Нийгмийн эрүүл мэндийн ажилтнуудад зориулсан гарын авлага

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÃ ÄÝÌÆÜÅ(íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóäàä çîðèóëàâ)

ÄÝÌÁ ÝÌÕ¯Ò

Áîëîâñðóóëñàí:

Ýð¿¿ë ìýíäèéí õºãæëèéí ¿íäýñíèé òºâèéí

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ àëáàíû ìýðãýæèëòýí

Ì. Õèøãýý

Â. Ãàðìàà

×. Áàòíàñàí

ª. Ýíõìàà

Á. Ìàéöýöýã

Õÿíàñàí:

Ä. Æàðãàëñàéõàí (Àíàãààõ óõààíû äîêòîð, äýä ïðîôåññîð)

Õýâëýñýí òîî: 400

Õýâëýëèéí õóóäàñ: 10

“Òîîíîò ïðèíò” ÕÕÊ-ä õýâëýâ.

“Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæüå” ãàðûí àâëàãà

3

ÀÃÓÓËÃÀ

ªìíºõ ¿ã

Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóõàé îéëãîëò

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãàà

Ýð¿¿ë íèéãìèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ îð÷èí

Îëîí íèéòèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ

Õóâü õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ

Ýð¿¿ë ìýíäèéí õºòºëáºðèéí ¿ð ä¿í, ¿éë ÿâöûã ¿íýëýõ


4

ªÌÍªÕ ¯Ã

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ íü õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé, õÿìä òºñºð àðãà òºäèéã¿é óëñ îðíû õºãæëèéí öºì àñóóäàë áîëîõûã çàñãèéí ãàçðóóä õ¿ëýýí çºâøººð÷ ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ øèíý òóíõàãëàëûã 2005 îíû 8-ð ñàðä Áàíãêîêä áîëñîí äýëõèéí ÷óóëãàíààñ äýâø¿¿ëñýí þì.

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ãýäýã íü íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ òåõíîëîãè áºãººä ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë îëãîõ, äýìæèã÷ îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààíû íèéëáýð öîãö þì.

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíû íýâòðýõ øóãàì íü áàéãóóëëàãà õàìò îëîí, õ¿í àìûí ºâºðìºö á¿ëã¿¿ä, íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóä áîëíî.

Óëñ îðíóóä ýä¿ãýý õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõèéí òóëä ñóäàëãàà, áàðèìò ò¿øèãëýí óõóóëãà ñóðòàë÷èëãàà õèéõ, òîãòâîðòîé ñàíõ¿¿æèëò áèé áîëãîõ, ¿íäýñíèé ÷àäàâõèéã á¿ðä¿¿ëýõ, ýðõ ç¿éí îð÷íûã áèé áîëãîõ, ñàëáàð õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãààíû ñ¿ëæýý àæèëëóóëàõ ãýõ ìýò ñòðàòåãèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.

Áèä ¿íäýñíèé õýìæýýíä ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ÷àäàâõèéã õºãæ¿¿ëýõ, àðãà ç¿éí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð òºâ, îðîí íóòãèéí íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóä, ñóì ºðõèéí ýì÷ íàð áîëîí áóñàä ñàëáàðûí ìýðãýæèëòí¿¿äýä çîðèóëàí *Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíû àðãà ç¿é* ãàðûí àâëàãà, ñóðãàëòûí ìîäóëèéã áîëîâñðóóëëàà.

Ãàðûí àâëàãà, ñóðãàëòûí ìîäóëèéã áîëîâñðóóëàõàä ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ÷èãëýëèéí àêàäåìèê ñóðãóóëèéí áàãø, ñóäëàà÷äûí áè÷ñýí íîì, õýâëýë, íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóðàõ áè÷èã, áóñàä îðíû áîëîí ººðèéí îðíû òóðøëàãà, Îòòàâà, Áàíãêîêèéí òóíõàãëàë, ÄÝÌÁ-ûí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã òóëãóóð áàðèìò áîëãîí àøèãëàñàí.

Óã ãàðûí àâëàãûã ÄÝÌÁ-ûí äýìæëýãòýéãýýð ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíû òýðã¿¿í øóãàìàíä àæèëëàäàã ÝÌÕ¯Ò-èéí ÝÌÄÀ-íû ìýðãýæèëòí¿¿ä áîëîâñðóóëàâ. Ãàðûí àâëàãûã íîì õýëáýðýýð îðîí íóòàãò ò¿ãýýõ áîëíî.

Òà á¿õíèé ãàðäàí õèéõ ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éëñýä àìæèëò õ¿ñüå!

Àíàãààõ óõààíû äîêòîð, äýä ïðîôåññîð Ä. Æàðãàëñàéõàí


5

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÎÉËÃÎËÒ

Àãóóëãà:

Ýð¿¿ë ìýíäèéí òîäîðõîéëîëò Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóõàé ¿çýë áàðèìòëàëóóä Ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëºã÷ õ¿÷èí ç¿éë Ýð¿¿ë ìýíäèéã ¿íýëýõ íü Ýð¿¿ë õàìò îëíû øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÎÉËÃÎËÒ

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèí àæèëëàæ áóé õ¿í á¿ð ýõëýýä ýð¿¿ë ìýíä ãýæ þó áîëîõûã îéëãîõ õýðýãòýé. Ãýâ÷ ýð¿¿ë ìýíäèéí òóõàé îéëãîëò ìàø îëîí ÿíç áàéäàã. Ã¿í óõààíòíóóä Ýð¿¿ë ìýíäèéã áèå ìàõáîäèéã æîëîîäîõ îþóí ñàíààíû ýð÷èì õ¿÷ õýìýýí ¿çýæ áàéñàí. Ìºí çàðèì ýðäýìòýä ýð¿¿ë ìýíä íü îëîí õýìæ¿¿ðèéã àãóóëäàã öîãö ç¿éë ó÷ðààñ òýäíèéã á¿ãäèéã íü õàðãàëçàí ¿çýõ õýðýãòýé ãýæ ¿çäýã (Àããëåòîí áà Õîìàí 1987, Ýâëåñ áà Ñèìíåòò 1999).

ÄÝÌÁ-ûí òîäîðõîéëñíîîð ýð¿¿ë áàéíà ãýäýã íü çºâõºí ºâ÷èí ýìãýãã¿é áàéõ òºäèé áóñ îþóí ñàíàà, íèéãýì, ñýòãýë ç¿éí õóâüä ñàéí ñàéõàí áàéõûã õýëíý ãýñýí áàéäàã. Ýð¿¿ë ìýíä ãýäýã íü õàðèëöàí õàìààðàëòàé ãóðâàí õýìæèãäýõ¿¿í áóþó á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýãòýé. ¯¿íä: Îð÷íû ýð¿¿ë ìýíä Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí Ãýð á¿ëèéí áîëîí íèéãìèéí îð÷èí

Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíä Áèåèéí ýð¿¿ë ìýíä

Çóðàã 1-ä ýð¿¿ë ìýíäèéí õýìæ¿¿ð¿¿äèéã á¿ä¿¿â÷ëýí ¿ç¿¿ëëýý.

Îð÷íû ýð¿¿ë ìýíä

Îð÷èí ãýäýãò áèäíèé àìüäàð÷ áóé õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí áîëîí õàìò îëîí õàìààðàõ áà ýäãýýð íü ýð¿¿ë ìýíäýä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí íü ìàø îëîí íºõöºëä ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Öýâýð îð÷èí íü ºâ÷èí òàðõàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áà ñýòãýë ñàíààíû òààã¿é áàéäëûã áàãàñãàäàã. Æèøýý íü: àþóëã¿é õ¿ðýëöýýòýé óñàí õàíãàìæòàé, ýð¿¿ë àõóéí äàäàë õýâøèë ñàéí, õîã õàÿãäëàà àþóëã¿éãýýð çàéëóóëäàã áîë áè÷èë áèåòíýýð ¿¿ñãýãääýã õàëäâàðò ºâ÷íèé ºâ÷ëºë áóóðäàã. Áîõèð îð÷èí íü ºâ÷ëºë òàðõàõ áîëîìæ áîëîí õóâü õ¿íèé ñýòãýë ñàíàà áîëîí ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíäýä ñºðãººð íºëººëºõ õ¿÷èí


6

ç¿éëñèéã èõýñãýäýã. ̄ éëäýðëýë áîëîí çàìûí õºäºëãººí íü îñîë ãýìòëèéí øàëòãààí áîëîõîîñ ãàäíà àãààð, óñ, õºðñèéã áîõèðäóóëæ ýð¿¿ë ìýíäýä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëäýã.

Ãýð á¿ëèéí îð÷èí íü õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä àäèëõàí ÷óõàë íºëººòýé. Ãýð á¿ëèéí îð÷èí áîõèð áàéâàë ãàäíàõ îð÷èí àìðàõ òàëáàé öýâýð áàéñàí ÷ ãýñýí ºâ÷èí òàðõàõ ìàãàäëàëòàé. Ãýð áàéøèí òàâ òóõã¿é, ãýðýëò¿¿ëýã, àãààðæóóëàëò ìóóòàé áàéâàë ýð¿¿ë ìýíäèéí áóñàä àñóóäëóóä òóõàéëáàë õàðàà ìóóäàõ áîëîí àìüñãàëûí çàìûí ÿìàð íýã ºâ÷íººð ºâ÷èëäºã.

Íèéãìèéí îð÷èí ìºí àäèë ýð¿¿ë ìýíäýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Õ¿ì¿¿ñ õ¿éñèéí òýãø áàéäàë, îðëîãûí àñóóäàë, ¸ñ çàíøèë, øàøèí ø¿òëýãèéí áàéäëààñàà áîëæ ýðõ íü ÿìàð íýãýí áàéäëààð çºð÷èãäâºë ñýòãýë çîâíèë, ñýòãýë ãóòðàë áîëîí ÿìàð íýã ñýòãýöèéí ýìãýãò ºðòºìòãèé áîëäîã. Õàìò îëîí õîîðîíäîî íèéëýìæòýé õ¿ì¿¿ñèéí ¿çýë áîäëûã õ¿ëýýí çºâøººðäºã ÿìàð íýã çºð÷ëèéã õýëýëöýí çºâøèëöäºã áîë õ¿ì¿¿ñ èë¿¿ ýð¿¿ë ñàðóóë áàéõ áîëíî.

Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäÍèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã òºëºâø¿¿ëýõ ãýæ õ¿íèé àìüäðàëûí

÷àíàðûí ò¿âøèíä ñºðãººð íºëººëæ, ºâ÷èí, ýìãýã, îñîë ãýìòýëä õ¿ðãýæ áóé íèéãýì, ýäèéí çàñàã, îð÷íû õ¿÷èí ç¿éëýýñ ñýðãèéëýõ, øàëòãààí, ¿ð äàãàâðûã àðèëãàõ, õ¿í ýð¿¿ë àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ, àæèëëàõ, ñóðàëöàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð íèéãìèéí íººö, áîëîëöîîã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ ¿éë àæèëëàãààã õýëíý.

Áèå õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäÕ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäèéí á¿ðýëäýõ¿¿í á¿õ õýñã¿¿äèéã ººð õîîðîíäîî

îðãàíèê õîëáîîòîé çóðãààí äýëáýýíýýñ á¿ðäñýí öýöýãòýé ç¿éðë¿¿ëýí ò¿¿íèé íýã äýëáýýãýýð áèåèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã, íºãººãººð ñýòãýöèéí, ãóðàâäàõààð ñýòãýë õºäëºëèéí, äºðºâäýõýýð íèéãìèéí, òàâäàõààð áýëãèéí, çóðãààäàõ äýëáýýãýýð îþóí ñàíààíû ýð¿¿ë ìýíäèéã òóñ òóñ òºëººë¿¿ëýí àâ÷ ¿çäýã.

Áèå áÿëäðûí ýð¿¿ë ìýíä íü áèå ìàõáîäèéí õóâüä ýð¿¿ë ÷èéðýã ýñýõ, ºâ÷èí ýìãýã òóñààã¿é áàéõ çýðýãòýé õàìààòàé.

Ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíä íü çîðèëãîòîé áàéõ áîëîí ººðòºº èòãýëòýé áàéõ çýðýãòýé õîëáîîòîé. Æèøýý íü, ñýòãýë ººäðºã áàéõ, íèéãýìä áèåý àâ÷ ÿâàõ ÷àäâàðòàé áàéõ.

Ñýòãýë, õºäëºëèéí ýð¿¿ë ìýíä ãýäýã íü ººðèéí ñýòãýãäëýý èëýðõèéëýõ, õ¿ì¿¿ñòýé õàðèëöàà òîãòîîæ, ò¿¿íèéãýý òîãòâîðòîé áàéëãàõ ÷àäâàðòàé õàìààòàé. Æèøýý íü, õ¿ì¿¿ñò õàéðëàãäàæ, õ¿íäëýãäýæ áàéãààãàà ìýäðýõ.

Áèå õ¿íèé õóâüä íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíä íü ãýð á¿ë, íàéç íºõäººñºº äýìæëýã àâàõ áîëîìæòîé áàéõ ýñýõòýé õîëáîîòîé. Æèøýý íü,


7

ñýòãýëýý íýýæ ÿðèëöàõ íàéçòàé áàéõ, îëîí íèéòèéí àæèëä îðîëöîõ. Îþóí ñàíààíû ýð¿¿ë ìýíä íü çàí ¿éëèéí áîëîí øàøíû èòãýë

¿íýìøèë, çàð÷ìóóäûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ, àìüäðàëäàà õýðýãæ¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé õàìààòàé.

Áýëãèéí ýð¿¿ë ìýíä íü ººðèéí áýëãèéí îíöëîãîî õ¿ëýýí çºâøººð÷, õàíãàëòòàé èëýðõèéëýõ ÷àäâàðòàé õîëáîîòîé.

Ýð¿¿ë ìýíäèéã öîãöîîð îéëãîõ ãýäýã íü òóñãààð íºëººí¿¿ä áîëîí òýäãýýð õýìæ¿¿ðèéí õîîðîíäûí õàðèëöàà õîëáîîã õàðãàëçàí ¿çíý ãýñýí ¿ã. Èéì ó÷ðààñ á¿õ íèéòèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ ÄÝÌÁ-ûí çîðèëãîä õ¿ðýõèéí òóëä ºâ÷ëºëèéã áóóðóóëàõààñ ãàäíà íèéãìèéí áîëîí ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñèéã áîëîìæèéí ò¿âøèíä õ¿ðòýë áóóðóóëàõ õýðýãòýé.

Çóðàã 1 Ýð¿¿ë ìýíäèéí õýìæ¿¿ð¿¿ä. Àããëåòîí áà Õîìàí (1987) áîëîí Ýâëåñ áà Ñèìíåòò íàðûí (1999) íîìîîñ àâàâ.

Äîòîð òàëûí öàãèðàã íü õóâü õ¿íòýé õîëáîîòîé ýð¿¿ë ìýíäèéí õýìæ¿¿ðèéã èëýðõèéëæ áàéíà. Ãàäíà òàëûí õî¸ð öàãàðèã íü õóâü õ¿íä íºëººëäºã ýð¿¿ë ìýíäèéí ºðãºí õ¿ðýýíèé õýìæ¿¿ð¿¿ä þì. Ýð¿¿ë ìýíäèéí íèéãìèéí õýìæ¿¿ð íü ýð¿¿ë ìýíä áîëîí íèéãìèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí õîîðîíäûí õàðèëöàà õîëáîîíä õàìààðíà. ¯¿íä; ýð¿¿ë

Îð÷íû ýð¿¿ë ìýíä

Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíä

Áèå áÿëäðûí

Ñýòãýöèéí

Ñýòãýë õºäëºë

Áýëãèéí

Îþóí ñàíààíû

Íèéãìèéí

Ñýòãýëõºäëºë

Ñýòãýöèéí


8

áàéõàä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ñóóðü äýä á¿òýö (æèøýý íü, îðîí ñóóö, ýíõ òàéâàí, õîîë õ¿íñ, îðëîãî) áîëîí íèéãýì äîòðîî àëü õýð óÿëäàà õîëáîîòîé áóþó õóâààãäìàë áàéãàà òóõàé àñóóäàë áàãòàíà. Ýð¿¿ë ìýíäèéí îð÷íû õýìæ¿¿ð íü õ¿ì¿¿ñèéí àìüäàðäàã ãàäààä îð÷èíòîé õàìààòàé áºãººä ¿¿íä îðîí áàéðíû íºõöºë, òýýâýð, ýð¿¿ë àõóé, öýâýð óñíû òºõººðºìæ, áîõèðäîë çýðýã àñóóäàë áàãòàíà.

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÍÝÃÄÌÝË ¯ÇÝË ÁÀÐÈÌÒËÀËÓÓÄÝíý îëîí ÿíçûí ¿çýë áàðèìòëàëûã íýãòãýñýí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóõàé

íýãäìýë ¿çýë ãýæ áàéõ óó? Èéì çàìààð íýãòãýõ îðîëäëîãûã Ñèéäõàóç (1986) íàðûí ôèëîñîô÷èä, ÄÝÌÁ áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷èãëýëýýð àæèëëàäàã áàéãóóëëàãóóä àíõ õèéæýý.

Ýð¿¿ë ìýíä áîë òºãñ áàéäàë þì Ýð¿¿ë ìýíä áîë ñýòãýö áîëîí áèå ìàõáîäèéí ýð¿¿ë ÷èéðýã áàéäàë þì Ýð¿¿ë ìýíä áîë áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í þì Ýð¿¿ë ìýíä áîë õóâü õ¿íèé äàâóó òàë þì

1. Ýð¿¿ë ìýíä áîë òºãñ áàéäàë ãýñýí ¿çýë íü ýð¿¿ë ìýíäèéã á¿ðýí öîãö, ýåðýã òàëààñ íü òîäîðõîéëäîã. Ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààðõ ÿíç á¿ðèéí õýìæ¿¿ðèéí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã õàðóóëàõàä ýíý íü ÷óõàë þì. Ýð¿¿ë áóñ áàéäàë ãýäýã ýìíýëãèéí îíîø íü õóâü õ¿íèé ýìãýãòýé áàéäàë áóþó áèå ìóó áàéõ ãýäýãòýé çààâàë òîõèðîõ ¸ñã¿é. ¯¿íòýé àäèëààð ºâ÷èí ýìãýãã¿é õ¿í ÷ ãýñýí ãàíöààðäìàë, áóñäààñ çààãëàãäñàí áàéæ áîëíî. Ãýõäýý ýíý òîäîðõîéëîëò íü õýò òºãñ ó÷ðààñ ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèí àæèëëàãñäàä ïðàêòèê çºâëºìæ áîëæ ÷àäàõã¿é ãýæ çàðèì õ¿ì¿¿ñ ìàðãàäàã. Ýíý óòãààð íü ¿çâýë, ýð¿¿ë ýíõ áàéõ áîëîìæã¿é þì.

2. Ýð¿¿ë ìýíä áîë ñýòãýö áîëîí áèå ìàõáîäèéí ýð¿¿ë ÷èéðýã áàéäàë ãýäýã ¿çýë áàðèìòëàëûã ¿éë àæèëëàãààíû ñîöèîëîãè÷ Òàëüêîòò Ïàðñîíç (1951) áîëîâñðóóëñàí þì. Ýíý ¿çýë íü ºäºð òóòìûí øààðäàãäàæ áóé ¿¿ðýã, õàðèóöëàãàà á¿ðýí áèåë¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé õ¿íèéã ýð¿¿ë ãýæ ¿çäýã áàéíà. Ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààðõ ¿éë àæèëëàãààíû ¿çýë áàðèìòëàë íü õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ºâºðìºö áàéäëûã õàðãàëçàõã¿éãýýð íèéãìèéí õýì õýìæýýã õýðýãëýäýã. Ýíý ¿çëýýð àðõàã ºâ÷èí áóþó ñîãîãûí óëìààñ àæèë õèéõ çýðýã íèéãìèéí åðäèéí ¿¿ðã¿¿äýý áèåë¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéã õàñàæ òîîöäîã. Ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààðõ ¿éë àæèëëàãààíû òîäîðõîéëîëòûã õýðýãëýõýä ÿìàð íýãýí ñîãîãòîé áîëîâ÷ áèåý àâ÷ ÿâàõ ÷àäâàðòàé õ¿ì¿¿ñèéã ýð¿¿ë ãýæ ¿çäýãã¿é.

3. Ýð¿¿ë ìýíä áîë áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í õýìýýõ ¿çýë íü ýð¿¿ë ìýíäèéã ìºíãººð õóäàëäàí àâ÷ áîëäîã ç¿éë ìýò áóðóó òºñººëºë òºð¿¿ëäýã. Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ àâàõûí òºëºº èë¿¿ èõ ìºíãº òºëñíººð ýð¿¿ë ìýíäýý áàòàëãààæóóëàõ áîëîìæã¿é. Ýíý ¿çëýýð ìºí ýð¿¿ë ìýíäèéí


9

òºëºº ãàðàõ íèéò çàðäàë áóþó ýð¿¿ë áóñ áàéäëûã òóñàä íü ºðòãèéã íü òîîöîæ áîëîõ òóñãààð ¿éë àæèëëàãààíóóä áîëãîí çàäëàæ ¿çäýã. Ýíý íü ýð¿¿ë ìýíä áîëîí ýð¿¿ë áóñ áàéäëûã õ¿ì¿¿ñ ÿàæ áóðóóãààð îéëãîäãèéí èëðýë þì.

4. Ýð¿¿ë ìýíä áîë õóâü õ¿íèé äàâóó òàë ãýñýí ¿çýë íü õ¿ì¿¿íëýã ñýòãýëç¿éãýýñ ãàðàëòàé áºãººä õ¿ì¿¿ñ ººðèéãºº äàé÷èëæ, íýýõ çàìààð ýð¿¿ë áàéæ áîëíî ãýæ ¿çäýã (Ìàñëîâ, 1970). Ýíý ¿çëýýð õ¿ì¿¿ñèéã ººðèéí ýð¿¿ë ìýíäýý òîäîðõîéëîõûã äýìæäýã áîëîâ÷ ýð¿¿ë ìýíä áîëîí ýð¿¿ë áóñ áàéäëûã íºõöºëä¿¿ëæ áàéäàã íèéãìèéí îð÷íû àñóóäëûã àâ÷ ¿çäýãã¿é þì.

Õ¿íèé àìæèëòàä õ¿ðýõ ¿íäýñ áîëãîæ ýäãýýð äºðâºí ººð ¿çýë áàðèìòëàëûã íýãòãýí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóõàé íýãäìýë îíîë áîëãîæ áîëíî ãýæ Ñèéäõàóç ¿çæýý. Òèéìýýñ ýð¿¿ë ìýíä áîë õ¿í á¿ðèéí õ¿ðýõèéã òýì¿¿ëýõ ̧ ñòîé òîãòñîí áàéäàë áèø, õàðèí ýöýñ òºãñãºëä õ¿ðýõ àðãà çàì þì. Òîäîðõîé òîîíû ¿íäñýí íºõöë¿¿ä õàíãàãäñàí òîõèîëäîëä õ¿ì¿¿ñèéã ÷àäàâõèà á¿ðýí àøèãëàäàã áîëãîæ èäýâõèæ¿¿ëæ óðàìøóóëæ áîëíî. Ýð¿¿ë áàéõûí òºëºº àæèëëàõ ãýäýã íü äàðààõ íºõöë¿¿äèéã áèé áîëãîíî ãýñýí ¿ã. ¯¿íä;

Õîîë õ¿íñ, îðîí áàéð, äóëààí ãàçàð çýðýã ¿íäñýí õýðýãöýý Ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëäºã õ¿÷èí ç¿éëñèéí òàëààðõ ìýäýýëëèéã

õ¿ðòýõ áîëîìæ Òýäãýýð ìýäýýëëèéã õýðýãëýõ óð ÷àäâàð áîëîí èòãýë

Ýíý òîäîðõîéëîëò íü õ¿í á¿ð ýð¿¿ë áàéõ ÷àäàâõèà áèåë¿¿ëýõ ýõëýëèéí öýã íü ººð ººð áàéäàã ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéíà. Ýíý íü íºõöºë áàéäàë ÿìàð áàéãààãààñ ¿ë õàìààðàí õ¿í á¿ðò õàìààðàõ ýð¿¿ë ìýíäèéí òóõàé ýåðýã îéëãîëòûã àãóóëæ áàéíà. Ãýõäýý ýíýõ¿¿ òîäîðõîéëîëò íü ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëºõ íèéãìèéí õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã õàíãàëòòàé àâ÷ ¿çýõã¿é áàéíà ãýæ ìàðãàõ áîëîìæòîé. Õóâü õ¿í áîëîõûíõîî õóâüä õ¿ì¿¿ñ ººðñäèéí õ¿÷èí ÷àäëàà á¿ðýí äàé÷ëàí õàìãèéí çîõèñòîé íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ áîëîìæ áàãàòàé áàéäàã.

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÝÄ ÍªËªªËªÕ Õ¯×ÈÍ Ç¯ÉËÑ

Õ¿ì¿¿ñèéí ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëäºã îëîí òºðëèéí õ¿÷èí ç¿éëñ áàéäàã. Çàðèì íü ìàòåðèàëëàã áîäèò øèíæòýé áîë çàðèì íü çàí ¿éëòýé õîëáîîòîé áàéäàã. Ñàíàìñàðã¿éãýýð áóþó àçã¿é õóâü òàâèëàíãààñ áîëæ ºâ÷èí ýìãýã ¿¿ñäýãã¿é ãýäýã íü òîäîðõîé þì. 1974 îíä Êàíàäàä õýâëýãäñýí Ëàëîíäûí Òàéëàí íü ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèæ áîëîõ äºðâºí ‘òàëáàð’-ûã òîäîðõîéëîõîä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëñýí áàéíà. Ýäãýýð íü:

Õóâü õ¿íèé ºâ÷ëºìòãèé áàéäëûã òîäîðõîéëäîã óäàìøëûí áîëîí áèîëîãèéí õ¿÷èí ç¿éëñ


10

Òàìõè òàòàëò, çîõèñã¿é õîîëëîëò, àðõèäàëò, õºäºëãººíèé õîìñäîë çýðýã ºâ÷èí ¿¿ñýõýä íºëººëäºã àæ òºðºõ ¸ñ áóþó çàí ¿éëèéí

õ¿÷èí ç¿éëñ Îðîí áàéð, áîõèðäîë çýðýã îð÷íû õ¿÷èí ç¿éëñ Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé øèíæ ÷àíàð, õ¿ðòýýìæ

Õýðýâ õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäèéí íºõöºëä¿¿ëýã÷ õ¿÷èí ç¿éëñèéã 100 õóâü ãýæ ¿çâýë àìüäðàëûí õýâ ìàÿãààñ ¿¿äýëòýé õ¿÷èí ç¿éëñ 50-55õóâü, óäàìøëûí õ¿÷èí ç¿éë 15-20 õóâü, ãàäààä îð÷íû õ¿÷èí ç¿éë 20-25 õóâü, ýìíýëãèéí õ¿÷èí ç¿éë äºíãºæ 10 õóâèéã ýçýëäýã ãýæ ¿çäýã. Óäàìøëûí õ¿÷èí ç¿éëñèéí èõýíõè íü ººð÷ëºõ áîëîìæã¿é áàéäàã. Ýð¿¿ë ìýíä áîëîí ýð¿¿ë áóñ áàéäëûã òîäîðõîéëîã÷ ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éëñèéã òîãòîîõ òàëààð ñóäàëãàà õèéñýí èõýíõè ñóäëàà÷èä íèéãìèéí àíãè äàâõàðãà áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîíä àíõààðëàà õàíäóóëäàã.

1.Ñõåì Òàìõè òàòàõ çàí ¿éëä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ

Îðëîãî áà ýð¿¿ë ìýíäÎðëîãî áîë àìüäðàëûí ò¿âøèíã òîäîðõîéëîã÷ õàìãèéí ãîë õ¿÷èí ç¿éë áºãººä ýð¿¿ë áóñ áàéäàë áîëîí öàãààñ ºìíº íàñ áàðàëòûí õýëáýëçëýë íü îðëîãûí áîëîí ìàòåðèàë áàÿëãèéí ò¿âøèí, õ¿ðòýýìæ, òýäãýýðèéí çºðººã èëýðõèéëæ áàéäàã. Îðëîãî áàãà áàéõ íü ýð¿¿ë ìýíäýä 3 çàìààð íºëººëäºã ãýñýí ñàíàëûã Áëåéêáºðí (1991) äýâø¿¿ëæýý:

Áèåò – òîõèðîìæã¿é áóþó òàâã¿é îðîí ñóóö, õîîë õ¿íñ, ò¿ëø äóòàãäàõ ã.ì

Ñýòãýë ç¿é – ñòðåññýä îðîõ, íèéãìèéí äýìæëýã äóòàãäàõ

ÍÈÉÃÝÌ-ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ, ÓËÀÌÆËÀË ÁÎËÎÍ ÎÐ×ÍÛ

ÅÐªÍÕÈÉ Õ¯×ÈÍ Ç¯ÉËÑÎð÷èí Òàòâàð Óõóóëãà ñóðòàë÷èëãàà Îðîí áàéð

ÀÆÈË, ÀÌÜÄÐÀË ÀÕÓÉÍ ÍªÕÖË¯¯ÄÝð¿¿ë ìýíäèéí

¿éë÷èëãýýÎðëîãî Àìðàëò, ÷ºëººò öàãàà

ºíãºðººõ ãàçàðÕºäºëìºð ýðõëýëò áà

àæèëã¿éäýë

ÍÈÉÃÝÌ, ÕÀÌÒ ÎËÍÛ Ñ¯ËÆÝÝØàøèí ßñ óãñàà Ãýð á¿ë ¯å òýíãèéíõýí

ÕÓÂÜ Õ¯ÍÈÉ ÇÀÍ ÒªÐÕ, ÀÆ ÒªÐªÕ ¨ÑÑòðåññ

ÒÀÌÕÈ ÒÀÒÀÕ ÇÀÍ ¯ÉË

Íàñ

Õ¿éñ

Óäàìøëûí õ¿÷èí ç¿éëñ


11

Çàí ¿éë – Òàìõè òàòàõ, àðõè óóõ, õ¿¿õýääýý àìòòàé ç¿éë ºãºõ çýðýã çàí ¿éë íü ººðñäèéí äóòóó õýðýãöýýãýý îðëóóëàõ ãýñýí àðãà áàéäàã.

ßäóóðàë ìºí õ¿ì¿¿ñèéí ýð¿¿ë àæ òºðºõ ¸ñûã ñîíãîõ áîëîìæèéã áàãàñãàäàã. Æèøýý íü, ýð¿¿ë õ¿íñ ¿íý ºðòºã èõòýéãýýñ ãàäíà òýäýíä ìºíãº õàíãàëòã¿éí óëìààñ õ¿ì¿¿ñ èë÷ëýã ºíäºðòýé õ¿íñíèé ç¿éëñèéã õóäàëäàí àâ÷, õýðýãöýýò òýæýýëèéí áîäèñûã àâàõûí îðîíä ãýäñýý ä¿¿ðãýõèéã èë¿¿ä ¿çäýã áàéíà.

Îðîí ñóóöÎðîí ñóóöíû ÷àíàð áîëîí îðîí ñóóöíû îëäîö, õ¿ðýëöýýíýýñ áîëæ ýð¿¿ë ìýíä õîõèð÷ áîëíî.Îðîí ãýðã¿é áàéõòàé õîëáîîòîé ¿¿ñäýã àìüñãàëûí çàìûí ºâ÷èí, ñýòãýë ãóòðàë, õ¿¿õäýä õàëäâàðò ºâ÷èí èõ òóñàõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ àâàõàä áýðõøýýë ó÷ðàõ çýðýã àñóóäëóóäûã îëîí ñóäàëãààãààð áàðèìòæóóëñàí áàéäàã. Õ¿éòýí, õóó÷èí áàéð ñóóö ºâ÷ëºë èõñýõýä õ¿ðãýäýã íü áàòëàãäñàí. Õóó÷íû ìóó áàéðàíä àìüäàðäàã õ¿¿õä¿¿ä àìüñãàëûí çàìûí ºâ÷èí, õàëäâàðò ºâ÷èí áîëîí ñòðåññýä èë¿¿ ºðòºìòãèé áàéäàã áàéíà (Ìàðòèí íàð 1987). Õ¿í àì øèã¿¿ ñóóðüøñàí áîë áàéäàë óëàì õ¿íäýðäýã.

Õºäºëìºð ýðõëýëò áà ýð¿¿ë ìýíäÀæèë õºäºëìºðèéã ýð¿¿ë ìýíäèéã òîäîðõîéëîã÷ íèéãìèéí íýã ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë ãýæ ¿çäýã:

Ýíý íü îðëîãûí ò¿âøèíã òîäîðõîéëäîã Ýíý íü ººðòºº èòãýõ èòãýëä íºëººëäºã Ýðõýëæ áóé àæëûí òºðºë íü ýð¿¿ë ìýíäýä øóóä íºëºº

¿ç¿¿ëäýã.

Ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷íèé àñóóäàë íü òîäîðõîé òºðëèéí õºäºëìºðèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðñäë¿¿äèéã àãóóëæ áàéäãèéã òîãòîîõîä ÷èãëýãääýã áàéñàí. Ýíý íü îñîëä îðîõ ýðñäýë (æèøýý íü, óóë óóðõàéä), õîðòîé áîäèñòîé àæèëëàõ ýñâýë ñòðåññòýé õîëáîîòîé áàéæ áîëîõ òàëòàé. Çàðèì àæèë ìýðãýæèë íü ýð¿¿ë ìýíäýä õîðòîé áàéæ áîëîõ çàí ¿éëèéã ºäººõºä õ¿ðãýäýã.

Õ¿éñ áà ýð¿¿ë ìýíäÕ¿éñ ãýäýã íü õ¿ì¿¿ñèéã íèéãýìä ýðýãòýé, ýìýãòýé ãýæ àíãèëäàãòàé õîëáîîòîé áºãººä áýëãèéí ÿëãààòàé áàéäëûí òóõàé íèéãìèéí óòãà, èòãýë ¿íýìøèë þì. Õ¿éñòýé õîëáîîòîé ºâ÷ëºëèéí áàéäàëä ãàðäàã çºðºº íü çàðèì òàëààð ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ àâàõ õýëáýðòýé õîëáîîòîé áàéäàã. Ýð÷¿¿äèéí äóíä îñîëä îðîõ áîëîí àðõèäàëòûí ò¿âøèí èë¿¿ ºíäºð áàéäàã íü ¿¿íèé íîòîëãîî þì.


12

ßÀÃÀÀÄ ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÃ ¯ÍÝËÝÕ ÕÝÐÝÃÒÝÉ ÂÝ? Ýð¿¿ë ìýíäèéã ¿íýëýõ õýìæ¿¿ðèéã îëîõ íü ýð¿¿ë ìýíäèéã

äýìæèã÷äýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Ýíý íü äàðààõ øàëòãààíòàé;1. Òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëýý òîãòîîõ. Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàë

áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûí òàëààð ìýäýýëýë öóãëóóëæ ä¿í øèíæèëãýý õèéõ íü õýðýãöýýã òîãòîîõ íýã ÷óõàë àðãà þì.

