí õýâýýð áàéíà. Óóë óóðõàé, îëáîðëîõ ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàð íü ÄÍÁ-èé 13.0 õóâèéã ýçýëäýã áºãººä 1996 îíîîñ õîéøõè æèëèéí äóíäàæ ºñºëò íü 4.2 õóâüòàé òýíö¿¿ áàéíà. Ñàíàë àñóóëãàä îðîëöñîí èðãýäèéí 19.7 õóâü ýíý ñàëáàð ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õàíãàíà ãýæ õàðèóëñàí íü ºìíºõ îíûõîîñ 2.3 õóâèàð èë¿¿ áàéíà. 2002 îíû ñºðºã ºñºëòèéã (-6.8 õóâü) ýñ òîîöâîë ýíý ñàëáàðûí ºñºëò òîãòìîë ýåðýã õóðäàöòàé áàéñàí áàéíà. (Õ¿ñíýãò 3.). Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàíàé íóòàã äýâñãýð äýýð ãåîëîãèéí òîì îðäóóä íýýãäñýí íü óóë óóðõàéí ñàëáàðûí öààøäûí ºñºëòèéã ò¿ðãýñýõ íü ãàðöààã¿é.

Áîëîâñðóóëàõ (õºíãºí) ¿éëäâýðëýë ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñàãò èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý ãýæ èðãýäèéí 12.1 õóâü íü ¿çñýí íü ºìíºõ îíûõîîñ 13.6 õóâèàð áóóðñàí áàéíà. Ýíý íü íýã òàëààñ ºíãºðñºí îíä áèä õóó÷èí àíãèëëààð àæ ¿éëäâýð áóþó õºíãºí ¿éëäâýðëýë ãýæ íýðëýñýí íü èðãýäèéã òººðºãä¿¿ëñýí, íºãºº òàëààñ çàðèì èðãýäèéí ç¿ãýýñ ýõ îðîíäîî õºíãºí ¿éëäâýðëýë ÿâóóëñíààñ ò¿¿õèé ýäýý ãàäàãø íü øóóä ãàðãàæ èìïîðòûí áàðàà õýðýãëýñýí äýýð ãýæ ¿çñýíòýé õîëáîîòîé áàéæ

9

áîëîõ þì. Áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýë íü ÄÍÁ-èé 9.4 õóâèéã ýçýëäýã áºãººä 1996 îíîîñ 2002 õ¿ðòýëõ æèëèéí äóíäàæ ºñºëò íü 3.2 õóâü áàéíà.

Áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë àæèëëàãàà íü 1997-1998 îíû áàíêíû õÿìðàëûí ¿åä óíàëòàíä îðæ áàéñàí õýäèé ÷ 1999 îíä ýðãýýä ñýðãýæ, 1996 îíîîñ õîéøõè æèëèéí äóíäàæ ºñºëò íü 8.5 õóâü áàéíà. Ñàíàë àñóóëãàä îðîëöîã÷äûí 12.2 õóâü íü áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë àæèëëàãàà íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºíä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý ãýñýí íü ºíãºðñºí îíûõîîñ 2.2 õóâèàð ºñ÷ýý. Áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãàà ºðãºæèí òýëýõ íü áóñàä ñàëáàðóóäûí ºñºëò õºãæèëòºíä ýåðýã ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áîëíî.

Àÿëàë æóó÷ëàëûí ñàëáàðûã ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýäèéí 19.9 õóâü íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëò õºãæèëòºíä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý ãýæ ¿çñýí íü ºíãºðñºí îíûõîîñ 4.1 õóâèàð ºñ÷ýý. Ýíý ñàëáàðûí èðýýä¿éí õºãæëèéã äýìæèæ, òààòàé îð÷íûã áèé áîëãîæ ÷àäâàë áàãàã¿é õýìæýýíèé õºðºí㺠óðñãàë îðæ èðýõ áîëîìæòîé þì. Ñàíàë àñóóëãûí õàðèóëòûí õ¿ðýýíä õàìðàãäààã¿é çàðèì ñàëáàðóóäûí òàëààð òîâ÷õîí äóðüâàë: òýýâýð, õîëáîîíû ñàëáàð íü ÄÍÁ-èé 8.5 õóâèéã ýçýëäýã áºãººä 1996 îíîîñ õîéø æèëèéí äóíäàæ ºñºëòººðºº òýðã¿¿ëæ áàéãàà áóþó 12.5 õóâü, áîëîâñðîëûí ñàëáàð íü ÄÍÁ-èé 3.9 õóâü, äóíäàæ ºñºëò íü 3.5 õóâü, òºðèéí óäèðäëàãà, áàòëàí õàìãààëàõ, àëáàí æóðìûí äààòãàëûí ñàëáàð íü ÄÍÁ-èé 2.9 õóâèéã ýçýëæ äóíäàæ ºñºëòººðºº 8.8 õóâü áàéíà.

"Õýðýãëýýíèé áàðààíû ¿íý òàíû áîäëîîð" ãýñýí àñóóëòàíä (1.4.) 44.8 õóâü íü ºñ÷, 5.2 õóâü íü áóóð÷, 42.2 õóâü íü òîãòâîðæèæ, 7.8 õóâü íü ìýäýõã¿é áàéíà ãýæ õàðèóëæýý. 1.4. ªðãºí õýðýãëýýíèé áàðààíû ¿íý òàíû áîäëîîð 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü ªñ÷ áàéíà 1514 52.9% 2365 44.8% -8.1%

Áóóð÷ áàéíà 111 3.9% 276 5.2% 1.3%

Òîãòâîðæèæ áàéíà 1235 43.2% 2226 42.2% -1.0%

Ìýäýõã¿é 413 7.8% 7.8%

Íèéò 2860 100.0% 5280 100.0% 0.0%

Õàðèóëààã¿é 17 0.6% 1 0.0% -0.6%

Íèéò 2877 5281 ªíãºðñºí îíòîé õàðüöóóëàõàä ¿íý ºñ÷ áàéíà, òîãòâîðæèæ áàéíà ãýñýí õàðèóëòóóä òóñ òóñ 8.1, 1.0 õóâèàð áóóðñàí áîë áóóð÷ áàéíà 1.3 õóâèàð íýìýãäæýý. Ýíä íýã ç¿éëèéã òîäðóóëàí õýëýõýä 2001 îíû ñàíàë àñóóëãàä ìýäýõã¿é ãýäýã õàðèóëòûã îðóóëæ ºãººã¿é ó÷èð 2002 îíû ¿íý ºñ÷ áàéíà ãýñýí õàðèóëòûí õóâèéã áóóðóóëñàí áàéæ áîëîõ òàëòàé þì. 1990 îíîîñ ýõëýí çàõèðãààäàëòûí ¿íèéã ÷ºëººëñíèé äàðàà ¿íèéí ºñºëò îãöîì ÿâàãäàæ, 1994 îíîîñ ºñºëòèéí õóðä íü ñààð÷, 1998 îíîîñ ýõëýí òîãòâîðæèí ºäèéã õ¿ðòýë íýã îðîíòîé òîîãîîð èëýðõèéëýãäýæ áàéíà (Çóðàã. 4). ¯íèéí ºñºëò áàãà, ýåðýã ò¿âøèíä, òîãòâîðòîé áàéíà ãýäýã ýäèéí çàñãèéí ºñºëò õºãæèëò áîëîí èðãýäèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèí äýýøëýõýä èõ ¿¿ðýãòýé. Õàðèí ìàíàé óëñûí çàõ çýýë ãàäààä õóäàëäààíààñ èõýýõýí õàìààðàëòàé òóë äîòîîäûí ¿íèéí ººð÷ëºëò ãàäààä çàõ çýýëèéí ¿íèéí ººð÷ëºëòººñ èõýýõýí øàëòãààëàõûã ¿ã¿éñãýõã¿é. Íýã ë æèøýý äóðüäàõàä ýíý îíä ãàäààäààñ èìïîðòëîäîã áåíçèí øàòàõóóíû ¿íý íýìýãäñýíýýñ áîëæ çàðèì ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðààíû ¿íý íýìýãäñýí þì.

3.2. Íèéãìèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóä

10

"Òàíàé ºðõèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä" ãýñýí àñóóëòàíä

21.4 õóâü íü äýýøèëñýí ãýæ õàðèóëñàí íü ºíãºðñºí îíûõîîñ 10.8 õóâèàð áóóðñàí, 22.3 õóâü íü äîîøèëñîí ãýæ ¿çñýí íü 3.5 õóâèàð íýìýãäñýí, 54.4 õóâü íü õýâýíäýý ãýñýí íü 5.4 õóâèàð ºññºí ä¿í ãàð÷ýý. Õàðèí 1.9 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà (2.1.). Ýíý õàðèóëòààñ õàðàõàä èðãýäèéí ºðõèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèí ºíãºðñºí îíûõîîñ äîîøèëñîí (3.5 õóâü) ìºí õýâýíäýý áóþó ººð÷ëºã人ã¿é (5.4 õóâü) áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëò ãàð÷ áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí áàéäàë ñàéæèð÷ áàéíà ãýæ èðãýä ìààíü õàðèóëñàí ìºðò뺺 ºðõèéíõ íü àìüæèðãààíû ò¿âøèí äîîøèëæ áàéíà ãýæ õàðèóëñàí íü íýã òàëààñ ýäèéí çàñàãò áèé áîëæ áóé ºñºëòèéí ¿ð ºãººæ îëîí õ¿íä òýãø õ¿ðòýõã¿é áàéíà ãýñýí áîäëûã òºð¿¿ëæ áàéíà. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ºíãºðñºí îíä ñàíàë àñóóëãàä îðîëöñîí èðãýäèéí 81.2 õóâü íü àìüæèðãààíû ò¿âøèí äîðäîîã¿é áóþó äýýøëýõ õàíäëàãàòàé áàéíà ãýæ ¿çñýí áàéõàä ýíý æèëèéí õóâüä 75.8 õóâü áîëæ 5.4 íýãæýýð áóóð÷ýý. ¯¿íèé çýðýãöýý 22.3 õóâü íü àìüäðàë õýö¿¿ áàéíà ãýñýí íü 1998 îíû áàéäëààð Ìîíãîë óëñûí õ¿í àìûí 35.6 õóâü íü ÿäóóðëûí ò¿âøèíä áàéíà (Key Indicator 2002, ADB) ãýñýí ä¿ãíýëòýíä äºõºæ î÷èæ áàéíà.

2.1. Òàíàé ºðõèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Äýýøèëñýí 924 32.2% 1130 21.4% -10.8%

Äîîøèëñîí 539 18.8% 1179 22.3% 3.5%

Õýâýýðýý 1406 49.0% 2871 54.4% 5.4%

Ìýäýõã¿é 0.0% 100 1.9% 1.9%

Íèéò 2869 100.0% 5280 100.0% 0.0%

Õàðèóëààã¿é 8 0.3% 1 0.0% -0.3%

Íèéò 2877 5281 Çàõ çýýëèéí ñèñòåìä øèëæèí îðñíîîñ õîéø ìàíàé óëñàä áàÿí, ÿäóó, äóíä çýðãèéí ãýõ ìýò÷èëýí íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí äàâõàðãóóä (áàÿí õîîñíû ÿëãàà) áèé áîëæ òýäíèé õîîðîíäîõ ÿëãàà ýðñ õàðàãäàõ áîëñîí áèëýý. ªìíºõ òîãòîëöîîíû ¿åä íèéãìèéí áàÿëãèéã òýíö¿¿ õóâààõ çàð÷èìòàé áàéñàí íü øèíý òîãòîëöîî áóþó çàõ çýýëèéí ñèñòåìä ýíý á¿õýí ººð÷ëºãäñºíèéã òà á¿õýí ìýäýæ áàéãàà. Ìàãàäã¿é èðãýäèéí çàðèì õýñýã íü õóó÷èí ñýòãýëãýýãýýñýý îäîî õ¿ðòýë ñàëààã¿éã ¿ã¿éñãýõã¿é.

Ñàíàë àñóóëãàä õàðèóëñàí èðãýäèéí 66.6 õóâü íü õ¿í àìûí ÿäóóðàë

íýìýãäýæ áàéíà ãýñýí íü ºíãºðñºí îíûõîîñ 1.8 õóâèàð, 10.2 õóâü íü áóóð÷ áàéíà ãýñýí íü 2.2 õóâèàð, 18.0 õóâü íü õýâýíäýý áàéíà ãýñýí íü 1.3 õóâèàð òóñ òóñ áóóð÷ýý. Õàðèí 5.2 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà (2.2.). Õýäèéãýýð ÿäóóðàë íýìýãäýæ áàéíà ãýñýí õàðèóëò ºíãºðñºí îíûõîîñ áàãà çýðýã áóóðñàí ÷ õóâèéí æèí íü ºíäºð õýâýýð áàéíà.

2.2. Õ¿í àìûí ÿäóóðàë òàíû áîäëîîð 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Íýìýãäýæ áàéíà 1954 68.3% 3515 66.6% -1.8%

Áóóð÷ áàéíà 354 12.4% 539 10.2% -2.2%

Õýâýíäýý áàéíà 551 19.3% 949 18.0% -1.3%

Ìýäýõã¿é 0.0% 276 5.2% 5.2%

Íèéò 2859 100.0% 5279 100.0% 0.0%

Õàðèóëààã¿é 18 0.6% 2 0.0% -0.6%

Íèéò 2877 5281

11

Àçèéí Õºãæëèéí áàíêíààñ ãàðãàäàã ñòàòèñòèêèéí ëàâëàõ äýýð 1998 îíû áàéäëààð Ìîíãîë óëñûí íèéò õ¿í àìûí 35.6 õóâü íü (õîòîä 39.4 õóâü, õºäºº îðîí íóòàãò 32.6 õóâü) ÿäóóðëûí ò¿âøèíä, 13.9 õóâèéíõ íü îðëîãî áóþó õýðýãëýý ºäðèéí íýã àì. äîëëàðààñ äîîø ò¿âøèíä, ýäèéí çàñãèéí îðëîãûí 35.0 õóâü íü òýãø áóñ õóâààðèëàãääàã (Gini coefficient) ãýæ äóðüäæýý. Õ¿í àìûí ãóðàâíû íýã ãàðóé íü ÿäóóðëûí ò¿âøèíä áàéíà ãýäýã áóñàä õºãæèæ áóé îðíóóäòàé õàðüöóóëàõàä òèéì ÷ ºíäºð áèø áîëîâ÷ ÿäóóðëûí ò¿âøèíä áàéíà ãýæ îéëãîæ áîëíî. ¯¿íèé ÷ íýã ¿íäýñëýë áîë ÎÓÂÑ-ãààñ 2000 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðààñ ýõëýí "ßäóóðëûã áóðóóëàõ, ºñºëòèéã õàíãàõ" (PRGF) õºòºëáºðèéã Ìîíãîë óëñàä õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýýä áàéíà. Ìàãàäã¿é óã õºòºëáºð àìæèëòòàé õýðýãæèõèéí çýðýãöýý èðãýä ìààíü ººðñ人 õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýæ èðýýä¿éí õóðèìòëàëàà áàãà áîëîâ÷ áèé áîëãîæ ÷àäâàë íèéò õ¿í àìûí ÿäóóðàë áóóðàõ áîëíî. Ýíý ¿éëñýä òºð çàñãèéí îðîëöîî ÷ (òàòâàð áóóðóóëàõ, áîäèò îðëîãûã á¿ðä¿¿ëýõ ñóóðèéã òàâüæ ºãºõ, àæëûí áàéðûã øèíýýð áèé áîëãîõ, ãàäààäûí çýýë òóñëàìæ, õºðºí㺠îðóóëàëòûã çºâ çîõèñòîé õóâààðèëàõ, ã.ì.) èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.

"Àæèëã¿é÷¿¿äèéí òîî òàíû áîäëîîð" ãýñýí àñóóëòàíä 69.0 õóâü íü

íýìýãäýæ áàéíà, 11.1 õóâü íü áóóð÷ áàéíà, 14.3 õóâü íü õýâýíäýý áàéíà, 5.5 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëæýý (2.3.). ªíãºðñºí îíòîé õàðüöóóëàõàä íýìýãäýæ áàéíà 2.7, áóóð÷ áàéíà 1.0, õýâýíäýý áàéíà 1.8 õóâèàð òóñ òóñ áóóð÷ýý. Ýíý íü íýã òàëààñ ºíãºðñºí îíû ñàíàë àñóóëãàä ìýäýõã¿é ãýñýí õàðèóëòûã îðóóëààã¿é ó÷èð áóñàä õàðèóëòóóäûí õóâèéã áóóðóóëñàí íºãºº òàëààñ ñòàòèñòèêèéí òîîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õàðàõàä àæèëã¿é÷¿¿äèéí òîî áàãàñàæ áàéãààòàé äºõñºí áîëîâ óó. ¯ÑÃ-ààñ ãàðãàäàã ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëëýýñ õàðàõàä (Çóðàã 3.) õºäºëìºð ýðõëýëòèéí àëáàíä àëáàí ¸ñîîð á¿ðòã¿¿ëñýí àæèëã¿é÷¿¿äèéí òîî 1990 îíä 45.7 ìÿíãà, 1994 îíä 74.9 ìÿíãà áàéñàí áîë 2002 îíä 30.9 ìÿíãà áîëæ áóóð÷ýý. ̺í Çóðàã 3-ñ õàðàõàä àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí 1990 îíä 5.5 õóâü, 1994 îíä 8.7 õóâü áàéñàí áîë ñ¿¿ëèéí 3 æèëä áóóð÷ 3.4 õóâü áîëñîí áàéíà. Õýäèéãýýð àæèëã¿é÷¿¿äèéí òîî áóóð÷ áàéãàà, ºíãºðñºí îíûõîîñ ºñ÷ áàéíà ãýñýí õàðèóëòûí õóâü áàãàññàí ÷ õóâèéí æèíãýýðýý ºíäºð õýâýýð áàéíà.