2. Òºëºâëºëòºä òóñëàõ. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèã÷äýä õºòºëáºðºº òºëºâëºõ, ¿íýëýõýä íü òóñ áîëîõ ìýäýýëýë õýðýãòýé. Òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëýý òîãòîîõ, ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààã ¿íýëýõ ñóóðü ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõàä ýíý íü íýí ÷óõàë þì.

3. Íººö áîëîëöîîãîî çîõèöóóëàõ. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãàà íü èõýâ÷ëýí õîìñõîí íººö õºðºíãººñ áîëæ áóñàä ¿éë àæèëëàãààòàé ºðñºëäºõºä õ¿ðäýã. Øààðäàãäàõ íººöèéí ñàíàë ãàðãàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà íü ¿ð ä¿íòýé ãýäãèéã áàòëàõûí òóëä ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèã÷äýä õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäëûí òàëààðõè ìýäýýëýë õýðýãòýé.

4. Ìýðãýæëèéí õºãæèëä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ð ºãººæèéã ¿íýëýõ íü ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèã÷äèéí ìýðãýæëèéí õºãæèëä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Õýðýãæ¿¿ëæ áóé ¿éë àæèëëàãààíûõàà ¿ð íºëººã õýìæèõ àðãà õýðýãñýë áàéõã¿é áîë ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãàà õàðàãäàõ ¿ð ä¿íã¿é, à÷ õîëáîãäîë áàãàòàé ãýæ òîîöîãäîæ, ñàíõ¿¿æèëò áàãàòàé áàéõ áîëíî.

Ýð¿¿ë ìýíäèéã ¿íýëýõ õýìæ¿¿ð íü ýð¿¿ë ìýíäèéã þó ãýæ ¿çäýãýýñ èõýýõýí õàìààðäàã. Ýð¿¿ë ìýíäèéã áèå ìàõáîäèéí ñàéí ñàéõàí áàéäàë ãýæ ¿çäýã áîë áèåèéí õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü ýð¿¿ë ìýíäèéã ¿íýëýõ õàìãèéí çîõèñòîé õýìæ¿¿ð áîëíî. Õýðâýý ýð¿¿ë ìýíäèéã ºâ÷èíòýé õîëáîæ îéëãîäîã áîë õýìæ¿¿ð íü ºâ÷ëºëèéí òîî, òàðõàëò ãýõ ìýòýýð õýìæèíý. Õàðèí ýð¿¿ë ìýíä ãýäýã îéëãîëòîä íèéãýì, ñýòãýöèéí áàéäëûã õàìðóóëàí îéëãîæ, ºâ÷èíã¿é áàéõ ãýäãýýñ èë¿¿ ºðãºí îéëãîëò ãýæ ¿çäýã áîë ýð¿¿ë ìýíäèéí ºâºðìºö õýìæ¿¿ðèéã áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé áîëíî. Òàðõâàð ç¿éí øèíæëýõ óõààí íü õ¿í àìûí äîòîðõ ýð¿¿ë ìýíä áîëîí ºâ÷èí ýìãýãèéí òàðõàëò áîëîí á¿òöèéã ñóäàëäàã. Òàðõâàð ç¿éí ìýäýýëýë íü äàðààõ ç¿éëñèéã õèéõýä òóñàëäàã:

1. Àñóóäëûí õýð õýìæýýã õàðóóëàõàä2. Òóõàéí ºâ÷èí ýìãýãèéí ¿¿ñýë ãàðàë, ò¿¿õýí ÿâöûã òîãòîîõîä3. Øàëòãààí áà óÿëäàà õîëáîîã òîãòîîõîä4. Ýðñäëèéã òîäîðõîéëîõîä5. ¯ð ä¿íã òîãòîîõîä.


13

ÝÐ¯¯Ë ÕÀÌÒ ÎËÍÛ ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒ¯¯Ä

Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí íü öýâýð áºãººä àþóëã¿é Îð÷èí íü õ¿í á¿ðèéí ñóóðü õýðýãöýýíä íèéöñýí Îð÷èí á¿ðä¿¿ëíý ãýäýã íü íèéãìèéí àñóóäàë áºãººä ýíý ¿éë

àæèëëàãààíä õàìò îëíû ãèø¿¿ä íü îðîëöäîã Õàìò îëíû ýð¿¿ë ìýíä áîëîí îð÷íû òàëààðõè àñóóäëóóä íü

îéëãîìæòîé, òîäîðõîé áîëñîí Ãàð÷ áóé øèéäâýð áîëîí áýðõøýýëòýé àñóóäëûã òîäîðõîéëîõîä

õàìò îëîí îðîëöäîã Õàìò îëíû ãèø¿¿ä íü ÿíç á¿ðèéí òóðøëàãàòàé õàðèëöàí

õàìòðàí àæèëëàäàã, íýãäìýë ¿éë àæèëëàãààòàé Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ àâàõ áîëîìæòîé, õ¿ðòýýìæòýé Ò¿¿õ, ñî¸ë èðãýíøëèéí ºâ óëàìæëàëàà õàäãàëñàí, ò¿¿íèéãýý

òýìäýãëýäýã. Ýäèéí çàñãèéí øèíý÷ëýë ººð÷ëºëò õèéñýí Õ¿í á¿ð íººöèéã áàéíãà òîãòâîðòîé àøèãëàõ áîëîìæòîé

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÃ ÄÝÌÆÈÕ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ

Àãóóëãà:

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíû õºãæèë Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ çîðèëòóóä Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ çàð÷ìóóä Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõýä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíû ñòðàòåãè

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÃ ÄÝÌÆÈÕ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÕªÃÆÈË Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíä îëîí òºðëèéí ºðãºí

õ¿ðýýíèé àðãà õýìæýý áàãòäàã: Ýð¿¿ë àæ òºðºõ ¸ñ, ýð¿¿ë çàí ¿éëèéã äýìæèõ Òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã àâàõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí øèéäâýð ãàðãàëòàä

îðîëöîõ õ¿ñëèéã íü äýìæèõ Ýð¿¿ë ñîíãîëò õèéõ áîëîìæèò îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ Áèå ìàõáîäèéí áîëîí ýð¿¿ë áàéõ òóõàé áîëîâñðîë îëãîõ. Íèéãýì, õàìò îëíûã îðîëöóóëñàí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ

1980-ä îíûã õ¿ðòýë ýäãýýð àðãà õýìæýýí¿¿äèéã á¿ãäèéã íü “ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë”-ä òîîöäîã áàéñàí áà ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãàà áàðàã á¿õýëäýý óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä ÷èãëýãäýæ, çºâõºí áàãàõàí õýìæýýíä


14

ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîëä çîðèóëàãääàã áàéñàí. Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë áîë ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíû íýãýýõýí õýñýã ë þì. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ãýäýã íýð òîìú¸îã ìàø îëîí ÿíçààð õýðýãëýäýã áîëîâ÷ èõýâ÷ëýí óòãûã íü òîäîðõîé çààäàãã¿é áàéíà. 1985 îíä ñóäëàà÷ Òàííàõèë ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ íü ìàø îëîí ÿíçààð õýðýãëýãääýã ó÷ðààñ òîãòñîí ¿çýë áàðèìòëàë ¿ã¿é ãýæ òîäîðõîéëæýý. 1997 îíä ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ñàëáàð íü áóäèëààíòàé, óÿëäàà õîëáîî ìóóòàé, òîäîðõîé ôèëîñîôèã¿é áîëñîí ãýæ Ñèéäõàóç òîäîðõîéëñîí áàéíà. Èéì îëîí ÿíçûí çºðººòýé îéëãîëò íü ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíû ãàðàë ¿¿ñëèéí òóñãàë áîëäîã áºãººä ò¿¿íä îëîí ÿíçûí òîäîðõîéëîëòóóäûã õýðýãëýäýã áàéíà. ¯¿íä:

‘Õóâü õ¿ì¿¿ñèéí àæ òºðºõ ̧ ñûã ººð÷ë¿¿ëýõýýð ÿòãàõ, óõóóëàõ ýñâýë íºëººëºõ ãýñýí îðîëäëîãî’ (Ãîòò áà Î’Áðàéí 1990)

‘Ýð¿¿ë ýíõ áàéõ, ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä ÷èãëýãäñýí áîëîâñðîëûí àðãà õýìæýý áîëîí õîëáîãäîõ õóóëü, ìºíãº ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñàã, îð÷èí áîëîí áàéãóóëëàãûí àðãà õýìæýýí¿¿äèéí ÿìàð íýãýí õîñëîë ’ (Òîóíåñ 1990)

‘Ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëäºã îëîí ÿíçûí õ¿÷èí ç¿éëñ áàéäàã ãýñýí îéëãîëòûã òóñãàñàí, õóâü õ¿ì¿¿ñèéí áèå äààñàí áàéäàë áîëîí ñîíãîëòûã äýìæñýí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ àðãà áóþó ôèëîñîôè’ (Âèëñîí Áàðíåòò 1993)Õàðèí 1986 îíîîñ ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãàà íü øèíý ¿å øàòàíäàà îðñîí áàéíà. Ò¿¿õèéí õóóäàñíààñ ¿çâýë ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààã 3 ¿íäñýí àðãà çàìààð õýðýãæ¿¿ëæ èðñýí áàéíà. ¯¿íä;

1. Ýìíýëãèéí àðãà çàì; 20-ð çóóíä ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðò õàìãèéí èõ äýëãýðñýí îéëãîëò áîë ýì÷ëýí ñýðãèéëýõ ãýñýí íýð òîìú¸î áàéâ. Ò¿¿íèé äîòîð îíîøëîãîî-ýì÷èëãýý íü íýí òýðã¿¿íä òàâèãääàã îéëãîëò áàéñàí. Ãýòýë ñ¿¿ëèéí ¿åä óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóõàé îéëãîëò ò¿ëõ¿¿ õºãæèõ áîëñîí. Ò¿¿íä; àðòåðèéí äàðàëò, äàðõëààæóóëàëò, õîðò õàâäðûã ýðò îíîøëîõ, ººõ òîñ, õîëåñòåðîëûí ò¿âøèí çýðãèéã õÿíàõ àðãà õýìæýýí¿¿ä îðäîã. Ýäãýýð íü ºâ÷èí ýìãýã áà ò¿¿íèé õ¿íäðýëýýñ ñýðãèéëýõýä ÷èãëýãäñýí ýìíýëãèéí ¿éë àæèëëàãàà þì.

2. Çàí ¿éëèéí àðãà çàì; 1970-îíîîñ çàí ¿éëèéí (àìüäðàõ õýâ ìàÿãèéí) àðãà çàì ãýñýí øèíý îéëãîëò ãàð÷ èðñýí. Ýíý íü ºâ÷ëºë áîëîí íàñ áàðàëòàä íºëººëºõ (ç¿ðõíèé ºâ÷èí áîëîí õîðò õàâäàð) øàëòãààíóóäûã ñóäàëäàã. Ýðñäýëòýé çàí ¿éëèéã ººð÷ëºí áèå ìàõ áîäèéí áîëîí ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ çàìààð àëèâàà ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áîëîìæòîé. Ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëíà, äýìæèíý ãýäýã íü ýð¿¿ë àìüäðàëûí õýâ ìàÿã ãýäýãòýé àäèë óòãàòàé. Çàí ¿éëèéí îíîë íü áîëîâñðîë, ñî¸ë, óàìæëàëò çàí çàíøèë, íèéãìèéí çàõ çýýë, íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí îíîëòîé ñàëøã¿é õîëáîîòîé.


15

3. Íèéãýì îð÷íû àðãà çàì; Ýð¿¿ë ìýíä, ºâ÷ëºëä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éë ºðãºæñººð 1980 îí ãýõýä íèéãýì, îð÷íû îéëãîëò áèé áîëæýý. Ýíý àðãà çàì íü ýõíèé ¿åä ìýäëýã áîëîâñðîëòîé, íèéãìèéí äîòîð òîäîðõîé áàéð ñóóðüòàé õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûí õýâ ìàÿãèéã ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýãäýæ áàéâ. Ãýòýë ñóäàëãààãààð õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí íü íèéãìèéí ÿäóó õ¿ì¿¿ñò ÷ ÿëãààã¿é õàìààòàé àñóóäàë áîëîõ íü íîòëîãäæýý.

Ýäãýýð àðãà çàìóóäàä ¿íäýñëýí Õàíêîíã, Ïåðêèíç íàð 1985 îíä õ¿íèé ýêî-ñèñòåìèéí çàãâàðûã çîõèîí á¿òýýæýý. Õóâü õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä íü òóõàéí õ¿íèé áèîëîãèéí ìàõ áîäü, õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áîëîí ñýòãýë ç¿éí îð÷èí, çàí ¿éëýýñ õàìààðàëòàé áîëîõûã óã çàãâàðò ä¿ðñýëñýí áàéíà.

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ àñóóäëûã ºðãºí õ¿ðýýíä ãàðãàõàä Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãà ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí. 1977 îíä ÄÝÌÁ-èéí Àëìà-Àòàä áîëñîí ×óóëãàíààð 2000 îí ãýõýä Á¿õ íèéòýýð ýð¿¿ë áàéõ áóþó “2000 îí ãýõýä äýëõèéí á¿õ õ¿ì¿¿ñ íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õóâüä ¿ð á¿òýýëòýé àìüäðàõ áîëîìæòîé áàéõóéö ýð¿¿ë ìýíäèéí ò¿âøèíä õ¿ðñýí áàéõ” çîðèëãî òàâèõûã ãèø¿¿í îðíóóäààñàà óðèàëñàí. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãàà íü ýõëýýä õ¿íèé çàí ¿éë, àìüäðàëûí õýâøëèéã ººð÷ëºõºä ÷èãëýãääýã áàéñíàà ñ¿¿ëèéí 20 ãàðóé æèëä á¿òöèéí áîëîí îð÷íû ººð÷ëºëòèéã èë¿¿òýé àíõààðàõ áîëæýý. Ó÷èð íü õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä áîë ãýð á¿ë, àæëûí ãàçàð, ñóðãóóëü, ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà çýðýã íèéãìèéí îð÷èíä àæèëëàõ, ñóðàëöàõ, õîîëëîõ, òîãëîõ õàéðëàæ äóðëàõ çýðýã õ¿íèé ºäºð òóòìûí àìüäðàëààñ ¿¿äýëòýé áàéäàã áàéíà.

ÝÌÄ íü õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé, õÿìä òºñºð àðãà áîëîõûã ñóäëàà÷èä á¿õ íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí áºãººä ÄÝÌÁ “21-ð çóóíä á¿õ íèéòýýð ýð¿¿ë àæ òºðºõ ñòðàòåãè íü ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäëûí òºâä áàéõ áºãººä ò¿¿íä ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ, ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ ãýñýí 2 ¿çýë áàðèìòëàë îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé” ãýæ øèíý çóóíûõàà áîäëîãûã òîìú¸îëñîí þì. ÄÝÌÁ-ààñ ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõèéí ¿íäñýí òàâàí çàð÷ìûã òîäîðõîé ãàðãàñàí.

1. Ýíý íü òîäîðõîé íýã ºâ÷èí òóñàõ ýðñäýë á¿õèé õóâü õ¿íä àíõààðàõûí îðîíä õ¿í àìûã á¿õýëä íü ºäºð òóòìûí àìüäðàëûí õ¿ðýýíä öîãöîîð íü õàìàðíà.

2. Ýíý íü õóâü õ¿í ººðºº çîõèöóóëæ ÷àäàõã¿é îð÷íû õ¿÷èí ç¿éëñ ýð¿¿ë ìýíäýä òààòàé íºëººëäºã áàéëãàõûí òóëä ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëºã÷ áóþó íºõöºëä¿¿ëýã÷ õ¿÷èí ç¿éëñýä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãààíä çîðèóëàãääàã.

3. Ýíý íü ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðñäë¿¿äèéí ýñðýã ÷èãëýñýí õàðèëöàà õîëáîî, áîëîâñðîë, õóóëü òîãòîîìæ, ñàíõ¿¿ãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, áàéãóóëëàãûí ººð÷ëºëò, îëîí íèéòèéí õºãæèë, îðîí íóòãèéí ÷àíàðòàé


16

òîãòìîë áóñ àðãà õýìæýý çýðýã îëîí òºðëèéí áîëîâ÷ õàðèëöàí áèå áèåòýéãýý õîëáîîòîé àðãà õýìæýýí¿¿äèéã ººðòºº íýãòãýäýã.

4. Ýíý íü ººðòºº òóñëàõ çàð÷ìûã äýìæèõ íèéãìèéí ¿ð ä¿íòýé àðãà õýìæýýíä îíöãîéëîí ÷èãëýãääýã áà õ¿ì¿¿ñèéã ýð¿¿ë ìýíäýý ººðñäºº çîõèöóóëàõ àðãà çàì îëäîã áîëãîõûã çîðüäîã.

5. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãàà íü ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíä áóñ, õàðèí ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí ñàëáàðò ãîë÷ëîí ÿâàãääàã ¿éë àæèëëàãàà áàéäàã áîëîâ÷ ýð¿¿ë ìýíäèéí, ÿëàíãóÿà àíõàí øàòíû òóñëàìæèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýðãýæèëòí¿¿ä ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ, õºãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé (1997).

ÄÝÌÁ-ûí Íîìõîí äàëàéí Áàðóóí ýðãèéí á¿ñýýñ äýâø¿¿ëñýí “Ýð¿¿ë ìýíäèéí øèíý òºëºâ” áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéí ¿çýë áàðèìòëàë íü õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèí õàìãààëàõ õ¿íèéã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí íèéãìèéí áîäëîãî õàíäëàãààð õýðýãæèõ áºãººä ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõýä õ¿¿õýä, çàëóó íàñàíä àìüäðàëä áýëòãýõ, èäýð íàñàíä àìüäðàëûã õàìãààëàõ, àõìàä íàñàíä àìüäðàëûí ÷àíàðûã õàíãàõ àñóóäàë ÷óõàë ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Õýäèéãýýð íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæèëòýé õîëáîîòîé ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààð àõèö ãàð÷ áàéãàà áîëîâ÷ õ¿í àìûí ºñºëò, õîòæèëò, õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íû áîõèðäîë, ýð¿¿ë áóñ äàäàë õýâøèë, áóðóó çàí ¿éë çýðýã õîîðîíäîî íÿãò õîëáîîòîé îëîí õ¿÷èí ç¿éëñ õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, àìüäðàëûí ñàéí ñàéõàí áàéäàëä ìóóãààð íºëººëæ áàéíà.

Èéìýýñ õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëüÿ ãýâýë ýð¿¿ë ìýíäèéã òîäîðõîéëîã÷ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä áîëîõ àæèëã¿éäýë, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, õ¿í àìûí õîîë, õ¿íñ, áîëîâñðîë, îðîí áàéð, îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ àðãà õýìæýý, ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõààñ ãàäíà àìüæèðãààíû ò¿âøèíã á¿õýëä íü äýýøë¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé þì.

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãàà íü ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé õàíãàìæ õ¿ðýëöýý, ò¿¿í÷ëýí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷äàä óõóóëãà ñóðòàë÷èëãàà õèéõýä ÷èãëýãäýíý. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí ãîë ¿¿ðýã áîë õàìòàð÷ àæèëëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñòýý ýðõ ìýäýë îëãîõ, òýäíèé õýðýãöýýãýý ìýäðýõ ìýäðýìæèéã ñàéæðóóëàõàä àíõààðàõ õýðýãòýé þì.

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÃ ÄÝÌÆÈÕ ÃÝÆ ÞÓ ÂÝ?

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ãýäýã íü õ¿ì¿¿ñ ººðñäèéíõºº ýð¿¿ë ìýíäèéã õÿíàí ýð¿¿ë ìýíäýý ñàéæðóóëàõûí òºëºº ãýð á¿ë, õàìò îëîí, óëñ ¿íäñýýðýý õàìòðàí àæèëëàõ, ººðñäèéíõ íü ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ, ýð¿¿ë àæ òºðºõ çàí ¿éëèéã äýìæèõ áîëîìæ îëãîõîä ÷èãëýãäñýí


17

¿éë àæèëëàãàà þì. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ãýäýã íü ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë îëãîõ, äýìæèã÷ îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõýä íºëººëºõ á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààíû íèéëáýð þì.

ÝÌÄ 5 ÇÎÐÈËÒ ÁÀ ÎÒÒÀÂÀ ÁÎËÎÍ ÁÀÍÃÊÎÊÊÈÉÍ ÒÓÍÕÀÃ ÁÈ×ÈÃ

1986 îíä Êàíàäûí Îòòàâà õîòîä ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ àñóóäëààð áîëñîí Îëîí óëñûí àíõäóãààð áàãà õóðëààñ ãàðãàñàí òóíõàã áè÷èãò ÝÌÄ-ä ÷èãëýãäñýí 5 ¿íäñýí çîðèëòûã äýâø¿¿ëñýí þì. ¯¿íä;

Ýð¿¿ë íèéãìèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ Äýìæèõ îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ Îëîí íèéòèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ Õóâü õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýã øèíýýð áàðèìæààëàõ

Îòòàâàãèéí Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ òóíõàã áè÷ãèéí ãîë çàð÷èì íü ýð¿¿ë ìýíäèéã òîäîðõîéëîã÷ õ¿÷èí ç¿éë áîëîí ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí øàëòãààíûã îëîõûã õè÷ýýñýí. Ýäãýýð íü ýð¿¿ë ìýíäèéã òîäîðõîéëîã÷ íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä òóõàéëáàë îðëîãî, áîëîâñðîë, ìýðãýæèë, àæëûí áàéðíû íºõöºë, ñýòãýöèéí áàéäàë áºãººä ýð¿¿ë ìýíäýä ñºðãººð íºëººëºõ õºäºëãººíèé õîìñäîë, õîîëëîëò, àðõè, òàìõèíû õýðýãëýý çýðýã õóâü õ¿íèé ýðñäýëòýé çàí ¿éëòýé õîëáîîòîé àñóóäàë ÷ áàñ îðíî.

2005 îíä Òàéëàíäûí Áàíãêîê õîòîä áîëñîí Ýð¿¿ë Ìýíäèéã äýìæèõ äýëõèéí 6-ð áàãà õóðàëä îðîëöîã÷èä Ýð¿¿ë Ìýíäèéã äýìæèõ Áàíãêîêèéí øèíý òóíõàã áè÷ãèéã áàòëàí ãàðãàñàí. Áàíãêîêèéí òóíõàã áè÷èã íü çàñãèéí ãàçðóóä, õóâèéí ñåêòîð, èðãýíèé íèéãýì, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä áîäëîãûí õóâüä óÿëäàà õîëáîîòîé àæèëëàæ õàìòðàí õºðºíãº îðóóëàõ òàëààð ¿íäñýí äºðâºí çºâøèëöºëä õ¿ðýõèéã óðèàëæ ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíä øèíýëýã àðãà çàìûã çààæ ºãñºí. ¯¿íèé òóëä ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ àñóóäëûã äýëõèé íèéòèéí õºãæëèéí òºâä òàâüæ, á¿õ çàñãèéí ãàçðóóäûí ¿¿ðýã õàðèóöëàãûí ãîë öºì áîëãîí îëîí íèéò, èðãýíèé íèéãìèéí ñàíàà÷ëàãóóäàä ãîë àíõààðëàà õàíäóóëàí õàìòðàí àæèëëàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çñýí áàéíà.

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíóóä íü õ¿ì¿¿ñò ººðñäèéíõºº ýð¿¿ë ìýíäýä àíõààðàë òàâèõàä, õóâèéí ÷àäâàðàà õºãæ¿¿ëýõýä íü áîëîìæ îëãîäîã, õàìò îëíîîðîî ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã äýìæäýã, íèéò õ¿í àìä òîõèðîìæòîé ýð¿¿ë íèéãìèéí áîäëîãûã õºãæ¿¿ëäýã, ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ áîëîí äýìæëýã á¿õèé îð÷èíã áèé áîëãîäîã ¿éë àæèëëàãàà ãýæ áèä á¿õýí ¿çñýí áèëýý.


18

Áàíãêîêèéí Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ òóíõàã áè÷ãèéí ìàðãààíòàé àñóóäëóóä íü ýð¿¿ë ìýíä ñàéí ñàéõàí áàéäàëä íºëººëæ áóé äýëõèé äàõèíû ººð÷ëºëò, ÷èã õàíäëàãàä õýðõýí çîõèöîõ, òýãø áóñ áàéäëûã ººð÷ëºõ ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ñòðàòåãèéã õýðõýí õºãæ¿¿ëýõ, øèíý ìÿíãàíû õýðýãöýý øààðäëàãàä íèéöýõèéí òóëä õýðõýõ òàëààð îíîâ÷òîé çºâ õàðèóëò ºãºõ ÿâäàë þì.

Ýð¿¿ë äýëõèéã õºãæ¿¿ëýõýä õ¿÷òýé áîäëîãî, ºðãºí îðîëöîî, òîãòâîðòîé óõóóëãà ñóðòàë÷èëãàà øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýí.

ÝÌÄ Áàíãêîêèéí õóðëûí ¿íäñýí çºâøèëöë¿¿ä

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ òàëààð 4 ¿íäñýí çºâøèëöºëä õ¿ðñýí:

1. Äýëõèé íèéòèéí õºãæëèéí àñóóäëûí òºâä ÝÌÄ-èéã àâ÷ ¿çýõ2. Á¿õ çàñãèéí ãàçðóóäûí ¿¿ðýã õàðèóöëàãûí ãîë öºì íü ÝÌÄ áàéõ3. Õàìò îëîí áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí á¿ëã¿¿äèéí àíõààðëûã

ÝÌÄ-ä õàíäóóëàõ4. ÝÌÄ-ä ñàéí ò¿íøëýë, õàìòûí àæèëëàãàà øààðäëàãàòàéã àâ÷

¿çýõ

1. Äýëõèé íèéòèéí õºãæëèéí àñóóäëûí òºâä ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõèéã àâ÷ ¿çýõ òàëààð

Ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõ, õàìò îëíû ýð¿¿ë, àþóëã¿é áàéäëûã õàìãààëàõàä çàñãèéí ãàçàð õîîðîíä ìàø õ¿÷òýé ãýðýý õýëýëöýýð õèéãäñýí áàéõ øààðäëàãàòàé. Çàñãèéí ãàçàð áîëîí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä áàÿí ÿäóóãèéí äóíäàõ çààã ÿëãààã îéðòóóëàõ òàë äýýð àæèëëàõ ¸ñòîé. Äýëõèé íèéòèéí çàñàãëàëûí ¿ð ä¿íòýé ìåõàíèçì øààðäàãääàã ýð¿¿ë ìýíäýä ñºðºã ¿ð íºëºº ¿ç¿¿ëæ áîëîõ òàëáàðóóä:

Õóäàëäàà Á¿òýýãäýõ¿¿í ¯éë÷èëãýý Çàõ çýýë

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ íü óëñ îðíóóäûí äîòîîä áîëîí ãàäààä áîäëîãî, õàìòûí àæèëëàãààíû ñàëøã¿é õýñýã áàéõ ¸ñòîé áºãººä òóõàéëáàë äàéí òóëààí áîëîí ìºðãºëäººí òýìöëèéí íºõöºë áàéäàëä ÷ ¿¿íèéã àâ÷ ¿çäýã áàéíà.

2. Á¿õ çàñãèéí ãàçðóóäûí ¿¿ðýã õàðèóöëàãûí öºì íü ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ áàéõ òàëààð


19

Íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áîëîí óëñ òºðèéí õºãæëèéã òîäîðõîéëîã÷ ãîë õ¿÷èí ç¿éë íü ýð¿¿ë ìýíä áàéäàã ó÷ðààñ ýð¿¿ë ìýíäèéí äîðîéòîë, òýãø áóñ áàéäëûã çîõèöóóëàõ òàëààð çàñãèéí ãàçðóóä á¿õ ò¿âøèíäýý íýí ò¿ð¿¿íä àíõààð÷ àæèëëàõ ¸ñòîé. Îðîí íóòãèéí, á¿ñèéí, ¿íäýñíèé ýðõ áàðèã÷ çàñãèéí ãàçðóóä äàðààõ ¿éë àæèëëàãààã õèéõ õýðýãòýé. ¯¿íä;

Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðò áîëîí áóñàä ñàëáàðò ÿëãààã¿é ýð¿¿ë ìýíäèéã íýí òýðã¿¿íä òàâüæ õºðºíãº îðóóëàëò õèéõ

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ òîãòâîðòîé ñàíõ¿¿æèëò áèé áîëãîõ

Ýíý á¿õíèéã áàòàëãààæóóëàõûí òóëä çàñàãëàëûí á¿õ ò¿âøèíä òýãø áàéäàëä àíõààðñàí àðãà õýðýãñýë àøèãëàí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ð íºëººíèé ¿íýëãýý õèéæ îäîî ìºðäºãäºæ áóé áîäëîãî, õóóëü òîãòîîìæóóäûí ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëºõ ¿ð äàãàâàðóóäûã òîãòîîõ íü ç¿éòýé.

3. Õàìò îëîí áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí á¿ëã¿¿äèéí àíõààðëûã ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõýä õàíäóóëàõ òàëààð

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíä ãîëäóó õàìò îëîí, èðãýíèé íèéãìèéí á¿ëã¿¿ä ñàíàà÷ëàãàòàé ìàíëàéëàí îðîëöäîã. ̄ éë àæèëëàãààã òîãòâîðòîé ¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâóóëàõàä õóâü íýìðýý îðóóëàõàä íü òýäýíä áîëîìæ, íººö áîëîëöîî, ýðõ ìýäýë øààðäëàãàòàé áàéäàã. ×àäàâõè ìóó õàìò îëíûã ÷àäàâõèæóóëàõ àñóóäàë õàìãèéí ÷óõàë.

Ñàéí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé õàìò îëîí ººðñäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã òîäîðõîéëîõîä õ¿÷òýé íºëºº ¿ç¿¿ëæ, çàñàãëàëûí ýðõ ìýäëèéã àâàõ ÷àäâàðòàé áàéäàã áºãººä õóâèéí õýâøëèéíõýí íü áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíûõàà õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëºõ ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã õàðèóöàõ ÷àäâàðòàé áàéõ ¸ñòîé.

Èðãýíèé íèéãìèéí á¿ëã¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãóóä ãýõ ìýò àðä èðãýäèéí äóíäààñ ãàðñàí ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿ð àøèãòàé òºñºë, õºòºëáºð¿¿ä áîëîí ¿ëãýð çàãâàðóóäûã áóñàä íü àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäàë ÷óõàë.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí íèéãýìëýã, á¿ëã¿¿ä íü ºâºðìºö áàéäëààð õóâü íýìðýý îðóóëàõ íü ìýäýýæ.

4. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõýä ñàéí ò¿íøëýë, õàìòûí àæèëëàãàà øààðäëàãàòàéã àâ÷ ¿çýõ òàëààð

Ñàëáàðóóäûí õàìòûí àæèëëàãàà íü äîîðõè ç¿éë¿¿äèéí íºëººãººð õ¿ì¿¿ñèéí ýð¿¿ë ìýíä áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéã òîäîðõîéëîã÷ õ¿÷èí


20

ç¿éëñýä øóóä íºëººëäºã. Îðîí íóòãèéí îð÷èí, ¯íäýñíèé ñî¸ë, ¸ñ çàíøèë, Õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èí, Íèéãìèéí áàÿëãèéí õóâààðèëàëò

Õóâèéí õýâøèë áîëîí áóñàä àæèë îëãîã÷ íàð, àëáàí áóñ ñàëáàðûíõàí ººðñäèéí àæèëëàãñàä, õàìò îëîí òýäíèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí ñàéí ñàéõàí áàéäàë, ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ áýõæ¿¿ëýõ, àþóëã¿é àæëûí áàéð áèé áîëãîõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí àñóóäëûã õàðèóöäàã. Äýëõèé äàõèíûã õàìàðñàí õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû ººð÷ëºëòèéí á¿õ íèéòèéí ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëæ áóé íºëººëëèéã áàãàñãàõàä õóâèéí õýâøëèéíõýí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ, äýìæèõ óëñ ¿íäýñíèé áîëîí îëîí óëñûí ãýðýý õýëýëöýýð, ä¿ðýì æóðìûã äàãàí ìºðäñºíººð ººðñäèéí õóâü íýìðýý îðóóëæ ÷àäíà. Õàðèóöëàãàòàé, ¸ñ ç¿éòýé, øóäàðãà áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààã èðãýíèé íèéãýì, õýðýãëýã÷èä, çàñãèéí ãàçàð äýìæèæ òóñëàõ ¸ñòîé.

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÃ ÄÝÌÆÈÕ ÇÀÐ×ÌÓÓÄ

ÝÌÄ íü òîäîðõîé ºâ÷èëñºí õ¿ì¿¿ñò õàíäàõààñàà èë¿¿ íèéò õ¿í àìûí ºäºð òóòìûí àìüäðàëä ÷èãëýñýí áàéäàã.

ÝÌÄ íü ýð¿¿ë ìýíäèéã òîäîðõîéëîã÷ õ¿÷èí ç¿éëñýä ÷èãëýñýí áàéäàã. Ýíý íü ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðààñ ãàäíà õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, àìüäðàëûí íºõöºëä íºëºº á¿õèé áóñàä ñàëáàð õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãààã øààðääàã.

ÝÌÄ íü ÿíç á¿ðèéí áîëîâñðîíãóé àðãà, õàíäëàãóóäûã òóõàéëáàë, õàðèëöàà, áîëîâñðîë, õóóëü òîãòîîìæ, á¿òöèéí ººð÷ëºëò, õàìò îëíû õºãæèë áîëîí ýð¿¿ë ìýíäýä ñºðºã íºëººëäºã õ¿÷èí ç¿éëèéí ýñðýã àâàõ øóóðõàé àðãà õýìæýý çýðãèéã õîñëîí õýðýãëýäýã.

ÝÌÄ íü îëîí íèéòèéí áîäèòîé áºãººä èäýâõèòýé îðîëöîî, ìºí ò¿¿í÷ëýí àñóóäàë òîäîðõîéëîõ áà øèéäâýð ãàðãàõàä õóâü õ¿íèé áîëîí õàìò îëíû ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ, õàìò îëíû îðîëöîîíû ¿ð ä¿íòýé ìåõàíèçìûã øààðääàã áàéíà.

Õýäèéãýýð ÝÌÄ-ä ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áîëîâ÷ ýíý íü äàí ãàíö ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýý áèø, õàðèí ìºí ÷àíàðààðàà íèéãýì, óëñ òºðèéí àæèë þì.