2.3. Àæèëã¿é÷¿¿äèéí òîî òàíû áîäëîîð 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Íýìýãäýæ áàéíà 2048 71.8% 3644 69.0% -2.7%

Áóóð÷ áàéíà 346 12.1% 587 11.1% -1.0%

Õýâýíäýý áàéíà 459 16.1% 756 14.3% -1.8%

Ìýäýõã¿é 0.0% 291 5.5% 5.5%

Íèéò 2853 100.0% 5278 100.0% 0.0%

Õàðèóëààã¿é 24 0.8% 3 0.1% -0.8%

Íèéò 2877 5281 Ìîíãîë óëñàä äîíîðóóäààñ àæëûí áàéðûã íýìýãä¿¿ëýõ îëîí òºñºë õýðýãæèæ áàéãàà, àæèëëàõ õ¿÷íýý ãàäààäàä ãàðãàæ áàéãààòàé óÿëäàí àæèëã¿é÷¿¿äèéí ò¿âøèí áàãàñàæ áàéíà õýìýýí ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëýë äóðüäàæ áàéãàà õýäèé ÷ ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýäèéí 70 îð÷èì õóâü íü àæèëã¿é÷¿¿äèéí òîî èõñýæ áàéíà ãýæ ¿çæýý.

Çóðàã 3. Àæèëã¿é÷¿¿äèéí òîî, ò¿âøèí Çóðàã 4. Èíôëÿöèéí ò¿âøèí, æèëèéí ýöñèéí áàéäëààð

12

0

10

20

30

40

50

60

70

80

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 20020%

1%

2%

3%

4%

5%

6%

7%

8%

9%

10%

Àæèëã¿éäýë, ìÿíãà Àæèëã¿éäëèéí õóâü -10

0

10

20

30

40

50

60

1997

1998

1999

2000

2001

2002

%

Moving average (12 month)

Inflation (year on year)

Ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýäèéí 55.9 õóâü ãàçàð õóâü÷ëàëûã äýìæèæ áàéíà,

28.6 õóâü íü äýìæèõã¿é áàéíà, 15.5 õóâü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëæýý (2.4.). Èðãýäèéí èõýíõ íü ãàçàð õóâü÷ëàëûã äýìæèæ, ò¿¿íèéã ÷óõàë ãýäãèéã íü îéëãîæ ýõýëæ áàéãàà íü ºíãºðñºí îíûõîîñ äýìæèæ áàéãàà íü 16.3 õóâèàð ºñ÷, õàðèí äýìæèõã¿é áàéãàà íü 14.7 õóâèàð áóóðñíààð õàðàãäàæ áàéíà.

2.4. Ãàçàð õóâü÷ëàëûã 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Äýìæèæ áàéíà 1133 39.6% 2947 55.9% 16.3%

Äýìæèõã¿é áàéíà 1239 43.3% 1508 28.6% -14.7%

Ìýäýõã¿é 491 17.1% 820 15.5% -1.6%

Íèéò 2863 100.0% 5275 100.0% 0.0%

Õàðèóëààã¿é 14 0.5% 6 0.1% -0.4%

Íèéò 2877 5281 Ãàçðûã õóâü÷ëàõ íü íýã òàëààñ ìàíàé óëñûí èðãýäèéí õóâüä ¿íý òºëáºðã¿é òîäîðõîé õýìæýýíèé õóâèéí ºì÷òýé áîëæ ò¿¿íèéãýý çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõòýé áîëîõ, íºãºº òàëààñ óëñûí ìýäýëä áàéñàí ºì÷ õóâüä î÷èí òîäîðõîé õàðèóöàõ ýçýíòýé áîëæ õàðàà õÿíàëòàíä îðîõ çýðýã îëîí ñàéí òàëóóäòàé þì. Õàðèí ãàçðûí áàéðøèë, ¿ðæèë øèìòýé ýñýõ áîëîí áóñàä îëîí àñóóäëóóäààñ øàëòãààëàí õóâü÷ëàë äýýð íü ìàðãààíòàé àñóóäëóóä èõýýð ãàð÷ áîëçîøã¿éã àíõààðàõ õýðýãòýé áàéíà. 2.5.Òàíû áîäëîîð ãàçàð õóâü÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãàà 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Ǻâ ÿâæ áàéíà 1574 29.8%

Áóðóó ÿâæ áàéíà 1599 30.3%

Ìýäýõã¿é 2100 39.8%

Íèéò 5273 100.0%

Õàðèóëààã¿é 8 0.2%

Íèéò 5281 Õàðèí îäîî ãàçàð õóâü÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãàà õýðõýí ÿâàãäàæ áàéãààã òîäðóóëúÿ. Ýíý àñóóëò íü ºíãºðñºí îíä òàâèãäààã¿é ó÷èð (ãàçàð õóâü÷ëàë ýõëýýã¿é áàéñàí) õàðüöóóëàëã¿é øóóä òàéëáàðëàñàí áîëíî. Ǻâ ÿâàãäàæ áàéíà ãýæ 29.8 õóâü íü ¿çñýí áàéõàä, áóðóó ãýæ 30.3 õóâü íü, ìýäýõã¿é ãýæ 39.8 õóâü íü õàðèóëæýý. Ýíý àñóóëòàíä èðãýäèéí ñàíàë åðºíõèé人 òýíö¿¿ õóâààãäñàí áàéíà (2.5.).

13

Ìîíãîë óëñàä ¿éë÷èëæ áóé äààòãàëûí òîãòîëöîîã èðãýäèéí 25.0 õóâü íü ¿ð ä¿í ºã÷ áàéíà, 38.1 õóâü íü ºãºõã¿é áàéíà, 36.9 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëæýý. Ýíäýýñ õàðàõàä ìàíàé óëñûí äààòãàëûí òîãòîëöîîíû ¿éë àæèëëàãàà èðãýäèéã õàìðóóëæ ÷àäàõã¿é, íºãºº òàëààñ èðãýä ÷ èäýâõòýé îðîëöîõã¿é ýñâýë îéëãîõã¿é áàéãàà íü èëýðõèé áàéíà. ßìàðâàà íýãýí äààòãàëä õàìðàãäàõ íü õóâü õ¿íèé õýðýã áîëîâ÷ ò¿¿íèé ¿ð ä¿í à÷ õîëáîãäëûí òàëààð èðãýäýä ñàéòàð îéëãóóëàõ õýðýãòýé áàéíà. Ò¿¿íèé çýðýãöýý äààòãàëûí áàéãóóëëàãóóä ìààíü ¿éë àæèëëàãààãàà ñàéæðóóëàí òîãòìîëæóóëæ, ñóðòàë÷èëãàà ñàéí ÿâóóëàõã¿é þì áîë ýíý ¿éë àæèëëàãàà õºãæèõã¿é ãýäãèéã àíõààðàëäàà àâàõ öàã íü áîëæýý. ªíãºðñºí îíûõòîé õàðüöóóëàõàä ¿ð ä¿í ºã÷ áàéíà, ºãºõã¿é áàéíà ãýñýí õàðèóëòóóä òóñ òóñ 5.0, 13.9 õóâèàð áóóð÷, ìýäýõã¿é áóþó èäýâõã¿é õàðèóëòûí õóâü õî¸ð äàõèí íýìýãäæýý.

2.6. Äààòãàëûí (ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí) òîãòîëöîî 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü ¯ð ä¿í ºã÷ áàéíà 856 29.9% 1315 25.0% -5.0%¯ð ä¿í ºãºõã¿é áàéíà 1487 52.0% 2007 38.1% -13.9%Ìýäýõã¿é 516 18.0% 1945 36.9% 18.9% Íèéò 2859 100.0% 5267 100.0% 0.0%Õàðèóëààã¿é 18 0.6% 14 0.3% -0.4%Íèéò 2877 5281

3.3. Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò, çýýë, òóñëàìæ Ãàäààäààñ çýýë òóñëàìæ àâàõ, ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã ò¿ëõ¿¿

îðóóëàõ íü õºãæèæ áóé îðíóóäûí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Ãàãöõ¿¿ ò¿¿íèéãýý õýðõýí çºâ àøèãëàõ, ¿ð ºãººæèéã íü ÿàæ õ¿ðòýõ, èðýýä¿éä ºðèéí äàðàìòàíä îðîõã¿é áàéõ íü ÷óõàë þì. Òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí ñèñòåìýýñ çàõ çýýëèéí ñèñòåìä øèëæñýí ýõíèé æèë¿¿äýä ìàíàé óëñàä çýýë òóñëàìæ ºã÷, õºðºí㺠îðóóëàëò õèéäýã áàéñàí õóó÷èí ñîöèàëèñò îðíóóäûí ººðñäèéíõ ýäèéí çàñãèéí áàéäàë õ¿íä áàéäàëä îðñîí ó÷èð ãàäààäààñ îðæ èðýõ õºðºíãèéí óðñãàë áàðàã çîãñ÷ çºâõºí õóó÷èí ñèñòåìèéí ºâ áîëîõ èõ ºðòýé ¿ëäñýíèéã õýí á¿õýí ìýäýõ áèëýý. 1992 îíû áàéäëààð ìàíàé óëñ 350.2 ñàÿ àì.äîëëàðûí ºðòýé, ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýý 2.0 ñàÿ àì. äîëëàð, ãàäààäûí çýýë òóñëàìæèéí õýìæýý 37.9 ñàÿ àì. äîëëàð áàéñàí áîë 2002 îíû ýöñèéí áàéäëààð ãàäààä ºðèéí õýìæýý 848.2 ñàÿ àì. äîëëàð áóþó ÄÍÁ-èé 80.7 õóâü, ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò 63.0 ñàÿ àì. äîëëàð áóþó ÄÍÁ-èé 6.2 õóâü, ãàäààäûí çýýë òóñëàìæèéí õýìæýý 87.4 ñàÿ àì. äîëëàð áóþó ÄÍÁ-èé 8.3 õóâüä õ¿ð÷ýý (Çóðàã 5.6.).

Ãàäààäààñ àâ÷ áóé çýýë òóñëàìæèéí àøèãëàëòûí òóõàéä ñóäàëãààíä

îðîëöîã÷äûí 18.6 õóâü íü ñàéí, 44.2 õóâü íü õàíãàëòã¿é, 7.8 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà (3.1.).

3.1.Ãàäààäààñ àâ÷ áóé çýýë òóñëàìæèéí àøèãëàëò òàíû áîäëîîð 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Ñàéí áàéíà 400 14.0% 980 18.6% 4.6%

Õàíãàëòã¿é áàéíà 1620 56.5% 2331 44.2% -12.4%

Ìýäýõã¿é 845 29.5% 1965 37.2% 7.8%

Íèéò 2865 100.0% 5276 100.0% 0.0%

14

Õàðèóëààã¿é 12 0.4% 5 0.1% -0.3%

Íèéò 2877 5281 ªíãºðñºí îíûõòîé õàðüöóóëàõàä õàíãàëòã¿é ãýæ õàðèóëñàí íü 12.4 õóâèàð áóóð÷, ñàéí áàéíà, ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëñàí íü òóñ òóñ 4.6, 7.8 õóâèàð ºñ÷ýý. Èðãýäèéí èõýíõ ãàäààäûí çýýë òóñëàìæèéí àøèãëàëòûã õàíãàëòã¿é áà ìýäýõã¿é ãýæ ¿çýæ áàéãàà íü íýã òàëààñ ¿ð ºãººæ íü èðãýí á¿ðò õ¿ðýýã¿é ýñâýë òóõàéí õ¿í ìýäðýõã¿é áàéãààòàé, íºãºº òàëààñ ãàäààäûí çýýë òóñëàìæèéí àøèãëàëò çàðöóóëàëò õàíãàëòã¿é, ¿ð ä¿íã îëîí íèéòýä îéëãóóëàí ñóðòàë÷èëæ ÷àäàõã¿é áàéãààòàé õîëáîîòîé þì.

Ãàäààäûí õºðºí㺠îðæ èðýõ îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ íü àøèãòàé ãýæ ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 68.4 õóâü íü, àøèãã¿é ãýæ 10.0 õóâü íü, ìýäýõã¿é ãýæ 21.6 õóâü íü ¿çæýý (3.2.). ªíãºðñºí îíûõòîé õàðüöóóëàõàä àøèãòàé áîëîí àøèãã¿é ãýñýí õàðèóëòóóä òóñ òóñ 2.3, 2.4 õóâèàð ºñ÷, ìýäýõã¿é ãýñýí õàðèóëò 4.7 õóâèàð áóóðñàí áàéíà. 3.2.Ãàäààäûí õºðºí㺠îðæ èðýõ îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ íü 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Àøèãòàé 1890 66.1% 3607 68.4% 2.3%

Àøèãã¿é 218 7.6% 529 10.0% 2.4%

Ìýäýõã¿é 751 26.3% 1138 21.6% -4.7%

Íèéò 2859 100.0% 5274 100.0% 0.0%

Õàðèóëààã¿é 18 0.6% 7 0.1% -0.5%

Íèéò 2877 5281 Èðãýäèéí äèéëýíõ îëîíõè íü ãàäààäûí õºðºí㺠îðæ èðýõ îð÷íûã á¿ðä¿¿ëâýë èë¿¿ àøèãòàé ãýæ ¿çæýý. Ýíý íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëò õºãæèëòºíä òóñ íýìýðòýé, øèíýýð àæëûí áàéð áèé áîëíî, ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷èä áèçíåñèéí ýðñäýëýý ÿìàð íýãýí õýìæýýãýý𠺺ðñ人 õàðèóöíà ãýäýãòýé õîëáîîòîé áàéæ áîëîõ þì. 1992 îíû áàéäëààð ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýý 2.0 ñàÿ àì. äîëëàð áóþó ÄÍÁ-èé 0.4 õóâüòàé òýíöýæ áàéñàí áîë 1997 îíä 25.0 ñàÿ àì. äîëëàð áóþó ÄÍÁ-èé 2.4 õóâü, 2002 îíû ýöñèéí áàéäëààð 77.8 ñàÿ àì. äîëëàð áóþó ÄÍÁ-èé 7.1 õóâü áîëæ ºññºí áàéíà (Çóðàã.7). ªíãºðñºí îíóóäûí áàéäëààñ õàðàõàä àæ ¿éëäâýð, õóäàëäàà ¿éë÷èëãýý, áàðèëãà áàéãóóëàìæ, áàíê ñàíõ¿¿, õàðèëöàà õîëáîî, òýýâýð, àÿëàë æóó÷ëàëûí ñàëáàðóóäàä ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò ò¿ëõ¿¿ õèéãäæýý. Çóðàã 5. Ãàäààäûí òóñëàìæ, ñàÿ àì. äîëëàð Çóðàã 6. Ãàäààä ºð, ñàÿ àì.äîëëàð

0

20

40

60

80

100

120

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 20020%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

14%

16%

Ãàäààäûí òóñëàìæ, ñàÿ $ ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâü

0

200

400

600

800

1000

1200

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 20020%

20%

40%

60%

80%

100%

120%

Ãàäààä ºð, ñàÿ $ ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâü

Ìýäýýæ Çàñãèéí ãàçðûí îðîëöîîòîéãîîð ãàäààäààñ àâñàí çýýëèéã ýðãýýä óëñ ë òºëæ òààðíà, õàðèí ï¿¿ñ êîìïàíè áîëîí õóâü õ¿ì¿¿ñèéíõèéã òýä ººðñ人 ë òºëíº. Àâñàí çýýëýý ¿ð ºãººæòýé àøèãëàæ, ýõ îðíûõîî ýäèéí çàñàãò òóñ íýìýð îðóóëàí,

15

öàã òóõàéä íü ýðãýí òºëæ áàéâàë íýã èõ áóðóóøààãààä áàéõ ç¿éë áèø þì. Çàñãèéí ãàçàð ìààíü ãàäààäààñ çýýë àâàõ, äîòîîäûí êîìïàíè ï¿¿ñ¿¿äýä çóó÷ëàõûí îðîíä ãàäààäûí õºðºí㺠îðæ èðýõ òààòàé îð÷íûã á¿ðä¿¿ëáýë èë¿¿ àøèãòàé áàéæ áîëîõ þì.

Ãàäààäûí áàéãóóëëàãóóäààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé òºñë¿¿ä òàíû õóâüä ãýñýí àñóóëòàíä èðãýäèéí 17.3 õóâü õ¿ðòýýìæòýé áàéíà, 59.0 õóâü íü õ¿ðòýýìæã¿é áàéíà, 23.7 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëæýý (3.3.). Ýíý àñóóëò ºíãºðñºí îíû ñàíàë àñóóëãàä òóñãàãäààã¿é ó÷èð õàðüöóóëàëã¿é øóóä òàéëáàðëàñàí áîëíî. Ìîíãîë óëñàä ºíººãèéí áàéäëààð ßïîí, ÎÕÓ, Ãåðìàí, ÁÍÑÓ, Êóâåéò, Ôèíëÿíä çýðýã àðàâ ãàðóé óëñûí, ÀÕÁ, Äýëõèéí áàíê, Íîðäèêèéí ñàí çýðýã õýä õýäýí îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãûí 100 ãàðóé òºñë¿¿ä õýðýãæèæ áàéíà. 2002 îíû ýöñèéí áàéäëààð òºñëèéí çýýëèéí íèéò ¿ëäýãäýë 780.8 ñàÿ àìåðèê äîëëàð áóþó ÄÍÁ-èé 71.3 õóâü, ãàäààäûí ºðèéí 92.1 õóâüòàé òýíö¿¿ áàéíà. Ìàíàé óëñàä õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà òºñë¿¿ä èõýâ÷ëýí çàì õàðèëöàà, äýä á¿òýö, òóñãàé çîðèóëòòàé òóñëàìæ, ýð÷èì õ¿÷, ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàð, õ¿íä ¿éëäâýðëýë, öàõèëãààí õîëáîî, õºäºº àæ àõóé ñàëáàðóóäàä ÷èãëýãääýã áàéíà.

3.3.Ãàäààäûí áàéãóóëëàãóóäààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé òºñë¿¿ä òàíû õóâüä 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿ðòýýìæòýé áàéíà 914 17.3%

Õ¿ðòýýìæã¿é áàéíà 3113 59.0%

Ìýäýõã¿é 1249 23.7%

Íèéò 5276 100.0%

Õàðèóëààã¿é 5 0.1%

Íèéò 5281 Çóðàã 7. Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò, ñàÿ àì.äîëëàð Çóðàã 8. Òàòâàðûí îðëîãî (à÷ààëàë), òýðáóì òºãðºã

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 20020%

1%

2%

3%

4%

5%

6%

7%

8%

ÃØÕÎ, ñàÿ $ ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâü

0

50

100

150

200

250

300

350

400

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 20020.0%

5.0%

10.0%

15.0%

20.0%

25.0%

30.0%

35.0%

Òàòâàðûí õýìæýý ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâü

3.4. Òàòâàðûí òàëààð Ýäèéí çàñãèéí åðºíõèé àñóóëãàä òàòâàðûí òóõàé äýýð äóðüäñàíûã òà á¿õýí

ñàíàæ áàéãàà áàéõ. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí èðãýäèéí äºðºâíèé íýã íü òàòâàðûí à÷ààëëûã áàãàñãàâàë ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºíä çîõèõ õóâü íýìðýý îðóóëíà ãýæ õàðèóëñàí áàéãàà. Îäîî òàòâàðûí åðºíõèé ò¿âøèíãèéí òàëààð þó áîäîæ áàéãààã ñîíèðõî¸ (4.1.). Íèéò èðãýäèéí ìààíü 66.0 õóâü íü ºíäºð ãýæ õàðèóëñàí íü ºíãºðñºí îíûõîîñ 1.5 íýãæýýð, 23.3 õóâü íü áîëîìæèéí ãýñýí íü 2.6 íýãæýýð òóñ òóñ ºñ÷, 10.8 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëñàí íü 4.0 íýãæýýð áóóð÷ýý. ̺í òàòâàðûí à÷ààëàë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä íýìýãäñýí ãýæ 73.3 õóâü íü ¿çýæ áàéõàä õýâýíäýý ãýæ 22.0 õóâü, áóóðñàí ãýæ 4.7 õóâü íü õàðèóëñàí áàéíà (4.2.). ªíãºðñºí

16

îíòîé õàðüöóóëàõàä òàòâàðûí à÷ààëàë íýìýãäñýí ãýæ õàðèóëñàí íü 5.2 õóâèàð áóóðñàí õýäèé ÷ èðãýäèéí äèéëýíõ òàòâàðûí à÷ààëàë èõ áàéíà ãýæ ¿çñýí õýâýýð áàéíà. Õàðèí õýâýíäýý áóþó áóóðñàí ãýæ õàðèóëñàí íü òóñ á¿ð 3.6, 1.6 íýãæýýð ºñ÷ýý.

4.1. Ìîíãîë óëñàä ¿éë÷èëæ áóé òàòâàðûí åðºíõèé ò¿âøèí òàíû áîäëîîð 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü ªíäºð 1844 64.5% 3483 66.0% 1.5%

Áîëîìæèéí 592 20.7% 1229 23.3% 2.6%

Ìýäýõã¿é 423 14.8% 569 10.8% -4.0%

Íèéò 2859 100.0% 5281 100.0% 0.0%

Õàðèóëààã¿é 18 0.6% 0 0.0% -0.6%Íèéò 2877 5281

Äýýðõ õàðèóëòóóäààñ õàðàõàä ìàíàé óëñàä ¿éë÷èëæ áóé òàòâàðûí ñèñòåìèéí ºíººãèéí áîäëîãî áîëîí òîãòîëöîîíîîñ øàëòãààëàí òàòâàðûí åðºíõèé ò¿âøèí ºíäºð, à÷ààëàë íü æèë òóòàì èõñýæ èðãýäèéí áîäèò îðëîãûã ºñãºõã¿é, áèçíåñ õèéõýä íü ñààä áîëæ óëìààð ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºíä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áîëîõîîð áàéíà ãýæ ñàíàë àñóóëãàä îðîëöñîí èðãýäèéí èõýíõ íü ä¿ãíýæýý. 4.2. Òàòâàðûí à÷ààëàë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Íýìýãäñýí 2226 78.5% 3476 73.3% -5.2%

Õýâýíäýý 520 18.3% 1042 22.0% 3.6%

Áóóðñàí 88 3.1% 221 4.7% 1.6%

Ìýäýõã¿é 0 0.0% 0 0.0% 0.0%

Íèéò 2834 100.0% 4739 100.0% 0.0%

Õàðèóëààã¿é 43 1.5% 542 10.3% 8.8%

Íèéò 2877 5281 Çóðàã 8-ààñ õàðàõàä çàõ çýýëèéí ñèñòåìä øèëæñýí ýõíèé æèë¿¿äýä òàòâàðûí à÷ààëàë íü (ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâèéí æèíãýýð) ºíäºð, õýëáýëçýë íü èõ áàéñàí áîë 1994-1999 îíóóäàä áàãà çýðýã áóóð÷ îéðîëöîîãîîð 20 îð÷èì õóâüä òîãòâîðòîé áàéñàí áàéíà. Õàðèí 2000 îíîîñ ýõëýí òàòâàðûí à÷ààëàë îãöîì íýìýãäýæ, 2002 îíä äýýä öýãòýý áóþó 29.0 õóâü áîëæ ºñ÷ýý. Ýíäýýñ ä¿ãíýæ õýëýõýä òàòâàðûí åðºíõèé ò¿âøèí ºíäºð, ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä à÷ààëàë íü íýìýãäñýí ãýñýí èðãýäèéí ä¿ãíýëòòýé áîäèò áàéäàë òîõèð÷ áàéíà.

Ýíý õýñýãò áàñ íýã ÷óõàë ç¿éëèéã õýëýõýä òàòâàðûí ò¿âøèí ºíäºð, à÷ààëàë èõ áàéãàà ¿åä òàòâàðààñ çàéëñõèéõ ÿâäàë íèéòëýã áàéíà ãýæ õàðèóëñàí èðãýäèéí 67.7 õóâü ¿çñýí íü ¿¿íèé íýã áàòàëãàà áîëîâ óó. Õàðèí 12.9 õóâü íü áàãà, 19.3 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëæýý (4.3.). ªíãºðñºí îíòîé õàðüöóóëàõàä íèéòëýã áàéíà ãýæ õàðèóëñàí íü 4.5 õóâèàð áóóð÷, áàãà áàéíà, ìýäýõã¿é ãýñýí õàðèóëòóóä òóñ á¿ð 3.7, 0.9 õóâèàð ºñ÷ýý. Òàòâàðààñ çàéëñõèéõ ÿâäàë íèéòëýã áàéíà ãýñýí èðãýäèéí ä¿ãíýëò áàãà çýðýã áóóðñàí õýäèé ÷ õóâèéí æèíãýýðýý ºíäºð õýâýýð áàéíà.

4.3. Òàòâàðààñ çàéëñõèéõ ÿâäàë òàíû áîäëîîð 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Íèéòëýã áàéíà 2066 72.3% 3576 67.7% -4.5%

Áàãà áàéíà 264 9.2% 682 12.9% 3.7%

Ìýäýõã¿é 528 18.5% 1021 19.3% 0.9%

17

Íèéò 2858 100.0% 5279 100.0% 0.0%

Õàðèóëààã¿é 19 0.7% 2 0.0% -0.6%

Íèéò 2877 5281 Ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýäèéí 45.4 õóâü íü áèçíåñ ýðõëýõýä øààðäëàãàòàé ëèöåíö çºâøººðëèéí òîîã áàãàñãàõ, 24.7 õóâü íü õýâèéí, 29.9 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëæýý (4.4.). Èðãýäèéí òàë îð÷èì õóâü íü áèçíåñ ýðõëýõ çºâøººðëèéí òîîã áàãàñãàõ õýðýãòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà. ªíãºðñºí îíûõîîñ èõ áàéíà ãýñýí íü 2.9 õóâèàð áóóðñàí áîë õýâèéí áàéíà, ìýäýõã¿é ãýñýí õàðèóëòóóä òóñ òóñ 2.4, 0.5 õóâèàð ºñ÷ýý. Ìàãàäã¿é ýíý îëîí çºâøººðºë, ëèöåíç íü õ¿íä ñóðòàëûí ñóóðèéã òàâèõ, áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíä ñààä áîëîõûí çýðýãöýý äàðàìòàíä îðóóëàõ óëìààð àâèëãàë ºã÷ àâàëöàõûí ýõíèé àëõàì áîëæ áàéãààã ¿ã¿éñãýõã¿é.

4.4. Áèçíåñ ýðõëýõýä øààðäàãäàõ çºâøººðëèéí òîî 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Èõ 1360 48.3% 2393 45.4% -2.9%

Õýâèéí 630 22.4% 1303 24.7% 2.4%

Ìýäýõã¿é 827 29.4% 1574 29.9% 0.5%

Íèéò 2817 100.0% 5270 100.0% 0.0%

Õàðèóëààã¿é 60 2.1% 11 0.2% -1.9%

Íèéò 2877 5281

3.5. Áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàð

Ìîíãîëáàíêíààñ ÿâóóëæ áóé ìºíãºíèé áîäëîãûí òàëààð èðãýä ÿìàð ä¿ãíýëò õèéæ áàéãààã ñîíèðõñîí àñóóëòàíä õàðèóëñàí áàéäëûã àâ÷ ¿çâýë 43.8 õóâü íü Ìîíãîëáàíêíààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé áîäëîãîä ñýòãýë õàíàìæòàé áàéäàã, 15.3 õóâü íü ñýòãýë õàíàìæã¿é áàéäàã ãýæýý. Õàðèí ýíý àñóóëòàíä ìýäýõã¿é ãýæ 40.9 õóâü íü õàðèóëæýý. Èðãýäèéí îëîíõè íü Ìîíãîëáàíêíààñ ÿâóóëæ áóé áîäëîãûã äýìæèæ áàéãàà íü ¿íèéí äàðàìò àðèëæ öààøèä òîãòâîðæñîí, òºãðºãèéí ãàäààä âàëþòòàé õàðüöàõ õàíøèéí îãöîì óíàëò çîãñîæ çàõ çýýëèéí ãîðèìîîð áàãà çýðãèéí õýëáýëçýëòýé áîëñîí, áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãàà ñýðãýæ èðãýäýä íàéäâàðòàé ¿éë÷èëæ ýõýëñýí, óëñûí ãàäààä âàëþòûí íººö íýìýãäýí ãàäààä òºëáºðèéí ÷àäâàð ñàéæèðñàí çýðýãòýé õîëáîîòîé þì. Ýíý á¿õýí èðãýí á¿ðèéí õóâèéí àìüäðàëä çîõèõ õýìæýýíèé õóâü íýìýð îðóóëæ áàéãàà ó÷èð äýýðõ õàðèóëòûã ºã÷ áàéãàà ãýäýãò ýðãýëçýõã¿é áàéíà. ͺ㺺 òàëààñ 40 ãàðóé õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëñàí íü ìºíãºíèé áîäëîãûí ¿ð ä¿íã áîäèò àìüäðàë äýýð õ¿ðòýæ áàéãàà õýäèé ÷ ýíý òàëààð îéëãîëò ìóóòàé áàéãààòàé õîëáîîòîé áîëîâ óó. ßëàíãóÿà ýíý æèë àëñëàãäñàí ñóìäààð ÿâæ ñóäàëãàà àâñàí ó÷èð äýýðõ ä¿ãíýëò áàòëàãäàõ ìàãàäëàëòàé þì. Èéìä ìºíãºíèé áîäëîãî ãýæ þó áàéäàã, ¿ð ä¿í íü ÿìàð áàéãààã ñóðòàë÷ëàõ ÷èãëýëýýð Ìîíãîëáàíê äîðâèòîé àðãà õýìæýýã ÿëàíãóÿà îðîí íóòàãò çîõèîí áàéãóóëàõ íü õýðýãòýé áàéíà. Áàñ íýã ç¿éëèéã òîäðóóëàõàä ìýäýõã¿é ãýñýí õàðèóëòûã ýñ îðîëöóóëàí òèéì, ¿ã¿é õî¸ðûí òîîí áîëîí õóâü÷èëñàí ¿ç¿¿ëýëòèéã íü ºíãºðñºí îíûõòîé õàðüöóóëáàë ýåðýã õàðèóëòûí òîî íü ºñ÷, ýñðýãèéíõ íü áóóðñàí áàéíà (5.1.). 5.1. Ìîíãîëáàíêíààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé ìºíãºíèé áîäëîãî òàíû ñàíààíä íèéöäýã ¿¿? 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Òèéì 1849 68.0% 2310 43.8% -24%

18

¯ã¿é 827 30.4% 809 15.3% -15%Ìýäýõã¿é 45 1.7% 2155 40.9% 39% Íèéò 2721 100.0% 5274 100.0% Õàðèóëààã¿é 156 5.4% 7 0.1% Íèéò 2877 5281 2003 îíû 10 äóãààð ñàðûí 31-íèé ºäðèéí áàéäëààð Ìîíãîë óëñàä 17 áàíê, 84 áàíê áóñ ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãà ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí èðãýäèéí 50.3 õóâü íü ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé áàíêóóäûí òîî áîëîìæèéí, 34.2 õóâü íü îëîí áàéíà, 8.0 õóâü íü öººí áàéíà ãýæ õàðèóëæýý (5.2.). Ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýäèéí òàë ãàðóé õóâü íü ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé áàíêóóäûí òîîã áîëîìæèéí ãýæ ¿çñýí íü ºíãºðñºí îíûõîîñ 13.7 õóâèàð áóóðñàí, öººí áàéíà ãýñýí íü 0.6 õóâèàð áàãàññàí áîë îëîí áàéíà ãýñýí íü 6.7 õóâèàð èõýññýí áàéíà. Õàðèí ìýäýõã¿é ãýæ 7.5 õóâü íü õàðèóëæýý. 5.2. Ìîíãîë óëñàä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé áàíêóóäûí òîî òàíû áîäëîîð 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Îëîí 784 27.5% 1803 34.2% 6.7%

Öººí 244 8.5% 420 8.0% -0.6%

Áîëîìæèéí 1828 64.0% 2657 50.3% -13.7%

Ìýäýõã¿é 0 0.0% 398 7.5% 7.5%

Íèéò 2856 100.0% 5278 100.0%

Õàðèóëààã¿é 21 0.7% 3 0.1% Íèéò 2877 5281 Èõýíõ èðãýä ìààíü îäîî ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé áàíêóóäûí òîîã áîëîìæèéí ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ýíä çàðèì èðãýä ìààíü áàíê ãýñýí îéëãîëòîíä ÁÁÑÁ-óóäûã îðóóëæ îéëãîñíûã ¿ã¿éñãýõã¿é. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä îëîí àðâàí ÁÁÑÁ áîëîí áóñàä ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóä áèé áîëæ áàíêíû çàðèì ¿éë àæèëëàãààã áàãà ò¿âøèíä ã¿éöýòãýæ ºðñºë人íèéã áèé áîëãîæ áàéíà. Èéìä Ìîíãîëáàíêíû ç¿ãýýñ áàíêóóäûí õýìæýýã òîìîñãîõ, ¿éë àæèëëàãààã íü ÷àíàðæóóëàõ ¿¿äíýýñ áàíêóóäûí ä¿ðìèéí ñàíã 2004 îíä 4 òýðáóì áîëãîõîîð øèéäâýðëýñýí áèëýý. Ìýäýýæ òýð ¿åä áàíêóóäûí õýìæýý òîìðîí, òîî íü öººð÷, ¿éë àæèëëàãàà íü àðàé ºíäºð ò¿âøèíä ÿâàãäàæ ºðñºëäºõ áèç. Õàðèí áàíêíû çàðèì ¿éë àæèëëàãààã äîîä ò¿âøèíä áàíêóóäòàé çýðýãöýí áóñàä ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóä ã¿éöýòãýíý. ̺í ýíä íýã ç¿éëèéã íýìæ õýëýõýä õºäºº îðîí íóòàãò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé áàíêóóäûí ñàëáàðóóäûí òîî òîãòìîë ºñ÷ áàéõàä ÁÁÑÁ-óóä õîâîð õýâýýð áàéíà.

Ìàíàé óëñûí áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãàà ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ñàéæèð÷ áàéíà ãýæ ìýðãýæèëòí¿¿ä áîëîí îëîí óëñûí ñóäëàà÷èä ä¿ãíýæ áàéãàà. Õàðèí èðãýäèéí ç¿ãýýñ õýðõýí ä¿ãíýæ áàéãààã ñîíèðõî¸. Ñàíàë àñóóëãàä îðîëöñîí èðãýäèéí 40.8 õóâü íü áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààã íàéäâàðòàé ãýñýí íü ºíãºðñºí îíûõîîñ 13.3 õóâèàð ºññºí, 42.4 õóâü íü ýðãýëçýýòýé ãýñýí íü 22.8 õóâèàð áóóðñàí, 7.8 õóâü íü íàéäâàðã¿é ãýæ õàðèóëñàí íü ºíãºðñºí îíû ò¿âøèíä áàéíà. Õàðèí 9.0 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëæýý (5.3.). Áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä ýðãýëçýõ ýðãýëçýý æèëýýñ æèëä àðèëæ áàéãàà íü äýýðõ õàðèóëòààñ õàðàãäàæ áàéíà. Ãýñýí õýäèé ÷ òîãòâîðòîé ãýñýí õàðèóëòààñ ýðãýëçýýòýé ãýñýí õàíäëàãà äàâóó áàéãàà íü áàíêóóäûí òîãòâîðæèëò èðãýäèéí îé óõààíä á¿ðýí õ¿ðýýã¿é, èòãýëèéã îëîõ àæèë á¿ðýí äóóñààã¿éã ãýð÷èëíý.