ÝÌÄ-Ä ÍªËªªËªÕ Õ¯×ÈÍ Ç¯ÉËÑ Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëò, çàí ¿éëèéí áàéäàë Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí Õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí Íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áàéäàë


21

Õ¿ì¿¿ñèéí ÷àäàâõè Ñàëáàð õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãàà Íèéãìèéí ñýòãýë ç¿é, õàìò îëíû èäýâõè ñàíàà÷ëàãà

ÝÌÄ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÑÒÐÀÒÅÃÈ

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ íü á¿ðýí ä¿¿ðýí õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé ¿ð àøèãòàé ñòðàòåãè áîëîõ íü íîòëîãäñîí ¿éë àæèëëàãàà þì. Á¿õ ñàëáàð, áàéãóóëëàãóóäàä ýäãýýð ñòðàòåãèóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ íü öààøäàà èë¿¿ àøèãòàé áàéõ áîëíî. ¯¿íä:

Õ¿íèé ýðõ, ýâ ñàíààíû íýãäýëä òóëãóóðëàñàí ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààð óõóóëãà ñóðòàë÷èëãàà õèéõ

Ýð¿¿ë ìýíäèéã òîäîðõîéëîã÷ õ¿÷èí ç¿éëñýä ÷èãëýñýí áîäëîãî, äýä á¿òýö, ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõýä òîãòâîðòîé õºðºíãº îðóóëàëò õèéõ

Áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, ìàíëàéëàõ, ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ìýäëýã, ÷àäâàðûã áóñäàä ò¿ãýýõ, ñóäàëãàà õèéõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë îëãîõ ÷àäàâõè áèé áîëãîõ

Á¿õ õ¿ì¿¿ñò ýð¿¿ë ìýíä, ñàéí ñàéõàí áàéäëûã èæèë òýãø õ¿ðòýõ áîëîìæ îëãîõ, õîð õºíººëººñ õàìãààëàõ áàòàëãààã ºíäºð ò¿âøèíä æóðàìëàõ, õóóëü÷ëàõ

Òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãààã áèé áîëãîõûí òóëä èðãýíèé íèéãìèéí á¿ëã¿¿ä, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, õóâèéí õýâøëèéíõýí íýãäñýí ñ¿ëæýý, ýâñýë áàéãóóëàí õàìòðàí àæèëëàõ

ÄÝÌÁ-ÛÍ ÝÌÄ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ×ÈÃ ÁÀÐÈÌÆÀÀ

Óõóóëàõ – ÝÌÄ íèéãìèéí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõèéí òóëä áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷, øèéäâýð ãàðãàã÷ íàðûã óõóóëàõ çàìààð íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí òààòàé íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ, õóâü õ¿íèé õºãæëèéã õàíãàõàä ÷èãëýãäýíý.

Áîëîìæ îëãîõ – Õ¿ì¿¿ñò ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ, îð÷èíäîî õÿíàëò òàâèõ, îð÷íîî ººð÷ëºõèéí òóëä ººðñäºº îðîëöîõ áîëîìæ îëãîõ, àäèë òýãø áàéõ, á¿õ õ¿í ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷àäàìæòàé áàéõ áîëîìæèéã áàòàëãààæóóëàõàä ÷èãëýãäýíý.

Òýíöâýðèéã áàðèõ – ÝÌÄ ¿éë àæèëëàãàà íü Çàñãèéí Ãàçðûí Áàéãóóëëàãà, Òºðèéí Áóñ Áàéãóóëëàãà, Õ¿íñíèé ¿éëäâýð õóäàëäààíû ýçýä, Õýâëýë ìýäýýëëèéíõýí, Îëîí óëñûí õàíäèâëàã÷èä ãýõ ìýò èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà, á¿ëã¿¿äèéí àøèã ñîíèðõëûí òýíöâýðèéã áàðüæ õàìòàð÷ àæèëëàõàä ÷èãëýãäýíý.


22

ÝÌÄ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÏÐÀÊÒÈÊÒ ÍÝÂÒÐÝÕ ØÓÃÀÌ

1. Áàéãóóëëàãóóäàä ÝÌÄ ¿éë àæèëëàãààã ºðí¿¿ëýõ (ñóðãóóëü, àæëûí áàéð, ýìíýëýã ãýõ ìýò)

2. Õ¿í àì (ºñâºð ¿å, àõìàä íàñòàí, ýìçýã á¿ëãèéí õ¿í àì)-ûí á¿ëã¿¿äýä ÝÌÄ ¿éë àæèëëàãààã íýâòð¿¿ëýõ

3. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ºâºðìºö àñóóäëóóäàä ÷èãëýñýí ÝÌÄ ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ

ÝÌÄ ªÂªÐÌªÖ ÇªÂËªÌÆ¯¯Ä

1. Òàìõèíû õýðýãëýý áîëîí áóñàä ýð¿¿ë ìýíäýä õîðòîé íºëºº ¿ç¿¿ëäýã ç¿éëñèéí ýñðýã àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõèéã çºâëºå. Õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý íü òàìõèíû ðåêëàì ñóðòàë÷èëãààíààñ îëñîí îðëîãîîñ òàòààñ àâ÷ ò¿¿íèéã ÿëàíãóÿà çàëóó÷óóäàä çîðèóëñàí íèéãìèéí àðãà õýìæýý, àæèë ¿éë÷èëãýý, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã èâýýí òýòãýõýä çîðèóëæ áîëîõ þì. Òàìõèíû ¿íèéã èõýñãýñíýýð õýðýãëýýã áóóðóóëñàí áàðèìòûã õýí á¿õýí ìýäíý. Òóõàéëáàë: Òàìõèíû ¿íèéã 10% èõýñãýõýä çàëóó÷óóäûí òàìõè òàòàõ õýðýãëýý 15%-èàð áóóð÷ áàéõ æèøýýòýé.

2. ªíäºð íàñòàí áà íèéãìèéí ýìçýã á¿ëãèéí õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàë íü ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõèéí èõýíõè òàëáàéã ýçëýõ øààðäëàãàòàé. Ó÷èð íü òýäýíä çîðèóëñàí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé õýðýãöýý, ºðòºã ºíäºð áàéäãèéã ÷ ìàðòàæ áîëîõã¿é.

3. Òºâ, îðîí íóòãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãóóä õ¿íñíèé ¿éëäâýð õóäàëäààíûõàíòàé ñàëáàð äóíäûí ò¿íøëýë òîãòîîí õàìòðàí àæèëëàõ õýðýãòýé. Æèøýý íü: ººõ òîñ áàãàòàé, äàâñûã áàãàñãàñàí õîîë õ¿íñ ñàâëàí áýëòãýõ ÷èãëýëýýð çºâëºìæ ºã÷ àæèëëàõ ãýõ ìýò. Áàðèìòààñ ¿çâýë õîîë õ¿íñíèé ÷èãëýëýýð ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ íü ýðñäýëòýé, ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñèéã ýìýýð ýì÷èëñíýýñ ºðòºã áàãà òóñàõ áºãººä ¿¿íèéã çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóä îíöãîé àíõààðàõ øààðäëàãàòàé.

4. Òýýâðèéí áîäëîãûí ýð¿¿ë ìýíäýä ¿ç¿¿ëýõ ¿ð íºëºº ÿëàíãóÿà íàñòàíãóóä, ÿäóó÷óóä ãýõ ìýò õ¿í àìûí ýìçýã á¿ëãèéíõýíä ìýäðýã òóñäàã. Ó÷èð íü õºäºëãººíèé áîëîìæ, íèéãìèéí õàëàìæèéí õ¿ðòýýìæ, äýëã¿¿ð, ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ àâàõ ýíý á¿õýíä õ¿í òýýâðèéí ¿éë÷èëãýý îðîëöäîã. Õýðâýý õ¿í òýýâðèéí ¿éë÷èëãýý õàíãàëòã¿é áàéõ ë þì áîë ºíäºð íàñòàé õ¿ì¿¿ñ, ÿäóó÷óóä, õºäººãèéíõºíä ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã ñýòãýë õàíãàëóóí õ¿ðãýæ ÷àäàõã¿éä õ¿ðíý.

5. Àþóëã¿é áàéäàëä àíõààðëàà õàíäóóëàõûí òóëä äàõèàä ë ñàëáàð äóíäûí ò¿íøëýë õàìòûí àæèëëàãàà ÷óõàë.


23

6. Àæëûí áàéðàíä ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõèéã çºâëºæ áàéíà. ßëàíãóÿà ¿éëäâýðëýëèéí ñåêòîðò ºíäºð ò¿âøèíä ìýðýãøñýí ýð¿¿ë àæèëëàãñäûí òºëºº ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ íºõöëèéã áèé áîëãîõ íü îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé.

7. Ñóðãóóëèóäàä ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãàà ºðí¿¿ëýõèéã çºâëºå. Ãýõäýý õýðýãæ¿¿ëæ áóé àðãà õýìæýýíèé ¿ð àøèã íü áîëîâñðîëûí õºãæëèéí áàéãóóëëàãûí óð ÷àäâàð, çàëóó÷óóäûí åðºíõèé ñóóðü ìýäëýãòýé íÿãò õîëáîîòîé.

8. Ñóðãóóëèàñ çàâñàðäñàí çàëóó÷óóäûí ãýãýýðëèéí àñóóäàë àíõààðàë òàòàõààñ ººð àðãàã¿é. Áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷äûí òóõàéä õ¿í àìûí ýíýõ¿¿ á¿ëýã íü ç¿ãýýð íýã àñóóäàë òºäèéã¿é á¿ð îíöãîé çîðèëòîò á¿ëýã áàéõ ó÷èðòàé. Òýäãýýðèéã á¿ð òóñãàéä íü àâ÷ ¿çýõ õýðýãòýé.

9. Íàñàíä õ¿ðñýí òàâàí õ¿í òóòìûí íýã íü ñýòãýöèéí õÿìðàëòàé, ñýòãýöèéí ºâ÷òýé õ¿¿õýä çàëóó÷óóäûí 1/5 íü øààðäàãäàõ ýìýý àâ÷ ÷àääàãã¿é ãýõ ìýò àñóóäàë ÝÌÄ áîäëîãûí ñ¿¿äýðò ¿ëäýõ ¸ñã¿é.

10.Ýð¿¿ë ìýíäèéí òýãø áàéäëûã áèé áîëãîõ, ýð¿¿ë ìýíäèéã íºõöºëä¿¿ëýã÷ õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã òîäîðõîéëîõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí øèíý÷ëýëòýé ÝÌÄ ¿éë àæèëëàãààã óÿëäóóëàõûã çºâëºå.

ÝÐ¯¯Ë ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÛÃ ÕÝÐÝÃÆ¯¯ËÝÕ

Àãóóëãà: Ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ õî¸ðûí ãîë ÿëãàà Ýð¿¿ë íèéãìèéí áîäëîãî ÷óõàë áîëîõ íü Ýð¿¿ë íèéãìèéí áîäëîãûí òîäîðõîéëîëòóóä Ýð¿¿ë íèéãìèéí áîäëîãî, õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõ

Òºëºâëºëò Àñóóäàë òîäîðõîéëîõ Çîðèëãî, çîðèëòîî òîäîðõîéëîõ Çîðèëòîò á¿ëã¿¿äèéã òîäîðõîéëîõ Ñòðàòåãè áîëîâñðóóëàõ ¯éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº ãàðãàõ Õÿíàëò ¿íýëãýý õèéõ

ÝÐ¯¯Ë ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÎÆèëèéí óëèðàë ÿìàð áàéõ íü ºìíºõ öàã óëèðàëòàéãàà õîëáîîòîé

áàéäãèéí àäèë ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíû ñòðàòåãèàñ ò¿¿íèé õýìæèãäýõ¿éö ¿ð ä¿í íü õàìààðäàã. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ àðãà õýìæýýíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîëîîñ ÿëãàãäàõ ãîë ÿëãàà íü ò¿¿íä îð÷íû áîëîí óëñ òºðèéí àðãà õýìæýýí¿¿ä áàãòäàã ÿâäàë þì. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíû ãîë øèíæ íü õóóëü ýðõ ç¿é, ýäèéí çàñàã áîëîí îð÷íû ººð÷ëºëò õèéõ çàìààð íèéãìèéã ººð÷ëºõ òàëààð àìæèëòàíä õ¿ðýõ ÷àäâàð á¿õèé “ýð¿¿ë íèéãìèéí áîäëîãî”


24

÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàãò îðøèíî. Ýð¿¿ë íèéãìèéí áîäëîãûí ãîë çîðèëãî íü õ¿ì¿¿ñèéã ýð¿¿ë àìüäðàõ áîëîëöîîãîîð õàíãàäàã äýìæèõ îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ áîëîí ýð¿¿ë ñîíãîëòûã õèéõýä õÿëáàð áîëãîõ ÿâäàë þì. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ãýäýã áîë íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ òåõíîëîãè þì. Îð÷èí ¿åä ýíý îéëãîëò õ¿ðýýãýý óëàì òýëæ ýð¿¿ë íèéãìèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ äýëõèé íèéòèéí õºãæëèéí àñóóäëûí òºâä òàâèãäàõ áîëñîí áàéíà.

Ýð¿¿ë ìýíä ãýäýã íü õ¿íèé ¿íäñýí ýðõ áà íèéãìèéí õºðºíãº îðóóëàëò þì. Ýð¿¿ë ìýíäèéí òýíöâýðã¿é áàéäàë íü íèéãìèéí ÿëãààí äýýð ¿íäýñëýãääýã. Çàðèì õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä ýð¿¿ë ñîíãîëò õèéõ íü áóñàä õ¿ì¿¿ñòýé õàðüöóóëàõàä èë¿¿ õÿëáàðõàí áàéäàã. Õ¿íñíèé õóäàëäààíû òºâ áîëîí ºíäºð ¿íýòýé äýëã¿¿ðýýð ¿éë÷ë¿¿ëýõ¿éö õýìæýýíèé îðëîãî ñàéòàé õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä øèíýõýí æèìñ, íîãîî ãîëëîñîí èë¿¿ ýð¿¿ë õîîë õýðýãëýõ íü õÿëáàðõàí áàéäàã. Õàðèí îðëîãî áàãàòàé õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä ýíý íü õ¿íäðýëòýé àñóóäàë áîëíî. Õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëäºã çàðèì õ¿÷èí ç¿éëñ íü òýäíèé ìýäëýýñ ãàäóóð áàéäàã. Æèøýý íü, îðîí ñóóöíû íºõöºë ìóó áàéõ, çàìûí õºäºëãººí èõòýé áàéõ, õ¿¿õäèéí öýöýðëýã áàéõã¿é áàéõ ã.ì. Èéìýýñ íèéãìèéí áîëîí áîëîâñðîëûí õóâüä õàðèëöàí àäèëã¿é õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíä ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààðõ ¿çýë áîäëûí ÿëãàâàðòàé áàéäëûã àðèëãàõ òóñãàé áîäëîãî ÿâóóëàõ íü ÷óõàë ãýæ ¿çæýý.

Îòòàâàãûí Òóíõàãëàëä ýð¿¿ë íèéãìèéí áîäëîãûã ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíû ãîë ¿íäýñ ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéäàã. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõèéí íýã çîðèëãî íü “îð÷íû áîõèðäîë, àæëûí áàéðíû íºõöºë, îðîí ñóóö áîëîí àìüäðàõ îð÷èí çýðýã íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäëóóäàä àíõààðëàà òºâëºð¿¿ëýõ” ÿâäàë þì ãýæýý (ÄÝÌÁ 1986). Ìºí ýíýõ¿¿ òóíõàãëàëä ýð¿¿ë ìýíäèéí äàðààõ ¿íäñýí íººö¿¿äèéã òîäîðõîéëñîí áàéíà: ýíõ òàéâàí, àðä÷èëàë, îðîí ñóóö, áîëîâñðîë, õ¿íñ õîîë, îðëîãî, òîãòâîðòîé ýêîëîãèéí ñèñòåì, òîãòâîðòîé íººö, íèéãìèéí øóäàðãà ¸ñ áîëîí òýãø áàéäàë. Àäåëàéäûí Áàãà õóðëààñ (ÝÌÄ îëîí óëñûí 2-ð áàãà õóðàë,Àâñòðàëè) ýð¿¿ë íèéãìèéí áîäëîãî ãýäãèéã ‘áîäëîãûí á¿õ ñàëáàðò ýð¿¿ë ìýíä áîëîí òýãø áàéäëûã àíõààðàõ, ýð¿¿ë ìýíäýä ¿ç¿¿ëýõ ¿ð íºëººã íü õàðãàëçàõ’ ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéíà (ÄÝÌÁ 1988).

Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíä áóþó õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãàà íü òýýâýð, îðîí ñóóö, îðëîãî áîëîí îð÷èí, õ¿íñ, óñ, àãààðûí ÷àíàð çýðýã çàñãèéí ãàçðûí õºíãºëºëò òóñëàìæ áîëäîã îëîí õ¿÷èí ç¿éëñýýñ õàìààðàëòàé áàéäàã. Ìºí ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãàà íü õ¿ì¿¿ñèéã àìüäðàëàà ººð÷ëºõ ÷àäâàðòàé áîëãîõîä ÷èãëýñýí íèéãìèéí áîäëîãûí ººð÷ëºëò áîëîí îëîí íèéòèéí àðãà õýìæýýã áàãòààæ áàéäàã.


25

Èéìä çàñãèéí ãàçàð ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ áîëîí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààíä õ¿í õ¿÷íèé áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí õ¿ðýëöýýòýé íººöèéã äàé÷ëàõ òóóøòàé ñàëáàð äóíäûí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë ÷óõàë þì.

Õýðâýý ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààã ¿ð àøèãòàé ÿâóóëæ ÷àäâàë ýð¿¿ë ìýíäèéã òîäîðõîéëîã÷ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä ººð÷ëºãäºõèéí çýðýãöýý, õóâü õ¿íèé ººðèéí õÿíàëò, ñîíãîëò õèéõ ÷àäâàð ººð÷ëºãäºíº. Õàðèí õ¿ì¿¿ñýýð èéì ººð÷ëºëò õèéëãýõèéí òóëä ‘ýð¿¿ë áóñ’ çàí ¿éëä õºòºëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñ áîëîí íºõöëèéã íü øèéäâýðëýõ õýðýãòýé áîëíî. ¯¿íèé òóëä õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä, ñàéí ñàéõíû òºëºº àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé àðãà õýìæýý á¿ð íü ÝÌÄ-ä ÷èãëýãäñýí “Ýð¿¿ë” áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà áàéõ õýðýãòýé.

Ýð¿¿ë íèéãìèéí áîäëîãî, õºòºëáºð, ¿éë àæèëëàãààíû ãîë øèíæ ÷àíàð íü õàìòûí àæèëëàãààíäàà òºðºë á¿ðèéí á¿ëã¿¿äèéã îðîëöóóëäàã, ººðñäèéíõ íü òîäîðõîéëñîí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéí àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõýä îëîí íèéòèéã îðîëöóóëàõ çàð÷èìä ñóóðèëñàí õàìòûí àæèëëàãààã äýìæèõ, óðàìøóóëàõ á¿òöèéã áèé áîëãîñîí áàéõ ÿâäàë þì.

Îäîîãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ÷èã áàðèìæàà íü äýëõèé íèéòèéí, óëñ ¿íäýñòíèé, õàìò îëíû äóíä ýð¿¿ë íèéãìèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëñíýýð ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðñäýëò õ¿÷èí ç¿éëñèéã áóóðóóëíà õýìýýí ¿çýæ áàéãàà áèëýý. Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí òàìõèíû õÿíàëòûí ñóóðü êîíâåíöè, èäýâõèòýé õºäºëãººí, õîîëëîëò áà ýð¿¿ë ìýíä ãýñýí ñòðàòåãè íü ¿¿íèé çºâõºí õî¸ð æèøýý þì.

ÝÌÄ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÃ ÒªËªÂËªÕ

Àëèâàà íýãýí õàìò îëîí ººðñäèéíõºº ýð¿¿ë ìýíäýä àíõààðäàã ýð¿¿ë ìýíäèéí åðºíõèé áîäëîãîòîé áàéõ íü ç¿éòýé. Ýð¿¿ë íèéãìèéí áîäëîãî ãýäýã íü ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíû çîðèëãûã òîäîðõîéëîí, ýíý çîðèëãîä õ¿ðýõýä ÿìàð àëõàì, ¿éë àæèëëàãàà õèéõèéã ÷èãë¿¿ëñýí áàðèìò áè÷èã áàéäàã. Áîäëîãîî áè÷èæ ãàðãàõ íü îëîí òºðëèéí àøèãòàé. Óã áîäëîãûí õýðýãæèëòýä õýí, ÿìàð ¿¿ðýã, õàðèóöëàãàòàéã òîäîðõîé áè÷èæ çààñàí áàéäàã ó÷ðààñ àìàí ÿðèàãààð áóðóó îéëãîëöîëä õ¿ðýõýýñ ñýðãèéëäýã òàëòàé. ÝÌÄ ¿éë àæèëëàãààíä øààðäëàãàòàé õ¿÷èí ÷àäàë, íººöèéí õóâààðèëàëòûã óã áîäëîãîîð áàòàëãààæóóëäàã. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíä ìåíåæìåíòèéí äýìæëýã, àìëàëò õàìãèéí ÷óõàë þì. Ýíý íü çºâõºí ñàíàà÷ëàãûã äýìæèõýä áýëýí áàéõ òºäèéã¿é ººð÷ëºõººð, øèéäâýðëýõýýð òºëºâëºæ áóé ç¿éë¿¿äèéã õèéõýý àìëàõ ÿâäàë þì. Àëèâàà íýã õàìò îëîí ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëæ áóé á¿õ õ¿÷èí ç¿éëñèéã áàãòààñàí ýð¿¿ë ìýíäèéí åðºíõèé áîäëîãîòîé áàéõ íü ç¿éòýé áºãººä ýíýõ¿¿ áîäëîãî íü ýð¿¿ë ìýíäèéí òîäîðõîé íýã àñóóäëûã çîõèöóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýã áàãòààñàí áàéõ ¸ñòîé. Ìºí ÝÌÄ


26

¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ çºâëºëèéã çàéëøã¿é áàéãóóëàõ õýðýãòýé. Ýíý çºâëºëä øèéäâýð ãàðãà÷èä, õàìò îëíû òºëººëºë, õýðýãæ¿¿ëýã÷, ÷èãë¿¿ëýã÷äèéã áàãòààíà. Áîäëîãî, õºòºëáºðºº ñàéí áîëîâñðóóëñàí, ¿éë àæèëëàãààã ñèñòåìòýé òºëºâëºñºí íºõöºëä ë ¿ð ä¿íòýé õýðýãæäýã. Òºëºâëºëòèéí øàòàíä äàðààõ ¿éë àæèëëàãààã ã¿éöýòãýíý.

1. Õýðýãöýýíä ¿íýëãýý õèéæ àñóóäàë òîäîðõîéëîõ2. Çîðèëãûã òîäîðõîéëîõ. 3. Çîðèëòîî òîäîðõîéëîõ4. Çîðèëòîò á¿ëãèéã òîäîðõîéëîõ5. ßìàð àðãà õýðýãñýë, ñòðàòåãè õýðýãëýæ çîðèëòäîî õ¿ðýõèéã

øèéäýõ6. ¯éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº ãàðãàõ7. Õýðýãæ¿¿ëýõ 8. ¯íýëãýý õèéõ

Òºëºâëºëòèéí ýõíèé øàò áîë õàìò îëîí, õ¿í àìä ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿìàð ýðýëò õýðýãöýý áàéãààã ¿íýëýõýä îðøèíî. Ìàñëîâ ýðýëò õýðýãöýýíèé ýðýìáèéí òóõàé á¿òýýëäýý õ¿íèé á¿õèé ë ýðýëò õýðýãöýý íü ýöñèéí á¿ëýãò ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðýëò õýðýãöýý áàéäàã ãýæ ä¿ãíýñýí (õóâü õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ ãýñýí õýñýãò äýëãýðýíã¿é ¿çýõ áîëíî). Õ¿í ººðèéí õ¿÷ áîëîëöîîã á¿ðýí àøèãëàõûí òóëä áèå áÿëäàð, íèéãìèéí áîëîí ñýòãýë ñàíààíû ýðýëò õýðýãöýýãýý õàíãàõ øààðäëàãàòàé.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé ýðýëò õýðýãöýýã òîäîðõîéëîõîä õóâü õ¿í, èðãýäèéí îðîëöîõ ýðõèéã ÄÝÌÁ 1978 îíû Àëìàòûí Òóíõàãëàëààðàà õ¿ëýýí çºâøººðñºí áºãººä îëîí íèéòèéí îðîëöîî áîë “Á¿õ íèéòèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òºëºº” çîðèëòûí íýã ¿íäñýí çàð÷èì áèëýý /ÄÝÌÁ 1985 îí/.

ÝÌÄ áàéãóóëëàãûã äàðààõ áîäëîãûí õ¿ðýýíä õºãæ¿¿ëíý. 1. Õàìò îëíû ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãî2. Îð÷íû ýð¿¿ë ìýíä3. Õàìò îëíû õàðèëöàà4. Îëîí íèéòèéí õàðèëöàà õîëáîî5. Õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë6. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÍ ÒÓËÃÀÌÄÑÀÍ ÀÑÓÓÄËÛÃ ÒÎÄÎÐÕÎÉËÎÕ

Õýðýãöýýíä ¿íýëãýý õèéæ àñóóäàë òîäîðõîéëîõîîñ ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãàà ýõýëíý. Àñóóäàë ãýäýã íü áàéãàà áîëîí áàéõ


27

¸ñòîé ç¿éëèéí õîîðîíäûí ÿëãàà. Àñóóäëûã ìàø îëîí ýõ ¿¿ñâýðýýñ äýâø¿¿ëæ òîäîðõîéëæ áîëíî. Øèéäýõýýð ñîíãîæ àâñàí òîäîðõîé àñóóäëûã áîäëîãî ãýíý. Àëèâàà àñóóäëûã øèéäâýðëýõèéí òóëä áîäëîãî, õºòºëáºð, õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí, ¿çýë áàðèìòëàë, á¿òýö çýðýãò ººð÷ëºëò îðóóëàõ õýðýãòýé áîëíî.

ÝÌÄ ¿éë àæèëëàãààíû áîäëîãî õºòºëáºðºº áîëîâñðóóëàõûí òóëä þóíû ºìíº äýýðõè 6 õ¿ðýýãýýð íºõöºë áàéäëûí ¿íýëãýý õèéíý. ¯¿íèé òóëä áàéãóóëëàãà, õàìò îëíûõîî îäîîãèéí íºõöºë áàéäàëä ¿íýëãýý õèéæ òóëãàìäñàí àñóóäëàà òîäîðõîéëíî. Òóõàéëáàë, õàìò îëíû ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëæ áàéãàà áîäëîãûí á¿õ àñóóäëûã ñóäàëæ, ä¿í øèíæèëãýý õèéíý ãýñýí ¿ã þì. ¯¿íèé òóëä õàìò îëîíä òóëãàìäñàí ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäëûí òàëààð îäîî ÿìàð áîäëîãî, õóóëü òîãòîîìæ ¿éë÷èëæ áàéíà, òýäãýýð íü õýð ¿ð ä¿íòýé õýðýãæèæ áàéãàà, ººð÷ëºëò îðóóëñíààð àñóóäëûã õýðõýí øèéäýæ ÷àäàõ, õýí ÿìàð ò¿âøèíä óã ººð÷ëºëòèéã õèéõ, òýäýíä ÿìàð ìýäýýëýë õ¿ðãýõ øààðäëàãàòàé çýðýã á¿õ àñóóäëûã íýã á¿ð÷ëýí àâ÷ ¿çýõ áà ýäãýýðèéã òîäîðõîé áàðèìò, òîî ìýäýýã ¿íäýñëýí òîäîðõîéëíî.

Íºõöºë áàéäàëäàà ¿íýëãýý õèéñíèé äàðàà òóëãàìäñàí àñóóäëàà òîäîðõîéëíî. Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõûí òóëä îëîí òàëûí òóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé. Òóëãàìäàæ áóé îëîí àñóóäëûã öîãö áàéäëààð àâ÷ ¿çýõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áºãººä íýí òýðã¿¿íèé àñóóäëûã òîäîðõîéëæ, öàã àëäàëã¿é çîõèõ àðãà õýìæýý àâàõ íü ÷óõàë þì. Õàìò îëîí òóëãàìäàæ áóé àñóóäëàà òîäîðõîéëîõ òàë äýýð ÿíç á¿ðèéí ¿çýë áîäîë, òºñººëºëòýé áàéæ áîëîõ þì. Õýðýâ õºíäëºíãèéí ìýðãýæèëòí¿¿ä òóõàéí àñóóäëûã òîäîðõîéëîõ ¿¿ðãèéã äàíãààðàà õàðèóöàí ÿâóóëàõ òîõèîëäîëä õàìò îëíû ò¿âøèíä òóëãàìäàæ áóé àñóóäëûã çºâ òîãòîîõîä ó÷èð äóòàãäàëòàé áºãººä ìàãàäã¿é öààøèä ÝÌÄ òºñºë, õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä õàìò îëíû èäýâõè, ñàíàà÷ëàãà, îðîëöîî õàíãàëòã¿é áàéõ òàëòàé. Èéìýýñ òóëãàìäñàí àñóóäëûã õºíäëºíãººñ òîãòîîõ áèø õàìò îëíû ãèø¿¿ä ººðñäºº îðîëöîæ ãàðãàõ íü èë¿¿ áîäèòîé òºäèéã¿é äàðààãèéí ¿éë àæèëëàãààíóóäàä à÷ òóñòàé. Õàìò îëíû ýð¿¿ë ìýíäèéí òóëãàìäñàí àñóóäàë íü òóõàéí õ¿í àìûí õýðýãöýý õàíãàõóéö áàéõààñ ãàäíà á¿õ õ¿íä õàìààðàãäàõ àñóóäàë áàéõ øààðäëàãàòàé. Á¿õ òóëãàìäñàí àñóóäëûã íýãýí çýðýã á¿ãäèéã øèéäâýðëýõ áîëîìæã¿é ó÷ðààñ òóëãàìäñàí àñóóäëûí ñ¿¿ë÷èéí õóâèëáàðûã æàãñààõäàà èõýíõè õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä íýí òýðã¿¿íä øèéäâýðëýõ íèéòëýã àñóóäëûã ñîíãîõ íü ç¿éòýé.


28

Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóëãàìäñàí àñóóäëûí øàëòãààíûã òîãòîîõ íü

Õàìò îëíû ò¿âøèíä ýð¿¿ë ìýíäèéí òîìîîõîí àñóóäëûã òîäîðõîéëæ, ò¿¿íä õ¿ðãýæ áóé øàëòãààíûã èëð¿¿ëñíýýð ¿éë àæèëëàãààíû òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã òîãòîîõ áîëîìæòîé. Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóëãàìäàæ áóé àñóóäëûí øàëòãààí, ìºí ÷àíàðûã òîäîðõîéëæ, øààðäëàãàòàé ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýëèéã çºâøèëöñºíèé äàðàà íººö áîëîëöîîãîî ÿðèëöàæ øèéäýõ íü ç¿éòýé. Ìàãàäã¿é îðîí íóòãèéíõàí ýõíèé ¿åä ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº, ñàíõ¿¿ãèéí çàðäàë áîëîí õàìò îëíû ãèø¿¿ä ººðñäºº ÿìàð õóâü íýìýð îðóóëàõ áîëîìæòîé òàëààðàà òºñºë áîëîâñðóóëàõ íü öààøäûí äýìæëýã àâàõàä ¿ð ä¿íòýé. Õàìò îëíû ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí ¿éë àæèëëàãààã öààøèä òîãòâîðòîé õàíãàõûí òóëä öàã õóãàöàà, õºðºíãº ìºíãºíèé àñóóäëûã õàðãàëçàí ¿çýõ íü ÷óõàë àñóóäàë þì.

ÇÎÐÈËÃÎ, ÇÎÐÈËÒÓÓÄÛÃ ÒÎÃÒÎÎÕ

Õàìò îëíû ýð¿¿ë ìýíäýä òóëãàìäàæ áóé àñóóäëûã òîäîðõîéëñíû äàðàà òóõàéí àñóóäëûã õýðõýí øèéäâýðëýõ çîðèëãî, çîðèëòóóäàà òîãòîîíî. Çîðèëãî ãýäýã íü ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëñíààð õ¿ðýõ ¿ð ä¿í þì. Çîðèëãî íü õýòèéã õàðñàí, óðò õóãàöààíä áèåëýõ àñóóäëûã òóñãàñàí, ýíý óòãààðàà ºðãºí õ¿ðýýòýé, çîðèëòòîé õàðüöóóëáàë èë¿¿ åðºíõèé áàéäàã. Æèøýý íü õàìò îëíû äóíä õºäºëãººíèé õîìñäîë õàìãèéí èõ òóëãàìäñàí àñóóäàë ãýæ ¿çâýë áèäíèé çîðèëãî áîë “Èäýâõèòýé õºäºëãººíèéã äýìæèõ çàìààð õàìò îëíû ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäëûã ñàéæðóóëàõ” ãýæ òîìü¸îëîãäîæ áîëîõ þì.

¯¿íèé äàðàà òóõàéí çîðèëãîä õ¿ðýõ çîðèëòóóäûã òîäîðõîéëíî. Çîðèëò íü çîðèëãîä õ¿ðýõ àðãà çàì áºãººä ýíý àðãà çàìûã çºâ òîäîðõîéëîõîä òàíû àñóóäàëä õèéñýí ä¿í øèíæèëãýý òóñëàõ áîëíî. Àëèâàà çîðèëò íü SMART (ýíý íü óõààëàã ãýñýí àíãëè ¿ã áºãººä ¿ñýã á¿ð íü çîðèëòîä òàâèãäàõ øààðäëàãûã èëýðõèéëñýí àíãëè ¿ãèéí ýõíèé ¿ñýã þì) áàéâàë íýí òîõèðîìæòîé.

ªâºðìºö / specific / Õýìæèæ áîëîõóéö /measurable / Çºâ çîõèñòîé / appropriate/ Áîäèòîé / realistic / Öàã õóãàöààòàé / timebound /

Æèøýý àâ÷ ¿çüå. Çîðèëãî;

Èäýâõèòýé õºäºëãººíèé äýìæèõ çàìààð õàìò îëíû ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäëûã ñàéæðóóëàõ


29

Çîðèëò

Áàéãóóëëàãûí ò¿âøèíä ÷èéðýãæ¿¿ëýëòèéí àñóóäàëä çàðöóóëäàã òºñºâ æèë òóòàì 5õóâèàð íýìýãäñýí áàéíà.

Áàéíãûí àæèëëàãààòàé ÷èéðýãæ¿¿ëýëòèéí êàáèíåò áèé áîëñîí áàéíà.

Èäýâõèòýé õºäºëãººíººð õè÷ýýëëýäýã àæèë÷äûí õóâü æèëèéí õóãàöààíä 20 õóâèàð íýìýãäñýí áàéíà.

Õºäºëãººíèé õîìñäîëîîñ øàëòãààëñàí òàðãàëàëòòàé õ¿ì¿¿ñèéí òîî 2 æèëèéí õóãàöààíä 25 õóâèàð áóóðñàí áàéíà ãýñýí çîðèëòóóä áàéæ áîëîõ þì.

Ìºí çîðèëò íü ABCD íºõöºëèéã õàíãàæ áàéâàë èë¿¿ îíîâ÷òîé òîìü¸îëîãääîã áàéíà.

¯éë àæèëëàãààã õýíä ÷èãë¿¿ëýõ. (Audience) Òýäíèé õàíäëàãûã õýðõýí ººð÷ëºõèéã õ¿ñýæ áàéãàà (Behavior) ßìàð íºõöºëä òîõèðñîí, ÿìàð àðãà õýìæýý àâàõ (Condition) ßìàð õýìæýýíèé ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ (Degree)

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ çîðèëòóóäàä äàðààõ ç¿éë¿¿ä áàñ îðäîã.