5.3. Áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãàà

19

2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Íàéäâàðòàé 781 27.5% 2155 40.8% 13.3%

Ýðãýëçýýòýé 1850 65.2% 2237 42.4% -22.8%

Íàéäâàðã¿é 207 7.3% 411 7.8% 0.5%

Ìýäýõã¿é 0 0.0% 477 9.0% 9.0%

Íèéò 2838 100.0% 5280 100.0% 0.0%

Õàðèóëààã¿é 39 1.4% 1 0.0% -1.3%

Íèéò 2877 5281 Áàíêèíä èòãýõ èòãýë íýìýãäñýí ãýæ 41.8 õóâü ¿çýæ áàéãàà áîë 35.4 õóâü íü õýâýíäýý, 11.1 õóâü íü áóóðñàí, 11.7 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëæýý (5.4.). ªíãºðñºí îíû ñàíàë àñóóëãàä ìýäýõã¿é ãýäýã õàðèóëòûã îðóóëààã¿é ó÷èð íýìýãäñýí áîëîí áóóðñàí ãýñýí õàðèóëòóóäûí õóâèéã òóñ òóñ 4.0, 8.9 íýãæýýð áóóðóóëñàí áîëîõ òàëòàé. Ìýäýõã¿é ãýñýí õàðèóëòûã õàñààä äàõèí õóâü÷èëáàë íýìýãäñýí ãýñýí õàðèóëòûíõ 5.5 õóâèàð ºñ÷, áóóðñíûõ 7.4 õóâèàð áàãàññàí áàéíà. ¯¿íèéã ìºí òîîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ ÷ õàðæ áîëíî. Èðãýäèéí áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä ýðãýëçýõ ýðãýëçýý áàãàñ÷, èòãýõ èòãýë íü íýìýãäýæ áàéãààã äýýðõ õàðèóëòóóäààñ õàðàãäàæ áàéíà. 5.4. Áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäàä èòãýõ èòãýë 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Íýìýãäñýí 1309 45.8% 2206 41.8% -4.0%

Áóóðñàí 571 20.0% 588 11.1% -8.9%

Õýâýíäýý 976 34.2% 1868 35.4% 1.2%

Ìýäýõã¿é 0 0.0% 615 11.7% 11.7%

Íèéò 2856 100.0% 5277 100.0%

Õàðèóëààã¿é 21 0.7% 4 0.1% -0.7%

Íèéò 2877 5281 ªíººãèéí áàéäëààð áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãàà íü ºðãºæèæ, íàéäâàðòàé áîëæ áàéãàà íü èðãýäèéí èòãýë èéíõ¿¿ äýýøëýõýä íºëººëñºí áàéõ. ¯¿íèé íýã èëðýë áîë èðãýä áàéãóóëëàãóóäûí áàíê äàõü õàäãàëàìæ, õàðèëöàõûí õýìæýý ºññºí ÿâäàë þì. Çóðàã 9. Õàäãàëàìæ, òýðáóì òºãðºã Çóðàã 10. Õàðèëöàõ, òýðáóì òºãðºã

0

50

100

150

200

250

300

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 20020%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

Õàäãàëàìæ Ì2-ò ýçëýõ õóâü

0

10

20

30

40

50

60

70

80

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 20020.0%

10.0%

20.0%

30.0%

40.0%

50.0%

60.0%

Õàðèëöàõ Ì2-ò ýçëýõ õóâü

Çóðàã 9-ººñ õàðàõàä òºãðºãèéí áîëîí ãàäààä âàëþòûí õàäãàëàìæèéí õýìæýý 1991 îíîîñ 1997 îí õ¿ðòýë òîãòìîë ºñ÷ èðñýí áà áàíêíû ñàëáàðûí õÿìðàëûí îðãèë ¿å áîëîõ 1998 îíä áóóð÷, 1999-2002 îíóóäàä îãöîì ºñºëòòýé ÿâæ 282.4 òýðáóì òºãðºãò õ¿ðñýí áàéíà. Õàðèëöàõ äàíñíû ººð÷ëºëò õàäãàëàìæòàé àäèë ò¿âøèíä

20

ÿâæ õàðèí 2001, 2002 îíä îãöîì ºññºí áàéíà (Çóðàã 10.). Áàíêóóäûí íàéäâàðòàé ¿éë àæèëëàãààã õàíãàõ ¿¿äíýýñ Ìîíãîëáàíê áàíêóóäàä òàâèõ õÿíàëò øàëãàëòàà ÷àíãàòãàæ, øàëãàëòûã ýðñäýëèéã ä¿ãíýí óäèðäàõàä ÷èãë¿¿ëñýí áà áàíêóóäûí êàññ äàõü áýëýí ìºíãºíèé õýìæýý ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òîãòìîë íýìýãäýæ, èíãýñíýýð õàðèëöàã÷ íàðûí òºëáºð, òîîöîîã ò¿ðãýí øóóðõàé ã¿éöýòãýäýã áîëñîí íü õ¿ì¿¿ñèéí áàíêèíä èòãýõ èòãýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ ãîë õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéíà. Áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóä ººðñäèéí ¿éë àæèëëàãààãàà îëîí íèéòýä ñàéí ñóðòàë÷èëæ ýõýëæ áàéãàà íü äàðààõü õàðèóëòààñ õàðàãäàæ áàéíà. ×àäàæ áàéíà ãýñýí õàðèóëò ºíãºðñºí îíûõîîñ 18.5 íýãæýýð íýìýãäýæ 63.4 õóâüä, ÷àäàõã¿é áàéíà 14.3 íýãæýýð áóóð÷ 24.3 õóâüä, ìýäýõã¿é 4.1 íýãæýýð áóóð÷ 12.3 õóâüä õ¿ð÷ýý (5.5.). 5.5. Áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàãóóëëàãóóä ººðñäèéí ¿éë àæèëëàãààãàà ñóðòàë÷èëæ 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü ×àäàæ áàéíà 1280 44.9% 3343 63.4% 18.5%

×àäàõã¿é áàéíà 1099 38.6% 1279 24.3% -14.3%

Ìýäýõã¿é 469 16.5% 651 12.3% -4.1%

Íèéò 2848 100.0% 5273 100.0% 0.0%

Õàðèóëààã¿é 29 1.0% 8 0.2% -0.9%

Íèéò 2877 5281

Áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààíä ýðãýëçýõ ýðãýëçýý

áàãàññàí, èòãýõ èòãýë íü íýìýãäñýí ýíý ¿åä ¿éë÷èëãýý íü õýð çýðýã ò¿ðãýí øóóðõàé ÿâàãäàæ áàéãààã ñîíèðõî¸. Àñóóëòàíä õàðèóëñàí èðãýäèéí 56.9 õóâü íü õóâü õ¿íä õ¿ð÷ ò¿ðãýí øóóðõàé áàéíà ãýæ õàðèóëñàí íü ºíãºðñºí îíûõîîñ 11.6 õóâèàð ºñ÷ýý. Õàðèí 30.7 õóâü íü õ¿íä ñóðòàëòàé ÷èðýãäýëòýé áàéíà, 12.4 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëñàí íü ºíãºðñºí îíûõîîñ òóñ òóñ 2.5, 9.2 õóâèàð áóóðñàí áàéíà (5.6.). Èéìä áàíêóóä ºðñºëäººíºº ¿éë÷èëãýýãýý ÷àíàðæóóëæ ýåëäýã 纺ëºí áîëãîõ, èðãýäýä õ¿ð÷ àæèëëàõ ÷èãëýëýýð àæèëëàõ îðîí çàé áàéíà õýìýýí áèä ä¿ãíýæ áàéíà. 5.6. Áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë÷èëãýý 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Õóâü õ¿íä õ¿ð÷, õýâèéí áàéíà 1295 45.2% 3000 56.9% 11.6%

Õ¿íä ñóðòàëòàé, ÷èðýãäýëòýé 950 33.2% 1619 30.7% -2.5%

Ìýäýõã¿é 617 21.6% 654 12.4% -9.2%

Íèéò 2862 100.0% 5273 100.0% 0.0%

Õàðèóëààã¿é 15 0.5% 8 0.2% -0.4%

Íèéò 2877 5281

Òàíä ìºíãºíèé õýðýãöýý ãàðâàë õààøàà õàíäâàë áîëîìæòîé âý ãýñýí

ñîíèðõîëòîé àñóóëòàíä 51.8 õóâü íü áàíê, 21.6 õóâü íü õóâü õ¿í, 14.2 õóâü íü ëîìáàðä, 7.0 õóâü íü ÁÁÑÁ, 5.5 õóâü íü áóñàä ýõ ¿¿ñâýð ãýæ õàðèóëæýý (5.7.). Õ¿íä ìºíãºíèé õýðýãöýý ãàðâàë õàìãèéí ò¿ð¿¿íä íàéç íºõºä, äîòíû õ¿ì¿¿ñ áîëîí ëîìáàðäàíä õàíääàã ãýñýí ºíãºðñºí îíû õàðèóëòóóäûí õóâü òóñ òóñ 16.9, 15.4

21

íýãæýýð áóóðñàí áîë áàíê ãýñýí õàðèóëòûíõ 33.4 íýãæýýð ºñ÷ òýðã¿¿ëýõ ýãíýýíä îðñîí áàéíà. 5.7. Òàíä ìºíãºíèé õýðýãöýý ãàðâàë õààøàà õàíäàõ âý? 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Áàíê 553 18.3% 2734 51.8% 33.4%

ÁÁÑÁ 175 5.8% 367 7.0% 1.1%

Ëîìáàðä 894 29.7% 751 14.2% -15.4%

Õóâü õ¿í 1160 38.5% 1138 21.6% -16.9%

Áóñàä 232 7.7% 290 5.5% -2.2%

Íèéò 3014 100.0% 5280 100.0% 0.0%

Õàðèóëààã¿é -137 -4.8% 1 0.0% 4.8%

Íèéò 2877 5281 Áàíêóóäûí ¿éë àæèëëàãàà ñàéæèð÷, ¿éë÷èëãýýíèéõ íü òºðºë èõýññýí, çºâõºí öººí òîîíû íàéäâàðòàé õàðèëöàã÷äàä èõ õýìæýýíèé çýýë îëãîõûí çýðýãöýý öàëèí òýòãýâðèéí áîëîí áóñàä òºðëèéí áè÷èë çýýëèéã (¿éë÷èëãýý) ºðãºí õ¿ðýýòýé îëãîæ áàéãàà íü èðãýäèéí òýì¿¿ëëèéã ººðñäèéí ç¿ã òàòàæ áàéãààãèéí èëðýë þì. Õýäèéãýýð ÁÁÑÁ-ä õàíäàõ õóâü ºíãºðñºí îíûõîîñ 1.1 õóâèàð ºññºí ÷ õóâèéí æèí íü èõ áàãà áàéíà. Ñàéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé öººí òîîíû ÁÁÑÁ-óóä áàéãàà õýäèé ÷ òýäãýýðèéí òîî ºñ÷ ¿éë÷èëãýý íü îëîí íèéòèéã õàìðóóëæ ÷àäàõã¿é áàéãààã àíõààðàõ õýðýãòýé áàéíà. Õóâü õ¿íýýñ ìºíãºíèé õýðýãöýýãýý õàíãàõ ÿâäàë õ¿÷òýé õýâýýð áàéãàà íü ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóä ñàíõ¿¿ãèéí æóó÷ëàëàà ºðãºæ¿¿ëýõ áîëîëöîî áàéãààã äýýðõ òîî ãýð÷èëæ áàéíà. ªíººãèéí áàéäëààð Ìîíãîë óëñàä íèéò 84 áàíê áóñ ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãà (ÁÁÑÁ) ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, õîò, õºäºº îðîí íóòãèéí èðãýäèéã ººðñäèéí õàðèëöàã÷äàà áîëãîí òýäýíä òîäîðõîé õýìæýýíèé ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ áàéíà. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýä ìààíü ÁÁÑÁ-ûí òàëààð õýð ìýäëýãòýé áàéãààã ñîíèðõî¸. Àñóóëòàíä õàðèóëñàí íèéò èðãýäèéí 37.4 õóâü íü ÁÁÑÁ-ààð ¿éë÷ë¿¿ëäýã, 56.9 õóâü íü ¿éë÷ë¿¿ëäýãã¿é, 5.7 õóâü ìýäýõã¿é õàðèóëæýý (5.8.). ªíãºðñºí îíòîé õàüöóóëàõàä ¿éë÷ë¿¿ëäýã áîëîí ¿éë÷ë¿¿ëäýãã¿é ãýñýí õàðèóëòóóäûí òîî òóñ òóñ 3.4, 2.3 íýãæýýð áóóð÷, ìýäýõã¿é ãýñýí õàðèóëòûí òîî 5.7 õóâèàð íýìýãäñýí áàéíà. 5.8. Òà áàíê áóñ ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãààð ¿éë÷ë¿¿ëäýã ¿¿? 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Òèéì 1155 40.8% 1973 37.4% -3.4%

¯ã¿é 1674 59.2% 3001 56.9% -2.3%

Ìýäýõã¿é 0 0.0% 301 5.7% 5.7%

Íèéò 2829 100.0% 5275 100.0% 0.0%

Õàðèóëààã¿é 48 1.7% 6 0.1% -1.6%

Íèéò 2877 5281 ¯¿íýýñ ä¿ãíýõýä òîî íü îëøèð÷ áàéãàà õýäèé ÷ ÁÁÑÁ-óóä ìààíü öººí òîîíû õàðèëöàã÷äûí õ¿ðýýíä ¿éë÷èëãýý ÿâóóëæ áàéíà. ̺í ýíä íýìæ õýëýõýä ñóðòàë÷èëãàà ñàéí ÿâóóëæ èðãýäèéã îëíîîð òàòàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ÁÁÑÁ íü ìàíàé óëñûí õóâüä øèíýýð áèé áîëæ áóé ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãûí íýã õýëáýð þì. Óäèðäàõ áàéãóóëëàãóóäààñ ò¿¿íèé õºãæëèéã äýìæèæ áàéãàà õýäèé ÷ àæëûí äàäëàãà òóðøëàãà, áîëîâñîí õ¿÷íèé ìýäëýã óð ÷àäâàð äóòìàã áàéãààã õýëýõýä èë¿¿äýõã¿é áèç. ͺ㺺 òàëààñ áàíê, ÁÁÑÁ, áóñàä ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóä çàõ çýýëèéí çàð÷ìûí äàãóó ºðñºë人íèéã áèé áîëãîæ ÷àäâàë õ¿¿íèé ò¿âøèí áóóð÷

22

õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýý íýìýãäýí ¿éë÷èëãýý íü õóâü õ¿í áîëãîíä õ¿ðíý ãýäãèéã õýëìýýð áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýý òóñãàé ÷èãëýëèéí áàíê áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóä (õºðºí㺠îðóóëàëòûí, õàäãàëàìæèéí, ã.ì.) ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã ìàðòàæ áîëîõã¿é. ªíººäºð ìàíàé óëñàä ãàäààäûí áîëîí ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé õýä õýäýí áàíê, ÁÁÑÁ-óóä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. Ãàäààäûí áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãûã Ìîíãîëä îðóóëæ èðýõ íü ìàíàé óëñàä îðæ èðýõ õºðºí㺠îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýí óëìààð ¿íäýñíèé ¿éëäâýðëýëèéã ñýðãýýæ äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºñºëòºíä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Ò¿¿íèé çýðýãöýý ìàíàé óëñûí áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðò çàõ çýýëèéí ºðñºë人íèéã áèé áîëãîæ áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäûã ÷àíàðæóóëàõàä òóñ äºõºì áîëíî. Îäîî ìàíàé èðãýäèéí ç¿ãýýñ ãàäààäûí áàíê áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäûã Ìîíãîëä îðóóëæ èðýõ íü ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîé âý ãýäãèéã ñîíèðõî¸. 52.3 õóâü íü à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ õàðèóëñàí íü ºíãºðñºí îíûõîîñ 2.0 õóâèàð, 18.4 õóâü íü à÷ õîëáîãäîëã¿é ãýñýí íü 4.9 õóâèàð òóñ òóñ ºñ÷, ìýäýõã¿é ãýñýí õàðèóëòûí òîî 6.9 õóâèàð áóóð÷ 29.3 õóâüä õ¿ð÷ýý (5.9.). 5.9. Ãàäààäûí áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãûã îðóóëæ èðýõ íü 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü À÷ õîëáîãäîëòîé 1435 50.3% 2758 52.3% 2.0%

À÷ õîëáîãäîëã¿é 384 13.5% 969 18.4% 4.9%

Ìýäýõã¿é 1033 36.2% 1546 29.3% -6.9%

Íèéò 2852 100.0% 5273 100.0% 0.0%

Õàðèóëààã¿é 25 0.9% 8 0.2% -0.7%

Íèéò 2877 5281 Èðãýäèéí òºëººëëèéí òàë ãàðóé õóâü íü çºâ áóþó àøèãòàé ãýæ ¿çýæ áàéãàà íü äýýðõ ñàíààòàé íýã áàéíà ãýñýí ¿ã. Íýã ç¿éëèéã íýìæ õýëýõýä ãàäààäûí áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäûã îðóóëæ èðýõ íü ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò õºãæèëòºíä àøèãòàé õàðèí óëñûíõàà ýäèéí çàñãèéí áàãòààìæ, çàõ çýýëèéí áàéäàë, áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí õºãæèë ò¿¿íä ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é õîõèðëóóäûã ñàéí òîîöîîëîõ íü çºâ áîëîâ óó. ªíãºðñºí îíû ñóäàëãààãààð áýëýí áóñ òîîöîî áîëîí ò¿¿íèé äýâøèëòýä õýðýãñë¿¿äèéí (êàðòóóä) òàëààð íèëýýä äýëãýðýíã¿é ñàíàë àñóóëãà ÿâóóëæ íýãòãýí ä¿ãíýñýí áîëíî. Èðãýäèéí èõýíõ õóâü íü îéëãîëò áàéõã¿é ò¿¿íèé äàâóó òàëûã ìýäýõã¿é áàéñàí. Õàðèí ýíý æèëèéí õóâüä ìàø òîâ÷õîí áóþó íýã ë àñóóëòûã õàìðóóëëàà. Áýëýí áóñ òîîöîîíû õýðýãñýë áîëîõ êàðòûã õýðýãëýäýã ¿¿ ãýñýí àñóóëòàíä ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí èðãýäèéí 12.6 õóâü òèéì, 79.2 õóâü íü ¿ã¿é, 8.2 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà (5.10). Ýíäýýñ õàðàõàä èðãýäèéí èõýíõ íü óðüäûí àäèë áýëýí áóñ òîîöîî áîëîí ò¿¿íèé õýðýãñë¿¿äèéí òàëààð îéëãîëò ìóóòàé, êàðòûã õýðýãëýäýãã¿é áóþó õýðýãëýõ áîëîìæã¿é ãýñýí ä¿ãíýëòýíä õ¿ð÷ áàéíà. Èéìä áàíêóóäàä êàðòûí õýðýãëýã÷äèéí òîîãîî öààøèä íýìýãä¿¿ëýõ çàõ çýýëèéí îðîí çàé áàéíà ãýäýã íü ìºí ýíäýýñ õàðàãäëàà.

5.10. Òà áýëýí áóñ òîîöîîíû õýðýãñýë áîëîõ êàðòûã õýðýãëýäýã ¿¿? 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Òèéì 665 12.6% 12.6%

¯ã¿é 4181 79.2% 79.2%

23

Ìýäýõã¿é 430 8.2% 8.2%

Íèéò 5276 100.0% 100.0%

Õàðèóëààã¿é 5 0.1% 0.1%

Íèéò 5281

3.6. Õàäãàëàìæ, õóðèìòëàë

ªíãºðñºí îíû ñóäàëãààãààð õýðâýý òàíä õýìíýõ ìºí㺠ãàðäàã áîë òà ò¿¿ãýýð þó õèéõ âý (õèéäýã âý) ãýñýí àñóóëòàíä ñóäàëãààíä îðîëöñîí íèéò èðãýäèéí 55.0 õóâü íü õàðèóëñàí áºãººä 27.5 õóâü íü áàíêèíä õàäãàëóóëíà, 25.2 õóâü íü çýýëä¿¿ëíý, 47.3 õóâü íü áóñàä õýëáýðýýð áàéëãàíà ãýæ õàðóóëæýý. Ýíý æèëèéí õóâüä ºíãºðñºí îíû àñóóëòóóäûã áàãàñãàæ õàðèóëòóóäûí òîîã äýëãýð¿¿ëýí òîëèëóóëæ áàéíà. "Òà õóðèìòëóóëñàí ìºí㺺𺺠þó õèéäýã âý?" ãýñýí àñóóëòàíä äàâõàðäñàí òîîãîîð 21.9 õóâü íü áàíêèíä õàäãàëóóëäàã, 9.4 õóâü íü áóñäàä çýýëä¿¿ëäýã, 30.7 õóâü íü õóäàëäàà íàéìàà õèéæ ýðãýëä¿¿ëäýã, 1.4 õóâü íü ¿íýò öààñàíä áàéðøóóëäàã, 1.5 õóâü íü õóâüöàà õóäàëäàæ àâäàã, 35.0 õóâü áóñàä ãýñýí õàðèóëòûã ºã÷ýý. 6.1. Òà õóðèìòëóóëñàí ìºí㺺𺺠þó õèéäýã âý 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Áàíêèíä õàäãàëóóëäàã 435 27.5% 1287 21.9% -5.6%

Çýýëä¿¿ëäýã 399 25.2% 556 9.4% -15.8%

Õóäàëäàà íàéìàà õèéäýã 0.0% 1806 30.7% 30.7%

¯íýò öààñàíä áàéðøóóëäàã 0.0% 85 1.4% 1.4%

Õóâüöàà õóäàëäàæ àâäàã 0.0% 89 1.5% 1.5%

Áóñàä 749 47.3% 2062 35.0% -12.3%

Íèéò 1583 100.0% 5885 100.0% 0.0%

Õàðèóëààã¿é 1294 45.0% -604 -11.4% -56.4%

Íèéò 2877 5281 Çàðèì íýã õàðèóëòûã ºíãºðñºí îíûõòîé õàðüöóóëàõàä áàíêèíä õàäãàëóóëäàã ãýñíèéõ 5.6 õóâèàð áóóðñàí õýäèé ÷ òîîí ¿ç¿¿ëýëòýýðýý 3 äàõèí íýìýãäñýí, áóñäàä çýýëä¿¿ëäýã ãýñíèéõ 15.8 õóâèàð áóóðñàí, áóñàä ãýñíèéõ 12.3 õóâèàð áóóð÷ýý. Ýíý õýñýãò ä¿ãíýæ õýëýõýä èðãýäýä õýðâýý õóðèìòëóóëñàí ìºí㺠áàéäàã áîë èõýíõ òîõèîëäîëä õóäàëäàà íàéìàà õèéõ áóþó áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãàä õàäãàëóóëäàã áàéíà. Õàðèí õóâèéí æèíãýýðýý õàìãèéí èõ (35.0 õóâü) áóþó áóñàä ãýñýí õàðèóëòàíä õóðèìòëóóëàõ ìºíãºã¿é èðãýä õàìðàãäñàí áîëîâ óó ãýñýí òààìàãëàëûã òºð¿¿ëæ áàéíà. "Òà ìºí㺺 ÿìàð õýëáýðýýð áàéðøóóëäàã âý?" ãýñýí àñóóëòàíä ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí èðãýäèéí 69.7 õóâü íü áýëýí ìºíãºíèé õýëáýðýýð, 14.4 õóâü íü áýëýí áóñ ìºíãºíèé õýëáýðýýð, 2.6 õóâü íü ¿íýò öààñàíä, 1.7 õóâü íü õóâüöààíä, 11.6 õóâü íü áóñàä õýëáýðýýð áàéðøóóëäàã áàéíà (6.2.). Áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäûí òîî, ¿éë÷èëãýýíèé òºðºë îëøèð÷ (õ¿í àì òºâëºðñºí ãàçðóóäàä), áýëýí áóñ òºëáºð òîîöîîíû ñèñòåì õºãæèæ áóé ýíý ¿åä èðãýäèéí 70.0 îð÷èì õóâü íü ìºí㺺 áýëíýýð õàäãàëæ áàéãàà íü íýãò, áýëýí áóñ òºëáºð òîîöîîíû ñèñòåì áóþó øààðäëàãàòàé ¿åä áýëýí ìºí㺠àâàõ íºõöºë íèéò íóòàã äýâñãýðèéã õàìàð÷ ÷àäààã¿é, ÿëàíãóÿà õºäºº îðîí íóòàãò ñóë õºã溺ã¿é; õî¸ðò, ñàíõ¿¿ãèéí áóñàë õýðýãñë¿¿äèéí õºãæèë ñóë äîðîé ó÷èð ¿íýò öààñ, õóâüöàà áîëîí áóñàä õýðýãñë¿¿äýä ìºí㺺 áàéðøóóëàõ áîëîìæîîð õÿçãààðëàãäìàë; ãóðàâò, ÿìàðâàà

24

íýãýí õýëáýðýýð õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ ìºíãºã¿é çºâõºí àìüæèðãààíûõàà õýäýí òºãðºãòýé ÿâäàã èðãýä îëîí áàéãààòàé õîëáîîòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà. 6.2. Òà ìºí㺺 ÿìàð õýëáýðýýð áàéðøóóëàõûã èë¿¿ä ¿çäýã âý 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Áýëýí ìºí㺺ð 3683 69.7% 69.7%

Áýëýí áóñ ìºíãºíèé õýëáýðýýð 759 14.4% 14.4%

¯íýò öààñààð 137 2.6% 2.6%

Õóâüöààãààð 88 1.7% 1.7%

Áóñàä õýëáýðýýð 614 11.6% 11.6%

Íèéò 5281 100.0% 100.0%

Õàðèóëààã¿é 0 0.0% 0.0%

Íèéò 5281

Äýýðõ àñóóëòóóäòàé óÿëäñàí áàñ íýã ñîíèðõîëòîé àñóóëòàíä þó ãýæ õàðèóëñíûã ñîíèðõî¸. Òàíä õýìíýõ ìºí㺠ãàðààä ò¿¿íèéãýý áàíêèíä þì óó ýñâýë ººð ÿìàð íýãýí ãàçàð áàéðøóóëàõ áîë ÿìàð âàëþòûã èë¿¿ä ¿çýæ áàéíà âý ãýñýí àñóóëòàíä 87.9 õóâü íü òºãðºãººð, 7.7 õóâü íü àìåðèê äîëëàðààð, 1.1 õóâü íü åâðîãîîð, 3.3 õóâü íü áóñàä âàëþòààð ãýæ õàðèóëæýý (6.3.). ªíãºðñºí îíòîé õàðüöóóëàõàä òºãðºãººð ãýñýí íü 28.1 õóâèàð ºñ÷, àìåðèê äîëëàðûíõ 32.3 õóâèàð áóóðñàí áàéíà. Èðãýä ìààíü èéíõ¿¿ ¿íäýñíèéõýý âàëþòààð õóðèìòëàëàà áàéðøóóëàõûã èë¿¿ä ¿çýæ áàéãàà íü òºãðºãèéí ãàäààä âàëþòòàé õàðüöàõ õàíøíû óíàëò õàðüöàíãóé áàãàññàí, ¿íèéí ò¿âøèí áóóð÷ òîãòâîðòîé áîëñîí, òºãðºãèéí õàäãàëàìæèéí õ¿¿ ºíäºð áàéãààòàé õîëáîîòîé áîëîâ óó. ̺í áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéäàë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä èëò ñýðãýñýí, Ìîíãîë óëñûí õ¿í àì òºâëºðñºí íóòàã äýâñãýðò òºãðºãèéí áýëýí áóñ òºëáºð òîîöîîíû øèíý õýðýãñë¿¿ä ýð÷èìòýé õºãæèæ áàéãààã äóðüäàõàä èë¿¿äýõã¿é áèç. Ò¿¿íèé çýðýãöýý õºäºº îðîí íóòàãò çºâõºí òºãðºãèéí ¿éë÷èëãýý ÿâàãäàæ áàéãààã õýëýõýä èë¿¿äýõã¿é áèç. 6.3. Òà ìºí㺺 ÿìàð âàëþòààð õàäãàëäàã âý 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Òºãðºãººð 1657 59.8% 4639 87.9% 28.1%

Àìåðèê äîëëàðààð 1109 40.0% 406 7.7% -32.3%

Åâðîãîîð 0.0% 57 1.1% 1.1%

Áóñàä 6 0.2% 175 3.3% 3.1%

Íèéò 2772 100.0% 5277 100.0% 0.0%

Õàðèóëààã¿é 105 3.6% 4 0.1% -3.6%

Íèéò 2877 5281 Çóðàã 11. Òºãðºãèéí áîëîí âàëþòûí õàäãàëàìæ, Çóðàã 12. Õàäãàëàìæèéí íýðëýñýí õ¿¿ áà èíôëÿöè, æèëýýð òýðáóì òºãðºã

25

0 20 40 60 80 100 120 140 160

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002Òºãðºãèéí õàäãàëàìæ Âàëþòûí õàäãàëàìæ

-20

0

20

40

60

80

100

120

140

160

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Õàäãàëàìæèéí õ¿¿ Èíôëÿöè

%

Çóðàã 11-ààñ õàðàõàä 1991-1996 îíóóäàä òºãðºãèéí õàäãàëàìæèéí õýìæýý äàâàìãàéëæ áàéñàí (1993 îíûã îðóóëàëã¿éãýýð) áîë 1997-2001 îí õ¿ðòýë âàëþòûí õàäãàëàìæ çîõèëñîí áàéíà (1998 îíûã îðóóëàëã¿éãýýð). Õàðèí 2002 îíä ýðãýýä òºãðºãèéí õàäãàëàìæèéí õýìæýý âàëþòûíõààñ èë¿¿ ãàð÷ýý. ªðõºä íü õýìíýõ ìºí㺠ãàðäàã áîëîí ãàðàõ òîõèîëäîëä èðãýäèéí 21.9 õóâü íü áàíêèíä ìºí㺺 õàäãàëóóëäàã ãýæ õàðèóëñíûã ñàíàæ áàéãàà áàéõ. Îäîî õàðèí òýäãýýð èðãýäýýñ áîëîí áóñàä ñàíàë àñóóëãàä îðîëöñîí õ¿ì¿¿ñýýñ ºíººãèéí õàäãàëàìæèéí õ¿¿ ÿìàð ò¿âøèíä áàéãààã àñóóÿ. Àñóóëòàíä õàðèóëñàí èðãýäèéí 31.0 õóâü íü îäîîãèéí õàäãàëàæèéí õ¿¿íèé ò¿âøèí áîëîìæèéí áàéíà, 55.4 õóâü íü áàãà áàéíà, 13.6 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëæýý (6.4.). ªíãºðñºí îíòîé õàðüöóóëàõàä áàãà áàéíà ãýñýí õàðèóëòûíõ 27.0 õóâèàð íýìýãäñýí áàéõàä áîëîìæèéí áàéí, ìýäýõã¿é ãýñíèéõ òóñ òóñ 16.6, 10.4 õóâèàð áóóðñàí áàéíà. Èðãýä ìààíü àëü áîëîõ ºíäºð õ¿¿òýéãýýð õàäãàëàìæàà áàéðøóóëàõûã õ¿ñýõ íü ìýäýýæ. Õàðèí ýäèéí çàñãèéí áîëîí çàõ çýýëèéí áàéäëûã ñàéí ñóäàëæ àëü áîëîõ íàéäâàðòàé, àøèãòàé ç¿éëä õºðºí㺺 áàéðøóóëàõ íü çºâ þì. Ìàãàäã¿é ýíý òàë äýýð ìýäýýëýë õîìñ, ¿éë àæèëëàãàà õÿçãààðëàãäìàë áàéãààã óäèðäàõ ãàçðóóä àíõààðàëäàà àâàõ õýðýãòýé áàéíà. ̺í èíôëÿöèéí ò¿âøèí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òîãòìîë áóóð÷ íýã îðîíòîé òîîãîîð èëýðõèéëýãäýõ áîëñîí íü õàäãàëàìæèéí õ¿¿íèé ò¿âøèíã áàãàñàõàä íºëººëñºí áàéæ áîëîõ òàëòàé. Õýäèé òèéì ÷ 1997 îíû 9-ð ñàðààñ ýõëýí õàäãàëàìæèéí áîäèò õ¿¿íèé ò¿âøèí ýåðýã ò¿âøèíä áàéãààã àíõààðàëäàà àâíà óó (Çóðàã 12). 6.4. Õàäãàëàìæèéí õ¿¿ òàíû áîäëîîð 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Áàãà áàéíà 797 28.3% 2904 55.4% 27.0%

Áîëîìæèéí áàéíà 1341 47.7% 1628 31.0% -16.6%

Ìýäýõã¿é 676 24.0% 713 13.6% -10.4%

Íèéò 2814 100.0% 5245 100.0% 0.0%

Õàðèóëààã¿é 63 2.2% 36 0.7% -1.5%

Íèéò 2877 5281

3.7. Çýýë Õ¿í á¿ðò çýýëèéí ýðýëò õýðýãöýý ÿìàð íýãýí õýìæýýãýýð áàéäàã ë áàéõ.

Ãàãöõ¿¿ òýð ýðýëò õýðýãöýýíèé ýõ ¿¿ñâýðèéã (íèéë¿¿ëýëò) ÿàæ îëîõ, ìºí òóõàéí ýõ ¿¿ñâýðèéí ºðòºã (õ¿¿) ÿìàð ò¿âøèíä áàéãààã ñàéí òîîöîîëîõ õýðýãòýé áîëîâ óó. ªíººãèéí áàéäëààð èíôëÿöèéí ò¿âøèí áàãàñ÷ òîãòâîðæèí, ò¿¿íèéã äàãàí õàäãàëàìæèéí õ¿¿ áóóð÷ áàéãàà õýäèé ÷ çýýëèéí õ¿¿ äîðâèòîé áóóðàõã¿é áàéãàà

26

íü çýýëèéí ýðñäýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ, õºðºí㺠îðóóëàëòûã õààí áîîãäóóëàõ óëìààð ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºíä ñºðºã ¿ç¿¿ëæ áîëçîøã¿é þì. 7.1. Òàíä çýýëèéí õýðýãöýý áàéäàã óó 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Òèéì 2304 80.8% 4249 80.5% -0.3%

¯ã¿é 549 19.2% 839 15.9% -3.4%

Ìýäýõã¿é 0 0.0% 192 3.6% 3.6%

Íèéò 2853 100.0% 5280 100.0%

Õàðèóëààã¿é 24 0.8% 1 0.02% Íèéò 2877 5281

Çýýëèéí õýðýãöýý òàíä áàéäàã óó ãýñýí àñóóëòàíä 80.5 õóâü íü òèéì, 15.9 õóâü íü ¿ã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà (7.1.). Õàðèí 3.6 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëæýý. Çýýëèéí õýðýãöýý áàéäàãã¿é ãýæ õàðèóëñàí õ¿ì¿¿ñèéí õóâü ºíãºðñºí îíûõîîñ 3.4 íýãæýýð áóóð÷, ìýäýõã¿é ãýñýí õàðèóëò óðóó øèëæñýíèéã ýñ òîîöâîë çýýëèéí ýðýëò óðüäûí àäèë ºíäºð õýâýýð áàéíà. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýäèéí äèéëýíõèä (80.5 õóâü) çýýëèéí õýðýãöýý áàéäàã áºãººä õàðèí õ¿ðòýýìæ íü çºâõºí 33.2 õóâüä íü ë íîãääîã áàéíà. 46.6 õóâüä íü çýýëèéí õ¿ðòýýìæ áàéäàãã¿é, 20.1 õóâü íü çýýëèéí òàëààð îéëãîëò ìóóòàé ãýæ õàðèóëæýý (7.2.).