1. Çàí ¿éëèéí ººð÷ëºëò áóþó àðõè õýòð¿¿ëýí óóõ õýìæýý, ñîãòóóãààð àâòîìàøèí æîëîîäîõ òîîã áóóðóóëàõ ãýõ ìýòýýð àìüäðàëûí õýâ ìàÿãèéí ººð÷ëºëò ¿éë àæèëëàãààíä õàìðàãäàëòûí ºñºëòèéã õàìàðäàã.

2. Áîäëîãûí çîðèëòóóä àæëûí áàéðûã àðõèíààñ àíãèä áàéëãàõ áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõ ãýõ ìýò áîäëîãûí ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé áàéäàã.

3. ¯éë ÿâöûí çîðèëòóóä îëîí íèéòèéí îðîëöîî, õýâøë¿¿ä õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãààã íýìýãä¿¿ëýõ ãýõ ìýò îðîëöîî, õàìòûí àæèëëàãààã íýìýãä¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé áàéäàã

4. Îð÷íû çîðèëòóóä íü àðõè õóäàëäààëàõ, àðõè òàìõè çýðýã õ¿íèé áèåä õîð íºëººòýé ç¿éëèéí çàð ñóðòàë÷èëãààã õîðèãëîõ ãýõ ìýòýýð îð÷íûã èë¿¿ ýð¿¿ë áîëãîõ ðóó ÷èãëýñýí àñóóäëóóä áàéäàã.

ÇÎÐÈËÒÎÒ Á¯ËÃ¯¯ÄÈÉÃ ÒÎÄÎÐÕÎÉËÎÕ

Çîðèëòîò á¿ëýã ãýäýã íü òóõàéí àñóóäàë òóëãàìäàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ þì. Òóõàéí àñóóäàëä õýí õàìãèéí èõ ºðòñºí áóþó ºðòºõ ýðñäýëòýé õ¿ì¿¿ñ áîë áèäíèé çîðèëòîò á¿ëýã áàéõ áîëíî. Æèøýý íü: èäýâõèòýé õºäºëãººíººð õè÷ýýëëýäýãã¿é õ¿ì¿¿ñ, òàðãàëàëòòàé õ¿ì¿¿ñ, òàìõè òàòäàã õ¿ì¿¿ñ ãýõ ìýò. ªºð÷ëºõèéã çîðüæ áóé ýðñäýëòýé çàí ¿éëòýé õîëáîîòîé øèíæ ÷àíàðààð íü õàìò îëíûã õýñýã á¿ëýãò õóâààõ íü


30

õàìãèéí îíîâ÷òîé. Çîðèëòîò á¿ëã¿¿äèéã äîòîð íü äàðààõ øèíæ ÷àíàðààð íü õýñýã á¿ëã¿¿äýä õóâààæ áîëíî.

Àìüäðàëûí õýâ ìàÿã (ýð¿¿ë ìýíäèéí çàí ¿éë, ìýäýýëýë õàéõ çàí ¿éë, õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãëýý)

Ñî¸ë, ¸ñ çàíøèë Õ¿í àì ç¿é (íàñ, õ¿éñ, ìýðãýæèë, îðëîãî, áîëîâñðîë) Ñýòãýë ç¿é (àìüäðàëûã ¿çýõ ¿çýë, èòãýë ¿íýìøèë, ¿íýò ç¿éëñ ãýõ ìýò)

Çîðèëòîò á¿ëãèéã õóâààõ íü òýäýíä õ¿ðýõ, íºëººëºõ ñòðàòåãè òºëºâëºãººã ãàðãàõàä òóñòàé áàéäàã.

ÑÒÐÀÒÅÃÈ ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ

Àñóóäëàà òîäîðõîéëæ, çîðèëãî, çîðèëò, çîðèëòîò á¿ëãýý òîäîðõîéëñíû äàðàà ÿìàð àðãà õýðýãñýë, ñòðàòåãè õýðýãëýæ çîðèëòäîî õ¿ðýõèéã øèéäíý. Ñèìíýòò /1995 îí/ ñòðàòåãè áîëîâñðóóëàõ äàðààõ ¿å øàòóóäûã ºã¿¿ëñýí. Òóõàéëáàë:

1. Áîëîìæòîé ò¿íø¿¿äýý Òîäîðõîéëîõ2. Áèä îäîî õààíà áàéãàà, ÿìàð ¿ð ä¿íä õ¿ðýõèéã õ¿ñýæ áàéãàà,

áóñàä õ¿í þóã õ¿ñýæ áàéãààã Îíîøëîõ3. Ò¿¿íäýý õ¿ðýõèéí òóëä þóã ººð÷ëºõ øààðäëàãàòàé, ºäãºº ÿìàð

õºòºëáºð áàéãààã Áîëîâñðóóëàõ4. Äàðàà íü þó õèéõèéã Òºëºâëºõ

Ñòðàòåãè íü áàéãóóëëàãà, õàìò îëîí, îðîí íóòãèéí áîëîîä ¿íäýñíèé õýìæýýíä áàéæ áîëíî. ÝÌÄ ¿éë àæèëëàãààíû ñòðàòåãèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä õàìò îëîí ººðñäèéí õ¿÷, íººö áîëîëöîîãîî õóâààëöàí õàìòðàí àæèëëàõ íýãäìýë çîðèëãîòîé áàéäãààðàà ìàø ÷óõàë ¿¿ðýãòýé þì. Çîðèëòóóä áîëîí àðãà áàðèëûã ýöýñëýí òîõèðñîí òîõèîëäîëä ñòðàòåãèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä äàðààãèéí øàòàíä ÿìàð íýãýí îíöëîã õ¿÷ õºðºíãº øààðäàãäàõ óó? ãýäýã àñóóëò ãàðíà. Õ¿÷ õºðºíãº ãýäýãò ñàíõ¿¿æèëò, õ¿ì¿¿ñèéí äàäëàãà òóðøëàãà, òîâõèìîë, ñóðãàëòûí áàãö ìàòåðèàë, õýðýãæèæ áóé áîäëîãî, òºëºâëºãºº, áàéãóóëàìæ, ¿éë÷èëãýýí¿¿ä áàãòàíà. Íýãýíò áàéãàà ¿éë÷èëãýý áîëîí àæèëòíóóäààñ ãàäíà íýìýëò îðîëöîî øààðäàãääàã òîìîîõîí õýìæýýíèé àæèëëàãààíû õóâüä ñàíõ¿¿æèëò áîë ÷óõàë àñóóäàë áèëýý. Òîì õýìæýýíèé àæèëëàãààíä áîëçîøã¿é çàðäëûã òîîöñîí òºñºâ çîõèîæ áîëîõ þì. ¯¿íä: òºñºëä õîëáîîòîé øóóä ºðòºã, òîãòìîë ¿íý áàãòàíà.

Õàìòûí àæèëëàãààã òºëºâëºõ ¿åä ÿìàð çîðèëò, çîðèëãî òàâèãäàõ, ÿìàð àðãà õýðýãñýë áîëîìæòîé òºäèéã¿é õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõèéã ìýäýõèéí òóëä áóñàä ìýðãýæèëòýí, çîðèëòîò á¿ëýãòýé õîëáîî áàðèõ øààðäëàãà ãàðäàã. Òîäîðõîé àðãóóä òîäîðõîé çîðèëòîä òîõèðäîã õýð


31

íü áóñàä çîðèëòîä ¿ë òîõèðäîã. Æèøýý íü: Ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäëààðõ õ¿ì¿¿ñèéí ìýäëýãèéã íýìýãä¿¿ëýõýä, îëîí íèéòèéí õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë ¿ð ä¿íòýé áàéõàä õóâü õ¿íèé çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõºä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãààíä òºäèéëºí ¿ð ä¿íòýé áèø áàéäàã.

ÕÝÐÝÃÆ¯¯ËÝÕ ÒªËªÂËªÃªª ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ.

Òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ íü ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíû á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã þì. Àñóóäàë, çîðèëãî, çîðèëò, ñòàðòåãèéã òîäîðõîéëñíû ýöýñò ýäãýýðèéã õýðõýí õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº ãàðãàäàã. Òºëºâëºãººíä õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã íýã á¿ð÷ëýí çààæ, ò¿¿íèéã õýí, õýçýý, ÿìàð íººöººð, õýðõýí õèéõèéã òóñãàíà. Æèøýý íü: äîîðõ çîðèëòîä (óðüä íü àâñàí æèøýý) õ¿ðýõèéí òóëä äàðààõ ¿éë àæèëëààã òºëºâëºí õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ þì. Çºâõºí 2 æèøýý ãàðãàëàà.

Ìºí òºëºâëºãººíèé õýðýãæèëòèéã õÿíàõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã îðóóëíà. Òºëºâëºõ ÿâöäàà çîðèëãîî òîäîðõîéëîõ, äîòîîä ãàäààä îð÷èíäîî ä¿ãíýëò ºãºõ, îëîí íèéò áîëîí øèéäâýð ãàðãàã÷äûí äýìæëýãèéã àâàõûí òóëä óõóóëãà ñóðòàë÷èëãààíû òºðºë á¿ðèéí àðãà õýðýãñëèéã îëîí ñóâãààð ¿ð ºãººæòýé ÿâóóëàõ íü êîìïàíèò àæëûã ºðí¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõäàà òóëãàìäñàí àñóóäëàà ñîíãîí àâ÷, ò¿¿íèéã øèéäâýðëýõýýð äýâø¿¿ëýí òàâüñàí çîðèëòîî òîäîðõîéëñîí áàéõ øààðäëàãàòàé. Ìºí òóõàéí çîðèëòîîñ õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿íã íàðèéâ÷ëàí áè÷íý.

Çîðèëò 3. Èäýâõèòýé õºäºëãººíººð õè÷ýýëëýäýã àæèë÷äûí òîîã æèëèéí õóãàöààíä 20 õóâèàð íýìýãä¿¿ëýõÕ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿í; Èäýâõèòýé õºäºëãººíººð õè÷ýýëëýäýã àæèë÷äûí òîî íýìýãäñýí áàéíà.¹ ¯éë

àæèëëàãààØààðäàãäàõ

íººöÕàðèóöàõ õ¿í Õóãàöàà Õÿíàëò

òàâèõ ýçýí

1 È ä ý â õ è ò ý é õºäºëãººíèé ò à ë à à ð à æ è ë ÷ ä à ä ñóðãàëò õèéõ

Áàãøèéí öàãèéí ìºíãº, ñóðãàëòàä õ ý ð ý ã ë ý õ ì à ò å ð è à ë û ã àâàõ çàðäàë ãýõ ìýò øààðäàãäàõ íººöèéã ãàðãàíà.

×èéðýãæ¿¿ëýëòèéí àðãà ç¿é÷ ýíý àñóóäëûã õàðèóöàæ àæèëëàæ áóé õ¿í

3-ð ñàðä 7 õîíîãò 2 öàã

À ë á à , õýëòñèéí äàðãà

2 À æ è ë ÷ ä à ä ç î ð è ó ë ñ à í è ä ý â õ è ò ý é õºäºëãººíèé òóõàé ñàíàìæ ãàðãàæ òàðààõ

Ñ à í à ì æ áîëîâñðóóëàõÕÿíóóëàõÕ ý â ë ¿ ¿ ë ý õ çàðäàë ãýõ ìýò

×èéðýãæ¿¿ëýëòèéí àðãà ç¿é÷ ýíý àñóóäëûã õàðèóöàæ àæèëëàæ áóé õ¿í

3-ð ñàðä À ë á à , õýëòñèéí äàðãà


32

ÕßÍÀÕ, ¯ÍÝËÝÕ.

Õÿíàëò íü ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíû ¿å øàò á¿ðä õèéãäýæ áàéõ ¿éë àæèëëàãàà þì. Õÿíàëò øèíæèëãýý ãýäýã íü àëèâàà ¿éë àæèëëàãàà òºëºâëºñíèé äàãóó, õóãàöààíäàà, çàðöóóëñàí íººöèéí õýìæýýíä, ÷èãëýë çîõèõ æóðìûí äàãóó ÿâæ áàéãàà ýñýõèéã òîäðóóëæ, õýðýâ çºð¿¿òýé áàéâàë çàñàæ çàëðóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà þì. ¯íýëãýý ãýäýã íü ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíû àæëûí ¿ç¿¿ëýëò, ¿ð àøèã, ¿ð íºëºº çýðãèéí òàëààð õèéñýí öýãöòýé áîäèòîé ä¿í øèíæèëãýý þì. ¯íýëãýýã òóõàéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í, ¿ð àøèã, ¿ð íºëºº, àëñûí ¿ð íºëººã øàëãàõàä õýðýãëýäýã.

¯ð ä¿í- òàâüñàí çîðèëòîî áèåë¿¿ëæ ÷àäñàí ýñýõèéã èëòãýõ ¿ç¿¿ëýëò. Æèøýý íü: Çîðèëò 3-èéã õýðýãæ¿¿ëñíýýð èäýâõèòýé õºäºëãººíººð õè÷ýýëëýäýã àæèë÷äûí òîî íýìýãäñýí áàéãàà íü ¿ð ä¿í áîëíî.

¯ð àøèã- ºðòºã, çàðäàë, öàã õóãàöàà õýìíýñíýýñ îëñîí òîäîðõîé àøèã. Ýíý ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëñíààð õºäºëãººíèé õîìñäîëîîñ øàëòãààëñàí ºâ÷ëºë, õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëò áóóðñíààñ õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ äýýøèëñýí áàéõ íü ¿ð àøèã áîëíî.

¯ð íºëºº- òóõàéí àðãà õýìæýý àìæèëòòàé õýðýãæñýíèé ¿ð ä¿íä ãàðñàí òîãòâîðòîé ººð÷ëºëòººð èëýðäýã ¿ç¿¿ëýëò. Èäýâõèòýé õºäºëãººíººð õè÷ýýëëýäýã àæèë÷äûí õóâü òîãòâîðòîéãîîð íýìýãäýõ.

Àëñûí ¿ð íºëºº- òóõàéí ¿éë àæèëëàãààíû óäààí õóãàöààíû ¿ð íºëºº þì. Ýíý ¿éë àæèëëàãàà íü öààøäàà ¿ðãýëæëýýä õýâøñýí ¿éë àæèëëàãàà áîëæ ÷àäâàë àëñûí ¿ð íºëºº íü ãàðíà. Õºäºëãººíèé õîìñäîë, òàðãàëàëòààñ øàëòãààëñàí ºâ÷ëºë áóóð÷, àæèë÷äûí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàë ñàéæèðíà.

ßìàð ÷ áàéëàà ãýñýí áîäëîãîî ñàéí õýðýãæ¿¿ëýõ íü õàìãèéí ÷óõàë. Àëèâàà íýã àñóóäëûã øèéäâýðëýëýý ãýõýä äàðààãèéí àñóóäàë óðãàí ãàðñààð áàéäàã. Èéì ó÷ðààñ áîäëîãî áîë áàéíãà ººð÷ëºãäºæ áàéäàã. Õÿíàëò, ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íä áîäëîãûí ººð÷ëºëòèéã õýðõýí ÿàæ õèéõ íü òîäîðõîé áîëäîã.


33

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÃ ÄÝÌÆÈÕ ÎÐ×ÈÍ

Àãóóëãà :

Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëºõ íèéãìèéí õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèã÷ áàéãóóëëàãà, õàìò îëíû øàëãóóð

¿ç¿¿ëýëò Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõèéí à÷ õîëáîãäîë Äýìæèõ îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ àðãà çàìóóä Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ àæëûí áàéðíû îíöëîã

Õ¯Í ÀÌÛÍ ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÝÄ ÍªËªªËªÕ ÍÈÉÃÌÈÉÍ Õ¯×ÈÍ Ç¯ÉË¯¯Ä

Õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëºõ îð÷íûã äîòîð íü õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí, íèéãìèéí îð÷èí, ñýòãýë ç¿éí áîëîí îþóí ñàíààíû îð÷èí ãýæ äºðºâ õóâààäàã.

Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä àãààðûí áîëîí óñ, õºðñíèé áîõèðäîë, õîã õàÿãäàë ãýõ ìýò õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëýýñ øàëòãàààëäàã îð÷íû õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä îðäîã.

Íèéãìèéí îð÷èíä õóóëü-ýðõ ç¿éí áàéäàë, íèéãìèéí õàëàìæ ¿éë÷èëãýý, õ¿íèé àìüäðàëûí àõóé íºõöºë, õîîë õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë, äýä á¿òöèéí õºãæèë /çàì òýýâýð, õàðèëöàà õîëáîî/ íèéãìèéí ñ¿ëæýý òóñ òóñ îðíî. Ìºí èðãýäèéí àæèë ýðõëýëòèéí áàéäàë, áîëîâñðîë, àìüäðàëûí õýâ ìàÿã, àìüæèðãààíû ò¿âøèí áóþó áîäèò îðëîãî, òýãø áóñ áàéäàë, îðîí áàéðíû õàíãàìæ, àæëûí íºõöºë, ìýäýýëëèéí õ¿ðòýýìæ, øèëæèõ õºäºëãººí ãýõ ìýò õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä õàìðàãääàã.

Ñýòãýë ç¿éí îð÷èíä õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäûí õàðèëöàà ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.

Îþóí ñàíààíû îð÷èíä òóõàéí îðîí íóòãèéí õ¿í àìûí ¸ñ çàíøèë, ñî¸ë, ¿íäýñòýí ÿñòíû øàøèí ø¿òëýã, èòãýë ¿íýìøèë ãýõ ìýò õ¿íèé îþóí ñàíààíû ¿íýò ç¿éë¿¿ä îðäîã. Ñóäëàà÷èä ñýòãýë ç¿éí áîëîí îþóí ñàíààíû õ¿÷èí ç¿éëèéã íèéãìèéí õ¿÷èí ç¿éëä òîîöäîã áàéíà.

Íèéãìèéí îð÷èí, ò¿¿íèé äîòîð õ¿íèé àìüäðàëûí àõóé íºõöºë íü ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõòýé õýðõýí óÿëäàæ èðñýí òóõàé ò¿¿õýí ñóðãàìæèéã àâ÷ ¿çüå.

“1921 îíîîñ ºíººã õ¿ðòëýõ 80 ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä ìîíãîë óëñàä ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãààñ õ¿í àìä õàíäàí “Ãàðàà óãàà. Ãàðàà óãààõã¿é áîë ºâäºíº” ãýæ ÿðüñààð, ñóðòàë÷èëãàà õèéñýýð èðñýí


34

áîëîâ÷ èðãýäèéã ãàðàà áîõèðäñîí òîõèîëäîë á¿ðò óãààäàã äàäàëòàé áîëãîæ ÷àäààã¿é. ßàãààä ÷àäààã¿é âý?

Ýíý ¿éë àæèëëàãàà íü õ¿ì¿¿ñò çºâõºí “Ãàð áîõèð áàéâàë ºâ÷èëäºã” ãýñýí ìýäëýã îëãîæ áàéñàí áîëîõîîñ, ìýäëýãýý õýðýãæ¿¿ëýõ íèéãìèéí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ òàëààð þó ÷ õýëýýã¿é, þó ÷ õèéãýýã¿é áàéñàí. ªºðººð õýëáýë ãàðàà áîõèðäñîí òîõèîëäîë á¿ðò óãààæ áàéõ ¸ñòîé ãýñýí ìýäëýãýýñ ãàäíà ãàðàà óãààõ óñ, ñàâàí, óãààëòóóð, ãàðàà àð÷èõ àë÷óóðûã áýëòãýõ òàëààð òýäýíä òîäîðõîé îéëãîëò ºã÷ îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ ¸ñòîéã ìàðòñàí áàéñàí.Íèéãìèéí ç¿ãýýñ äýìæèõ îð÷èí õàíãàëòòàé áèø ó÷ðààñ ýíý àæèë òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ðýýã¿é áàéíà.

Ýíý íü õ¿í áîëãîíû ìýääýã ç¿éëèéã ÿðèàä áàéãàà þì øèã áîëîâ÷ ¿íýí õýðýã äýýðýý ìàíàé îðîíä èõýíõè áàéãóóëëàãà äýýð ÿâààä î÷èõîä ãàð óãààõ ãàçàð áàéõã¿é, áàéãàà ãàçàð íü õàëòàð óãààëòóóð, õ¿éòýí óñíààñ ººð þó ÷ áàéõã¿é áàéäàã.

Àæèëã¿éäýë õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä õýðõýí íºëººëºõ òàëààð àâ÷ ¿çüå:

Àæèëã¿é õ¿ì¿¿ñò ñýòãýë ãóòðàë, ò¿ãø¿¿ð, íîéðã¿éäýë çýðýã ñýòãýöèéí ýìãýã èë¿¿òýé òîõèîëääîã.

Àæèëòàé õ¿ì¿¿ñòýé õàðüöóóëàõàä àæèëã¿é÷¿¿äèéí äóíä àìèà õîðëîõ, àìèà õîðëîõûã çàâäàõ ÿâäàë áàðàã 2 äàõèí ýëáýã áàéäàã.

Íèéãìèéí äàâõàðãà, íàñààð íü àíãèëñàí ¿ç¿¿ëýëòèéã àâ÷ ¿çýõýä àæèëã¿é÷¿¿äèéí äóíäàõ íàñ áàðàëòûí ò¿âøèí áàéõ ¸ñòîé õýìæýýíýýñ íààä çàõ íü 20 % -èàð ºíäºð áàéäàã.

Àæèëòàé õ¿ì¿¿ñòýé õàðüöóóëàõàä àæèëã¿é÷¿¿äèéí äóíä ãóóðñàí õîîëîéí ¿ðýâñýë áîëîí ç¿ðõíèé øèãäýýñ ºâ÷èí èë¿¿ ýëáýã áàéäàã.

Àæèëòàé õ¿ì¿¿ñèéí 30 õóâü íü òàìõè òàòäàã áîë àæèëã¿é÷¿¿äèéí 60 ãàðóé õóâü íü òàìõè òàòäàã.

Àæèëã¿éäýë íü ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíäýä ã¿íçãèé íºëººëæ, õ¿íèé ººðèéãºº áîëîí áóñäûã õ¿íäëýõ õàðèëöààíä ìóóãààð íºëººëäºã .

Ýíý íü àæèëã¿éäýëòýé õîëáîîòîéãîîð õ¿ì¿¿ñèéí ýð¿¿ë ìýíäýä ñºðãººð íºëººëæ áóé íèéãìèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí èëðýë þì.

Íèéãýì - ñýòãýë ç¿éí õ¿÷èí ç¿éëñ áóþó õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäûí õàðèëöàà íü ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíä õàìãèéí ÷óõàë áºãººä õàìãèéí õýö¿¿ àñóóäàë þì. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ îð÷èí á¿ðäñýí áàéãóóëëàãà, õàìò îëíû äîòîð ë õ¿ì¿¿ñò ººðñäèéíõºº àñóóäëûã ººðñäºº øèéäâýðëýõ ýðõ ìýäýë îëääîã. Õàìò îëíûõîî íèéãýì ñýòãýë ç¿éí àñóóäëûã çºâººð øèéäâýðëýõ îð÷èí á¿ðä¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áîë õàìò îëîí ýð¿¿ë, ñàðóóë áàéæ ÷àäàõã¿é. Æèøýý íü :


35

Áàéãóóëëàãûí çàõèðãàà áîëîí óäèðäëàãóóäûí ç¿ãýýñ àæèëëàãñäàà õ¿éñèéí áàéäëààð, àëáàí òóøààë, ìýäëýã, áîëîâñðîë, îðëîãûí áàéäëààð, øàøèí ø¿òëýã, ̧ ñ çàíøèë, ÿñ ¿íäýñ, íàñààð íü ìºí øàãíàë, óðàìøóóëàë îëãîõäîî ÿëãàâàðëàí õàðèëöäàã, òýäíèé ýðõ, àøèã íü ÿìàð íýã áàéäëààð çºð÷èãääºã áîë òàíàé àæèë÷èä ñýòãýë çîâèíîë, ñýòãýë õÿìðàë, ñýòãýë ãóòðàë çýðýã ñýòãýöèéí òóëãàìäñàí àñóóäàëòàé áîëæ ñýòãýöèéí ýìãýãò ºðòºõ ìàãàäëàë èõñýíý. Íºãºº òàëààð çàõèðãààíäàà, õàìò àæèëëàãñàääàà, èðýýä¿éäýý, ººðòºº èòãýõ èòãýëã¿é áîëíî. Ìºí àæèë÷èä ººð õîîðîíäîî áîëîí àæèë÷èä çàõèðãààòàé õýë àìàà îëîëöîæ àæèëëàæ ÷àäàõã¿éä õ¿ð÷ ýöýñ òºãñãºëã¿é õîâ æèâýí äîòîð àæèëëàõ áîëíî.

Ýíý áàéäëààñàà ¿¿äýí ýíý õàìò îëîí õýçýý÷ íýã áàã áîëæ àæèëëàæ àìæèëò ãàðãàæ ÷àäàõã¿é. Ìºí õýçýý÷ ýð¿¿ë áàéæ ÷àäàõã¿é.

Èéìýýñ õóâü õ¿í, õàìò îëíû ñýòãýë ç¿éí ýíý íàðèéí íàíäèí ìýäðýìæèéã ìàø ñàéí ñóäëàæ àæèë÷äûíõàà ñýòãýë ç¿éã äýìæèõ îð÷èí á¿ðä¿¿ëæ òýäýíòýé õàìòðàí àæèëëàõ íü ÷óõàë. Àæèëëàãñäûí ñýòãýë ñàíàà òàéâàí áàéæ àæèëäàà àìæèëò ãàðãàõ íü ãýð á¿ëèéí îð÷èí, ãýð á¿ëèéí ñýòãýë ç¿éí îð÷íîîñ èõýýõýí õàìààðàëòàé áàéäàã. Èéìýýñ àæèë÷äûí àð ãýðèéíõýíòýé õîëáîîòîé áàéæ áàéãóóëëàãûíõàà á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò, àæëûí îíöëîã, ýð¿¿ë õàìò îëîí áîëîõîîð õèéæ áàéãàà àæëûíõàà òàëààð òîäîðõîé îéëãîëò ºãºõ íü àæèë÷èääàà ãýð á¿ëèéíõ íü äóíä íýð õ¿íäòýé áîëãîõ, õèéæ áóé àæèë, òºðëèéã íü îéëãîõîä èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä òýð õýìæýýãýýðýý òýäíèé ñýòãýë ç¿éä ýåðýã õàíäëàãà, ýð¿¿ë îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ áîëîìæ îëãîäîã. Àæèë÷äûí àð ãýðèéíõýíä çºâõºí àæèë òºðëèéíõºº òàëààð îéëãîëò ºãººä çîãñîõ áóñ òýäíèéã ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóðãàëòàä õàìðóóëàõ, áàéãóóëëàãààñ çîõèîæ áóé óðëàã, ñïîðò, ºäºðëºã, óóëçàëò, àÿëàë, çóãààëãûí àðãà õýìæýýíä îðîëöóóëàõ íü áàéãóëëàãà äýýðõ íèéãýì, ñýòãýë ç¿éí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõýä àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Æèøýý íü :

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèã÷ áàéãóóëëàãà áîëîõîîð îëîí æèëèéí òóðø àæèëëàñàí íýã áàéãóóëëàãà ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿íäñýí 5 çîðèëòûí õ¿ðýýíä èõ ç¿éë õèéñýí áîëîâ÷ áàéãóóëëàãûí íèéãýì ñýòãýë ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõýýð àæèëëàõ ÿâöäàà àñàð èõ áýðõøýýëòýé òóëãàðñàí. Áàéãóóëëàãàä àæèëëàãñàä àëáàí òóøààë, òàñàã, õýëòýñ, àæèë ìýðãýæëèéí îíöëîãîîñ øàëòãààëàí õýäýí õýñýã á¿ëýãò õóâààãäñàí òýäãýýð á¿ëã¿¿äèéí äóíä àæèë òºðëèéí ìàðãààí, àòààðõàë, õîâ æèâ òàñðàõã¿é áàéñàí. Ìºí àæèë òºðëèéí îíöëîãîîñ õàìààð÷ îðîéí öàãààð, øºíèéí ýýëæèíä, èë¿¿ öàãààð àæèëëàäàã çàðèì õ¿ì¿¿ñèéí àð ãýðèéíõýí àæèë÷äûí àæëûí îíöëîã, áàéãóóëëàãààñ çîõèîæ áóé àæëûã îéëãîîã¿éãýýñ çàðèì àæèë÷äûí ãýð á¿ëèéí õ¿ðýýíä ¿ë îéëãîëöîë áàéíãà ãàðäàã áàéñàí. Ýíý íü çàðèì àæèë÷äàä àæëûí áàéðàí äýýðõ ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûã áèé áîëãîñîí. Ýíý áàéäàë íü àæëûí ¿ð ä¿í, õàìò îëíû óóð àìüñãàëä èëýðõèé ìóóãààð


36

íºëººëäºã áàéñàí. Ýíý áàéäëààñ ãàðõàä èõ öàã õóãàöàà, õ¿÷ õºäºëìºð, çàðöóóëæ áàéæ òîäîðõîé õýìæýýíèé àìæèëòàä õ¿ðñýí.

Èéìýýñ íèéãìèéí ñýòãýë ç¿éí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõäýý ìýäëýã, ÷àäâàð, òóðøëàãòàé áàéæ òîäîðõîé ¿å øàòààð, óéãàã¿é, òàñðàëòã¿é, áýðõøýýëýýñ øàíòðàëã¿é, ýð÷ õ¿÷òýé, ýâ ä¿éòýé, áîëãîîìæòîé àæèëëàõ íü àìæèëòàä õ¿ðýõèéí ¿íäýñ áîëíî.

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÃ ÄÝÌÆÈÃ× ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ, ÕÀÌÒ ÎËÍÛ

ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒ

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèã÷ áàéãóóëëàãà, õàìò îëíû øàëãóóðò äàðààõ 6 ¿ç¿¿ëýëò îðäîã. ¯¿íä

1. Õàìò îëíû ýð¿¿ë ìýíä2. Îð÷íû ýð¿¿ë àõóé3. Õàìò îëíû õàðèëöàà, ñýòãýë ç¿éí îð÷èí4. Áàéãóóëëàãà õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãàà5. Õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí äàäàë, õýâøèë6. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý

1. Õàìò îëíû ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãîÁàéãóóëëàãûí áîäëîãî, õºòºëáºð, ä¿ðýì æóðàì, òóøààë øèéäâýð, òýäãýýðèéí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàìóóä îðíî. 2. Îð÷íû ýð¿¿ë àõóéÁàéãóóëëàãûí ãàäààä,îð÷èí, àæëûí áàéðíû ýð¿¿ë àõóé, õºäºëìºðèéí àþóëã¿é áàéäëûí õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä õàìðàãääàã. 3. Õàìò îëíû õàðèëöàà ñýòãýë ç¿éí îð÷èí Õóâü õ¿í, õàìò îëíû ñýòãýë ç¿éí îð÷èí, àæèë÷äûí ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäëóóä, òýäíèé íèéãìèéí àñóóäëûã õýðõýí øèéäâýðëýäýã çàõèðãààíû áîäëîãî, øèéäâýðèéí õýðýãæèëò, äýìæëýãò óäèðäëàãà áàéãàà ýñýõ ãýõ ìýò ¿ç¿¿ëýëò îðíî.4. Áàéãóóëëàãà õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãàà.Áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ áóñàä áàéãóóëëàãàòàé õýðõýí õàìòðàí àæèëëàõ, ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèã÷ áàéãóóëëàãà áîëîõûí òóëä áóñàä áàéãóóëëàãààñ õýðõýí òóñëàëöàà àâàõ, áóñäàä ÿàæ òóñëàõ, äýìæèõ çýðýã àñóóäëóóä òóñãàãääàã.5. Õóâü õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äàäàë, õýâøèëÕóâü õ¿íèé ýð¿¿ë àæ òºðºõ çàí ¿éë õýðõýí òºëºâøèæ áàéãàà áîëîí, áàéãóóëëàãà ýíý àæèëä õýðõýí àíõààðàë òàâüæ, ÿàæ òóñàëæ, äýìæäýã òàëààðõ ¿éë àæèëëàãààíóóä îðíî.6. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý.

Àæèëëàãñäûíõàà ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ, áýõæ¿¿ëýõ, äýìæèõèéí òóëä áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ þó õèéæ áîëîõ, ÿìàð øààðäëàãà õàíãàñàí áàéæ áîëîõûã òóñãàäàã.


37

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÃ ÄÝÌÆÈÕ ÎÐ×ÈÍ Á¯ÐÄ¯¯ËÝÕÈÉÍ À× ÕÎËÁÎÃÄÎË

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ îð÷èí á¿ðä¿¿ëñíèé ãîë à÷ õîëáîãäîë íü õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäýä ñºðãººð íºëººëºõ îð÷íû õ¿÷èí ç¿éëñ áàãàñ÷ èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàë ñàéæðàí, ñýòãýë õàíàìæ íýìýãäýí, àìüäðàëûí ÷àíàð, õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ äýýøèëíý. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä òîãòâîðòîé õºãæèë áóé áîëíî ãýæ ¿çäýã.

ßìàð÷ áàéãóóëëàãà õàìò îëîíä òóëãàìäàæ áóé îëîí àñóóäëóóä áàéäàã. Ýäãýýð îëîí àñóóäëóóä á¿ãä àæèëëàãñäûí ýð¿¿ë ìýíä, àìüäðàëûí ÷àíàðòàé õîëáîîòîé áàéäàã. Óã àñóóäëóóäûã òîäîðõîé áîäëîãîòîéãîîð àæèëëàãñäûí ýð¿¿ë ìýíäèéí õýðýãöýý, ñàíàà÷ëàãà, äýìæëýãò òóëãóóðëàí ñèñòåìòýé, ¿å øàòòàé, ìýðãýæëèéí áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí áîäèò àæèë áîëãîí õèéæ ÷àäñàí öàãò ýíý àæëûí à÷ õîëáîãäîë ãàð÷ èðíý.

Áàéãóóëëàãûí àæèë÷äûí áèå áÿëäðûã ÷èéðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä äàðààõ 3 îð÷èíã á¿ðä¿¿ëñíýýð àìæèëòàíä õ¿ðíý. ¯¿íä:

1. Õóâü õ¿í, õàìò îëîíä áèå áÿëäðàà ÷èéðýãæ¿¿ëýõ íü çàéëøã¿é ãýäýã îéëãîëò, ñýòãýë ç¿éã áèé áîëãîíî. Äàñãàë õºäºëãººíººð õè÷ýýëëýí áèå áÿëäðàà ÷èéðýãæ¿¿ëýõèéí à÷ õîëáîãäëûã îéëãóóëàõ, ò¿¿íèé äàâóó òàëóóäûã ìýäð¿¿ëýõ òàëààð ìýäýýëýë, ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààã õèéñýí áàéíà. Áàéãóóëëàãûí á¿õ àæèëòàí, àæèë÷äàä äàñãàë õºäºëãººíººð õè÷ýýëëýæ, áèå áÿëäðàà ÷èéðýãæ¿¿ëýõ õ¿ñýë ñîíèðõëûã òºð¿¿ëýõ õýðýãòýé. ¯¿íä : Äàñãàë õºäºëãººí õèéõ íèéãìèéí îð÷èí íü õ¿íèé ñýòãýëèéã òàòàõààð áàéõ, òýíä àæèëëàæ áóé õ¿ì¿¿ñèéí õàðèëöàà íü õ¿íèéã óðèàëàí äóóäñàí, ýåëäýã, õºãæèëòýé, ýð÷ õ¿÷òýé, ýëýãñýã äîòíî, àæèë õýðýã÷, ¿ëãýð æèøýý÷, áèå áÿëäðûí áîëîí ñýòãýë ñàíààíû õýðýãöýýã õàíãàñàí îð÷èí á¿ðä¿¿ëñýí áàéíà.

2. Áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ àæèë÷äàä áèå áÿëäðàà ÷èéðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ îëãîõ íèéãìèéí îð÷èí á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ õýðýãòýé. ¯¿íä : Àæëûí áàéðíû õºäºëãººíèé õýðýãöýýíä òîõèðñîí õºòºëáºð, öàãèéí õóâààðèéã áàòëàí ãàðãàæ èë áàéðëóóëàõ, àæèëëàãñäûí ñàíàà÷èëãûã äýìæèõ

3. Áàéãóóëëàãûí á¿õ àæèë÷èä äàñãàë õºäºëãººíººð õè÷ýýëëýõ òîõèæóóëñàí ºðºº, áàéð, òåõíèê, òîíîã òºõººðºìæ áîëîí áóñàä õýðýãëýãäýõ¿¿íýýð õàíãàãäñàí áàéõ. ¯¿íä : Äàñãàë õºäºëãººí õèéõ îð÷èí íºõöºë íü á¿ðäñýí ñàðóóë, öýâýð òîõèëîã, ýð¿¿ë àõóéí ñòàíäàðòûí øààðäëàãà õàíãàñàí òàíõèì, òåõíèê, òîíîã òºõººðºìæ, õýðýãëýë ìàòåðèàëààð á¿ðýí õàíãàãäñàí áàéíà.


38

Äýìæèõ îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààãààã äýýðõè 3 îð÷èíòîé õîëáîæ ÷àäâàë à÷ õîëáîãäëîî ºãíº.

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÃ ÄÝÌÆÈÕ ÎÐ×ÈÍ Á¯ÐÄ¯¯ËÝÕ ÀÐÃÀ ÇÀÌ

Á¿õ øàòíû áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷, øèéäâýð ãàðãàã÷ íàðò óõóóëãà ñóðòàë÷èëãàà õèéæ äýìæèõ îð÷èí á¿ðä¿¿ëíý. Òîãòâîðòîé, áàòàëãààòàé ñàíõ¿¿æèëò íü ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ ÷óõàë íºõöºë áîëíî. ¯¿íèé òóëä ýðõ áàðèã÷èäòàé õàìòàð÷ àæèëëàõ, ñàëáàð õîîðîíä ñàéí ò¿íøëýë òîãòîîõ, áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷, øèéäâýð ãàðãàã÷ íàðûí äýìæëýãèéã àâàõ àðãà áàðèë øààðäàãääàã.

Äýìæèõ îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõèéí òóëä ýðõ áàðèã÷èäòàé õàìòàð÷ àæèëëàõ àðãà çàìóóä

Àñóóäëûã áè÷ãýýð, àëáàí ¸ñîîð òàíèëöóóëàõ Ñóðãàëò, ÷ºëººò óóëçàëò, ñåìèíàð çîõèîõ Òàíèëöàõ àÿëàëä ýðõ áàðèã÷äûã îðîëöóóëàõ Õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð äàìæóóëæ ìýäýýëýõ Õîëáîãäîõ áàðèìò, ìýäýýëëýýð õàíãàõ Àñóóäàëä òîâ÷,òîäîðõîé, ýåëäýã ¿íäýñëýëòýé õàíäàõ ¯ð äàãàâðûã íü íîòëîõ áàðèìòààð òîäðóóëæ ºãºõ ¯çýë áîäëûí ÿëãààíä ýåðýã õàíäàæ, ÿìàð çàñâàð îðóóëàõûã

àñóóõ Îéëãîìæã¿é áèò¿¿ëýã áàéäàë á¿¿ ãàðãà, íýýëòòýé áàéõ ¯çýë áîäëîî ýíãèéí ¿ãýýð èëýðõèéë, îëîí ò¿ìíèé äýìæëýã àâñàí

áàéõ Äýìæèõ îð÷íû òàëààð õóóëü òîãòîîõ øèéäâýð ãàðãóóëàõûã

çîðüæ áàéãàà áîë óõóóëãà ñóðòàë÷èëãààíû àëõàì á¿ðèéí äàðàà øààðäàãäàõ ìýäýýëëýýð õàíãàõ /ÒÂ, ðàäèîãîîð ñóðòàë÷èë/

Ñàëáàð õîîðîíä ò¿íøëýë òîãòîîí õàìòðàí àæèëëàõ àðãà çàìóóä:

Ñîíèðõîã÷ òàëûíõàà þó õ¿ñ÷ áàéãààã ìýäýõ áóþó áîäëîãûã íü ñóäëàõ,

Öàã ¿å áà íººöèéã çºâ òîîöîõ, Óëñ òºðèéí ñîíèðõîë, ýäèéí çàñãèéí áàéäàë, á¿òýö, çîõèîí

áàéãóóëàëòûã àíõààð÷ ¿çýõ, Ò¿íøëýã÷ òàëóóäàä õýí õýíä íü ÿìàð àøèãòàé ãýäãèéã íàðèéí

òîîöîîëñîí áàéõ, ßìàð ýðñäýë ãàð÷ áîëîõûã óðüä÷èëàí òîîöîõ, Ýðñäëýýñ õàìãààëàõ àðãà çàìàà áîëîâñðóóëàõ, Íýãäñýí ÿìàð çîðèëãî áàéæ áîëîõûã ýðæ ñóðâàëæëàõ


39

Ò¿íøëýã÷ òàëóóäûí õýí íü ÿìàð ¿¿ðýãòýé áîëîõûã õàðèëöàí òîõèðîõ

Äýìæèõ îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõýä õàìòûí àæèëëàãààíû äàðààõ çàð÷ìûã áàðèìòëàíà;

Óÿí õàòàí áàéõ Õàðèóöëàãàòàé áàéõ ¨ñ ç¿éí çàð÷ìûã áàðèìòëàõ Õàðèëöàí îéëãîëöîõ Õàðèëöàí áèå áèåíýý õ¿íäýòãýõ Íýã õ¿ñýë ýðìýëçýëòýé áàéõ

Èõýíõ áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãóóäûí ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ îð÷íû òàëààðõ ìýäëýã õàíãàëòã¿é, ìýäëýãòýé áàéñàí ÷ ýð¿¿ë îð÷èí á¿ðä¿¿ëýí àæèëëàõ õàíäëàãàã¿é áóþó ñîíèðõîëã¿é áàéäàã. Ýíý íü øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøíèé õ¿ì¿¿ñò õèéõ óõóóëãà, ñóðòàë÷èëãàà ñóë áàéãààòàé õîëáîîòîé þì.

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãàà íü àæëûí áàéðíû ç¿ãýýñ õ¿ì¿¿ñèéí ýð¿¿ë ìýíäýä ñºðãººð íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñ áàéãàà ýñýõèéã òîäðóóëàõ, èëð¿¿ëýõ, ÿìàð íýã áàéäëààð øèéäâýðëýõ, àðèëãàõààñ ýõýëäýã. Ýíý ¿éë àæèëëàãàà íü çàéëøã¿é áºãººä ¿¿íèéã òà áèä õàìòðàí õèéõ ¸ñòîé ãýäýã îéëãîëòûã øèéäâýð ãàðãàã÷ íàðò ºãºõ õýðýãòýé þì.

“Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèã÷ áàéãóóëëàãà” áîëîõîîð îëîí áàéãóóëëàãà õàìò îëîí áèäýíä õàíäàí õèéñýí ¿éë àæèëëàãààãàà òàíèëöóóëæ çààâàð çºâëºãºº àâäàã. Ýäãýýð áàéãóóëëàãóóä ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèã÷ îð÷èí á¿ðä¿¿ëýí àæèëëàõ òàëààð õàíãàëòòàé ç¿éë õèéæ ÷àäààã¿é áàéäàã. Æèøýý íü : Íýã ñóðãóóëü àíãè òàíõèìàà òîõèæóóëæ çàñâàð ¿éë÷èëãýý õèéãýýä èõ ñàéõàí ãÿë öàë áîëãîæ, öýöýã òàðüñàí, òîäîðõîé õýìæýýíèé çàðäàë ãàðãàí ýä ìàòåðèàë, òîíîã òºõººðºìæ àâ÷ òîõèæóóëæ èõ õºäºëìºð çàðñàí áàéñàí. Ýíý àæëàà ýð¿¿ë îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõèéí òóëä õèéñýí ãýæ ñýòãýë õàíãàëóóí ÿðüñàí. Ãýòýë ýíý àíãèä îðæ èðýõýä õÿòàä áóäàãíû õóðö ¿íýð õàìàð öîðãèí, í¿ä õîðñãîæ áàéñàí. Ýíý àíãèä õè÷ýýëëýæ áàéãàà õ¿¿õäèéí òîî íü 40 ãàðñíû óëìààñ õàìãèéí óðä ýãíýýíä ñóóäàã õ¿¿õäèéí øèðýýíýýñ ñàìáàð õ¿ðòëýõ çàé ýð¿¿ë àõóéí ñòàíäàðòààñ áàãàññàí, õàìãèéí àðûí ýãíýýíä ñóóäàã õ¿¿õäèéí øèðýýíýýñ ñàìáàð õ¿ðòëýõ çàé ýð¿¿ë àõóéí ñòàíäàðòààñ èõ áîëñîí áàéñàí. Ìºí àíãèéí á¿õ õ¿¿õä¿¿ä àíãèäàà ãàäóóð õóâöñàà ºëãºäºã,

Õýðâýý òà óäèðäàæ áóé áàéãóóëëàãàà àìæèëòàä õ¿ðãýõèéã çîðüæ áàéãàà áîë þóíû ºìíº àæèëëàãñäàä ýð¿¿ë àæèëëàõ îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ õýðýãòýé.


40

ýíý àíãèä ºãëººíèé ýýëæèíä 8-ð àíãè õè÷ýýëëýäýã, ¿äýýñ õîéø 4-ð àíãè õè÷ýýëëýäýã èéì ë àíãè áàéñàí. Ýíý ñóðãóóëü òîõü òóõòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëñýí áîëîõîîñ ýð¿¿ë îð÷èí á¿ðä¿¿ëæ ÷àäààã¿é áàéñàí.

ßàãààä? Íýã àíãèä ñóðäàã õ¿¿õä¿¿äèéí òîî íýìýãäñýíýýñ óðä ýãíýýíä ñóóäàã

õ¿¿õä¿¿ä ñàìáàðò õýòýðõèé îéðòñîí íü õ¿¿õä¿¿äèéí õàðààíä ìóóãààð íºëººëíº. Õàìãèéí àðûí ýãíýýíä ñóóäàã õ¿¿õä¿¿ä ñàìáàðààñ õýòýðõèé õîëäñîíîîñ ñàìáàð äýýð áè÷ñýí ç¿éë õàðàãäàõã¿é áîëæ õ¿¿õä¿¿äèéí õàðààíä õýò èõ à÷ààëàë ¿¿ñ÷ àìàðõàí ÿäðàõ ìºí õàðààíä ìóóãààð íºëººëºõ îð÷èí áèé áîëæ áàéãàà þì. Ìºí ºãëºº 8-ð àíãèéí õ¿¿õýä ñóóñàí øèðýýí äýýð ¿äýýñ õîéø 4-ð àíãèéí õ¿¿õýä ä¿¿æëýãäýí ñóóæ áàéãàà íü õ¿¿õä¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíäýä ñºðãººð íºëººëæ áóé îð÷èíã òóõàéí ñóðãóóëèéí çàõèðãàà áèé áîëãîæ áàéãàà þì. Ýíý áàéäëûã óäèðäàõ äýýä áàéãóóëëàãóóä, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà, ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà ìýäýæ áàéãàà. Ìýääýã áîëîâ÷ þó÷ õýëýýã¿é, þó ÷ õèéãýýã¿é áàéãàà þì. Ýíý æèøýý áîë ãàíö áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãàä áàéãàà þì áèø. Ãàíöõàí ñóðãóóëüä ÷ áàéãàà þì áèø. Õàà ñàéã¿é áàéäàã í¿ä äàññàí, ñýòãýë äàññàí èéì ë ä¿ð òºðõ þì. Ýð¿¿ë îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõèéí òóëä ýíý ñóðãóóëü íýã àíãèä ñóðäàã õ¿¿õäèéíõýý òîîã öººëæ ñòàíäàðòûí õýìæýýíä õ¿ðãýõ, àíãèàñ ñóðàã÷äûí ãàäóóð õóâöñûã ãàðãàæ íýãäñýí ºëã¿¿ðò ºãºõ, õ¿¿õäèéí àíãè, íàñ, áèåíä òîõèðñîí øèðýý ñàíäëûã õýðýãëýõ, ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãà õàíãàñàí áóäãààð õè÷ýýëèéí áóñ öàãààð àíãèà áóäàæ, áóäàãíû ¿íýð õ¿íèé õºäºëìºðèéí ÷àäâàðò ñºðãººð íºëººëºõã¿é áîëñîí òýð öàãò ýíý àíãèä õè÷ýýë îðóóëàõ ¸ñòîé. Èíãýæ àæèëëàæ èíãýæ òàíèëöóóëæ áàéâàë áèä ñàÿ àæèëëàæ, ñóð÷ áîëîõ ýð¿¿ë îð÷èí á¿ðä¿¿ëëýý ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ýíý ñóðãóóëèéí õóâüä ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèã÷ áàéãóóëëàãà áîëîõîîð ñàíàà÷ëàãà ãàðãàí àæèëëàæ áàéãàà íü ñàéøààëòàé. Õàðèí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà àæèëòíóóäààñ çààâàð÷ëàãà çºâëºãºº àâ÷ õàìòðàí àæèëëàõ õýðýãòýé.

Ãýõäýý ýíý àæëûã çàõèðãààíû ç¿ãýýñ çîõèîí áàéãóóëàõ áóñ àæèë÷äûí èäýâõè ñàíàà÷ëàãûã ºðí¿¿ëýí çîõèîí áàéãóóëàëòàä îðóóëàõ íü èë¿¿ àøèãòàé áàéäàã. Õàðèí áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ ýð¿¿ë îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ ñàíõ¿¿æèëòèéã øèéäâýðëýæ ºãºõ õýðýãòýé þì.

Æèøýý : Õºâñãºë àéìãèéí Òàðèàëàí ñóì 2003 îíä Ýð¿¿ë Ìýíäèéí ßàì,

Ýìíýëãèéí Òóñëàìæèéã Óäèðäàõ Ãàçðààñ çîõèîí áàéãóóëñàí “Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ çàãâàð ñóì” øàëãàðóóëàõ áîëçîëä øàëãàðñàí. Ýíý ñóìûí õ¿í ýìíýëýã 2005 îíä “Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèã÷ áàéãóóëëàãà” áîëæ Ýð¿¿ë Ìýíäèéí ßàìíû öîë, ºðãºìæëºëèéã õ¿ðòñýí. Òóñ ñóìûí òºâèéí îð÷íû áîõèðäëîîñ áîëæ ýëäýâ ºâ÷èí ãàðàõ áîëîìæ èõýññýíèéã ñóìûí õ¿í ýìíýëýã òîãòîîãîîä ¿¿íòýé òýìöýõèéí òóëä ñóìûí íèéò èðãýäýä ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãàà, ñóìûí çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçðûí óäèðäàõ àæèëòíóóäàä ýð¿¿ë ìýíäèéí óõóóëãà


41

ñóðòàë÷èëãàà õèéñýí. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä ñóìûí òºâèéí îð÷èíã èðãýäèéí îðîëöîîòîéãîîð öýâýðë¿¿ëýí 1 øóóäàé õîãèéã èðãýäýýñ 50 òºãðºãººð ñóìûí çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçàð õóäàëäàí àâ÷ ñóìûí òºâèéí îð÷íîî ÿìàð÷ õîãã¿é áîëãîæ ÷àäñàí. Ýíý ¿éë àæèëëàãàà íü èðãýäýä îð÷èíäîî öýâýðõýí àìüäàðâàë ºâ÷ëºõã¿é áàéõ áîëîìæòîé ãýäãèéã îéëãóóëñàí, ìºí ìºíãº òºëæ õàÿäàã áàéñàí õîãèéã íü ìºíãººð õóäàëäàí àâ÷ áàéãàà íü òýäýíä óðàìøóóëàë áîëñîí. Ýíý öýâýðëýãýýíä õ¿ì¿¿ñ ìàø èäýâõèòýé îðîëöñîí. Ýíý ¿éë àæèëëàãààã ýìíýëãèéí õàìò îëîí øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøíèé õ¿ì¿¿ñò ìàø ñàéí òàíèëöóóëæ, èðãýäèéí èäýâõè ñàíàà÷ëàãûã ºðí¿¿ëýí àæèëëàæ ÷àäñàí. Ýíý ¿éë àæèëëàãàà íü ñóìûí çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçðûí áîëîí, ýìíýëãèéí õàìò îëíû ”Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèã÷ áàéãóóëëàãà” áîëîõ àíõíû àæèë, àíõíû àëõàì áàéñàí.

Ýíý áîë èðãýäèéã ººðñäèéã íü îðîëöóóëàí ýð¿¿ë ìýíäýý äýìæèã÷ îð÷èí áèé áîëãîõîîð àæèëëàæ áóé íýã æèøýý ìºí.

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÃ ÄÝÌÆÈÕ ÀÆËÛÍ ÁÀÉÐÍÛ ÎÍÖËÎÃ

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ àæëûí áàéð íü àæëûí áàéðàí äýýðõ áóõèìäëààñ ñýðãèéëýõ, õîðò çóðøèëã¿é õàìò îëîí áîëîõ, àæëûí áàéðàíä àæèëëàãñäûã õàëóóí õîîëîîð õàíãàõ, äàñãàë õºäºëãººíººð õè÷ýýëëýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, çºâëºãºº ºãºõ, ìýäýýëëýýð õàíãàõ, ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿çëýã, øèíæèëãýýíä õàìðàãäàõ áîëîìæîîð õàíãàõ çýðýã îíöëîã ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëäýã.

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõýä àæëûí áàéðíû îð÷èí ÿàãààä ãîë ¿¿ðýãòýé âý?

Àæëûí áàéðíû ñýòãýö, íèéãìèéí îð÷èí ýð¿¿ë ìýíäýä ÿàæ íºëººëäãèéã çàðèì õ¿ì¿¿ñ ñóäàëñàí áàéäàã. Ñóäàëãààãààð àæëûí à÷ààëàë èõ, øààðäëàãà ºíäºð, àæëûí áàéðíû îð÷èí, íºõöºë ìóó áàéõ, àæèë÷èä ººðñäºº àæëàà õÿíàõ áîëîìæ ìóó áàéõ íü àæëûí áàéðíû ñòðåññ ¿¿ñýõ, áîëîí ÿìàð íýã ºâ÷èí òóñàõ ýðñäëèéã èõýñãýäýã ãýæ òîãòîîæýý

Àæëûí áàéðûã ÷óõàëä òîîöîõ ¿íäñýí õî¸ð øàëòãààí áàéäàã. 1. Õ¿ðýõýä áýðõøýýëòýé ç¿éëä õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ðýõ áîëîìæèéã

àæëûí áàéðíû îð÷èí îëãîäîã. 2. Àæëûí áàéð íü íýãýíò õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí õàðèëöàà õîëáîîíû

àðãà õýëáýð ó÷ðààñ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä õàìãèéí òîõèðîìæòîé îð÷èí áîëäîã.

Çàðèì õ¿ì¿¿ñ ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíä õàíäàõ íü õîâîð áàéäàã ó÷èð òýäýíä õ¿ð÷ õàðüöàõ àÿòàé áîëîìæèéã àæëûí áàéðíû îð÷èí îëãîäîã. Ýð¿¿ë ìýíääýý àíõààðàë òàâüäàã àæèëëàãñäûí íèéòëýã øèíæ òºðõ íü ìýðãýæèë íýãò íºõºääºº ýåðýã øàõàëò, òóñ äýìæëýãèéã áèé áîëãîäîã. Àæëûí áàéðàíä ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ººð íýã øàëòãààí íü


42

õ¿ì¿¿ñèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã õºäºëìºðèéí õîðòîé íºõöëººñ õàìãààëàõàä îðøäîã.

Àæëûí áàéð áà àæèëëàãñäûí ýð¿¿ë ìýíäèéí óÿëäàà õîëáîî

Àæëûí áàéð áîëîí àæèëëàãñäûí ýð¿¿ë ìýíäèéí õîîðîíä íàðèéí òºâºãòýé óÿëäàà õîëáîî áàéäàã. Àæëûí áàéðíû ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààð äóðäàõàä èõýíõè õ¿ì¿¿ñ õàìãèéí ò¿ð¿¿íä àþóë, îñëûí òóõàé áîäîæ ýõýëäýã. ¯íýí õýðýãòýý àæëûí áàéðàí äýýðõè àþóë, îñëîîñ íààíà, àæëûí áàéðíû îð÷íû íºëººëëººñ àæèë÷äàä àíçààðàãäàõã¿é òýäíèé ýð¿¿ë ìýíäýä ñºðãººð íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ áàéãààã õàðäàãã¿é, ìýääýãã¿é. Îëæ õàðæ ÷àääàãã¿é ó÷ðààñ ýíý òàëààð õèéõ òýìöýë, ¿éë àæèëëàãàà õîìñ áàéäàã.

Àæëûí áàéðíààñ ñòðåññ ¿¿ñýõýä íºëººëæ áîëîõ äàðààõ õ¿÷èí ç¿éëèéã àâ÷ ¿çüå.

Àæëûí áàéðíû îð÷èí íºõöºë /äóó ÷èìýý, çàé òàëáàé õîìñäîõ, àãààð äóòàãäàõ, òîíîã òºõººðºìæèéí ýâäðýë ãýìòýë, ñóðãàëò äóòàãäàõ, õýò èõ àæèë, óðàì çîðèãã¿éäýõ, àæëûí à÷ààëàë áàãàäàõ/.

Çºð÷èë /àëáà àæèë, àð ãýðèéí çºð÷èë, õàðèóöëàãà áóþó ýðõ ìýäëèéí òîäîðõîé áóñ áàéäàë, õàðèóöëàãûí õ¿ëýýõ ¿¿ðýã, áóñäûã óðàìøóóëàõ áóþó ñàõèëãà áàò ñàõèóëàõàä ñýòãýë çîâíèõ/ ãýõ ìýò õóâü õ¿íèé ýðõ, ¿¿ðýãòýé õîëáîîòîé ç¿éëñ.

Àæëûí áàòàëãàà àëäàãäàõ, õ¿ñýë ñàíàà÷èëãûã íÿöààõ, õºãæèë äýâøèë äóòàãäàõ ãýõ÷ëýí àæèë ìýðãýæèëäýý ºñ÷ äýâøèõ,

Áóñàäòàé õàðüöàõ, õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäûí çºð÷èë, óäèðäëàãàòàé çºð÷èëäºõ,

Õÿíàëò, øàëãàëò, ¿éë àæèëëàãààíû ¿íýëãýý, øèéäâýð ãàðãàõ ÿâöàä îðîëöîõ ÷àäâàð ãýõ ìýò ç¿éëñ

Òàíä ýäãýýð ñòðåññèéí àëü íýã íü òîõèîëäîæ áàéñàí óó?

Àæëûí áàéðíû ñòðåññèéã øèéäâýðëýõ õî¸ð ¿íäñýí àðãà áàéäàã. ¯¿íä :

1. Óëàìæëàëò àðãà : Ýíý íü õóâü õ¿íèé ýðýëò, õýðýãöýý íü áàéãóóëëàãûí áîäèò áàéäàë, øààðäëàãàòàé çîõèöîæ ÷àääàãã¿é ó÷èð ò¿¿íä îð÷èíäîî äàñàõàä íü òóñëàõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çäýã.

2. Ñ¿¿ëèéí ¿åä õ¿ì¿¿ñèéã àæëûí áàéðàíäàà äàñàõàä íü òóñëàõ çîðèëãîîð îëîíõè òîì áàéãóóëëàãóóä ñòðåññ àðèëãàõ ñóðãàëò, çºâëºãºº ºãºõ ¿éë÷èëãýý, àæèë÷äàä òóñëàõ õºòºëáºð çýðãèéã õýðýãæ¿¿ëäýã áîëñîí.


43

Ýð¿¿ë àæëûí áàéðûã äýìæèõ ¿¿äíýýñ àæèë÷èääàà àæëûí áàéðíû íºõöºëä äàñãàõ áèø, àæèë÷èääàà ñòðåññ ¿¿ñãý÷èõýýä äàðàà íü ò¿¿íèéãýý àðèëãàõ ¿éë÷èëãýý õèéõäýý áèø, àæëûí áàéðíû îð÷íîîñ àæèë÷äàä ñòðåññ ¿¿ñýõýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ñòðåññ ¿¿ñãýýä áàéãàà íºõöºë, øàëòãààíûã àðèëãàõ, áàãàñãàõ, çîõèöóóëàõ àðãà õýìæýý àâàõ çàìààð ýð¿¿ë àæëûí áàéðûã áóé áîëãîõ øààðäëàãòàé þì. ßÀÃÀÀÄ ?

ßàãààä ãýâýë : Àæëûí áàéðíû ñòðåññ áîë õóâü õ¿íèéõ áèø,

áàéãóóëëàãûí áýðõøýýë ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ ¸ñòîé. Õóâü õ¿ì¿¿ñ ººð ººðººð õàíääàã áîëîâ÷ àæëûí áàéðíû ñòðåññ áîë

íèéòëýã áýðõøýýë þì. Ñòðåññèéí øàëòãààí, ò¿¿íèé ýñðýã òýìöýõ àðãà áîë õóâü õ¿íèé

áîëîìæîîñ õýòýðñýí ç¿éë þì. Õ¿í àìàð÷, çºâëºãºº àâàõ çàìààð ñòðåññýý òàéëæ, çîõèöîæ ñóðàõ

¸ñòîé ãýæ õýëýõ õàíãàëòã¿é. Ãýõäýý : Õóâü õ¿í ýíä ÿìàð÷ ¿¿ðýãã¿é ãýæ áîäîæ áîëîõã¿é.

ªºðèéíõºº ýð¿¿ë ìýíäèéí òºëºº ÷àäàõ á¿õíýý õèéõ õýðýãòýé.

Àæëûí áàéðíû ñòðåññèéã áóóðóóëàõ òàëààð òàíàé áàéãóóëëàãà þó õèéæ áîëîõ âý?

¯¿íèé òóëä ¿éë àæèëëàãààíûõàà çîðèëò õèéãýýä àæëûí çîõèîí áàéãóóëàëòàà ººð÷ëºõ íü ¿éë àæèëëàãààíû õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé õýëáýð ìºí ãýäãèéã îëîí óëñûí ñóäàëãàà íîòîëñîí áàéíà. Ýíý íü õàðèëöàà õîëáîîã ñàéæðóóëàõ, áèå äààí àæèëëàõ á¿ëã¿¿äèéã áèé áîëãîõ, óäèðäëàãà áîëîí ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë¿¿äèéí õîîðîíäûí õàðèëöààã ººð÷ëºí çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýã áàéãóóëëàãûã íèéòýä íü õàìàðñàí àðãà õýìæýý àâ÷ àæèëëàãñäûí ñòðåññ áîëîí ò¿¿íèé óã øàëòãààíûã àëü áîëîõ ýðò èëð¿¿ëæ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áîäèò ¿éë àæèëëàãàà áîëíî.

ÎËÎÍ ÍÈÉÒÈÉÍ ÎÐÎËÖÎÎÃ ÍÝÌÝÃÄ¯¯ËÝÕ

Àãóóëãà Õàìò îëîí, òýäíèéã èäýâõèæ¿¿ëýõ, îëîí íèéòèéã äàé÷ëàõ,

ò¿¿íèé øàëòãààí Îëîí íèéòèéã äàé÷ëàõ õýëáýð, çàð÷ìóóäûã íýðëýõ Îëîí íèéòèéã äàé÷ëàõ ¿å øàòóóä Äàé÷ëàõ àðãà çàì, çàãâàðóóä Íèéãìèéã èäýâõèæ¿¿ëñíèé ¿ð àøèã, à÷ õîëáîãäîë ªºðèéí îðíû áîëîí áóñàä óëñ îðíû òóðøëàãà Îëîí íèéòèéí îðîëöîîã ¿íýëýõ


44

ÕÀÌÒ ÎËÎÍ

Õàìò îëîí ãýäýã íü íýã îðîí íóòàãò àìüäàð÷ áàéãàà ñîíèðõîë, çîðèëãîîðîî èæèë õýñýã á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéã õýëíý.

Õàìò îëíûã èäýâõèæ¿¿ëýõÕ¿ì¿¿ñèéí çàí ¿éëèéã ýåðýãýýð ººð÷ëºõ îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõèéí òóëä

õàìò îëíîîñ ýõëýýä óëñ îðíû ò¿âøèíä ÿâóóëæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãààã õýëíý. Õàìò îëíûã èäýâõèæ¿¿ëýõèéí òóëä ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðò äàðààõ ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëíà.

Îëîí íèéòèéã äàé÷ëàõÕàìò îëíûã èäýâõèæ¿¿ëýõ, ýâñýë, õîëáîî áàéãóóëàí, îëîí íèéòèéã

õàìàðñàí ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààã îëîí íèéòèéã äàé÷ëàõ ãýíý.

Õ¯Ì¯¯Ñ --- ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ --- ÍÈÉÒÈÉÍ ÑÀÉÍ ÑÀÉÕÀÍ

Ðèôêèí, ò¿¿íèé õàìòðàí àæèëëàã÷èä “îëîí íèéòèéí îðîëöîîã íýã ãàçàð îðîíä ñóóãàà àìüäðàëûí èæèë ñîíèðõîë, õýðýãöýý á¿õèé õ¿ì¿¿ñ ººðñäèéí õýðýãöýýãýý øèéäâýðëýæ, øèéäâýð ãàðãàõûí òóëä íýãäýí àæèëëàõ íèéãìèéí ¿éë àæèëëàãààã õýëíý” õýìýýí òîäîðõîéëæýý.

Îëîí íèéòèéí îðîëöîî íü õºãæèíã¿é, áàñ õºãæèæ áóé îðíóóäûí ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ áîäëîãûí íýã õýñýã áîëæ èðñýí áºãººä ò¿¿íèéã îëîí òàëààñ íü òîäîðõîéëæ èðæýý. 1969 îíä Àðíñòåéí îëîí íèéòèéí îðîëöîîòîé õîëáîãäóóëàí íèéãýì õàìò îëîí íü ýðõ áàðèã÷èäòàé õýðõýí õîëáîãääîãèéã øàòòàé ç¿éðëýñýí òºñººëëèéã áèé áîëãîæýý. ¯¿íä: øàòíû äîîä ãèøã¿¿ð íü îðîëöäîãã¿é õýñýã, äóíä õýñýã íü áèëýãäëèéí ÷àíàðòàé, äýýä õýñýã íü èðãýäèéí ýðõ õýìæýý áóþó õÿíàëò ãýæ ¿çñýí áºãººä ýíý íü øèéäâýð ãàðãàõàä õýðõýí õîëáîãäîæ áóéã õàðóóëäàã.

ßìàð çîðèëãîîð îëîí íèéòèéã äàé÷èëäàã âý?1. Õ¿ì¿¿ñèéí ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ2. Çàí ¿éë, õàíäëàãûã íü ººð÷ëºõ3. Õ¿ì¿¿ñò ººðñäèéíõ íü ýðõèéã îéëãóóëàõ4. Ñýòãýë õàíãàëóóí ÿâàõ õýðýãöýýã íü ìýäð¿¿ëýõ5. Íèéãìèéí íººöèéã á¿ðýí äàé÷ëàõ6. Ýðõ ìýäýëã¿é áà ýðõ ìýäýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíä ã¿¿ð áîëîõ

Îëîí íèéòèéã äàé÷ëàõ õýëáýð¿¿ä íü Çàñàã çàõèðãààíû ýðõ áàðèã÷èäòàé õàìòàð÷ àæèëëàõ, ÒÁÁ, õóâèéí ñåêòîðòîé õàìòàð÷ àæèëëàõ, ñàëáàð õîîðîíäûí ò¿íøëýë òîãòîîõ, ¿ð àøèã õ¿ðòýæ àæèëëàõ


45

Îëîí íèéòèéã äàé÷ëàõàä áàðèìòëàõ çàð÷èì íü á¿ðýí ýðõèéã õàíãàñàí, òýãø îðîëöîîòîé, òîãòâîðòîé, øóäàðãà, ñî¸ëûí ìýäðýìæòýé, õ¿éñèéí ýðõ òýãø áàéäàëä òóëãóóðëàñàí áàéíà.

Îëîí íèéòèéã èäýâõèæ¿¿ëýõ, äàé÷ëàõ ¿å øàòóóä Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ Æàêàðòûí òóíõàãëàëä .“ Ýð¿¿ë ìýíäèéã

äýìæèõ íü õ¿ì¿¿ñò áóþó õ¿ì¿¿ñèéí òóñûí òóëä õèéãääýã áèø õàðèí òýäýíòýé õàìò, ººðñäèéíõ íü õ¿÷ýýð ÿâàãääàã. Èíãýñíýýð õóâü õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ÷àäâàðûã áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä íºëººëºõ õýñýã á¿ëýã, áàéãóóëëàãà, îëîí íèéòèéí ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëäýã áàéíà. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ îëîí íèéòèéí ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõèéí òóëä òóðøëàãà, áîëîâñðîë, ìàíëàéëàã÷äûí ÷àäàâõè, õºðºíãº õ¿÷íèé áîëîìæ øààðäàãääàã” /ÄÝÌÁ 1997 îí/.õýìýýí çààñàí áàéäàã.

Õ¿ì¿¿ñ ºìíºº òóëãàðààä áàéãàà àñóóäëûíõàà òºëºº òýìöýõýä áýëýí áàéäàã. Òèéì ÷ ó÷ðààñ òýäíèé àéäàñ ò¿ãø¿¿ðòýé ýñâýë èòãýëòýé, ñýòãýëèéí õººðºëòýé ÿðèãäàæ áàéãàà òýð àñóóäëààñ íü ýõýëæ òºëºâëºãººãºº ýõëýõ íü ç¿éòýé þì. Õ¿í á¿ð àñóóäëûã øèéäýõ ÷àäâàðòàé, ººðèéí òóðøëàãàä òóëãóóðëàñàí àëñûí õàðààòàé áàéäàã. Òýäýíä îëãîõ áîëîâñðîë íü òýäíèé àñóóäëûã øèéäýõ àðãà çàìûã ýðýëõèéëñýí áàéõ õýðýãòýé

Àñóóäëûã øèéäýõèéí òóëä òóõàéí õ¿í áóñäûí çàí òºëâèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷ ÿðèëöàõ, çàðèì åðºíõèé ó÷èð øàëòãààíûã õàéõ àñóóäàë ãàðíà. ªºð ººð ¿çýë áîäëûí ¿íäýñëýë, ÷èã õàíäëàãà, ó÷èð øàëòãààí íü çºâõºí õàìòðàí ÿðèëöñíààð òîäîðõîé áîëäîã. Õ¿ì¿¿ñ õýö¿¿ àñóóäëàà ýðãýö¿¿ëýõýý áîëüæ, ò¿¿íäýý ä¿ãíýëò õèéí ººð÷ëºëò õèéõ õýðýãöýýãýý òîäîðõîéëñîí ¿åä ë ¿éë àæèëëàãàà ¿ð ä¿íãýý ºãíº. ¯¿íýýñ öààøäûí òºëºâëºõ –õèéõ ãýñýí òàñðàëòã¿é öàãèðàã ¿ðãýëæèëäýã. Òýãâýë ÿìàð ¿å øàòòàéãààð îðîëöîîã ÿâóóëàõ âý?