7.2. Òàíä áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãààñ îëãîæ áóé çýýë õ¿ðòýýìæòýé áàéäàã óó 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Òèéì 1753 33.2% 33.2%

¯ã¿é 2461 46.6% 46.6%

Ìýäýõã¿é 1063 20.1% 20.1%

Íèéò 5277 100.0%

Õàðèóëààã¿é 4 0.1%

Íèéò 5281

Çýýëèéí ýðýëò ºíäºð, õ¿ðòýýìæ áóþó íèéë¿¿ëýëò áàãà áàéãàà ýíý ¿åä áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäààñ çýýë àâàõàä õ¿íäðýëã¿é ãýæ ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýäèéí 32.4 õóâü, õ¿íäðýëòýé ãýæ 51.8 õóâü, ìýäýõã¿é ãýæ 15.7 õóâü íü ¿çæýý. ªíãºðñºí îíòîé õàðüöóóëàõàä õ¿íäðýëã¿é ãýñýí õàðèóëòûí õóâü 12.7 õóâèàð íýìýãäýæ, õ¿íäðýëòýé áîëîí ìýäýõã¿é ãýñýí õàðèóëòûíõ òóñ òóñ 8.1, 4.6 õóâèàð áóóð÷ýý (7.3). Ýíäýýñ õàðàõàä çýýë àâäàã (õ¿ðòýýìæýé) èðãýäèéí õóâüä õ¿íäðýë áàéäàãã¿é áºãººä àâ÷ ¿çýýã¿é, àâäàãã¿é ýñâýë îéëãîëò áàéõã¿é (çýýëèéí ýðýëò õýäèé áàéãàà ÷) èðãýäèéí õóâüä õ¿íäðýëòýé áàéäàã áàéíà. 7.3. Òàíû áîäëîîð áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãààñ çýýë àâàõàä 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íäðýëã¿é 563 19.8% 1710 32.4% 12.7%

Õ¿íäðýëòýé 1706 59.9% 2731 51.8% -8.1%

Ìýäýõã¿é 578 20.3% 830 15.7% -4.6%

Íèéò 2847 100.0% 5271 100.0% Õàðèóëààã¿é 30 1.0% 10 0.2% Íèéò 2877 5281 Çóðàã 13. Çýýë, òýðáóì òºãðºã Çóðàã 14. Çýýëèéí õ¿¿ áà èíôëÿöè, æèëýýð

27

0

50

100

150

200

250

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 20020.0%

20.0%

40.0%

60.0%

80.0%

100.0%

120.0%

140.0%

160.0%

Çýýë Ì2-ò ýçëýõ õóâü

-50

0

50

100

150

200

250

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

%

Çýýëèéí õ¿¿ Èíôëÿöè

Èíôëÿöûí ò¿âøèí áóóð÷ ò¿¿íèéã äàãàí õàäãàëàìæèéí õ¿¿ áàãàñàæ áàéõàä

çýýëèéí õ¿¿ äîðâèòîé áóóð÷ ºãºõã¿é áàéãàà õàíäëàãà áèé (Çóðàã 14). Õàðèí îäîî ñàíàë àñóóëãàä îðîëöñîí èðãýä ìààíü çýýëèéí õ¿¿íèé òàëààð þó ãýæ áîäîæ áàéãààã ñîíèðõî¸. 60.2 õóâü íü çýýëèéí õ¿¿ã ºíäºð áàéíà ãýæ õàðèóëñàí íü ºíãºðñºí îíûõîîñ 5.3 õóâèàð íýìýãäñýí, 29.0 õóâü íü áîëîìæèéí ãýñýí íü 16.0 õóâèàð áóóð÷ýý. Õàðèí 10.8 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà (7.4.). Ýíä íýã ç¿éëèéã îíöëîí õýëýõýä áàíêóóä çýýë îëãîõäîî çýýëèéí ýõ ¿¿ñâýð, çîðèóëàëò, õóãàöàà áîëîí õàðèëöàã÷äûí áàéäëûã õàðãàëçàí õ¿¿ã ñàðûí íýãýýñ òàâ õ¿ðòýëõ õóâèàð òîãòîîæ áàéíà. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýäèéí õýä íü áàíêíààñ çýýë àâäàã, àâäàãã¿éã ñàéí ìýäýõã¿é. Ìàãàäã¿é çàðèì íü ºíäºð õ¿¿ãýýð, çàðèì íü áàãà õ¿¿ãýýð àâäàã áàéõ. Õýäèé òèéì ÷ 60 ãàðóé õóâü íü îäîîãèéí çýýëèéí õ¿¿ã ºíäºð ãýæ ¿çýæ áàéãàà íü çýýëèéí õ¿¿ã ñàëáàðûí õýìæýýãýýð áóóëãàõ äîõèî áîëæ áóéã õàðóóëæ áàéíà. 7.4. Òàíû áîäëîîð çýýëèéí õ¿¿ 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü ªíäºð 1459 54.9% 3175 60.2% 5.3%

Áîëîìæèéí 1195 45.0% 1529 29.0% -16.0%

Ìýäýõã¿é 3 0.1% 568 10.8% 10.7%

Íèéò 2657 100.0% 5272 100.0% Õàðèóëààã¿é 220 7.6% 9 0.2% Íèéò 2877 5281 Çýýëèéí õ¿¿ã ñàëáàðûí õýìýýãýýð áóóðóóëàõ òàë äýýð Ìîíãîëáàíêíû óäèðäëàãûí ç¿ãýýñ íèëýýä àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýýä áàéíà. ¯¿íä: áàíêóóäûí óäèðäëàãóóäòàé õýä õýäýí óäàà óóëçàëò çîõèîí áàéãóóëæ çýýëèéã õ¿¿ã ÿàæ áàãàñãàõ òàë äýýð ñàíàë ñîëèëöñîí, îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí òºñëèéí õ¿ðýýíä àæëûí áàéð øèíýýð áèé áîëãîõ áîëîí îðîí ñóóöíû çîðèóëàëòòàé óðò áîëîí äóíä õóãàöààíû áàãà õ¿¿òýé çýýëèéã áàíêóóäààð äàìæóóëàí îëãîõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà, ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí ºðñºë人íèéã (ÿëàíãóÿà çýýëèéí òàëààð) áèé áîëãîõûí òóëä ÁÁÑÁ-ûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõèéã õÿçãààðëàõã¿é îëãîæ áàéãàà çýðýã áîëíî. 3.9. Áóñàä àñóóäëóóä Ìîíãîë óëñûí òºñâèéí áîäëîãîä ðåôîðì (òàòâàðûí òîãòîëöîî áîëîí áîäëîãûã ñàéæðóóëàõ, çàðäëûí á¿òöýý ººð÷ëºõ ã.ì.) õèéõã¿é áîë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ø¿¿ìæëýëä ºðòºí óëìààð ýäèéí çàñãèéíõàà áàéäëûã õ¿íäð¿¿ëýõ ìàãàäëàëòàé áàéíà. Ýíý íü ÷ ñàíàë àñóóëãàä îðîëöñîí èðãýäèéí õàðèóëòààñ

28

õàðàãäàæ áàéíà. 14.5 õóâü íü òºñâèéí áîäëîãûí õýðýãæèëò ñàéí áàéíà ãýæ ¿çñýí áàéõàä 24.9 õóâü íü ìóó, 31.1 õóâü õýâýíäýý, 29.5 õóâü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëæýý. 8.1. Ìîíãîë óëñûí òºñâèéí áîäëîãûí õýðýãæèëò òàíû áîäëîîð 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Ñàéí áàéíà 765 14.5% 14.5%

Ìóó áàéíà 1312 24.9% 24.9%

Õýâýíäýý áàéíà 1638 31.1% 31.1%

Ìýäýõã¿é 1557 29.5% 29.5%

Íèéò 5272 100.0% 100.0%

Õàðèóëààã¿é 4 0.1% 0.1%

Íèéò 5281 Òàòâàðûí åðºíõèé ò¿âøèí æèëýýñ æèëä ºñ÷, à÷ààëàë íü èðãýäýä õ¿íäýýð òóñ÷ áàéãàà ýíý ¿åä òºñâèéí áîäëîãûã ñàéí áàéíà ãýæ õàðèóëàõã¿é ìýäýýæ. Äýýð òàòâàðûí äàðàìò (à÷ààëàë) ÄÍÁ-èé 29 õóâü áîëòëîî ºññºí ãýæ äóðüäñàíûã òà á¿õýí ñàíàæ áàéãàà áàéõ. ¯¿íèéã øèëæèëòèéí áîëîí õºãæèæ áóé îðíóóäòàé õàðüöóóëàõàä õàðüöàíãóé ºíäºð áàéíà. Òýäãýýð óëñóóäûí õóâüä äóíäæààð 10-20 õóâü áîëîí ò¿¿íýýñ äîîãóóð áàéäàã áàéíà. Ãààëèéí áàéãóóëëàãûí õóâüä ÷ òºñâèéí áîäëîãûí õýðýãæèëòèéí íýãýí àäèë èðãýäèéí ç¿ãýýñ òààðóóõàí õàðèóëòûã ºã÷ýý. 10.5 õóâü íü ¿éë àæèëëàãàà íü ñàéí ãýæ ä¿ãíýñýí áîë 36.3 õóâü íü ìóó, 24.1 õóâü õýâýíäýý, 29.0 õóâü íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Ãààëèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã ÿìàð òîõèîëäîëä ñàéí ÿìàð òîõèîëäîëä ìóó ãýæ ä¿ãíýí õýëýõýä ìýðãýæëèéí áèø õ¿íèé õóâüä õýö¿¿ àñóóäàë áàéõ. Óëñûí òºñºâò ãààëèéí òàòâàðûí îðëîãûã ñàéí á¿ðä¿¿ëäýã (òºëºâëºãººãºº áèåë¿¿ëýõ), õèë õÿçãààðûí ãàäààä õóäàëäààíû îíöãîé çºð÷èë äóòàãäëûã öàã òóõàéä íü èëð¿¿ëäýã, õýýë õàõóóëüä àâòäàãã¿é èéì ë áàéâàë ñàéí ãýæ ä¿ãíýõ áîëîâ óó. Õàðèí èðãýä ìààíü èíãýæ áîäîõã¿é áàéãàà íü õàðàìñàëòàé áàéíà. 8.2. Ìîíãîë óëñûí ãààëèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Ñàéí áàéíà 554 10.5% 10.5%

Ìóó áàéíà 1915 36.3% 36.3%

Õýâýíäýý áàéíà 1272 24.1% 24.1%

Ìýäýõã¿é 1529 29.0% 29.0%

Íèéò 5270 100.0% 100.0%

Õàðèóëààã¿é 4 0.1% 0.1%

Íèéò 5281 Îð÷èí ¿åèéí òåõíèêæñýí ôåðìåð¿¿äèéí ñóóðèéã á¿ðä¿¿ëæ ÷àäâàë ìàíàé óëñûí ÕÀÀ-í ñàëáàð ñýðãýí õºãæèõ áîëíî ãýæ ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýäèéí äèéëýíõ áóþó 64.4 ¿çýæ áàéíà. Õàðèí 20.1 õóâü íü ýðãýýä íýãäýë, ñàíãèéí àæ àõóéí õýëáýðò øèëæèõ íü çºâ ãýæ õàðèóëæýý. 6.6 õóâü íü õýâýíä íü áàéëãàõ, 8.9

29

õóâü íü áóñàä àðãà çàìààð ÕÀÀ-í ñàëáàðûã ñýðãýýõ øààðäëàãà áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëòýíä õ¿ð÷ýý. Ýíý àñóóäàë äýýð òóðøëàãà ñóäàëñàí ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ èõèéã çºâëºæ, á¿òýýíý ãýäýãò íàéäàæ áàéíà. Ò¿¿íèé çýðýãöýý ýíý ñàëáàðò àæèëëàæ, àìüäàð÷ áàéãàà èðãýä ìààíü ÷ íýãèéã õýëýõ íü ãàðöààã¿é. 8.3. պ人 àæ àõóéí ñàëáàðûã ÿàæ ñýðãýýõ âý 2002 2003 ªºð÷ëºëò Õ¿íèé òîî Õóâü Õ¿íèé òîî Õóâü Òåõíèêæñýí ôåðìåð áîëãîõ 3390 64.4% 64.4%

Íýãäýë, ÑÀÀ-í õýëáýðò 1056 20.1% 20.1%

Õýâýíä íü áàéëãàõ 348 6.6% 6.6%

Áóñàä 471 8.9% 8.9%

Íèéò 5265 100.0% 100.0%

Õàðèóëààã¿é 4 0.1% 0.1%

Íèéò 5281 4. Ä¿ãíýëò Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû àæëûí (ñàíàë àñóóëãà) õ¿ðýýíä çàõ çýýëèéí ñèñòåìä øèëæèí îðñíîîñ õîéø ºíººã õ¿ðòýë (2002 îí) Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéí áàéäàë, íèéãìèéí õóðöàäñàí àñóóäëóóä, ãàäààäààñ îðæ áóé õºðºíãèéí óðñãàë, òàòâàðûí òîãòîëöîî áîëîí à÷ààëàë, õºðºíãèéí áèðæèéí ¿éë àæèëëàãàà, áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí õºãæèë ¿¿íýýñ õàäãàëàìæ, çýýë, áýëýí áóñ òºëáºð òîîöîî, ìºíãºí äýâñãýðò¿¿ä áîëîí çîîñîí ìºíãºíèé õýðýãëýýíèé òàëààð òºâ ñóóðèí ãàçàð áîëîí õºäºº îðîí íóòãèéí èðãýä ìààíü ÿìàð ñàíàë áîäîëòîé áàéãààã íýãòãýí ä¿ãíýæ áîäèò áàéäàëòàé (òîîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé ) õàðüöóóëàí ä¿í øèíæèëãýý õèéëýý. Ò¿¿íèé çýðýãöýý ºíãºðñºí îíû (2002) ñóäàëãàà äýýð òóëãóóðëàí èðãýäèéí ñàíàë áîäîë õý𠺺ð÷ëºãäñºíèéã õàðüöóóëàí ä¿ãíýñýí áîëíî. Òàéëàíò îíû ñóäàëãààíû àæëûí áàñ íýã îíöëîã áîë ñàíàë àñóóëãàä îðîëöñîí èðãýäèéã îðîí íóòãèéí õàðúÿàëàë, õ¿éñ, íàñ, áîëîâñðîëûí ò¿âøèí, àæèë ýðõëýëòèéí áàéäàë, íàìûí ãèø¿¿í÷ëýëýýð íü á¿ëýãëýí õóâààæ òóñ á¿ðýýð íü òàéëáàð õèéñýíä îðøèíî (Õàâñðàëò I-VI). Ñóäàëãààíû àæèë íü íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí îëîí ÷óõàë àñóóäëóóäûã àãóóëñàí ó÷ðààñ äýëãýðýíã¿é òàéëáàð õèéõýä èõ öàã õóãàöàà ººð áóñàä îëîí ç¿éë øààðäàãäàõ òóë àëü áîëîõ òîâ÷õîí îíîâ÷òîé òàéëáàð õèéñýí áîëíî. Äàðàà äàðààãèéí ñóäàëãààíû àæëûã õèéõäýý òóõàéí öàã ¿åèéí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí äýâøèëòýò áîëîí òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûã òóñ á¿ðýýð áîëîí òóñàä íü àâ÷ ¿çâýë èë¿¿ äýëãýðýíã¿é, èë¿¿ îíîâ÷òîé áîëíî ãýäãèéã íýìæ õýëìýýð áàéíà. Ñóäàëãààíû àæëûí àñóóëò á¿ðýýð òîäîðõîé õýìæýýíèé òàéëáàð ä¿ãíýëò¿¿äèéã õèéñíèé çýðýãöýý õàâðàëò áîëãîíä çîõèõ õýìæýýíèé ä¿ãíýëò¿¿äèéã òóñãàñàí ó÷èð ýíýõ¿¿ òºãñãºëèéí õýñýãò äýýð àíãèëñàí äýä á¿ëýã òóñ á¿ðýýð òîâ÷õîí ä¿ãíýæ öààøèä àâàõ àðãà õýìæýýíèé òàëààð äóðüäñàí áîëíî. Çàõ çýýëèéí ñèñòåìä øèëæñýí 1990 îíîîñ õîéø 1993 îí õ¿ðòýë øèíý íèéãìèéí ¿íäýñ ñóóðèéã òàâèõ, á¿òöèéã áàéãóóëàõ, òýäãýýðò õýâøèõýä èõ õ¿íäðýë áýðõøýýë¿¿ä ó÷èð÷ áàéñíûã õ¿í á¿õýí ñàíàæ áàéãàà áàéõ. Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò (ÄÍÁ) áàðàã á¿õ ñàëáàðò ñºðºã ãàð÷ åðºíõèé人 óíàëòûí áàéäàëä îðæ áàéâ. Ýä áàðààíû õîìñäîë, ¿íèéí îãöîì ºñºëò, òºãðºãèéí õàíøèéí óíàëò, ¿íäýñíèé ¿éëäâýðëýëèéí çîãñîíãè áàéäàë, àæèëã¿éäýë, ÿäóóðàë, ãàäààä õóäàëäààíû áóóðàëò çýðýã îëîí õ¿íäðýë áýðõøýýë¿¿äèéã äóðüäàæ áîëíî. Ýíý á¿õíèéã àìæèëòòàé äàâàí òóóëñíû äàðàà áóþó 1994-1999 îíóóäàä ýäèéí çàñãèéí áàéäàë ñýðãýæ ºñºëò íü õýäèé òèéì ºíäºð áèø (2.3-6.3 õóâèéí õîîðîíä) áîëîâ÷ ÷àìëàõààðã¿é ò¿âøèíä õ¿ð÷ áàéæýý. 2000, 2001 îíóóäàä ýäèéí çàñãèéí ºñºëò ºíäºð ãàðàõ ìàãàäëàë áàéñàí õýäèé ÷ áàéãàëèéí ãàìøèãààñ øàëòãààëàí ÄÍÁ-ä ºíäºð õóâèéí æèí ýçýëäýã ÕÀÀ-í ñàëáàðèéí ¿éëäâýðëýë 14.4-16.0 õóâü õ¿ðòýë

30

óíàëòàíä îðæ ýäèéí çàñãèéí ºñºëò 1.1 õóâüòàé ãàðñàí áàéíà. Õàðèí 2002 îíä ÕÀÀ-í ñàëáàðûí óíàëòûí ýð÷ ñààðñàí, òýýâýð õîëáîî, õóäàëäàà ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðóóäûí ºñºëò íýìýãäñýíýýñ ¿¿äýí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò 3.9 õóâüä õ¿ð÷ýý (2003 îíû 11 ñàðûí 21-íèé ºäºð ÑÝÇß ÄÍÁ-èé ºñºëòèéã 5.3 õóâüä õ¿ðñýí ãýæ àëáàí áóñààð ìýäýýëñýí). ¯¿íýýñ ¿çýõýä ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñãèéí áàéäàë öààøèä óëàì ñàéæðàõ õàíäëàãàòàé áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëòèéã õèéæ áîëîõîîð áàéíà. Ñàíàë àñóóëãàä îðîëöñîí èðãýäèéí õàðèóëòààñ õàðàõàä ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñãèéí ºíººãèéí áàéäàë åðºíõèé人 ñàéæèð÷ áàéíà (ºíãºðñºí îíûõîîñ 4.1 õóâèàð íýìýãäýæ, õóâèéí æèíãýýðýý òýðã¿¿ëýõ áîëñîí) ãýñýí íü äýýðõ ä¿ãíýëòèéã ìºí áàòàòãàæ áàéíà. Íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-èé õýìæýý 2002 îíä (1995 îíûã îðóóëàëã¿éãýýð) ºìíºõ îíóóäûíõààñ èëò ºññºí (442.2 àìåðèê äîëëàð) õýäèé ÷ õàðüöàíãóé äîîãóóð áàéãàà íü ñýòãýëèéã çîâîîñîí àñóóäàë õýâýýð áàéíà. Õ¿í àìûí ºñºëò òîäîðõîé õýìæýýãýýð æèëýýñ æèëä ÿâàãäàõ ó÷èð ò¿¿íèé ºñºëòººñ ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí õóðäàöòàé ýíý ¿ç¿¿ëýëò ºñºõ íü òîäîðõîé. Èéìä ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºº àëü áîëîõ õóðäàñãàõ ìºí ò¿¿íèéãýý òîãòâîðòîé áàéëãàõ çîðèëò áèäíèé ºìíº òàâèãäàæ áàéíà. Ñàíàë àñóóëãàä îðîëöñîí èðãýäèéí áîäëîîð òàòâàðûí äàðàìòûã áàãàñãàæ, çýýëèéí õ¿¿ã áóóðóóëàí õºðºí㺠îðóóëàëòûã óðàìøóóëàõûí çýðýãöýý ¿íäýñíèé ¿éëäâýðëýë, áèçíåñìåí¿¿äýý õºõ¿¿ëýí äýìæâýë ýäèéí çàñãèéã õ¿ðäàöòàé õºãæ¿¿ëæ áîëíî ãýæ ¿çæýý. ßëàíãóÿà ýíý æèë ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýä ¿íäýñíèé ¿éëäâýðëýëýý äýìæèõ, ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ ãýñýí øèíý õàðèóëòóóä äýýð èõ à÷ õîëáîãäîë ºã÷ýý. ªíãºðñºí îíä óóë óóðõàé, îëáîðëîõ ¿éëäâýðëýë, ÕÀÀ, áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðóóäûã ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºíä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý ãýæ õàðèóëæ áàéñàí áîë ýíý îíä ìºí ë ÕÀÀ, óóë óóðõàé, îëáîðëîõ ¿éëäâýðëýë äóðüäàõûí çýðýãöýý àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðò à÷ õîëáîãäîë ºãñºí áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä äýýð äóðüäñàí ñàëáàðóóäààñ ÕÀÀ-í ñàëáàðûí áàéäàë õ¿íäðýëä îðæ ºñºëò íü èõ õýìæýýãýýð áóóð÷ýý. Öààøèä ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã ò¿ðãýñãýõèéí òóëä áóñàä ñàëáàðóóäàä ãàð÷ áóé àìæèëòûã äýìæèõèéí çýðýãöýý ÕÀÀ-í ñàëáàðò äîðâèòîé ººð÷ëºëò õèéõ øààðäëàãàòàé áàéíà ãýñýí ºíãºðñºí îíû ä¿ãíýëòèéã äàõèí äàâòàõàä õ¿ðãýëýý. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýä ºíººãèéí ýäèéí çàñãèéí áàéäàë ñàéæèð÷ áàéíà ãýæ ä¿ãíýñýí ìºðò뺺 ºðõèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèí äîîøèëñîí, õ¿í àìûí ÿäóóðàë íýìýãäñýí, àæèëã¿é÷¿¿äèéí òîî èõñýæ áàéãàà ãýæ õàðèóëñàí íü ýäèéí çàñàãò á¿ðäýæ áóé íèéãìèéí áàÿëàã õóâü õ¿í áîëîí ºðõºä õ¿ðòýõã¿é áàéãàà, òóõàéí õ¿íèé áîäèò àìüäðàë äýýð ÿäóóðàë, àæèëã¿éäýë ãýõ ìýò íèéãìèéí ýìçýã àñóóäëóóä àæèãëàãäàæ áàéãààòàé õîëáîîòîé áàéæ áîëîõ þì. Ýäèéí çàñàã íü ñàéæèð÷ (ÄÍÁ-èé ºñºëò óðüä îíóóäààñ ºñ÷ 3.9 õóâü áîëñîí, íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-èé õýìæýý õàðüöàíã¿é ºññºí) áàéãàà ¿åä èðãýäèéí àìüäðàë äàãààä áàãà ÷ ãýñýí äýýøëýõ ¸ñòîé áîëîâ óó. Õàðèí ýíý óäàà áóþó ýíý îíû ñóäàëãààãààð ýñðýã ãàðñàí íü ñóäëàà÷èä áèäíèé ñîíèðõëûã èõýä òàòàæ áàéíà. ¯¿íä òàéëáàð õèéõýä áàãàã¿é öàã õóãàöàà, õ¿íäðýë áýðõøýýë¿¿ä ó÷ðàõ áºãººä þóíû ò¿ð¿¿íä òîîí ìýäýýëë¿¿äèéã äàõèí íýã õàðæ òóíãààí áîäú¸î. ¯ÑÃ-ààñ ãàðãàäàã ñòàòèñòèêèéí òîîí ¿ç¿¿ëýëòýýñ õàðàõàä àæèëã¿é÷¿¿äèéí òîî áîëîí ò¿âøèí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òîãòìîë áóóð÷ áàéíà. Àæèëëàõ õ¿÷íýý ãàäààäàä òîãòìîë òîäîðõîé õýìæýýãýýð ãàðãàæ áàéãàà ìºí äîòîîääîî îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí äýìæëýãòýéãýýð àæëûí áàéð íýìýãä¿¿ëýõ òºñë¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà íü àæèëã¿é÷¿¿äèéí òîîã áàãàñãàõ ¿íäýñ áîëæ áàéíà. Ýíä íýã ç¿éëèéã òîäðóóëæ õýëýõýä æèæèã õóäàëäàà íàéìàà õèéæ ººðñäèé㺺 àâ÷ ÿâæ áàéãàà èðãýäèéã ÿìàð àíãèëàëä îðóóëæ áàéãàà, òýäíèé îðëîãûã õýðõýí òîäîðõîéëæ áàéãàà íü òîäîðõîé áóñ áàéíà. Ò¿¿íèé çýðýãöýý ººðñ人 èäýâõòýé àæèë õºäºëìºð õàéæ õººöºëäºõã¿é, àæèëëàõ ñîíèðõîë õ¿ñýëã¿é õ¿ì¿¿ñ áàéãààã ¿ã¿éñãýõã¿é. Òºð çàñãààñ ýäãýýð õ¿ì¿¿ñò àíõààðàë òàâèí õºäºëìºð ýðõë¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã çîõèîí áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

31

ßëàíãóÿà õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýõ îð÷íûã íü á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ, ò¿¿íèéãýý ñóðòàë÷ëàí íèéãìèéã õàìðóóëàõ íü ºíººãèéí ÷óõàë àñóóäàë õýâýýð áàéíà. Ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò òèéì ºíäºð áèø ò¿¿íèéã äàãàí íýã õ¿íä íîãäîõ îðëîãûí ò¿âøèí äîîãóóð áàéãàà íü ÿäóó îðíóóäûí òîîíä ç¿é ¸ñîîð îðæ áàéíà. ̺í íèéãìèéí îðëîãûí õóâààðèëàëòûí òýãø áóñ áàéäàë, ÿäóó÷óóäûí ò¿âøèí (ºäðèéí íýã àì. äîëëàðààñ äîîø îðëîãîòîé) ºíäºð áàéãàà íü ¿¿íèé íýã íîòîëãîî þì. Ýíý òàëààð ÷ ñàíàë àñóóëãàä îðîëöñîí èðãýäèéí èõýíõ íü ñàíàë íýãòýé áàéñàí. ßäóóðëààñ àíãèæðàõ íü òèéì ÷ àìàð õóðäàí øèéäâýðëýõ àñóóäàë áèø ãýäýã íü áóñàä óëñ îðíóóäûí ò¿¿õýí çàìíàë õàðóóëæ áàéíà. Õàðèí ò¿¿íèéã ÿàæ ãàçàð àâàõóóëàõã¿éãýýð çîãñîîõ, öààøèä áàãàñãàõ àðãà õýìæýýã öàã àëäàëã¿é àâàõ íü ÷óõàë þì. Ìàíàé óëñûí õóâüä ÎÓÂÑ-ãààñ ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà ìºí äýýð äóðüäñàí÷ëàí èðãýäýä õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýõ îð÷èí áîëîí áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ ºãâºë çºâõºí ÿäóóðàë áóóðàõààñ ãàäíà àæèëã¿é÷¿¿äèéí ýãíýýíä áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí òîî ÷ öººðíº. ¯¿íèéã äàãààä ºðõèéí îðëîãî ÷ íýìýãäýõ áîëíî ø¿¿ äýý. Èðãýä ìààíü ººðèéí òîäîðõîé õýìæýýíèé ãàçàðòàé áîëîõ íü ºðõºä íü áîëîí àìüäðàëä íü èõ àøèã òóñ ¿ç¿¿ëíý. ¯¿íèéã ÷ òýä ñàéí îéëãîæ ýõýëñýí íü ãàçàð ºíãºðñºí îíòîé õàðüöóóëàõàä ãàçàð õóâü÷ëàëûã èõýíõ íü äýæìñýíä îðøèíî. Õàðèí ãàçàð õóâü÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãàà õýðõýí ÿâàãäàæ áàéí âý ãýñýí àñóóëòàíä èðãýäèéí ñàíàë áîäîë åðºíõèé人 òýíö¿¿ ýñðýã òýñðýã õóâààãäñàí áàéíà. Ýíý ¿éë àæèëëàãààã õóóëü ç¿éí õ¿ðýýíä øóäàðãà çºâ ÿâóóëæ ÷àäâàë íèéãìèéí áóñàä ýìçýã àñóóäëóóäûã áàãà áîëîâ÷ õýñãèéã íü øèéäâýðëýæ áîëíî ãýäýãò ýðãýëçýõã¿é áàéíà. Ýöýñò õýëýõýä, ìàíàé óëñàä ¿éë÷èëæ áóé äààòãàëûí òîãòîëöîî èðãýä, áàéãóóëëàãûã á¿ðýí õàìðóóëæ ÷àäàõã¿éãýýñ ãàäíà ¿éë àæèëëàãàà íü òîãòìîë æèãä ÿâàãäàõã¿é áàéíà. Èéìýýñ äààòãàëûí òîãòîëöîîã á¿õýëä íü øèíý÷ëýí, èðãýä, áàéãóóëëàãûã àëü áîëîõ á¿ðýí õîõèðîëã¿é õàìðóóëæ , íèéãýìä õýâøèë áîëãîõ õýðýãòýé áàéíà. Äààòãàë ãýæ þó áàéäàã, ÿàæ äààòãóóëàõ, äààòãàëàà õýðõýí àøèãëàæ ¿ð ºãººæèéã íü ÿàæ õ¿ðòýõ òàë äýýð òîäîðõîé àæëóóäûã çîõèîí áàéãóóëàõ íü íýí øààðäëàãàòàé áàéíà . Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò, çýýë, òóñëàìæ çýðýã ãàäíààñ îðæ áóé õºðºíãèéí óðñãàëûã çºâ çîõèñòîé õóâààðèëàæ ýäèéí çàñãèéí á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõ íü ìàíàé óëñûí íèéãýì áîëîí ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä èõ òóñ áîëíî. Ãàäààäààñ àâ÷ áóé çýýë òóñëàìæèéí àøèãëàëò õàíãàëòã¿é áàéíà ãýæ (ºíãºðñºí îíûõîîñ õàðüöàíãóé áóóðñàí õýäèé ÷) èðãýäèéí èõýíõ íü ¿çñýí íü ¿ð ä¿íãýý ºã÷ ÷àäàõã¿é ýñâýë íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëæ õóâü õ¿íä õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é, áîëæ áàéãàà ÷ ò¿¿íèéãýý ñóðòàë÷èëæ õàðóóëàõã¿é áàéãààòàé õîëáîîòîé áîëîâ óó. Ãàäààäûí çýýë òóñëàìæ íýìýãäýæ áàéãààãèéí çýðýãöýý ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýý æèëýýñ æèëä ºñ÷ áàéíà. Èðãýäèéí ñàíàà áîäëîîð ãàäààäààñ çýýë àâàõûí îðîíä õºðºí㺠îðóóëàëòûíõ íü îð÷èíã ñàéí á¿ðä¿¿ëæ ºãâºë ìàíàé óëñûí õóâüä èë¿¿ ¿ð ºãººæòýé ãýæ õàðèóëñàí õýâýýð áàéíà. Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò íü ìàíàé óëñûí äîòîîäûí ¿éëäâýðëýëèéã äýìæèõ, àæëûí áàéðûã øèíýýð áèé áîëãîõ, óëìààð ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã äýýøë¿¿ëýõýä èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Ìàíàé óëñûí õóâüä õºðºí㺠îðóóëàëòûí îð÷íûã ñàéí á¿ðä¿¿ëæ ºãºõèéí çýðýãöýý àëü ñàëáàðò ÿìàð õýìæýýãýýð îðóóëàõûã ñòðàòåãèéí õóâüä ñàéí òîîöîîëîõ íü çºâ þì. Ýíý îíû ñàíàë àñóóëãàä øèíýýð òàâèãäñàí àñóóëòóóäûí íýã áîëîõ ãàäààäûí áàéãóóëëàãóóäààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé òºñë¿¿ä òàíû õóâüä ãýñýí àñóóëòàíä èðãýäèéí èõýíõ íü õ¿ðòýýìæã¿é áîëîí ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëæýý. Øèíý òîãòîëöîîíä øèëæñýíýýñ õîéø ìàíàé óëñàä ãàäààä îðíóóäûí áîëîí îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëàãóóäûí îëîí çóóí òºñë¿¿ä àìæèëòòàé õýðýãæèæ, îäîî ÷ ¿ðãýëæèëñýýð áàéíà. ×óõàì ¿ð ä¿í íü èðãýäýä ÿàãààä íýã èõ õ¿ðòýýìæã¿é áàéíà âý? ¯ð ä¿í íü ¿íýõýýð òýäýíä õ¿ðòýýìæã¿é áàéíà óó, ¿ð ä¿í íü øóóä áèø ÷ ãýñýí òýäýíä ÿìàð íýãýí ñóâãààð î÷èæ áàéãààã îéëãîõã¿é áàéíà óó ãýñýí îëîí àñóóäëóóä äýýð öààøèä àíõààðàõ õýðýãòýé áàéíà.