Ýõëýëèéí øàòàíä: Àëèâàà ¿éë àæèëëàãààã ººð÷ëºõ, àñóóäëûã øèéäâýðëýõèéí òóëä ýíý àñóóäàëä èæèë ñîíèðõîë á¿õèé õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàí ÿðèëöàæ õàðèëöàí óÿëäàà áèé áîëãîõ íü ÷óõàë. Èíãýñíýýð òóëãàìäàæ áàéãàà àñóóäëàà òîäîðõîéëîí àëñûí õàðààòàé áàéæ çîðèëãî àðãà çàìàà õàìòðàí òîäîðõîéëíî. ¯éë àæèëëàãààíû ÿâöàä ãàðàõ îëîëò àìæèëò, ¿ð ä¿íã òîãòìîë õýìæèõ àðãà çàìûã áîëîâñðóóëæ, ñàíõ¿¿æèëò áîëîí áóñàä íººöèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã õàéíà.

Íèéãìèéí õýðýãöýýã ¿íýëýõ Íèéãìèéí òýð òóñìàà ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðò òóëãàìäàæ áàéãàà àñóóäàëä ¿íýëãýý õèéõèéí òóëä ¿íýëãýýã ÿàæ õýðýãëýõ òàëààð ìýäëýãòýé áàéõ øààðäëàãàòàé. Àñóóäëûã ãàðãàæ èðýõèéí òóëä ìýäýýëýë öóãëóóëæ õîëáîãäîõ òîî áàðèìòàä


46

ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, õèéñýí ¿íýëãýýã öààøäûí ¿éë àæèëëàãààíäàà àøèãëàíà.

Õàìò îëíûã äàé÷ëàõ Àëèâàà òºëºâëºñºí ¿éë àæèëëàãààíä õóâü õ¿íèé áîëîí õàìò îëíû îðîëöîî ÷óõàë ãýäãèéã íü îéëãóóëæ òóõàéí õàìò îëíûã þóãààðàà èæèë, áàñ ÿìàð ÿëãààòàéã òàíèí ìýäýõ õýðýãòýé. Æèøýý íü: îðîëöîã÷äûí èõýíõè íü ýìýãòýé÷¿¿ä ãýæ ¿çâýë òýä õýäýí íàñíû õ¿¿õä¿¿äòýé, öýöýðëýã, ñóðãóóëü íü õýäýí öàãò òàðäàã, ÿìàð öàãò òýäíèéã öóãëóóëâàë àð ãýðòýý ñàíàà çîâîõã¿é áàéõ âý çýðãýýð òýäíèéã äàé÷ëàí îðîëöóóëàõàä áýðõøýýëèéã íü àðèëãàõ, îðîëöîîã áàòàëãààæóóëàõ íü ÷óõàë.

Õàìòðàí àæèëëàõ Äýìæëýã õýäèé ÷èíýý ºðãºí áàéõ òóñàì àìæèëòûí ìàãàäëàë èõýñíý. Ýíý øàòàíä íýãýíò áèé áîëñîí õàìò îëíû îðîëöîîíä òóëãóóðëàñàí ººðñäèéí ¿éë àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýõ õ¿÷èðõýãæèõ, ºìíºº òàâüñàí çîðèëòîî áèåë¿¿ëýõèéí òóëä ÒÁÁ, õóâèéí ñåêòîðòîé õàìòàð÷ ýâñýë õîëáîî áàéãóóëàõ àðãûã õýðýãëýäýã. ¯¿íèé òóëä ýâñýëä èæèë çîðèëãî á¿õèé áàéãóóëëàãà, øèéäâýð ãàðãàõàä íºëººëæ ÷àäàõóéö õ¿íèéã ñóäëàõ, áîëîìæòîé áîë ýðõ áàðèã÷äààñ îðóóëàõ íü ç¿éòýé.

Òóõàéí õàìò îëîí á¿ðèéã òýãø ýðõ ¿¿ðýã îðîëöîîòîéã óõàìñàðëóóëæ, ýöñèéí çîðèëãî íü íýã ãýäãèéã ìýäð¿¿ëýõ íü ç¿éòýé.

Çàñàã òºðººñ äýìæëýã àâàõ Íýãýíò îëîí íèéòýýð äýìæèãäñýí àñóóäàëä çàñàã çàõèðãààíû ç¿ãýýñ áàãà ÷ àòóãàé àíõààðëàà õàíäóóëàõ íü ìýäýýæ. Ãýõäýý îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààñ ýõëýýä øàò äàðààëàí ººðñäèéí ¿éë àæèëëàãààã òàíèóëàí õàìòðàí àæèëëàõ áîëîëöîî íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëíý. Çàñàã çàõèðãààòàé õàìòðàí àæèëëàñíààð øèéäýõ ãýæ áàéãàà àñóóäàë íü íèéãìèéí ãîë àñóóäàë áîëæ áàéãààã ¿éë àæèëëàãààíä íýãäýýã¿é áàéãàà õàìò îëîíä òóñãàë áîëãîí òýäíèéã ººð÷ëºõ, òàòàí îðîëöóóëàõ áîëîìæ á¿ðäýíý. Ýíý øàòàíä íýëýýä á¿òýýë÷ àðãà çàìûã ýðýëõèéëæ, íýãýíò ýõýëñýí ¿éë àæèëëàãààíààñ áîäèò ¿ð ä¿íã õ¿ëýýíý.

Ñàíõ¿¿æèëò Îëîí íèéòèéã õàìàðñàí ¿éë àæèëëàãàà íü õýìæýýãýý òýëýõ òóñìàà ñàíõ¿¿æèëò õºðºíãº øààðäàãäàõ íü òîäîðõîé. Òîäîðõîé õýìæýýíèé ñàíõ¿¿æèëòòàé áîëîõûí òóëä õºðºíãº îðóóëàã÷ íàðò ¿éë àæèëëàãààíûõàà àãóóëãà, çîðèëãî, õ¿ëýýõ ¿ð ä¿í, õýðýãöýýò ñàíõ¿¿æèëòèéí òàëààð ìýäýýëýë õèéõ íü äàðààãèéí àëõàì. Ìýäýýëëèéã õ¿ðãýõäýý ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãóóäûã ¿ç¿¿ëæ áîëîõ òóñëàëöààíû õýëáýðýýð òºðºëæ¿¿ëæ ìýäýýëëèéã õ¿ðãýýä àëü áîëîõ äýä á¿òýö, àíõàí øàòíû íýãæ õ¿ðòëýý ñàíõ¿¿æ¿¿ëíý.


47

Íèéãìèéã òàòàí îðîëöóóëàõ Áàéðàíäàà çîãñîõ áèø, ýåðýã õàíäëàãà äàäëûã áèé áîëãîõ íèéòèéí àÿëàë ìààíü ýöñèéí ä¿íäýý íèéãìèéã õàìðàõ øàòàíä èðíý. Ýíý ¿åä òýäýíä çºâõºí íýã ÿíçààð, íýã óõàãäàõóóíààð ºãºõ ìåññåæèéã áîëîâñðóóëæ, ò¿ãýýñíýýð óã àñóóäëûã íèéãìèéí ýí òýðã¿¿íä òàâèõ çîðèëò áîëãîæ ÷àäíà. Ýíý øàòàíä ÿëàíãóÿà ñàëáàð õîîðîíä ò¿íøëýë òîãòîîí àæèëëàõ íü ÷óõàë.

Àõèö áà ¿ð ä¿íã òîîöîõ Òîäîðõîé öàã õóãàöààíä õàìò îëíûã èäýâõèæ¿¿ëæ, îëîí íèéòèéã äàé÷ëàí òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí àæëàà ä¿ãíýõ, ñóäàëãàà õèéí ºìíºõòýé íü õàðüöóóëàõ, ÿâöûí ¿ç¿¿ëýëòèéã ãàðãàæ, ãàðñàí àõèö, ¿ð ä¿íã ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä òîîöîæ àæèëëàõ íü ýíý øàòíû ãîë àñóóäàë. ¯ð ä¿íä õ¿ð÷ àìæèëò äàãóóëñàí á¿õíýý áóñàäòàé õóâààëöàõ òýäýíä ñóðãàñíààð áàñ íýã øèíý ¿éë àæèëëàãààíû ýõëýë òàâèãäàíà.

Ãýõäýý õàìò îëíû îðîëöîîíä óäèðäëàãààñàà ýìýýõ õ¿íäýòãýõ, îëíû äóíä ÿðèõààñ ýìýýõ, á¿ðýã çàí, ººðòºº èòãýëã¿é, àçàà òóðøèõ õ¿ñýëã¿é, óëàìæëàëûã ýâäñýí õýìýýí ø¿¿ìæë¿¿ëýõýýñ àéõ, õ¿ì¿¿ñòýé íýãäýæ àæèëëàæ ñóðààã¿é, àæèë òºëºâëºõ, øèéäâýð ãàðãàõ óð ÷àäâàðã¿é çýðýã èõýâ÷ëýí õóâü õ¿íèé çàí òºðõºä õàìààðàëòàé áýðõøýýë ãàðäàã ÷ ¿å øàò á¿ðèéã àìæèëòòàé ºðí¿¿ëñíýýð äàâàí òóóëäàã.

Àðãà çàì áà çàãâàðóóäÎëîí ò¿ìíèéã óðèàëàí äàãóóëæ, òýäíèéã íýã æèìýýð ÿâóóëíà ãýäýã àìàðã¿é áîëîâ÷, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä îëîí àðãà çàìààð àæèëëàæ áîëîõûã ººðèéí áîëîí áóñàä îðíû àðãà òóðøëàãà õàðóóëäàã.Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãàà íü íèéãìèéí äóíä áîëîí äýýä äàâõàðãûíõàí, ººðººð õýëáýë áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñ óäèðäàí ÿâóóëäàã. Õàðèí òýäíèé ãàäíà òàëä ÿäóó, ãýð îðîíã¿é, áîëîâñðîëûí ò¿âøèí äîîãóóð õýñýã íü ¿ëääýã. Ýíý àæèëä òýäíèéã òàòàí îðîëöóóëàõûí òóëä õàìò îëíûã ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààð áîäîõ , çºâ äàäàëòàé áîëãîõîä òîõèðîõ àðãààð íü ñóðãàõ ÿâäàë þì. Õàìò îëíû õýðýãöýý, ¿çýë áîäîëä íü òóëãóóðëàñàí ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ øèíý ¿éë àæèëëàãààíä 2 òàëûí õàðèëöàí èòãýëöýë ÷ õýðýãòýé.

Ýíý íü þó ãýñýí ¿ã âý ãýõýýð õàìò îëíû õýðýãöýý, øèéäâýðèéã òîäîðõîéëñíîîð ººðèéí ¿¿ðãèéã äàõèí òîäðóóëæ, ìýäýýëýë, òåõíèêèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñíýýð õàìò îëíûã èäýâõèæ¿¿ëýí ÷èãë¿¿ëæ, óðàìøóóëàí äýìæèæ õàìòðàí àæèëëàõûã õýëíý.

Íèéãìèéí òàëààðõ ººðèéí ¿çýë áîäëûã õ¿ì¿¿ñýýð õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ áèø, òýäíèéã ñîíñîæ õàðèëöàí ÿðèëöñíààð, ººðñäèéí ¿çýë áîäëûã õýðýãæ¿¿ëæ, ¿éë àæèëëàãààíäàà òóñãàí íèéãýìä áèäíèé ãýñýí áàéð ñóóðü òóñãàëàà îëíî.


48

Òýãâýë ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíä îðîëöîõ ñîíèðõîë á¿õèé õýíä ÷ îëîí ÿíçûí àðãà ç¿éí õýìæèãäýõ¿¿í õèéõ áîëîìæòîé.

Îðîëöîî íü äàðààõ õýëáýð¿¿äòýé áàéæ áîëíî. ¯éë÷ë¿¿ëýã÷èéí ñýòãýë õàíàìæèéí ñóäàëãàà Ñàíàë õ¿ñýëò, ãîìäîë áàðàãäóóëàõ ìåõàíèçì Îëîí íèéòèéí óóëçàëò, öóãëààí Á¿ëãèéí ÿðèëöëàãà Îëîí íèéòèéã òºëººëñºí õîðîî, çºâëºë Óòñààð çºâëºëäºõ ¯íýã¿é çºâºëãºº ºãºõ, ëàâëàõ ¿éë÷èëãýý ¯éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ áóé ãàçàð äýýð íü ñýòãýãäýëèéã íü ñîíñîõ Íèéãìèéí á¿ëã¿¿äýä îéðòîí àæèëëàõ Ýâñýë õîëáîî áàéãóóëàõ

Çàñàã çàõèðãààíû ýðõ áàðèã÷èäòàé õàìòðàí àæèëëàõàä Àñóóäëûã áè÷ãýýð òàíèëöóóëàõ Ñóðãàëò, óóëçàëò, ñåìèíàð ÿâóóëàõ Òàíèëöàõ àÿëàëä ãèø¿¿äèéã îðîëöóóëàõ Õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð äàìæóóëàí ìýäýýëýõ Õîëáîãäîõ áàðèìò ìýäýýëëýýð õàíãàõ

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõýä íèéãìèéã èäýâõèæ¿¿ëñíèé à÷ õîëáîãäîë

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ÷èãëýëýýð íèéãýì, õàìò îëíûã èäýâõèæ¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä õ¿ì¿¿ñ çºâ õàíäëàãà, ýð¿¿ë äàäàëòàé áîëæ, íèéãìèéí èòãýë ¿íýìøëèéã íýìýãä¿¿ëæ îð÷èíäîî õÿíàëò òàâüäàã, ò¿¿íèéã ººð÷èëæ ÷àääàã ýðõ ìýäýëòýé, ÷àäâàðòàé áîëæ íèéãìèéí äýìæèõ îð÷èí á¿ðäýíý.

Æèøýý íü: ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðò ãàðàõ àøèã òóñ íü ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷àíàðòàé ¿éë÷èëãýýíèé õýëáýð íýâòðýõ, çàðäàë áàãàñàõ, ñàíõ¿¿æèëòàíä õÿíàëò òàâèãäàõ, ãîìäîë ÷èðýãäýë áàãàñàõ, ¿éë÷ëýã÷ ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èéí äóíä ¿¿ññýí áýðõøýýëòýé àñóóäëûã øèéäýõ, ýõ áàðèã÷äàä èòãýë ¿íýìøèë òºðºõ áàéäëààð èëýðíý. ̄ ¿íä: ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí íèéãìèéí àæèëòíóóä õýðõýí îðîëöîõ, áóñàäòàé òóðøëàãàà õóâààëöñíààð ýöñèéí çîðèëãî íü îëîí íèéòèéã ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ àæëûí òºëºâëºëò, õýðýãæèëò, ¿íýëãýýíä òàòàí îðîëöóóëàõ øèíý çàãâàðûã ñàíàà÷ëàõ ÿâäàë þì.

Ýíý òàëààð õèéñýí àæèë, òàâüñàí àíõààðàë, ãàðãàñàí õ¿÷èí ç¿òãýë áèøã¿é áàéãàà áîëîâ÷ çàðèì íü ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ íü ÷ áèé, õ¿ðýõã¿é íü ÷ áèé. Ãýõäýý õàìãèéí ãîë íü á¿õ õ¿íèéã ýð¿¿ë ìýíäèéíõýý òºëºº àíõààðàë òàâüäàã, õýðõýí ÿàæ ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõàà ìýääýã, ýð¿¿ë ìýíäèéíõýý òºëºº õýðõýí õàìòàð÷ àæèëëàõ, áèå áèåíèéõýý äýìýíä


49

äóòàãäàë ãà÷èãäàëòàé áàéãàà ç¿éëýý øèéäâýðëýõ, øààðäëàãàòàé áàéãàà ¿éë÷èëãýýãýý ººðñäèéí õ¿÷ýýð áèé áîëãîæ øààðäëàãàòàé ò¿âøèíä àæèëëóóëàõ àðãà ç¿éä ñóðãàõ íü ÷óõàë þì.

Õàìò îëíûã èäýâõèæ¿¿ëñýí Áóãàíò òîñãîíû æèøýý.

Ñýëýíãý àéìãèéí Áóãàíò òîñãîíû ýìíýëãèéí àæèë÷äûí 80% ýìýãòýé÷¿¿ä. Òýä òîñãîíûõîî õ¿í àìûí ýð¿¿ë ýíõèéí òºëºº öàã íàðã¿é õºäºëìºðëºõººñ ãàäíà ãýð îðíû àæëààñ ýõëýýä òýäíèé íóðóóí äýýð ¿¿ðýõ à÷àà èõ. Õàðèí òýäíèé íºõð¿¿äèéí èõýíõè íü ýðõýëñýí àæèëã¿é, ñóìûí òºâä àìüäàðäàã ó÷ðààñ ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýõ áîëîìæ áàãààñ, öàãèéã äýìèé ºíãºðººæ çàðèì íýã íü õîðò çóðøèëä àâòàæ ýõýëæ áàéâ.

¯¿íèéã àíçààðñàí ñóìûí ýì÷ òýäíèéã öóãëóóëæ, õýñýãõýí ãàçàðò ýìíýëãèéí õ¿íñíèé õýðýãöýýíä çîðèóëæ õàìòðàí òºìñ õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàõûã óðèàëñàí áàéíà. Ýð÷¿¿ä ¿¿íèéã äóðòàéÿà äýìæèæ õàâðààñ íàìàð õ¿ðòýë íîãîî òàðèõ, óðãóóëàõ, õóðààí àâàõ àæèëòàé áîëñíû çýðýãöýý æèëýýñ æèëä òàðèàëàõ òàëáàé ºðãºæèí, óðãàö èõñýæ òýäíèé ÷àäâàð ÷ íýìýãäæýý

¯ð ä¿íä íü òîñãîíû ýìíýëýã õ¿íñíèé íîãîîíûõîî õýðýãöýýã ººðñäºº õàíãàæ, ãàäíààñ õóäàëäàí àâàõàà áîëüæ, íóòãèéíõàà ¿ðæèë øèìòýé õºðñºíä óðãàñàí òºìñ õ¿íñíèé íîãîîã õýðýãëýõ áîëñîí áàéíà.

Íºãºº òàëààñ ýð íºõºð íü àæèë ýðõýëæ àðõè óóõàà áîëüñíîîð òîñãîíû ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîëûí òºëºº õ¿÷èí ç¿òãýäýã ýìýãòýé÷¿¿ä ìààíü ñàíàà çîâîõ ç¿éëã¿é àæèë àëáàà çàëãóóëæ, áàéãóóëëàãûí õºãæèëä ÷ àõèö ãàð÷ áàéãààã õàìò îëîí ìýäýðñýí áàéíà.

Æèë á¿ðèéí 3 ñàðûí 18 íä õàìòðàí àæèëëàäàã ýðýãòýé÷¿¿äèéíõýý äóíä ”Øèëäýã õ¿ðãýí” ñýäýâò òýìöýýí çîõèîæ, ìºíãºí øàãíàëààð óðàìøóóëäàã áàéíà.

Ýíý æèøýýíýýñ õàðàõàä òîñãîíû ýì÷ òýäíèéã óðèàëæ, äóíä íü îðæ àæèëëàñíààð á¿õýë á¿òýí àæëûí õàìò îëíûã áèé áîëãîí óðàì õàéðëàí çîðèãæóóëæ, ººðòºº èòãýõ èòãýë ºðí¿¿ëñíýýð òóëãàìäñàí àñóóäëûã ººðñäººð íü àìæèëòòàé øèéä¿¿ëýí òîñãîíû öýöýðëýã, ñóðãóóëü, àð ãýðèéíõíèéã õàìðóóëàí óðèàëæ ÷àäæýý.

Òèéì ÷ ó÷ðààñ ýìíýëãèéí áîëîí íèéãìèéí àæèëòíóóä íü çºâõºí ìýðãýæëèéí õ¿ðýýíä áóñ ººðèéí ìýäëýã, íººö áîëîëöîî, ÷àäâàðûã áóñàäòàé õóâààëöàí àñóóäëûã õàìò îëíîîð õýëýëö¿¿ëýí ¿éë àæèëëàãààã íü ÷èãë¿¿ëýí ºãºõ íü ç¿éòýé þì. ×èãë¿¿ëýõèéí òóëä


50

ººðºº õàìò îëíû îðîëöîîã ¿ð ä¿íòýé ÷èãë¿¿ëýõ ÷àäâàðûã ñàéòàð ýçýìøñýí áàéâàë çîõèíî.

Õàðèí áàéãóóëëàãûí õóâüä áîë õàìò îëîíä ¿¿ðýã äààëãàâàð ºã÷, áàéãàà õ¿÷ íººö áîëîëöîîã õóâààðèëàí ¿ç¿¿ëýõ õýðýãòýé þì. Õàìò îëíû á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò, õýì õýìæýý íü õàìò îëíû îðîëöîîã ÷èãë¿¿ëýõ ¿¿ ñààòóóëàõ óó ãýäãèéã áàñ òîäîðõîéëäîã. Òýäíèé õàðèëöàí èòãýëöýë íü ººð õîîðîíäîî õàìòðàí àæèëëàõ áèå áèåíýý èäýâõèæ¿¿ëýõýä ÷óõàë íºëººòýé. Èéìýýñ ÷ õàìò îëíû àâúÿàñ ÷àäâàð óëàì áîëîâñðîíãóé áîëæ öààøèä îëîí õ¿ì¿¿ñ õàìò îëîí, íèéãìýýð äýìæèãääýã þì.

Áóñàä îðíû òóðøëàãààñ:

Øèíý Çåëàíäûí ªìíºä õîò Äàíèäèí õîòîîñ 80 êì îðøèõ Ëîýðýíñ òîñãîí 2000 õ¿í àìòàé, èõýíõè íü ôåðìåðèéí àæ àõóé ýðõýëäýã.

Îäîîãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýã Òîñãîíû ýð¿¿ë ìýíäèéí òºâ áóþó äàõèí òîìèëîãäñîí “õóó÷èí ýìíýëýã”ò ¿ç¿¿ëäýã. Ýíý áàéðàíä åðºíõèé ýì÷, 3 ñóâèëàã÷ àæèëëàí ø¿äíèé ýì÷, ñýòãýë ç¿é÷, õîîë õ¿íñ, óíàà òýýâðèéí àñóóäëûã ãàäíààñ èðæ àæèëëàãñàä õàðèóöäàã áàéâ.

1992 îíä òîñãîíû ñàíàà÷ëàãà á¿õèé 7 îðîëöîã÷èä ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëëàãñàäòàé õàìòðàí ”Òîñãîíû ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ á¿ëýã ” áàéãóóëæ îäîîãèéí íºõöºëä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, ñàéæðóóëàõ áîëîìæèéí òàëààð ìýäëýã òóðøëàãàà õóâààëöàæ ýõýëñíýýð 8 æèëèéí õóãàöààíä õ¿ì¿¿ñ íü ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàëäàà èäýâõèòýé îðîëöäîã, òóðøëàãàà õàðèëöàí õóâààëöäàã õàðüöàíãóé ºíäºð õºãæèëòýé çàñàã çàõèðãààíû íýãæ áîëæ ÷àäæýý.

1999 îíä Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ á¿ëýã íü ºðõ¿¿äèéí äóíä ¿éë÷èëãýýíèé òàëààð ñýòãýë õàíàìæèéí ñóäàëãàà ÿâóóëæ, íýìýëò ÿìàð ¿éë÷èëãýý ÿâóóëæ áîëîõ òàëààð ìýäýýëýë öóãëóóëæýý. Ýð¿¿ë ìýíäèéí òºâä çàéëøã¿é õýðýãòýé áóþó îðøèí ñóóã÷äûí õ¿ñýëòýýð ø¿äíèé ýì÷èéí ¿éë÷èëãýýã íýýí àæèëëóóëàâ.

¯¿íýýñ õîéø èéì ñóäàëãààã 3 æèë òóòàì ÿâóóëäàã áîëæýý. Òîñãîíû õàìò îëîí õóó÷èí ýìíýëãèéí áàðèëãûã øèíý÷ëýõýä 30 000$-ûã 2 äàõèí ºñãºõ òàëààð ñàíàà÷ëàãà ãàðãàâ.

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ á¿ëãèéí ÷óõàë õýñýã íü òºâä ¿éë÷èëäýã ä¿¿ðãèéí òºëººëºã÷èä îðäîã ÿâäàë þì. Ýíý õ¿ì¿¿ñ íü õóó÷èí ýìíýëãèéí ñàíõ¿¿æèëòèéã äýìæèæ, çàðèì íýã òîíîã òºõººðºìæèéã íèéë¿¿ëñýí áàéíà.

Ìºí îëîí íèéòòýé õîëáîîòîé ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã ÷ ñàíõ¿¿æ¿¿ëäýã.Òîñãîíû 240 àéë ºðõººñ (2000 îðøèí ñóóã÷) ñàéí äóðààð ýìíýëýãòýý

òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí áàéâ. Ëîýðýíñèéíõýí ýíý òºâèéí ¿éë àæèëëëàãààã øèíý÷ëýõýä 31 á¿ëãýýñ òóñëàëöàà äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí áàéíà. Ìºí òºâèéí


51

ñàíõ¿¿æèëòûí èõýíõèéã çàñãèéí ãàçðààñ, ºâ÷òíèé òºëáºðººñ, áóñàä áàéäëààð ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí áàéíà. Çàõèðëûí çºâëºë, Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ á¿ëýã íü á¿ãä ñàéí äóðûíõàí.

1990 îíä ãîë ¿íäñýí ººð÷ëºëò¿¿äèéã õèéñýí íü äîòîîäûí çàõ çýýëèéí õºãæèëä íºëººëæ óëñûí ÷àíàðòàé áàéãóóëëàãóóä íü îëîí íèéòèéí áîëîí õóâèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã áàéãóóëëàãóóäòàé ãýðýý õèéí àæèëëàæ ýõëýâ. Ýíý çàãâàðààð îëîí íèéòèéí îðîëöîîã¿é ¿éë÷èëãýýã îðîëöîîòîé ¿éë÷èëãýý áîëãîí ººð÷ëºâ.

Îëîí íèéòèéí èòãýë íü îðîí íóòãèéí ýìíýëýã, ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýã ýçýìøèí öààøèä îðøèí òîãòíîõ áàòàëãààã õàíãàñàí áàéíà. Àíõíû ñàíàà÷èëãà 1992 îíä ¿¿ñýæ öààøèä õºäººä ¿éë÷èëäýã õîòûí òîì ýìíýëã¿¿ä ÷ õºäººãººñ àâàõ ñàíõ¿¿æèëòèéí õýðýãöýý ºñºæ, îëîí íèéòèéí èòãýë ÷ óëàì íýìýãäñýí áàéíà.

ÎÐÎËÖÎÎÃ ¯ÍÝËÝÕ

¯íýëãýý ãýäýã íü îëîí íèéòèéã äàé÷èëñíààð òàâüñàí çîðèëãî, çîðèëòäîî õ¿ðñýí ýñýõ, áîäëîãî, øèéäâýðò ººð÷ëºëò ãàðñàí ýñýõèéã òîãòîîõ, ¿íýëýõ õýðýãñýë þì. Îëîí íèéòèéí îðîëöîî, ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ð íºëººíèé õàðèëöàí õàìààðàë ÷óõàë ÷ ò¿¿íèéã òîîöîõ ÿâäàë áýðõøýýëòýé.

Îëîí íèéòèéí ¿éë àæèëëàãààíû òîîí ¿ç¿¿ëýëò íü õàìòûí îðîëöîîíû õýìæýýíèé ¿ç¿¿ëýëò áîëæ ÷àäàõã¿é òºäèéã¿é ººð÷ëºëòºä õ¿ðýõ ÷àäâàð ÷ áèø þì. Òèéìýýñ îëîí íèéòèéí îðîëöîîã îéëãîæ õýìæèõèéí òóëä ¿éë àæèëëàãààíû ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã áèé áîëãîõ íü ÷óõàë.

Åð íü îëîí íèéòèéí ¿éë àæèëëëàãààã òýìäýãëýõ ñóäàëãàà õÿçãààðëàãäìàë áàéñààð èðñýí áºãººä àíõ óäàà îðîëöîîã ¿íýëýõ îðîëäëîãî áîëîõ ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýã õ¿ðãýõ Òàâò õýìæèãäõ¿¿íèé çàãâàð /ñõèç 2/ ãàðñàí þì.

Ðèôêèí, ò¿¿íèé õàìòðàí àæèëëàãñàä 100 ãàðóé òîõèîëäëîîñ ¿íäýñëýí îðîëöîîíä íºëººëºõ 5 õýìæèãäýõ¿¿í áîëîõ ¿íýëãýýíèé õýðýãöýý, ìàíëàéëàë, äàé÷ëàõ íººö áîëîëöîî, óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûã òîäðóóëæ 5 áàëëûí ¿íýëãýýãýýð ä¿ãíýæýý. ªºðººð õýëáýë õàìò îëîí õ¿÷èðõýã áàéõ õèð õýìæýý íü ýäãýýð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð òîäîðõîéëîãäîíî ãýñýí ¿ã þì.


52

¯íýëãýýíèé õýðýãöýý

Ìàíëàéëàë

Óäèðäëàãà

Äàé÷ëàõ íººö áîëîëöîî

Á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò

Òàâò õýìæèãäýõ¿¿íèé çàãâàð (1988)

ñõèç 2


53

Ëîý

ðýí

ñ òî

ñãîí

û ¿

éë à

æèëëàã

ààã

¿íýë

ñýí á

àéäàë

¯ç¿

¿ëýë

ò1

=Ö

ºº

í Î

ÍÎ

Î2

=Õ

ÿçãà

àð

ëà

ãäì

àë

ÎÍ

ÎÎ

3=

Äóí

äà

æ

ÎÍ

ÎÎ

4=

Í

ýýë

òòýé

ÎÍ

ÎÎ

5=

Íè

éòè

éã

õàì

àð

ñàí

ÎÍ

ÎÎ

Èä

ýâõè

æ¿¿

ëýõ

íº

ºö

áî

ëî

ëö

îî

Áà

éãó

óëë

àãà

íü

ìº

íãº

º ÿ

àæ

õó

âèà

ðë

àæ

áà

éãà

àã

õÿíà

æ ÷

àä

äà

ãã¿é

.

ªâ÷

òºíè

é

òºë

áº

ð

çýð

ýã á

àãà

ìº

íãè

éã

áà

éãó

óëë

àãà

íü

ºº

ðº

º

ºñã

ºä

ºã

áî

ëî

â÷

õóâè

àð

ëà

õ òî

ãòî

îë

ø

èé

äâý

ð á

àé

äà

ãã¿é

.

Íè

éòý

ýñ ò

îãò

ìî

ë

ñàíõ¿

¿æè

ëòò

ýé ÷

íè

éòè

éí í

ºë

ºº

ëº

ë,

õÿíà

ëò

áà

éõã

¿é.

Îë

îí í

èé

òýýñ

ãî

ëë

îí

ñàíõ¿

¿æä

ýã,

îë

îí

íè

éòè

éí ò

ºë

ºº

ëº

ë

íü

õÿçã

àà

ðë

àãä

ìà

ë

õÿíà

ëò

òàâü

äà

ã.

Îë

îí í

èé

ò è

õ õý

ìæ

ýýíè

é

ñàíõ¿

¿æè

ëòè

éã

ºñã

ºæ

, ä

ýìæ

èõ

á¿ë

ýã

íü

õóâè

àð

ëà

ëòû

ã õà

ìòð

àí õ

èé

äýã

.

¯íýë

ãýýí

èé

õý

ðýã

öýý

Ýð

¿¿ë

ìýí

äè

éí

áà

éãó

óëë

àãà

íü

çºâõ

ºí ì

ýðãý

æë

èé

í

õ¿íýý

ð ó

äè

ðä

óóë

íà

. Ý

ð¿¿

ë ì

ýíä

èé

í

áî

ëî

í ì

ýðãý

æë

èé

í

õ¿ì

¿¿ñè

éí ¿

çýë

á

îä

îë

äà

âàì

ãàé

ëíà

.

Ýð

¿¿ë

ìýí

äè

éí

àæ

èë

ëà

ãñà

ä

á¿õ

¿é

ë÷è

ëãý

ýã

òîä

îð

õîé

ëæ

, î

ëî

í

íè

éòè

éí ¿

çýë

áî

äî

ë

áà

ãà á

àé

ð ñ

óóð

èé

ã ýç

ýëíý.

Îë

îí í

èé

òèé

í

òºë

ºº

ëº

ë è

äýâ

õèòý

é

îð

îë

öî

æ,

íè

éãì

èé

í

ýð¿¿

ë ì

ýíä

èé

í

¿éë

÷èë

ãýýí

èé

õý

ðýã

öýý

ã ¿í

ýëíý.

Íè

éãì

èé

í ý

ð¿¿

ë

ìýí

äè

éí á

àé

ãóóë

ëà

ãà

íü

ýð¿¿

ë ì

ýíä

èé

í

¿éë

÷èë

ãýýí

èé

íè

éãì

èé

í õ

ýðýã

öýý

, ì

ýäýý

ëë

èé

ã ¿í

ýëíý.

Íè

éãì

èé

í

ãèø

¿¿í á

¿ð ý

ð¿¿

ë

ìýí

äè

éí õ

ýðýã

öýý

ã òî

äî

ðõî

éë

îõ,

ø

èé

äâý

ð ã

àð

ãàõ,

çº

âëº

ëä

ºõ,

øè

éä

âýð

ãà

ðãà

õàä

íº

ëº

ºë

íº

.

Óä

èð

äë

àãà

Ãàä

íû

á

àé

ãóóë

ëà

ãóóä

, ýì

íýë

ãèé

í

ìýð

ãýæ

èë

òí¿¿

ä

¿éë

÷èë

ãýý

ÿàæ

ÿâ

óóë

àõ,

õº

ðº

íãè

éã

ÿàæ

õóâ

èà

ðë

àõ

òàë

àà

ð ø

èé

äíý.

Îë

îí í

èé

òèé

í á

îë

îí

ãàä

íû

áà

éãó

óëë

àãó

óä

õîî

ðî

íä

ûí õ

àì

òûí

àæ

èë

ëà

ãàà

íü

¿éë

÷èë

ãýý

ÿàæ

ÿâ

óóë

àõ,

õº

ðº

íãè

éã

ÿàæ

õóâ

èà

ðë

àõ

òàë

àà

ð

øè

éä

íý.

Ýð

¿¿ë

ìýí

äè

éí

àæ

èë

òíóó

äû

í

õàð

èóö

ëà

ãàà

ð

äà

ìæ

óóë

àí î

ëî

í

íè

éòè

éí á

àé

ãóóë

ëà

ãà

íü

¿éë

÷èë

ãýýã

çî

õèö

óóë

íà

.

Á¿ò

ýö,

çîõè

îí

á

àé

ãóóë

àë

òÝ

ìí

ýë

ãè

éí

ìý

ðã

ýæ

èë

òí

¿¿

äý

ýð

óäèðäóó

ëñà

í

ãàäíààñ

õàðàõà

ä

õºø

¿¿í,

ÿâö

ã¿é

á¿ò

ýö.

Íèéò

èéã

õàì

àð÷

÷àäààã¿

é

á¿ò

ýö

íü

ººð÷ë

ºë

ò

õèéõ

÷àäâà

ðã¿

é á

àéíà.

Îë

îí

í

èé

òè

éí

á

àé

ãóóë

ëàãà

í

ü

îë

îí

í

èé

òò

ýé

õàì

ò

ºº

ð÷

ëº

ëò

ø

èí

ý÷

ëý

ëò

èé

ã º

ðí

¿¿ë

íý.

Ó

óë

çàë

ò

öóãë

ààí

û

çîð

èë

ãîä

óÿ

í

õàò

àí

õàí

äàæ

, î

ëî

í

íè

éò

èé

í

óä

èð

äàã÷

í

àð

í

ü

ýð¿¿ë

ì

ýíä

èé

í

àæ

èë

àãñ

äàä

ò

ààò

àé

õàð

üö

ààò

àé

á

àé

æ

ºº

ð÷

ëº

ëò

õè

éõ

÷àä

âàð

òàé

áàé

íà.

Ìàí

ëàé

ëàë

Í

ýã

òàë

ûí,

(Îë

îí

íèéò

èéí á

àéãó

óëë

àãà

íü

1

äàðãà

àð

ýñâý

ë

ýìíýë

ãèéí

àæ

èë

òí

àà

ð

óäèðäóó

ëàõ)

, îë

îí

íèéò

èéí

ñîíèðõë

îîñ

ãàäóó

ð,

àðä÷è

ëàë

ã¿é

óäèðäë

àãà

Îë

îí

íèéò

èéí

áàéãó

óëë

àãà

íü

íèéò

èéã

òºë

ººë

æ,

ýð¿¿

ë

ìýí

äèéí

àæ

èë

àãñ

àä

ýäãý

ýð

áà

éã

óó

ëë

àã

àà

ñ õ

àì

àà

ðà

ëã

¿é

àæ

èë

ëàíà.

Îë

îí

íèéò

èéí

áàéãó

óëë

àãà

íü,

ýð

¿¿ë

ì

ýíäèéí

àæ

èë

ëà

ãñ

àä

òà

é

õàì

òðàí

àæ

èë

ëàõ

áîë

îâ÷

, íèéò

ýýñ

ºðãº

í

äýì

æë

ýã à

â÷ ÷

àäàõã

¿é.

Îë

îí

í

èé

òè

éí

á

àé

ãóóë

ëàãà

í

ü

èä

ýâõè

òýé

àæ

èë

ëàõ

áî

ëî

â÷

í

èé

ãìè

éí

ýì

çýã

á¿ë

ãèé

ã ò

ºë

ºº

ëæ

á

óé

ãàà

óõ

àì

ñà

ðë

àà

ã¿

é

áà

éí

à.

Ìà

íë

àé

ëà

ã÷

äû

ã ø

èë

æ

ñî

íãî

õ

õà

íä

ëà

ãà

ä

óò

àãä

àë

òàé

.

Îë

îí

í

èé

òè

éí

á

àé

ãóóë

ëàãà

í

ü

íè

éò

èé

í

ñî

íè

ðõë

ûã

á¿ð

ýí

òº

ëº

ºë

æ

èð

ýýä

¿é

í

ýð¿¿ë

ì

ýíä

èé

íõ

íü

àñó

óäàë

ä

èä

ýâõè

æ¿¿ë

æ ÷

àä

íà.


54

ÕÓÂÜ Õ¯ÍÈÉ ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÝÝ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ×ÀÄÂÀÐÛÃ ÕªÃÆ¯¯ËÝÕ

Àãóóëãà Õ¿íèé àìüäðàëûí ìº÷ëºã Ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ ÷àäâàð áà Ìàñëîâûí õýðýãöýýíèé îíîë ÝÌÁ îëãîõ àðãà çàìóóä Ýð¿¿ë áà ýðñäýëòýé çàí ¿éë Çàí ¿éëèéí ººð÷ëºëòèéí ¿å øàòóóä áà îíîëûí çàãâàðóóä Çàí ¿éëèéí ººð÷ëºëòºä òîõèðîõ íèéãìèéí ìàðêåòèíãèéí àëõìóóä

Õ¯ÍÈÉ ÀÌÜÄÐÀËÛÍ Ìª×ËªÃ¯¯ÄÕ¿íèé àìüäðàëûí ìº÷ëºã òóñ á¿ðèéí îíöëîãèéã ÿëãàí õàðóóëñàí îëîí

àíãèëàë áàéäàã. Òýäãýýðèéí äîòðîîñ õóâü õ¿íèé ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõýä òóëãóóð ¿íäýñ áîëîõ àíãèëàë áîë Åðèêñîíû àíãèëàë þì. Òýðýýð áèå õ¿íèé ñýòãýö-íèéãìèéí õºãæèëä òóëãóóðëàí õ¿íèé àìüäðàëûí ìº÷ëºãèéã õºõ¿¿ë ¿å, áàãà íàñ, ñóðãóóëèéí ºìíºõ íàñ, áàãà ñóðãóóëèéí íàñ, ºñâºð ¿å, çàëóó íàñ, èäýð íàñ, àõìàä ¿å ãýæ 8 àíãèëñàí áàéäàã. Õ¿íèé àìüäðàëûí ìº÷ëºã¿¿äèéí òóõàé Åðèêñîíû àíãèëàë

Íàñ Ñóóðü øèíæ ¯íäñýí ÷àäâàð Ñýòãýöèéí õºãæëèéí ä¿ãíýëò

0- 1,5 íàñ

Àìààð ìýäðýõ Õîîëëîõ Àñðàí õàìãààëàã÷ äîòíû õ¿íýý õàéðëàõ áà áóñäààñ áèø¿¿ðõýíý. Ýíý ¿åä çºâ õîîëëîõ íü ÷óõàë

1,5-3 íàñ

Øóëóóí ãýäýñíèé òºãñãºë õ¿ðòýë áóë÷èíãààð ìýäðýõ

Áèå çàñàõ Õýëä îðíî, õºëä îðíî. Áèå çàñàõàà õÿíàíà. Áóñäààñ è÷íý. Ýöýã ýõýýð íü äàìæóóëæ ýð¿¿ë àõóéí ñóóðü äàäàë îëãîíî

3-6 íàñ

¯å ìº÷íèé õ º ä º ë ã º º í õºãæèõ

Õóâöàñëàõ, îðîî çàñàõ ãýõ ìýò ººðòºº ¿é÷ëýõ

Õ¿¿õýä èë¿¿ õºäºëãººíòýé, ñàíàà÷ëàãàòàé, ñîíèó÷ áîëæ èðíý. Çîõèîìæëîõ äóðòàé, ¿éëäëèéã ººðºº õèéõ, äàãàí äóóðèàõ õ¿ñýëòýé áàéäàã. Ýíý ¿åä àõóéí ìýäëýã îëãîíî.

6-12 íàñ

Îþóí ñàíàà õºãæèõ

Ñóðãóóëüä ñóðàõ Îþóí ñàíààíû õºãæëèéí ýíý ¿åýñ ýð¿¿ë ìýíäèéí àëáàí áîëîâñðîë îëãîäîã.

12-18 íàñ

È÷èõ, ñàíàà çîâîõ

¯å òýíãèéíõíèé õàðèë-öààíä îðîõ, ñóðàëöàõ

Áèå äààí øèéäâýð ãàðãàæ ýõëýäýã. ¯å òýíãèéíõíýýð íü äàìæóóëàí ýð¿¿ë çàí ¿éë ýçýìø¿¿ëýõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé

19-40 íàñ

Áèå äààõ, õàéðëàõ

Àæèë, ìýðãýæèë, àìüäðàëûí ãàð-ààãàà ýõëýõ, ¿ðãýæë¿¿ëýõ

Ìýäðýë, ñýòãýö, îþóí ñàíàà, õºäºëãººíèé ¿éë àæèëëàãàà á¿ðýí òºãñ õºãæñºí áàéäàã. Íàñàíä õ¿ðñýí õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë îëãîõ ñóðãàëò ÿëãààòàé

40-65 íàñ

Ýöýã ýõèéí ¿¿ðýã õ¿ëýýõ

Àæèë, àìüäðàë òýãøðýõ ¿å

Àõèìàã íàñàíä îþóí ñàíàà òýãøèðäýã. Õàðèí íýãýíò òîãòñîí áóðóó çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ õýö¿¿.

65< Õàðèõ ìº÷ Õîé÷ ¿åýðýý áàõàðõàõ


55

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÝÝ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ×ÀÄÂÀÐ ÁÀ ÌÀÑËÎÂÛÍ ÕÝÐÝÃÖÝÝÍÈÉ ÎÍÎË

Õ¿íèé àìüäðàëûí ìº÷ëºãèéí ýõíèé ¿å øàòàíä áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ ÷àäâàð õºãæººã¿é áàéäàã. Ñýòãýöèéí õºãæëèéí ¿å øàòíû äàãóó íàñ àõèõ òóòàì áèå õ¿íèé ººðèéãºº õàìãààëàõ ÷àäâàð õºãæäºã. Óã ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä òóõàéí õ¿íèé áîëîí íèéãýì, õàìò îëíû ýðýëò õýðýãöýýã ¿íýëýõ øààðäëàãà ãàðäàã. Ìàñëîâ õ¿ì¿¿ñèéí ýðýëò õýðýãöýýíèé ýðýìáèéã ñóäëààä èõýíõè õ¿ì¿¿ñò èäýõ õîîë, ºìñºõ õóâöàñ, îðîí áàéð ãýõ ìýò ôèçèîëîãèéí ýðýëò õýðýãöýý øààðäëàãàòàé áàéäàã áîë ýðýëò õýðýãöýýíèé õºãæëèéí äýýä øàòàíä áóþó õ¿íèé àìüäðàëûí ìº÷ëºãèéí õîæóó íàñàíä ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðýëò õýðýãöýý áèé áîëäîã áîëîõûã áàòëàæýý. . Ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðýëò õýðýãöýýã ÿëàíãóÿà îðëîãî áàãàòàé, ÿäóó, ýìçýã á¿ëãèéí õ¿ì¿¿ñ òýð áîëãîí ¿íýëýõ ÷àäâàðã¿é áàéäàã ó÷ðààñ õóâü õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäàä áàãà íàñíààñ íü ýõëýí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë îëãîõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Ìàñëîâûí ýðýëò õýðýãöýýíèé ýðýìáý.

ªºðèéãºº òàíüæ ìýäýõ õýðýãöýý

ñýòãýë õàíãàëóóí áàéæ, ººðèéíõºº íººö

÷àäâàðûã ìýäðýõ

Èòãýë íàéäâàðûí õýðýãöýý ýðõýì õýðýãöýý,-çîðèëãîäîî

õ¿ðýí, ÷àäâàðëàã áàéõ, áóñäûí äýìæëýã àâàõ, áóñäààð õ¿ëýýí

çºâøººð¿¿ëýõ

Ôèçèîëîãèéí íààä çàõûí õýðýãöýýèäýõ, óóõ, ºìñºõ, îðîí áàéðòàé áàéõ çýðýã áóñàä òºðëèéí õýðýãöýý

Àþóëã¿é áàéäëûí õýðýãöýýÀéõ àþóëã¿é áàéõ, àþóë çàíàëààñ àíãèä áàéõ

Áóñàäòàé íèéëýìæòýé áàéõ, õàéð õàëàìæèéí õýðýãöýý

áóñàäòàé îéð äîòíî áàéõ, ãýð á¿ë õàìò îëîíäîî õàéðëàãäàõ, òýäíèé äýìæëýã àâàõ


56

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÍ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÎËÃÎÕ ÀÐÃÀ ÇÀÌÓÓÄÝð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë îëãîõ ñóðãàëòûã äîòîð íü àëáàí áà àëáàí

áóñ ñóðãàëò ãýæ 2 àíãèëäàã. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àëáàí ñóðãàëòàä åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü, òóñãàé äóíä, èõ äýýä ñóðãóóëèóäàä çààäàã ýð¿¿ë ìýíäèéí õè÷ýýë îðäîã. Àëáàí áóñ ñóðãàëòàä òàíõèìèéí, çàéíû, àæëûí áàéðíû ãýõ ìýò ñàëáàðûí ìýðãýæèëòí¿¿ä áîëîí îëîí óëñûí øèíæýý÷äèéí ÿâóóëäàã ÷àäàâõè õºãæ¿¿ëýõ áóñàä á¿õ ñóðãàëòóóä îðíî.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë ãýäýã íü èäýâõèòýé óðò íàñëàõ, õºäºëìºðèéí ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ, íºõºí ñýðãýýõýä ÷èãëýãäñýí ìýäýýëýë, ñóðãàëò (àëáàí áà àëáàí áóñ), ñóðòàë÷èëãààíû öîãö þì. Ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë ýçýìøñýíýýð õóâü õ¿í, õàìò îëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäëûíõàà òàëààð ººðòºº àøèãòàéãààð óõààëàã çºâ ñîíãîëò õèéõ áîëîëöîîòîé, ãàðãàñàí øèéäâýðýý àìüäðàë äýýð õýðýãëýõ ÷àäâàðòàé áîëäîã.

Ñóðãàëòûí õ¿ðýõ ¿ð ä¿í íü ñóðàëöàã÷èéí ìýäëýã, ÷àäâàð, õàíäëàãàä ÷àíàðûí ººð÷ëºëò ãàðàõ ÿâäàë þì.

ÑÓÐÃÀËÒ×àíàðûí ººð÷ëºëò

Ñóðãàëò ÿâóóëàõ àðãà çàìóóä íü ñóðãàëòàä îðîëöîã÷äûí õýðýãöýýí äýýð ¿íäýñëýí áè÷èë ëåêö, àñóóäàë äýâø¿¿ëýõ æèæèã á¿ëãèéí ÿðèëöëàãà, ä¿ðñ áè÷ëýã ¿ç¿¿ëýõ, òîãëîîì òîãëóóëàõ, òåëå õè÷ýýë, ñåìèíàð, èíòåðíýòèéí ñ¿ëæýýãýýð ÿâàõ ý÷íýý ñóðãàëò, îðîëöîîíû àðãà ãýõ ìýò ÿíç á¿ð áàéíà.

Àëáàí áóñ ñóðãàëòàä ãîë òºëºâ íàñàíä õ¿ðýã÷èä îðîëöäîã. Òýä ñóðãóóëü, êîëëåæ, èõ äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàã÷ õ¿¿õä¿¿äòýé àäèëã¿é ó÷ðààñ íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí ñóðãàëò íü ºâºðìºö îíöëîãòîé. Íàñàíä õ¿ðñýí

Òàíèí ìýäýõ¿éä ìýäëýã

Çàí ¿éëä ÷àäâàð

Ñýòãýõ¿éä õàíäëàãà

Áàðèìò Ìýäýýëýë Áîäèò æèøýý Ñòàòèñèê òîî îíîë

Ñýòãýë õºäëºë Ìýäðýìæ Èòãýë ¿íýìøèë ¿íýò ç¿éë ¿çýë áîäîë

Õàðèëöàà Øèéäâýð ãàðãàõ Àñóóäàë øèéäýõ

Õè÷ýýë äýýð ¿çýæ áóé ç¿éëèéí òóõàé îíîë, ïðàêòèê, ¿çýë áàðèìòëàë

Àìüäðàëä õýðýãëýæ áóé ìýäëýã-àðãà õýðýãñýë, àðãà áàðèë, äàäàë

Àëèâàà ç¿éëèéã ã¿éöýòãýõ òîãòîæ òºëºâøñýí õýâøèë, àìüäðàõ õýâøñýí çàíøèë

Ñýòãýõ¿éä õàíäëàãà

Õè÷ýýë äýýð ¿çýæ áóé ç¿éëèéí òóõàé îíîë, ïðàêòèê, ¿çýë áàðèìòëàë

Àìüäðàëä õýðýãëýæ áóé ìýäëýã-àðãà õýðýãñýë, àðãà áàðèë, äàäàë

Àëèâàà ç¿éëèéã ã¿éöýòãýõ òîãòîæ òºëºâøñýí õýâøèë, àìüäðàõ õýâøñýí çàíøèë

ÁàðèìòÌýäýýëýëÁîäèò æèøýýÑòàòèñèê òîîîíîë

ÕàðèëöààØèéäâýð ãàðãàõÀñóóäàë øèéäýõ

Ñýòãýë õºäëºëÌýäðýìæÈòãýë ¿íýìøèë¿íýò ç¿éë¿çýë áîäîë


57

ñóðàëöàã÷èä õýðýãöýýòýé ìýäýýëëýý ÷ºëººòýé ñîíãîäîã. Çàðèìäàà ñóðãàëòûã ¿ã¿éñãýõ ÿâäàë ÷ ãàðäàã. Æèøýý íü: Îþóòíóóäàä àìüñãàëûí ýðõòíèé ôèçèîëîãèéã çààõàä òýä øàëãàëò ºãºõèéí òóëä ìýäëýã îëæ àâäàã.

Õàðèí íàñàíä õ¿ðýãñäèéí õóâüä àâ÷ ¿çâýë áèå ìàõ áîäèä ¿ç¿¿ëýõ òàìõèíû õîð õºíººëèéí òàëààð ñóðàëöàõ íü òýäíèé õ¿ñýë ñîíèðõëîîñ ë õàìààðíà. ªºðººð õýëáýë òýä õ¿ñ÷ áàéâàë ñóðíà. Íàñàíä õ¿ðñýí õ¿ì¿¿ñ ººðèéí ãýñýí èòãýë ¿íýìøèëòýé áàéäàã ó÷ðààñ ñóðãàëò ÿâóóëàõ áàãøààñ çàí ¿éëèéí òóõàé îíîëûí ìýäëýã, çààõ àðãûí óð ÷àäâàð çàéëøã¿é øààðäàãääàã. Íàñàíä õ¿ðñýí õ¿ì¿¿ñèéã ñóðãàõàä àíõààðàõ 10 çàð÷èì áàéäàã. ¯¿íä;

1. Íàñàíä õ¿ðýã÷èä óãààñàà îëîí ç¿éëèéã ìýääýã2. Çàí ¿éëèéã áàãà áàãààð, ààæèì ººð÷èëíº3. Àëèâàà äàäàë ýçýìø¿¿ëýõýä áàòàòãàõ äàñãàë õýðýãòýé4. Ñàíàà, ìýäðýìæ, ¿éëäýë á¿õýí ñóðàõàä íýìýð áîëíî5. Ñóðãàëòûí ÿâöàä òîäîðõîé ¿¿ðýã õ¿ëýýõèéã îéëãóóëàõ íü ÷óõàë6. Öººí òîîíû õ¿íòýé áàãààð àæèëëàõ ìàø ñàéí 7. Îðîëöîã÷äûã äýìæèæ, óðàìøóóëàõ õýðýãòýé8. ×èí ñýòãýëèéí õàðèëöàí ÿðèà äýëãýõ íü ÷óõàë9. Òîîöîî, ñóäàëãààòàé àæèëëàõ õýðýãòýé10. Ñóðãàëòûí çîðèëãî, ÷èãëýëèéã ìàðòàæ áîëîõã¿é.

ÝÐ¯¯Ë ÁÀ ÝÐÑÄÝËÒÝÉ ÇÀÍ ¯ÉË

Çàí ¿éë ãýäýã íü õ¿íèé ààø, àâèð, ñàõèëãà áàò, áàéãàà áàéäàë áºãººä õ¿íèé ÿìàðâàà íýãýí íºõöºëä áàéíãà õèéæ õýâøñýí ¿éëäýë þì. Ýíý íü õ¿íèé èòãýë ¿íýìøèë, ìýäëýã, ÷àäâàðòàé óÿëäààòàé, àìüäðàëûí ÿâöàä ¿¿ñäýã äàäàë þì. Çàí ¿éë íü õ¿íèé óõàìñàð áîëîí õ¿ñëýýñ òºäèéëºí õàìààðàõã¿é. Õ¿ì¿¿ñ ÿìàð íýã ç¿éëèéã õèéõ áà õèéõýýñ òàòãàëçäàã. Ýðñäýë á¿õèé çàí ¿éëèéã õèéõäýý õýñýã çóóð àìðàõ, òààøààë àâàõ, õºãæèëòýé áàéõ ãýõ ìýò ò¿ð õóãàöààíû õóóðàì÷ ¿éë÷èëãýýíä íü òàòàãääàã. Ýð¿¿ë çàí ¿éëèéí àøèã òóñ òîäîðõîéã¿é ÷ ýð¿¿ë ìýíäýä ÿìàð íýãýí ñºðºã íºëººã¿é áàéäàã áîë ýðñäýëòýé çàí ¿éë íü ýñðýãýýð ýð¿¿ë ìýíäýä õîðòîé ¿ð äàãàâàðûã ¿ç¿¿ëäýã. Ãýõäýý õîð óðøèã íü óäààí õóãàöààíû äàðàà èëýðäýã ó÷ðààñ õ¿ì¿¿ñ ýðñäýëòýé çàí ¿éëýýñýý òàòàãàëçàõ øèéäâýðèéã òýð á¿ð ãàðãàäàãã¿é

Ýð¿¿ë çàí ¿éëä òîãòìîë öàãò çºâ õîîëëîõ, õºäºëãººíèé èäýâõèòýé áàéõ, ººðò òîõèðñîí äàñãàë õèéõ, îð÷èíäîî õîã òàðèõã¿é áàéõ, õ¿¿õäýý äàðõëààæóóëàëòàä õàìðóóëàõ çýðýã ¿éëäë¿¿ä îðíî.

Ýð¿¿ë áóñ çàí ¿éëä àðõè óóõ, òàìõè òàòàõ, õàìãààëàëòã¿é òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàëä îðîõ, ýì÷èéí çºâøººðºëã¿é äóðààð ýì óóõ, ÷èõýð, êîôåíä äóðëàõ, òîãëîîìîíä äîíòîõ ãýõ ìýò çàí ¿éë¿¿ä îðíî. Ýð¿¿ë áóñ çàí ¿éëèéí óëìààñ õ¿ì¿¿ñ ýöýñò íü ÿìàð íýãýí ºâ÷èí ýìãýãò ºðòäºã áàéíà.


58

ÇÀÍ ¯ÉËÈÉÍ ªªÐ×ËªËÒÈÉÍ ¯Å ØÀÒÓÓÄ ÁÀ ÎÍÎËÛÍ ÇÀÃÂÀÐÓÓÄ

Çàí ¿éëèéí ººð÷ëºëòèéí çàãâàðûã áèé áîëãîõîä, Ïðî÷àñêà áîëîí Äèêëèåìýíòý /1984,1986 îí/ íàðûí á¿òýýë íü áàéíãà ¿ðãýëæèëæ áàéäàã ººð÷ëºëòèéí õýëõýýí äóíä áèäíèé õèéäýã àëèâàà ººð÷ëºëò ýöñèéíõ áèø ãýäãèéã õàðóóëñíààðàà ÷óõàë þì. Ýíý îíîëîîð áîë çàí ¿éëèéí ººð÷ëºëò íü äàðààõ 7 ¿å øàòûã äàìæèæ ÿâàãääàã áàéíà. ¯¿íä:

Ñîíñîõ Ìýäýýëýëòýé áîëîõ Èòãýë ¿íýìøèëòýé áîëîõ Øèéäýõ Õýðýãëýõ, õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýõ ¯ð øèìèéã íü õ¿ðòýí, óëàì á¿ð èòãýõ ¯ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëýõ

Çàí ¿éëèéã öààøèä òîãòìîë õýâø¿¿ëýõ ãýäýã íü óã õ¿í çàí ¿éëèéí ººð÷ëºëòèéí òîäîðõîé ¿å øàòóóäààð äàõèí íýã áà ò¿¿íýýñ èë¿¿ óäàà ÿâàõ øààðäëàãàòàé áîëíî ãýñýí ¿ã. ªºð÷ëºëò õèéõ òàëààð øèéäâýð ãàðãàõäàà ýõíèé ¿åèéí îðîëäëîãîòîé èæèë áàéõ àëáàã¿é. ¯éë àæèëëàãààíû ¿å øàòàíä äàõèí õ¿ðñýí ÷ ò¿¿íèé ºìíºõ ¿å øàò ðóó ýðãýí îðîõ ÷ òîõèîëäîë áàéäàã. Ýíý õàðüöàíãóé óäààí õºäºëãººíèéã ä¿ðñëýõèéí òóëä ñïèðàëûã çóðæ áîëíî. Øèíý çàí ¿éëèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýõäýý ìºí ë ººðèéí ãýñýí ñïèðàëèàð óðàãøàà òýì¿¿ëýí ÿâäàã. Õ¿ì¿¿ñ ãàäíû ÿìàðâàà íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñýä çîõèõ áàéäëààð õàðèóëàõ áîëîâ÷ óäààí õóãàöààíû çàí ¿éëèéí ººð÷ëºëò áèé áîëîõîä õóãàöàà øààðäàãääàã.

Õóãà

öàà


59

Çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ ìýäýýëýë, ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõàä äàðààõ îíîë, çàãâàðóóä àøèãëàãääàã. ¯¿íä: Ýð¿¿ë ìýíäèéí èòãýë ¿íýìøëèéí çàãâàð

Øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöàä èòãýë ¿íýìøëèéí ¿ç¿¿ëäýã íºëººëëèéã òîäîðõîé õàðóóëäàã íèéòýä õàìãèéí èõ òàíèãäñàí îíîëûí çàãâàð áîë ýð¿¿ë ìýíäèéí èòãýë ¿íýìøëèéí çàãâàð áèëýý. Ýíýõ¿¿ çàãâàðûã àíõ Ðîóçåíñòîê /1966 îí/ äýâø¿¿ëñíèéã õîæèì Áýêêýð /1974 îíä/ íýìæ áàÿæóóëñàí áºãººä óðüä÷èëñàí òàíäàëò ¿çëýã, äàðõëààæóóëàõ òàðèëãàä õàìðàãäàõ, ýì÷èéí çºâëºãººã áàðèìòëàõ ãýõ ìýò ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ çàí ¿éëèéã óðüä÷èëàí èëýðõèéëýõýä õýðýãëýãäýæ èðñýí /Æèëëàì 1991 îí/ áàéíà. Ýíý çàãâàðûí äàãóó çàí ¿éëýý ººð÷ëºõ ãýæ áóé õóâü õ¿íä äàðààõ íºõöºë á¿ðäñýí áàéíà ãýñýí ¿ã. ¯¿íä:

Çàí ¿éëýý ººð÷ëºõ ýðìýëçëýëòýé áàéõ Òóõàéí çàí ¿éëèéí õîð óðøãèéã àþóëòàé ãýæ ¿çäýã áàéõ ªºð÷ëºõ íü àøèãòàé, óðøèã áàãàòàé ãýæ ¿çäýã áàéõ ªºð÷ëºõ ÷àäâàðòàà èòãýëòýé áàéõ

ÆèøýýÄÎÕ/ÁÇÄÕ – èéí òîî õýìæýý äýëõèéí óëñ îðíóóä áîëîí ìàíàé óëñûí õ¿í àìûí äóíä æèë èðýõ òóñàì óëàì á¿ð íýìýãäýæ äýëõèéí õ¿í òºðºõòíèé ºìíº àþóëûí õàðàíãà äýëäýæ áàéãààã áàéíãà ìýäýýëæ, òºðºë á¿ðýýð ñóðòàë÷èëñààð áàéõàä áýëãýâ÷èéí õýðýãëýý òóí äîîãóóð ò¿âøèíä áàéãààãèéí çýðýãöýý òîõèîëäëûí õàâüòëûí ýðñäýëä õ¿ðãýäýã àðõèäàëòûí àñóóäàë ìàíàé õ¿í àìûí äóíä óëàì á¿ð íýìýãäñýýð áàéíà. Ìàíàé õ¿í àìûí ýíýõ¿¿ õàíäëàãà íü ººðò íü óã ºâ÷èí òóñàõã¿é ãýæ ýíä¿¿ð÷, áàéäëûã áîäèòîé ¿íýëæ ¿çýõã¿é áàéãààä îðøèíî.Íýãýíò òºñººëºãäºõ àþóë ¿ã¿é ó÷èð áýëãýâ÷ õýðýãëýñíýýñ - òààøààë áóóðàõ, áýëãèéí õàâüòàë òàñàëäàõ ãýõ ìýò òºâºã ÷èðýãäýë ¿¿ñýõ ìýòèéí õàíäëàãà äàâàìãàéëæ áàéãààã ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ñóäàëãààíóóä òîãòîîñîí áàéíà

Ýðñäëèéí òàëààð òºñººëºë áîëîí ¿íýëãýý ýíý çàãâàðûã õýðýãëýõýä ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. ¯¿íä õóâèéí òóðøëàãà, íºõöºë áàéäëûã õÿíàõ ÷àäâàð, ºâ÷èí ýìãýã áóþó àþóëûã õºíººë òàðèíà, ¿õýëä ÷ õ¿ðãýíý ãýæ ¿çýõ åðºíõèé ñýòãýãäýë íºëººëäºã /Áðèòàíèéí Àíàãààõ óõààíû Õîëáîî 1987 îí/. Ãýâ÷ îëîíõè òîõèîëäîëä õ¿ì¿¿ñ íàäàä ó÷ðàõã¿é áèç ãýæ ãýíýí ñýòãýëýýð áîääîã /Óýéíñòåéí 1984 îí/ áàéíà.

Óã îíîëûã ÿìàð õºòºëáºðò àøèãëàâàë ¿ð ä¿íòýé áàéäàã âý? Ýð¿¿ë ìýíäèéí õºòºëáºðò õóâü õ¿íèéã òàòàí îðîëöóóëàõàä àøèãëàõ Âàêöèíæóóëàëòàíä õàìðóóëàõ Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿çëýãò õàìðóóëàõ ã.ì Ýíý çàãâàð íü ÝÌÄ õºòºëáºðèéí ÷óõàë õýñýã áîëîõ ìýäëýã, èòãýë

¿íýìøëèéã ººð÷ëºõºä ÷èãëýñýí ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõàä èë¿¿ à÷ õîëáîãäîëòîé þì.


60

Øàëòãààíò ¿éëäëèéí îíîë Ýíýõ¿¿ îíîë /Àçæåí áîëîí Ôèøáýèí 1980 îí/-îîð áîë çàí ¿éë íü

õî¸ð õýìæèãäýõ¿¿íýýñ õàìààðäàã áàéíà. ¯¿íä: Õàíäëàãà - çàí ¿éëèéí ¿ð äàãàâðûí èòãýë ¿íýìøèë, ººð÷ëºëòèéí

ýåðýã õèéãýýä ñºðºã òàëûí ¿íýëãýý Ñóáüåêòèâ õýì õýìæýý - Íýð õ¿íäòýé õ¿ì¿¿ñ þó õèéäýã,

áîääîã õèéãýýä òýäãýýðèéã äàãàæ áèåë¿¿ëýõ, òýäýíòýé àäèë áàéõ ãýñýí õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ñýë ñîíèðõîë

Øàëòãààíò ¿éëäëèéí îíîë íü íèéãìèéí õýì õýìæýýã çàí ¿éëä íºëººëºõ ãîë õ¿÷èí ç¿éë ãýæ ¿çäýã ó÷èð Ýð¿¿ë ìýíäèéí èòãýë ¿íýìøëèéí çàãâàðààñ ÿëãàðäàã.

Ýíý îíîëûí õóâüä íèéãìèéí äàðàìò øàõàëò íü íèéãìèéí õýì õýìæýý /áèåèéí æèí, ãàëáèð/, îëîí íèéòèéí õýì õýìæýý, àíä íºõºä, íýð õ¿íäòýé áóñàä õ¿í /ýöýã ýõ, ò¿íø¿¿ä ãýõ ìýò/ - íèé èòãýë ¿íýìøèëýýð äàìæèí ¿éë÷èëäýã.

Æèøýý Íèéãìýýñ õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõ õèéãýýä õóâü õ¿íèé áèå äààñàí

áàéäëûí æèøýý: Àðèóíàà õýñýã íºõºäòýéãýý àìðàëòàíä ÿâæýý. Õýí ÷ òàìõè òàòäàãã¿é íü ýõíèé ¿äýø àíçààðàãäñàí àæ. Òàìõè òàòâàë áîëîõ óó ãýæ áóñäààñàà àñóóõûí îðîíä îðîíäîî îð÷èõîîä ãàíöààðàà òàìõè òàòàõûã Àðèóíàà èë¿¿ä áîäæýý.

Õýñýã á¿ëãèéã ò¿ð õóãàöààãààð õ¿ëýýí çºâøººðºõèéí æèøýý: Òóëãàà äàí ýð÷¿¿ä àæèëëàäàã áàéãóóëëàãàä àæèëä îðæýý. Àæëûí öàã äóóñìàãö òàâ çóðãóóëàà íèéëýýä îéðîëöîîõ áààðàíä î÷èõîä, õ¿í á¿ð áóñäûãàà äàéëàõûã õè÷ýýíý. Òýãñýýð Òóëãàà ÷ ãýñýí òýäýíä ïèâî àâ÷ ºãºõèéí òóëä òýäíèéã ïèâîî óóæ äóóñàõûã õ¿ëýýòýë õýí íýã íü ò¿ð¿¿ëæ áîñîîä ëàíãóó ººä î÷èæ, ïèâî àâ÷ íºãººä¿¿ëýý äàéëíà. Æèðèéí ¿åä ãàíöõàí àÿãà ïèâî óóäàã Òóëãàà òýð óäàà áóñäûãàà äàéëàõûí òóëä äàðóé çóðãààí àÿãà ïèâî óóõàä õ¿ðñýí àæýý.

• ¯ð ä¿íãèéí èòãýë ¿íýìøèë

• Ýäãýýð ¿ð ä¿ãèéí ¿íýëãýý

• Çàí ¿éëèéí òàëààðõ áóñäûí ÷óõàë èòãýë ¿íýìøèë

• Áóñäàä ÷óõàë áàéäàã ç¿éëòýé íèéö¿¿ëýõ ýðìýëçëýë

Çàí ¿éëèéí òàëààðõ õàíäëàãà

Õýì õýìæýýíèé ÷óõàë áàéäàë

Ñóáúåêòèâ õýì õýìæýý

Çàí ¿éëòýé õîëáîîòîé ¿éëäë¿¿ä

Çàí ¿éë

¯ð ä¿íãèéí èòãýë ¿íýìøèëÝäãýýð ¿ð

ä¿íãèéí ¿íýëãýý

Çàí ¿éëèéí òàëààðõ áóñäûí ÷óõàë èòãýë ¿íýìøèëÁóñäàä ÷óõàë

áàéäàã ç¿éëòýé íèéö¿¿ëýõ ýðìýëçëýë

Ñóáúåêòèâõýì õýìæýý

Çàí ¿éëèéí òàëààðõ õàíäëàãà

Õýì õýìæýýíèé ÷óõàë áàéäàë

Çàí ¿éëòýéõîëáîîòîé ¿éëäë¿¿ä


61

Øóóä çàãâàð÷ëàë òèéì èõ íºëººëäºãã¿é ÷ çàðèìäàà óðëàã, ñïîðòûí îäóóä, íýðòýé óëñ òºð÷èä çýðýã íºëººòýé, àëäàð öóóòàé áóñäàä äóóðàéëàë áîëñîí õ¿ì¿¿ñèéã ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóðòàë÷èëãààíä àøèãëàäàã.