32

Òàòâàðûí à÷ààëàë 1991 îíîîñ õîéø òîãòìîë íýìýãäñýýð 2002 îíû áàéäëààð ÄÍÁ-èé 29 õóâèéã ýçýëæ áàéíà. ªíãºðñºí îíûõîîñ òàòâàðûí à÷ààëàë èõ áîëîí òàòâàðààñ çàéëñõèéõ ÿâäàë ò¿ãýýìýë áàéíà ãýñýí õàðèóëòóóäûí õóâü áàãà çýðýã áóóðñàí ÷ èðãýäèéí äèéëýíõ (66.0-73.3 õóâü íü) òàòâàðûí åðºíõèé ò¿âøèí ºíäºð, à÷ààëàë íü ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä óëàì íýìýãäýæ áàéãàà, òàòâàðààñ çàéëñõèéõ ÿâäàë íèéòëýã áîëñîí ãýæ ¿çñýí õýâýýð áàéíà. ̺í òàòâàðûí äàðàìò ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºíä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà (25.1 õóâü) ãýæ õàðèóëñíûã ñàíàæ áàéãàà áàéõ. Èéìýýñ òàòâàðûí äàðàìòûã áàãàñãàæ, óÿí õàòàí áîäëîãî áîëîí òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ òàë äýýð àðãà õýìæýý àâàõ öàã íü áîëæýý ãýñýí ºíãºðñºí îíû ä¿ãíýëòèéã äàõèí äàâòàæ õýëìýýð áàéíà. Òóõàéëáàë, õóâü õ¿í, àæ àæóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà á¿ðò íîãäîõ òàòâàðûí õýìæýýã åðºíõèéä íü áóóðóóëàí òàòâàðò õàìðàãäàõã¿é áàéãàà, òàòâàðààñ çàéëñõèéæ áóé õóóëèéí ýòãýýä¿¿äèéã á¿ðýí õàìðóóëæ òºñâèéí îðëîãûã á¿ðä¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà. Èíãýõèéí òóëä ºðãºí õ¿ðýýòýé îëíûã õàìðóóëñàí øóóðõàé àæëûã òîãòìîë çîõèîí ÿâóóëàõ, çàð ñóðòàë÷èëãààíû ¿éë àæèëëàãààã èäýâõòýé ºðí¿¿ëýõ, òîãòìîë òàòâàð òºëºã÷äºä çîõèõ õýìæýýíèé óðàìøóóëàë õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëæ ò¿¿íèéãýý ñóðòàë÷ëàõ (çºâõºí íýã óäààãèéí áàÿðûí áè÷èã, ìºíãºí õºðºí㺺ð øàãíààä çîãñîõã¿é), òàòâàðààñ çàéëñõèéã÷äýä õóóëèéí õàòóó õàðèóöëàãà òîîöîõ, ò¿¿íèé õóóëü ç¿éí îð÷èíã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, áóñàä îðíóóäûí òóðøëàãûã ñóäàëæ ºíäºð ìýäëýãòýé áîëîâñîí õ¿÷èí áýëäýõ çýðýã îëîí àæëûã öàã àëäàëã¿é õèéõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýý áèçíåñ ýðõëýõýä øààðäëàãàòàé ëèöåíç çºâøººðëèéí òîîã áàãàñãàõ øààðäëàãàòàé áàéãàà íü ºíãºðñºí îíû àäèë èðãýäèéí õàðèóëòààñ õàðàãäàæ áàéíà. Ëèöåíç çºâøººðëèéí òîî èõ áàéãàà íü àæèë õýðýã÷ õ¿ì¿¿ñò äàðàìò ó÷ðóóëæ, õ¿íä ñóðòàë óëìààð àâèëãàëûí ýõ ¿¿ñâýðèéã á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ íü õýí á¿õýíä òîäîðõîé áèëýý. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýäèéí äèéëýíõ íü ºíãºðñºí îíû íýãýí àäèë Ìîíãîëáàíêíààñ ÿâóóëæ áóé áîäëîãóóäûã äýìæèæ áàéãàà íü èíôëÿöèéí ò¿âøèí áóóð÷ íýã îðîíòîé òîîãîîð èëýðõèéëýãäýõ áîëñîí, òºãðºãèéí õàíøèéí óíàëò ñóëàð÷ óëñûí ãàäààä âàëþòûí íººö íýìýãäñýí, áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàð ýð¿¿ëæèæ ñàíõ¿¿ãèéí çóó÷ëàë ã¿íçãèéðñýí, çýýëèéí õýìæýý èõñýæ ýäèéí çàñàã äàõü õºðºí㺠îðóóëàëò íýìýãäñýí, õàäãàëàìæèéí õýìæýý ºñ÷ áàíêèíä èòãýõ èòãýë äýýøèëñýí, õ¿¿íèé ò¿âøèí õàðüöàíãóé áóóðñàí, òºëáºð òîîöîî ò¿ðãýí øóóðõàé áîëîõûí çýðýãöýý òºëáºðèéí øèíý äýâøèëòýò õýëáýð áîëîõ êàðòûí ¿éë÷èëãýý íýâòýðñýí çýðýãòýé õîëáîîòîé þì. Òýäíèé áîäëîîð ºíººãèéí áàéäëààð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé áàíêóóäûí (ÁÁÑÁ-ûí òîîã îðóóëæ òîîöñîíûã ¿ã¿éñãýõã¿é) òîîã ºíãºðñºí îíû õàðèóëòòàé õàðüöóóëàõàä îëîí áàéíà ãýæ ¿çñýí õýäèé ÷ èõýíõ íü áîëîìæèéí ãýæ ä¿ãíýñýí áàéíà. Õàðèí áàíêíû ¿éë àæèëëàãààíä ýðãýëçýõ ýðãýëçýý íü ýðñ áóóðñàí, èòãýõ èòãýë íü äýýøèëñýí, áàíêóóäûí ¿éë àæèëëàãàà ò¿ðãýí øóóðõàé áîëæ õóâü õ¿íä õ¿ð÷ ÷àäàæ áàéíà ãýæ õàðèóëæýý. 2002 îíû 10-ð ñàðûí 31-íèé áàéäëààð 17 áàíê ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãààãèéí çýðýãöýý 64 áàíê áóñ ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãà, ìºí õýäýí àðâàí õàäãàëàìæ çýýëèéí õîðøîî, ëîìáàðäóóä ñàíõ¿¿ãèéí àæèëëàãàà ýðõýëæ áàéíà. Ýíý íü óðä ºìíº áàéãààã¿é áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí ºðãºí òýëýëò, òîì ¿ñðýëò þì. ªðãºæèæ îëøðîõûí çýðýãöýý ºðñºë人í áèé áîëíî. ªðñºë人í íü õàðèëöàã÷äûã õýðõýí òàòàæ ÿàæ ¿éë÷ëýõèéã ñóðãàæ ºãíº. ͺ㺺 òàëààñ áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóä ººðñäèéí õàðèëöàã÷äàà àëäàõã¿éí òóëä àëü áîëîõ ò¿ðãýí øóóðõàé ¿éë÷èëãýý ÿâóóëæ, íàéäâàðòàé ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëíý. Ýíý á¿õíèé ¿íäñýí äýýð õàðèëöàã÷äûí èòãýë äýýøèëæ áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãààð òîãòìîë ¿éë÷ë¿¿ëíý. ªíººãèéí áàéäëààð ìàíàé óëñàä èéìýðõ¿¿ ë ¿éë ÿâäàë ºðíºæ áàéíà. Õàðèí öààøèä ¿¿íèéãýý õàäãàëàõûí çýðýãöýý óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîæ á¿õ íèéòèéã õàìðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ßëàíãóÿà èðãýäèéí ýðãýëçýý á¿ðýí àðèëààã¿é (óðäûí

33

õÿìðàëûí ñóðãàìæ á¿ðýí ìàðòàãäààã¿é), çàðèì èðãýä áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäààð ¿éë÷ë¿¿ëæ ¿çýýã¿é áóþó ìýäýõã¿é èéì ¿åä ìýäýýëýë, ñóðòàë÷èëãàà, ñóðãàëò èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Èðãýäýä ìºíãºíèé õýðýãöýý ãàðâàë õàìãèéí ò¿ð¿¿íä õóâü õ¿ì¿¿ñò (íàéç íºõºä áîëîí äîòíû õ¿ì¿¿ñ) õàíääàã, ìºí õàìãèéí àìðûã áîäîæ ëîìáàðäûã çîðèäîã áàéäàë àðèëæ áàéãàà íü ýíý îíû õàðèóëòààñ õàðàãäàæ áàéíà. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýäèéí 50 ãàðóé õóâü íü ìºíãºíèé õýðýãöýý ãàðâàë áàíê óðóó õàíäàíà ãýæ ýíý îíû ñàíàë àñóóëãàä õàðèóëò ºã÷ýý. Õóâü õ¿í, ëîìáàðä ãýñýí õàðèóëòóóä áàãàã¿é õóâèéã (14.2-21.6 õóâü) ýçýëæ áàéãàà ÷ èðãýä ìààíü àëü àëü òàëààñàà (çýýëä¿¿ëýã÷ áà çýýëäýã÷) áàíêààð ¿éë÷ë¿¿ëæ ýõýëæ áàéãàà íü äýýðõ õàðèóëòààñ õàðàãäàæ áàéíà. Õàðèí ÁÁÑÁ, õàäãàëàìæ çýýëèéí õîðøîîäûí òàëààð òààðóóõàí îéëãîëòòîé òóë áàðàã ¿éë÷ë¿¿ëäýãã¿é õýâýýð áàéíà. ßâààíäàà áàíêóóäûí õýìæýý òîìðîí ¿éë àæèëëàãàà íü ºðãºæèõ ¿åä áè÷èë áàíêíû ¿¿ðãèéã äýýðõ áàéãóóëëàãóóä ã¿éöýòãýíý. Èéìýýñ çºâõºí áàíêóóä áèø ÁÁÑÁ, õàäãàëàìæ çýýëèéí õîðøîîä áîëîí áóñàä ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóä ººðñäèéí ¿éë àæèëëàãààãàà ñàéí ñóðòàë÷èëæ, àëü áîëîõ ºðãºí õ¿ðýýòýé ¿éë÷èëãýýã îëîí íèéòèéí äóíä ÿâóóëæ, ñàíõ¿¿ãèéí çóó÷ëàã÷èéí ¿¿ðãýý ã¿íçãèéð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Èðãýäèéí ñàíàë áîäëîîð ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñàãò äîòîîäûí ýõ ¿¿ñâýðýýñ ãàäíà ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý ãýæ ¿çæýý. Ýíý íü ýäèéí çàñàãò îðîõ õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýí, áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí ºðñºë人íèéã áèé áîëãîæ, ¿éë àæèëëàãààã íü óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ñàéí òàëòàé áºãººä õàðèí óëñûíõàà çàõ çýýëèéí áàãòààìæ, ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é ýðñäýëèéã òîîöîîëîí õýìæýý òîîã íü õÿçãààðëàõ çºâ þì.

Ìàíàé óëñûí èðãýäèéí áîäèò îðëîãî áàãà ó÷èð èõýíõýä íü õýìíýõ

ãàðäàãã¿é áàéíà. Õýìíýõ ìºíãºòýé áóþó õýìíýõ ìºí㺠áàéñàí òîõèîëäîëä áàíêèíä õàäãàëóóëàõ, õóäàëäàà íàéìàà õèéæ ýðãýëä¿¿ëýõ ãýæ èõýíõ íü õàðèóëñàí áàéíà. Áýëýí áóñ òºëáºð òîîöîîíû õýðýãñë¿¿ä ýð÷èìòýé íýâòýð÷ áàéãàà (èõýâ÷ëýí õ¿í àì òºâëºðñºí ãàçðóóäàä) ýíý ¿åä èðãýäèéí äèéëýíõ íü ìºí㺺 áýëíýýð áàéëãàõ ñîíèðõîëòîé áàéãàà íü äýýðõ õýðýãñýë íü íèéò íóòàã äýâñãýðèéã á¿ðýí õàìàð÷ ÷àäààã¿é (¿¿íä íèëýýä õóãàöàà øààðäàãäàíà), èðãýäèéí áîäèò îðëîãî áàãà ó÷èð èõýíõ íü ºäðèéí àìü çóãààõ õýäýí òºãðºãèéã áýëíýýð àâ÷ ÿâäàã, òàòâàðûí áîäëîãî áîëîí òîãòîëöîîíû áóðóó ¿éë àæèëëàãààíààñ øàëòãààëàí òàòâàðààñ çàéëñõèéõèéí òóëä ìºí㺺 áýëíýýð áàéëãàäàãòàé õîëáîîòîé áàéæ áîëîõ þì. ̺í íýìæ õýëýõýä ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí õºãæèë äîðîé òóë ò¿¿íä õºðºí㺺 áàéðøóóëàõ áîëîìæîîð òóí õîìñ áàéäàã íü àæèëëàãäàæ áàéíà. Õàðèí áàíêèíä ìºí㺺 õàäãàëóóëàõäàà òºãðºãèéã èë¿¿ä ¿çýæ áàéãàà íü òºãðºãèéí õàíøíû óíàëò õàðüöàíãóé áàãàñàæ òîãòâîðæñîí, òºãðºãèéí õàäãàëàìæèéí õ¿¿ ºíäºð, òºãðºãèéí áýëýí áóñ òºëáºð òîîöîîíû õýðýãñýë íýâòýð÷ ýõýëñýí, ñ¿¿ëèéí ¿åä äýëõèéí ãîë âàëþò áîëîõ àìåðèê äîëëàðûí õàíø õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé áèø áàéãààòàé õîëáîîòîé áîëîâ óó. Õàäãàëàìæèéí áîäèò õ¿¿ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýåðýã ò¿âøèíä áàéãàà õýäèé ÷ ýíý æèëèéí ñàíàë àñóóëãààð èðãýäèéí èõýíõ íü õàäãàëàìæèéí õ¿¿ã áàãà áàéíà ãýæ õàðèóëæýý.

Ñ¿¿ëèéí ¿åä áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàð ºðãºæèí òýëýõèéí çýðýãöýý çýýëèéí

õýìæýý, òîî, òºðºë íýìýãäñýí õýäèé ÷ èðãýäèéí õóâüä ýðýëò íü ºíäºð õýâýýð áàéíà (ºíãºðñºí îíû ò¿âøèíä áóþó 80 ãàðóé õóâü). ªíãºðñºí îíòîé õàðüöóóëàõàä çýýë àâàõàä õ¿íäðýëã¿é ãýæ õàðèóëñàí èðãýäèéí òîî 3 äàõèí ºññºí ÷ õ¿íäðýëòýé ãýæ õàðèóëñàí èðãýä îëîíõè õýâýýð áàéíà. Çýýëèéí õ¿¿ã óðüäûí àäèë ºíäºð áàéíà ãýæ òýäíèé èõýíõ ¿çæýý. Ìýäýýæ çýýëèéã õ¿ññýí õ¿í áîëãîí àâ÷ ÷àäàõã¿é. Çýýë áîë òóñëàìæ áèø. Áàðüöàà õºðºíãº, áèçíåñ òºëºâëºãºº çýðýã ýðãýýä îëãîñîí ãàçàðò ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é ýðñäýëýýñ ñýðýìæèëñýí îëîí ç¿éë øààðäàãäàíà. Èéìýýñ èðãýäèéí ç¿ãýýñ ººðñäèé㺺 áîëîí çýýë îëãîæ áóé áàéãóóëëàãàà ýðñäýë

34

îðóóëàõã¿é áàéõûí òºëºº ýíý ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ íü õýðýãòýé þì. Õ¿¿íèé õóâüä ºíäºð áàéãààòàé ñàíàë íýã áàéíà. Ýíý íü ýðãýýä ººðñäºä (çýýë îëãîæ áóé áàéãóóëëàãà) íü ýðñäýë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é ãýäãèéã àíõààðàõ õýðýãòýé. Öààøèä áóóðóóëàõ òàë äýýð àíõààðàí àæèëëàæ áàéãàà áºãººä õýìæýý, õóãàöàà, çîðèóëàëòààñ õàìààðàí ÿíç á¿ð áàéíà ãýäãèéã íýìæ õýëýõýä èë¿¿äýõã¿é áîëîâ óó.

Òàéëàíò îíû ñàíàë àñóóëãàä øèíýýð 3 àñóóëò îðóóëæ áóñàä ãýñýí á¿ëýãò

õàìðóóëàí òîâ÷õîí òàéëáàðëàñàí áîëíî. Ìîíãîë óëñûí ñàíãèéí (òºñâèéí) áîäëîãûí õýðýãæèëòèéã ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýäèéí èõýíõ íü ìóó áîëîí õóó÷èí õýâýíäýý áàéíà ãýæ ä¿ãíýæýý. Ò¿¿íèé çýðýãöýý èðãýäèéí ãóðàâíû íýã îð÷èì õóâü ýíý òàëààð îéëãîëòã¿é áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ÄÁÍ-ä ýçëýõ òºñâèéí àëäàãäëûí õýìæýý áóóð÷ áàéãàà õýäèé ÷ òàòâàðûí à÷ààëàë æèë äàðààëàí íýìýãäýæ ýäèéí çàñãèéí ºñºëò óëìààð èðãýäýä õ¿íä äàðàìò áîëæ áàéíà. Ýíý ¿åä òºñâèéí ðåôîðìîî (îðëîãî òàëäàà ÷ òýð, çàðëàãà òàëäàà ÷ òýð) àìæèëòàé õýðýãæ¿¿ëýõã¿é þì áîë íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí òóñãàìäñàí àñóóäëóóäàä óëàì èõ õ¿íäðýë áýðõøýýë ó÷ðóóëàõ áîëíî àíõààðàõ öàã áîëñîí áàéíà. Ãààëèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû õóâüä ÷ èðãýäèéí ç¿ãýýñ òºñâèéí áîäëîãûí íýãýí àäèë íààøòàé õàðèóëò ºãººã¿é áàéíà. ÕÀÀ-í ñàëáàðûã îð÷èí ¿åèéí òåõíèêæñýí ôåðìåð¿¿äèéí õýëáýðò øèëæ¿¿ëáýë ñýðãýõ áîëîìæòîé ãýæ èðãýäèéí îëîíõè ¿çñýí õýâýýð áàéíà. Õàðèí èðãýäèéí òèéì ÷ áàãà áèø (20.1 õóâü) íü ýðãýýä íýãäýë ÑÀÀ-í õýëáýðò àðàé îð÷èí ¿åèéí ò¿âøèíä õºãæ¿¿ëáýë óíàëòààñ ãàðàõ ìàãàäëàëòàé ãýæ õàðèóëæýý.

Ýíý ñóäàëãààíû àæèë íü õýäèé ìàø òîâ÷ áîëîâ÷ èõ ºðãºí õ¿ðýýã

õàìàðñíààðàà à÷ õîëáîãäîëòîé áîëëîî. ¯¿íèé çýðýãöýý Õàâñðàëò I-VI-ä èðãýäèéã õàðúÿàëàë, õ¿éñ, íàñ, áîëîâñðîë, àæèë ýðõëýëò, íàìûí ãèø¿¿í÷ëýëèéí áàéäëààð àíãèëàí, á¿ëýã òóñ á¿ðýýð íü òàéëáàð, ä¿ãíýëò õèéñýí íü òà á¿õíèé ñîíèðõîëûã èë¿¿ä òàòíà ãýäýãò íàéäàæ áàéíà. Äàðàà äàðààãèéí ñóäàëãààíû àæëóóäàà (ñàíàë àñóóëãà) òóõàéí ¿åèéí òóëãàìäñàí àñóóäàë òóñ á¿ðýýð íü òóñàä íü õèéæ òà á¿õíèé ñîíîðò õ¿ðãýíý. Ýöýñò íü ñóäàëãààíû àæèëä èäýâõòýé îðîëöñîí ÌÓÈÑ-ûí Ñîöèîëîãèéí òýíõèì, Ìîíãîëáàíêíû ÌÁÑÃ-ûí õàìò îëîíä òàëàðõñàíàà èëýðõèéëüå.