Íèéãìèéí õýì õýìæýýíä íàéç íºõäèéí õýñýã á¿ëýã áóþó ãýð á¿ëèéí èòãýë ¿íýìøèë ìºí îðäîã. Õóâü õ¿ì¿¿ñèéã äýìæèæ ýð¿¿ë çàí ¿éëèéã ñîíãîõîä íü õ¿ì¿¿ñò äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõýä, íèéãìèéí àëáàí áîëîí àëáàí áóñ ñ¿ëæýý ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áîëîõûã ÄÝÌÁ òîäîðõîéëñîí áàéíà.

ªºðèéãºº èë÷èëæ, íèéòèéí ºìíº àìëàëò àâàõ, óëìààð ººðèéãºº òóõàéí õýñýã á¿ëýãò õàìðóóëæ, õýñýã á¿ëãèéí õ¿ðýýíä áèå áèåäýý õàðèëöàí òóñëàõûã äýìæäýã /àéìàã õîòóóäàä ñ¿¿ëèéí ¿åä íèëýýä ¿ð ä¿íòýé õºãæèæ áàéãàà àðõèíààñ ãàðàõ ÀÀ öóãëààí/ õýëáýð îðæ áîëíî.

ªºðèéãºº îéëãîõ, õÿíàëò òàâèõ, ººðòºº èòãýõ èòãýë ¿íýìøëèéã òºëºâø¿¿ëýõ íü ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë, ñóðòàë÷èëãààíû àæëûí íýã ¿íäñýí çîðèëãî áàéäàã. ªºðèéãºº õ¿íäýòãýäýã õ¿í ººðòºº èòãýëòýé áàéäàã òºäèéã¿é, òýðõ¿¿ èòãýëèéã íü àðâèæóóëäàã íèéãìèéí áîëîí àìüäðàëûí äàäëàãàòàé áàéäàã. Õóâèéí ÷àäâàðòàà èòãýõ ñýòãýë íü õ¿íèé ººðèéãºº õ¿íäýòãýõ ÷àäâàð áîëîí ºñºí íýìýãääýã.Ýíýõ¿¿ îíîëûã ÿìàð õºòºëáºðò õýðýãëýâýë ¿ð ä¿íòýé âý?

Çàëóó õ¿ì¿¿ñèéã òàìõèíààñ ãàðãàõ Àðõèíààñ ãàðãàõ Äèàáåòààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºð Ýð¿¿ë õîîëîëò ¯å òýíãèéõýí, îä, áàõàðõäàã õ¿ì¿¿ñèéã äóóðèàõ Óðò, áîãèíî õóãàöààíä ãàðàõ ñºðºã ¿ð äàãâàðûã îéëãóóëàõ,

õàðóóëàõ

ÍÈÉÃÝÌ ÎÐ×ÍÎÎÑÎÎ ÑÓÐÀÕ ÎÍÎË

Õóâü õ¿í áîëîí ãàäààä îð÷íû õîîðîíäûí õàðèëöàí õàìààðëûã îéëãîõîä òóëãóóðëàñàí ýíýõ¿¿ îíîëûã áîëîâñðóóëàõàä Albert Bandura ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí. Ãàäààä îð÷èí çàí ¿éëèéã òºëºâø¿¿ëýõýä ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ãýæ ¿çäýã. Æèøýýëáýë: Òàìõèíû òàëààð ÿìàð ÷ çîõèöóóëàëò áàéõã¿é áàéñàí áîë èõýíõè õ¿í òàìõè÷èä áàéíà. Òàìõè òàòäàã õ¿í îð÷èí òîéðîíä íü áàéõã¿é òîõèîëäîëä òàìõèíààñ ãàðàõ íü èë¿¿òýé áàéäàã ã.ì

Îíîëûí ãîë àãóóëãà: Ãàäààä îð÷èí, çàí ¿éëèéí õàðèëöàí íºëººëëèéí ¿ð ä¿íä íèéãìèéí

õýì õýìæýý ººð÷ëºãäºõ áà ýíý íü ýðãýýä çàí ¿éëèéí òºëºâøèëòºä íºëººëäºã.

Õóâü õ¿íèé òàíèí ìýäýõ¿éí õ¿÷èí ç¿éëñ çàí ¿éë, îð÷íû õàðèëöàí


62

íºëººëëèéã íºõöºëä¿¿ëýã÷ ãóðàâäàã÷ õ¿÷èí ç¿éë áîëäîã. Áóñäûí çàí ¿éëèéã àæèãëàí ñóðàëöàõ, ðåêëàì, ñóðòàë÷èëãààíààñ ñàíàà òºðºõ, îð÷íû íºëººíä àâòàõ (òàìõè òàòäàã îð÷èí), áóñàä òàëûí íºëººëºëä èë¿¿ èòãýõ (æèíãýý õàñàõ ãýæ òàìõè òàòàõ), ººðèéí ç¿òãýë (ººðèéãºº õ¿íäýòãýõ, ¿íýëýõ íü áîëîìæîî äàé÷ëàí õèéæ ¿çýõ, í¿äýýðýý õàðàõ ã.ì) íü ýåðýã áîëîí ñºðºã çàí ¿éëèéí òºëºâøèëòºíä èë¿¿ ò¿ëõýö áîëäîã. Èéìýýñ çàí ¿éëä íºëººëºõ îð÷íû ýåðýã íºëººëëèéã õ¿÷òýé áîëãîæ ººð÷ëºõèéí òóëä õàìò îëíûã äàé÷ëàõ, áàéãóóëëàãûí çîõèîí áàéãóóëàëòûã ººð÷ëºõ, íèéãìèéí áîäëîãûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä àíõààðäàã áàéíà. Ýíýõ¿¿ îíîëûã ñóðãàëòûí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ, íèéãýì, ôèçèêèéí îð÷èíã ººð÷ëºõ õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä àøèãëàõàä ¿ð ä¿íòýé.

ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÌÀÐÊÅÒÈÍÃ ÁÀ ÇÀÍ ¯ÉËÈÉÍ ªªÐ×ËªËÒÈÉÍ ¯Å ØÀÒ

Áàéóóëëàãà á¿ð ¿éë÷ë¿¿ëýã÷òýé, õýðýãëýã÷òýé áàéäàã áºãººä õýðýãëýã÷äýä ÿìàð íýãýí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýãèéí õóâüä àøãèéí áà àøãèéí áóñ õýëáýðýýð àðèëæààíä îðäîã.

Ýðñäýëòýé çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ ÷èãëýëýýð àæèëëàäàã áàéãóóëëàãûí çàõ çýýëèéí õýðýãëýã÷ íü õ¿í àì, á¿òýýãäýõ¿¿í íü ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýäýýëýë áàéäàã. Õýðýãëýã÷ áà á¿òýýãäýõ¿¿í õî¸ðûã íèéë¿¿ëýýä çàõ çýýëèéí îð÷èí ãýäýã. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýäýýëýë íü àøãèéí áóñ õýëáýðýýð àðèëæèãääàã ó÷ðààñ íèéãìèéí ìàðêåòèíãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í ãýæ ¿çäýã.

Íèéãìèéí ìàðêåòèíã ãýäýã íü á¿òýýãäýõ¿¿í, àæèë ¿éë÷èëãýýã ò¿ãýýõ (áîðëóóëàõ), ñóðòàë÷èëàõ, õºãæ¿¿ëýõ àæëûã òºëºâëºõ, óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ, ã¿éöýòãýõ, ¿íýëýõ ¿éë àæèëëàãààã õýëíý.

Ýðñäýëòýé çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõºä ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí çàõ çýýëèéí îð÷èíä çàí ¿éëèéí ººð÷ëºëòèéí ¿å øàò á¿ðä òîõèðñîí îíîëûí ¿íäýñëýëòýé íèéãìèéí ìàðêåòèíãèéí àëõìóóäûã õýðýãëýäýã.


63

Çàí ¿éëèéí ººð÷ëºëòèéí 7 ¿å øàò áà òýäãýýðèéí ìàðêåòèíãèéí àëõìóóä

ÇÀÍ ¯ÉËÈÉÍ ªªÐ×ËªËÒÈÉÍ ÌÀÐÊÅÒÈÍÃÈÉÍ ÀËÕÀÌ ¯Å ØÀÒÓÓÄ

1. Øèíý çàí ¿éëèéí òóõàé ñîíñîõ

Õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéã àøèãëàí ýðñäýëòýé çàí ¿éëèéí õîð õîëáîãäëûã òàíèóëàõ ìýäýýëëýýð õàíãàõ

2. Ìýäýýëýëòýé áîëîõ, ìýäëýã, óõààí ñóóõ

Ýðñäýëòýé çàí ¿éëèéã ººð÷èëñíººð ÿìàð àøèãòàé áîëîõûã îëîí íèéòýä òàñðàëòã¿é ñàíóóëæ óõóóëàõ

3. Èòãýë ¿íýìøèëòýé áîëîõ, çàí ¿éëýý ººð÷ëºõ áýëòãýë

4.Çàðèì çàí ¿éëýý ººð÷ëºõ øèéäâýð ãàðãàõ

Èòãýë ¿íýìøèë, øàëòãààíò ¿éëäëèéí îíîëä òóëãóóðëàí ñààä áýðõøýýëèéã àðèëãàõ òàëààñ íü ñóðòàë÷èëãàà õèéõ

Íèéãýì, îð÷íîîñîî ñóðàõ îíîëä òóëãóóðëàí äýìæëýãò îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ óõóóëãà õèéõ, íèéãýì õàìò îëíûã èäýâõèæ¿¿ëýõ

5.Øèíý çàí ¿éëýý õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýõ

6. ¯ð øèìèéã íü õ¿ðòýí óëàì á¿ð èòãýõ

Òîäîðõîé çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ õºòºëáºð (áýëãýâ÷èéí õýðýãëýý,òàìõèíààñ ãàðàõ àëõàì ãýõ ìýò) õýðýãæ¿¿ëýõ, ñóðãàëò ÿâóóëàõ, çºâºëãºº ºãºõ,

Çîðèëòîò á¿ëýã áóþó çàõ çýýëèéí ñåãìåíòýä ÷èãëýñýí õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ (ÀÀ óóëçàëò ãýõ ìýò)

7 . ¯ ð ã ý ë æ ë ¿ ¿ ë ý í õýðýãæ¿¿ëýõ

Ñýäðýëò ºãºõººñ ñýðãèéëýõ ñóðãàëò, ýì÷èëãýýíèé õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ


64

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÍ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÃ ØÈÍÝÝÐ ÁÀÐÈÌÆÀÀËÀÕ ÍÜ

Àãóóëãà

Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé àíãèëàë Àíõäàã÷, õî¸ðäîã÷, ãóðàâäàã÷ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýã øèíýýð áàðèìæààëàõ íü Ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààã ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýòýé

õîñëóóëàõ íü

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÍ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÈÉ ÀÍÃÈËÀË ÁÀ ÓÐÜÄ×ÈËÀÍ ÑÝÐÃÈÉËÝÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÈÉ ØÀÒËÀË

Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã 5 àíãèëäàã. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ (ÝÌÁ-îîñ ýõýëñýí ò¿¿õòýé) Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ (Ãóðâàí øàòëàëòàé) Ýðò èëð¿¿ëýõ (¯çëýã, øèíæèëãýý) Ýì÷èëãýý (Ýìèéí áîëîí ýìèéí áóñ) Íºõºí ñýðãýýõ òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ãýæ àíãèëíà.

Ò¿¿õèéí õóâüä ýìíýëýã íü íèéò õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíààñ èë¿¿ ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñèéã ýì÷ëýõýä ãîë÷ëîí àíõààð÷ ýìíýëãèéí òóñëàìæèéí II, III øàòíû ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëæ èðñýí. Îð÷èí ¿åä ýìíýëãèéí ¿¿ðýã ðîëü ºðãºñ÷ ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ÷èãëýëýýð àæèëëàõ áîëñîí. Àìüäðàëûí õýâøëýýñ øàëòãààëñàí ºâ÷ëºë íýìýãäñýíòýé õîëáîîòîé ýìíýëãýýð ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé çýðýãöýý ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë îëãîõ, õàâäðûã ýðò èëð¿¿ëýõ ¿çëýã çýðýã óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýã íýãýí çýðýã ¿ç¿¿ëäýã áîëñîí. Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý íü îð á¿õèé ýìíýëýãò ò¿øèãëýñýí ¿éë÷èëãýýíýýñ ýìíýëãýýñ ãàäóóð íèéãýì õàìò îëîíä òóëãóóðëàñàí ¿éë÷èëãýý ð¿¿ øèëæèæ áàéãàà ºíºº ¿åä îð á¿õèé ýìíýëýãò ºâ÷òºíèéã ñòàíäàðòûí äàãóó òîäîðõîé, öººí õîíîãîîð õýâò¿¿ëýí ÷àíàð ñàéòàé ýì÷èëæ öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýí àìáóëàòîðè, ïîëèêëèíèêýýð íàðèéí ìýðãýæëèéí ýì÷èéí õÿíàëòàä ýì÷èëæ óëìààð ºðõèéí ýì÷èéí õÿíàëòàä øèëæ¿¿ëýõ çàìààð ºâ÷òºíèéã á¿ðýí ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ, ýëäýâ õ¿íäðýë, òàõèð äóòóó áîëîõîîñ ñýðãèéëýõýä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýý àâ÷ áàéõ íü ÷óõàë.

Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý íü àíõäàã÷, õî¸ðäîã÷, ãóðàâäàã÷ ãýñýí 3 øàòëàëòàé. ¯¿íä:


65

Àíõäàã÷ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò – äàðõëààæóóëàëò õèéõ, òàìõè òàòàõã¿é áàéõûã ñóðòàë÷ëàõ çýðýã ýðñäëýýñ ñýðãèéëýõ ìýäëýã, áîëîâñðîë îëãîõ

Õî¸ðäîã÷ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò – ̄ çëýã áîëîí ýðò îíîøëîãîîíû àðãóóäûã õýðýãëýõ çàìààð ºâ÷èí äààìæðàõààñ ñýðãèéëýõ.

Ãóðàâäàã÷ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò – íºõºí ñýðãýýëò õèéõ, ºâ÷òºíä áîëîâñðîë îëãîõ, õºíãºâ÷ëºõ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ çàìààð íýãýíò ºâ÷èëñºí õ¿ì¿¿ñèéí ºâ÷èí øàíàëàë, õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûã íü áóóðóóëàõ, ºâ÷èí äàõèõààñ ñýðãèéëýõ.

Àíõäàã÷ ñýðãèéëýëòýä ýð¿¿ë õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí àëèâàà ºâ÷íèé ýðñäëýýñ õàìãààëàõ ýð¿¿ë çàí ¿éëèéã òºëºâø¿¿ëýõ àðãà õýìæýýí¿¿ä îðíî. ̄ ¿íä ýð¿¿ë ìýíäèéã òîäîðõîéëîã÷ õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãààíóóä õàìðàãääàã. Õî¸ðäîã÷ ñýðãèéëýëòýä äàðàëò èõ, õàâäðûí ýõíèé ¿å øàò ãýõ ìýò ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿìàð íýãýí àñóóäàëòàé õ¿ì¿¿ñò ÷èãëýñýí òóõàéí ºâ÷íèé ÿâö, õ¿íäðýëýýñ ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý îðíî. ¯¿íä: óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿çëýã, øèíæèëãýýíä õàìðóóëàõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàëòàé õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí ñóðãàëò, çºâëºãºº, äýìæèõ õºòºëáºð¿¿ä îðíî. Àðõàã áóþó ýðãýëòã¿é ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñò õ¿íä íºõöºë áàéäëàà äàâàí òóóëàõàä òóñëàõ, ºâ÷íºº õÿíàõ, çºâ æîëîîäîõûã òýäýíä ñóðãàõ íü ãóðàâäàã÷ øàòíû óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò þì.

Ýðò èëð¿¿ëýëò;ªíººäºð õ¿ì¿¿ñ þó õýðýãëýõ, àëèéã ñîíãîõ, þóã îéëãîæ ìýäýõ âý

ãýñýí ìàø îëîí ñîíãîëò äóíä àìüäàð÷ áàéíà. Õ¿ì¿¿ñ ýðñäýë á¿õèé õ¿÷èí ç¿éë ãýæ þó áîëîõ, òóõàéí õ¿íä ýðñäýë á¿õèé õ¿÷èí ç¿éë áàéãàà ýñýõèéã ìýääýãã¿é. Õàðèí ¿çëýã, øèíæèëãýýã ÿâóóëñíààð ýðñäýë á¿õèé õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã èëð¿¿ëæ áîëíî. Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿çëýãò õàìðàãäñàíààð

ªâ÷íèéã ýðò èëð¿¿ëýõ, ýì÷ëýõ áîëîìæòîé Ýì÷èëãýýíèé ¿ð ä¿í ñàéí ªðòºã çàðäàë áàãà øààðäàíà. ªºðòºº èòãýëòýé áàéæ , àìüäðàëûí ÷àíàð òàíü ñàéæèðíà.

Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò áîëîí ýðò èëð¿¿ëýëò íü ºâ÷èí òóññàí õ¿ì¿¿ñèéã ýì÷ëýõýýñ õàìààã¿é õÿìä áàéäàã. Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëòèéí àëñûí ¿ð ä¿í íü õ¿ì¿¿ñ óðò íàñàëæ, àìüäðàëûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëíà.

Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿çëýã, øèíæèëãýýíèé çàð÷èì íü òîäîðõîé íºõöºëä áàéãàà ýðñäýë á¿õèé á¿ëýã õ¿í àìä ÷èãëýãäýíý. ̄ çëýã øèíæèëãýýã (ñêðèíèíã) ¿ð ä¿íòýé áîëãîõûí òóëä çºâõºí òîäîðõîé á¿ëýãò ÷èãë¿¿ëýí ÿâóóëäàã. Æèøýý íü: 3 æèë òóòàì óìàéí õ¿ç¿¿íèé ñêðèíèíãèéã 20-64 íàñíû áýëãèéí èäýâõèòýé àìüäðàë á¿õèé ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóíä ÿâóóëàõ àðãà áàéíà.


66

Ñêðèíèíãèéã àìæèëòòàé áîëãîõûí òóëä äàðààõ øààðäëàãûã õàíãàõ õýðýãòýé.

Òóõàéí ºâ÷íèé ýìíýë ç¿éí ºìíºõ ¿å øàò íü ñêðèíèíãèéí ñîðèëîîð øèíæ òýìäãèéã íü àëäàëã¿é èëð¿¿ëæ áîëîõóéö óðò áàéõ ¸ñòîé.

Ýðò ¿åèéí ýì÷èëãýý ¿ð ä¿í ñàéòàé áàéõ ¸ñòîé. Ñîðèë íü ìýäðýã ÷àíàð ñàéòàé áàéõ, ººðººð õýëáýë òóõàéí

ºâ÷òýé á¿õ õ¿ì¿¿ñèéã èëð¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé áàéõ ¸ñòîé. Ñîðèë íü ºâºðìºö áàéõ, ººðººð õýëáýë, çºâõºí òóõàéí ºâ÷èí

òóññàí õ¿ì¿¿ñèéã èëð¿¿ëäýã áàéõ ¸ñòîé. Ýíý íü ºðòãèéí õóâüä ¿ð ä¿íòýé áàéõ ¸ñòîé. ªºðººð õýëáýë

õèéñýí øèíæèëãýýíèé òîî íü ýåðýã ãàðñàí òîõèîëäëûí òîîíîîñ äàâæ áàéõ ¸ñòîé.

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÍ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÃ ØÈÍÝÝÐ ÁÀÐÈÌÆÀÀËÀÕ ÍÜ

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõýä îëîí ñàëáàð, òºðºë á¿ðèéí ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéí íýã çîðèëãî, íýãäìýë ¿éë àæèëëàãàà øààðäëàãàòàé áàéäàã. Îòòàâàãèéí òóíõàãëàëä çààñàí ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ 5 ñòðàòåãèéí íýã íü ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýã øèíýýð áàðèìæààëàí áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àñóóäàë þì. Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóñëàìæèéã ò¿ëõ¿¿ àíõààðàõ, õ¿í àìä ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë îëãîí, ýð¿¿ë çàí ¿éë òºëºâø¿¿ëýõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû òóñëàìæèéã äýìæèí ºðãºæ¿¿ëýõ, õ¿í àìûí ýðýëò õýðýãöýýíä íèéöñýí ÷àíàðòàé ¿éë÷èëãýý ÿâóóëàõ, õýâòýí ýì÷ëýõýýñ èë¿¿òýéãýýð íèéãýì õàìò îëîíä òóëãóóðëàñàí òóñëàìæèéã äàâóó õºãæ¿¿ëýõ çýðýã íü ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé øèíý ÷èã áàðèìæàà áîëíî.

ªìíºõ æèë¿¿äýä óëñ îðíóóä ºâ÷èí ýìãýã òóññàí õ¿íèé ýì÷èëãýý, íºõºí ñýðãýýõ òóñëàìæèä ò¿ëõ¿¿ àíõààð÷ õºðºíãº õ¿÷ çàðöóóëñààð èðñýí. Ýìíýëãèéí òåõíèêèéí õýðýãñëèéí ¿íý ºðòºã àñàð õóðäòàé ºñ÷ áàéãàà îäîî ¿åä çàñãèéí ãàçàð, õ¿í àìûí àëü àëü íü ýì÷èëãýýíèé çàðäëûã äààõàä óëàì á¿ð áýðõøýýëòýé áîëæ áàéãàà. Òèéì ó÷ðààñ ýä¿ãýý ýð¿¿ë ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã äýëõèé íèéòýýðýý øèíýýð áàðèìæààëàí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ àðãà õýìæýý ð¿¿ èë¿¿ àíõààð÷ áàéãàà áºãººä ýíý íü ºðòºã áàãàòàé, ¿ð ä¿íòýé, èðýýä¿éä àøèãòàé òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý þì.

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÍ ÀÍÕÀÍ ØÀÒÍÛ ÒÓÑËÀÌÆ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû òóñëàìæ ãýäýã íü õóâü õ¿í, ãýð á¿ë, õàìò îëîíä òàë á¿ðýýð õ¿ðòýýìæòýéãýýð, õÿëáàð, òîõèðîìæòîé àðãà õýëáýðýýð, òóõàéí õàìò îëîí áîëîí óëñ îðíû íºõöºëä òîõèðñîí áîëîìæèéí õÿìä ºðòºãººð ìºí òýäíèéã ººðñäèéã íü òàòàí îðîëöóóëàõ çàìààð ¿ç¿¿ëæ áóé


67

ýð¿¿ë ìýíäèéí íýí øààðäëàãàòàé òóñëàìæèéã õýëíý. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý íü îðîí íóòãèéí

õ¿í àìä åðºíõèé ìýðãýæëèéí ýì÷èéí ¿ç¿¿ëäýã ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé àíõäàã÷ õýëáýð þì. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé îð÷èí íºõöºë õýìýýí öîõîí òýìäýãëýäýã.

ÄÝÌÁ 2000 îí ãýõýä á¿õ íèéòýýð ýð¿¿ë áàéõ õºòºëáºðòºº ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã ãóðàâäàã÷ øàòëàëààñ àíõäàã÷ øàòëàë ðóó ÷èãë¿¿ëýõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé òîãòîëöîî ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõäàã÷ øàòëàëûí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíä õàíäàæ, îëîí ò¿ìýíä ýð¿¿ë ìýíäèéí íààä çàõûí ýðýëò õýðýãöýýã òýäíèé àæèëëàäàã, àìüäàðäàã îð÷èíä íü á¿ãäýä íü õ¿ðòýýìæòýéãýýð õ¿ðãýõèéã óðèàëñàí áàéäàã. (ÄÝÌÁ, 1985 îí 5äóãààð òàë)

Ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû òóñëàìæèéí áàéãóóëëàãóóä íü ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýã÷ ¿íäñýí íýãæ þì.

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíä ñóì, ºðõèéí ýìíýëýã òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé áàéíà ãýæ äýëõèé íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéíà. Ó÷èð íü ñóì, ºðõèéí ýì÷èéí ¿éë àæèëëàãàà íü áóñàä ìýðãýæëèéí ýì÷ íàðààñ íèëýýä ºâºðìºö áàéäàã. Òóõàéëáàë

Ñóì, ºðõèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý íü áóñàä ìýðãýæëèéí òóñëàìæààñ èë¿¿ õ¿ðòýýìæòýé áàéäàã.

Õ¿í àìûí äèéëýíõ íü ñóì, ºðõèéí ýì÷èéí ¿éë÷èëãýý, çºâëºãººã íààä çàõ íü æèëä íýã óäàà àâäàã.

Ñóì, ºðõèéí ýìíýëýã íü ýì÷ëýõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë÷èëãýýã õîñëóóëàõ áîëîìæòîé.

Îëîí ò¿ìýíòýé èë¿¿ îéð äîòíî àæèëëàäàã Ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý íü ýìíýëýãò

õýâòýæ ýì÷ë¿¿ëýõýýñ õÿìä

Àæëûí áàéðàí äàõü ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý

Ýð¿¿ë àæëûí áàéðàíä àæèëëàãñàä íü ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý àâàõ áîëîìæòîé áàéõ ¸ñòîé. Èõýíõè òîì, äóíä çýðãèéí áàéãóóëëàãà, êîìïàíèóä ººðèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýòýé áàéäàã áîë õàðèí æèæèã áèçíåñ ýðõëýã÷èä ¿éëäâýðèéí ýì÷, ºðõèéí ýìíýëýã, ýð¿¿ë ìýíäèéí òºâä ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýãýý äààòãà÷èõäàã. Àëü ÷ áàéãóóëëàãûí àæèë÷èä ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã àâàõ áîëîìæîîð õàíãàãäñàí áàéõ ¸ñòîé. ¯¿íèé òóëä:

Àæèë÷äûã óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿çëýãò õàìðóóëäàã áàéõ Àæèë÷èä, òýäíèé õ¿¿õä¿¿äèéã äàðõëààæóóëàëòàíä èäýâõèòýé

õàìðóóëàõ


68

Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿çëýãýýð èëýðñýí ýìãýã¿¿äèéã àðèëãàõàä ÷èãëýñýí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýã ÿâóóëàõ

Àæëûí ºâºðìºö îíöëîãèéã òîäîðõîéëæ ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éëä ñóäàëãàà õèéæ ýð¿¿ë ìýíäýä ýðñäýë á¿õèé õ¿÷èí ç¿éëñèéã àðèëãàõ àðãà õýìæýý àâàõ

Õºäºëìºðèéí ýð¿¿ë ìýíä, àþóëã¿é áàéäàë, ýð¿¿ë àìüäðàëûí õýâ ìàÿãèéã òºëºâø¿¿ëýõ òàëààð ñóðãàëò ÿâóóëàõ

Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÃ ÄÝÌÆÈÕ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÃ ÝÌÍÝËÃÈÉÍ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÒÝÉ ÕÎÑËÓÓËÀÕ ÍÜ

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ, ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, íºõºí ñýðãýýõ ¿éë÷èëãýýã ÿâóóëàõàä ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãóóä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Ýìíýëãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ÷óõàë õýñýã íü ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áºãººä çàí ¿éëòýé õîëáîîòîé ºâ÷ëºëèéã áóóðóóëàõàä ºâ÷òºíä ÷èãëýñýí óõóóëãà ñóðòàë÷èëãàà õèéõ, çºâëºãºº ºãºõ ¿éë àæèëëàãààã ýð÷èìæ¿¿ëýõ õýðýãòýé.

ÝÌÄ ¿éë àæèëëàãààã ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýòýé õîñëóóëñíààð ýð¿¿ë ìýíäèéí öîãö ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëæ ÷àäàõ áºãººä ÝÌÄ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ îëãîõ ÷óõàë íºõöºë þì. Ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãóóä ÝÌÄ ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëñíýýð

Íèéò õ¿í àìä õ¿ðòýýìæòýé ×àíàðòàé Íàéäâàðòàé Áîëîìæòîé ¿éë÷èëãýýã áèé áîëãîíî.

Ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãóóä íü ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿ëãýð äóóðèàë áîëîõîä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóä õàìò îëíûã õºãæ¿¿ëýõ, õýâëýë ìýäýýëëýýð óõóóëãà ñóðòàë÷èëãàà õèéæ îëîí íèéòýä íºëººëæ ÷àäíà.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóä àíõäàã÷, õî¸ðäîã÷ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò áóþó ýð¿¿ë àìüäðàëûí õýâ ìàÿãèéã òºëºâø¿¿ëýõ çàìààð ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëíà.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóä õàìò îëíûã õºãæ¿¿ëýõ, õýâëýë ìýäýýëëýýð óõóóëãà õèéñíýýð îëîí íèéòýä íºëººëæ ÷àäíà. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàð äàõü ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ àðãà õýìæýý íü óëñ îðíû õýìæýýíèé ñòðàòåãè áîëîîä çîãñîõã¿é ýíý íü ýð¿¿ë ìýíäèéí òýãø áóñ áàéäëûã àðèëãàõàä òóñ íýìýð áîëäîã. Òóõàéëáàë: òàìõè òàòàõûã çîãñîîõîä ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýðãýæèëòí¿¿ä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé


69

ñàëáàðò ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû òàéëàíãààñ õàðàõàä òàìõèíààñ ãàðàõ òàëààð ýì÷èéí çºâëºãºº àâñàí 37 õ¿í òàìõèíààñ ãàðñàí áºãººä 1 õ¿í òàìõè òàòñàí õýâýýð ¿ëäæýý. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóä äàñãàë õºäºëãººí õèéõèéã óðàìøóóëàí äýìæèõ çºâëºìæ ºãñºí áîëîâ÷ äàñãàë õºäºëãººíèé ¿ð àøãèéí áàðèìòààñ ¿çâýë ãîë íü õýí ÿâóóëàõäàà áóñ äàñãàë õºäºëãººíäºº ë à÷ õîëáîãäîë íü îðøäîã áàéíà.

1970-ààä îíîîñ õîéø ¿éëäâýð õºãæñºí îðíóóäàä ýì÷èëãýý ¿éë÷èëãýýíýýñ èë¿¿ ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ íü íàñ áàðàëò áóþó àëèâàà ºâ÷ëºëººñ ñýðãèéëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çýõ áîëæýý. Ýì÷èëãýý ¿éë÷èëãýýíèé áàðèìòóóäûã ñóäëàí øèíæëýõýä ýíý íü õ¿í àìûí íàñ áàðàëòûã áóóðóóëàõàä ìàø áàãà õóâü íýìýð îðóóëäàã áîëîõ íü ò¿¿õýí ñóðãàìæààñ õàðàãäñàí.

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÃ ÄÝÌÆÈÃ× ÝÌÍÝËÝÃ

ÄÝÌÁ-ûí Åâðîïûí ñàëáàðààñ 1990 îíä àíõ ñàíàà÷èëñàí ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèã÷ ýìíýëã¿¿äèéí ñ¿ëæýý /ÝÌÄÝ/ íü ýä¿ãýý á¿õ òèâèéí 47 îðîíä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ ñàíàà÷èëãà íü ¿çýë áàðèìòëàë, ñòðàòåãè áîëîâñðóóëàõ, çàãâàð òºñë¿¿äèéã áîëîâñðóóëæ, ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ, áàãà õóðàë çîõèîí áàéãóóëàõ, õî¸ð æèë òóòàì ìýäýýëýë, çàõèäàë èëãýýõ çàìààð øèëäýã àæèëëàãààã õºõ¿¿ëýí äýìæèõèéã çîðüæ àæèëëàäàã. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèã÷ ýìíýëã¿¿ä íü àæèëëàãñàä, ºâ÷òºí¿¿ä, òóõàéí îðîí íóòãèéí õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäýä ÷ àíõààðàë õàíäóóëæ àæèëëàäàã. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèã÷ ýìíýëã¿¿äèéí ñ¿ëæýýíä íýãäýí îðîõûí òóëä äàðààõ òîäîðõîé íºõöëèéã õàíãàõ øààðäëàãàòàé. Òóõàéëáàë,

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé ¿íäñýí çàð÷ìóóäûã òîäîðõîéëñîí Îòòàâàãèéí áîëîí Áóäàïåøòèéí òóíõàãëàëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ

ªºð÷ëºëòèéã ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí àæèëëàãñàä äýìæèõ

Ìîíèòîðèíã áîëîí ¿íýëãýý õèéõ çîðèëãûí ¿¿äíýýñ áèå äààñàí øèíæëýõ óõààíû áîëîí ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãóóäòàé õîëáîî òîãòîîõ

Öîî øèíý ñàíàà÷èëãà áèé áîëãîõ ýñâýë îðøèí áóé ñ¿ëæýýã ºðãºæ¿¿ëæ áîëîõóéö íààä çàõ íü 5 æèæèã òºñºë áîëîâñðóóëàõ áóþó ¿éë àæèëëàãààíû ñóäàëãààã 3-5 æèëèéí õóãàöààòàé ÿâóóëàõ

Áóñàä ýìíýëýã, èæèë òºðëèéí áàéãóóëëàãóóä, ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýãã¿é áóñàä áàéãóóëëàãàòàé õîëáîî òîãòîîõ

Ýð¿¿ë Ìýíäèéã Äýìæèã÷ ýìíýëýã íü ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóðãàëòûã ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä ò¿¿íèé ãýð á¿ë, ººðñäèéí àæèëëàãñàä áîëîí íèéò õ¿í àìûí äóíä òºëºâëºãººòýé çîõèîí áàéãóóëàõ, ÝÌÄ ¿éë àæèëëàãààíû


70

ñóäàëãàà, ¿íýëãýý õèéõ, ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýã ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ÷èãëýëýýð ººð÷ëºí çîõèîí áàéãóóëàõ, ÝÌÄ ¿éë àæèëëàãààíä èäýâõèòýé îðîëöîõ, ÝÌÄ îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ, ÝÌÄ áàéãóóëëàãà áîëîõûí òóëä ýìíýëãèéíõýý á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààã ÷èãë¿¿ëýí àæèëëàíà.

Õ¿í àìûí õýðýãöýýíä íèéöñýí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý ÿâóóëàõ íýã ãîë õºø¿¿ðýã íü ºâ÷òºí ò¿¿íèé àð ãýðèéíõíèéã ýìíýëãèéí ¿éë àæèëëàãààã òºëºâëºõºä îðîëöóóëàõ, òýäýíòýé õàìòðàí àæèëëàõ ÿâäàë þì. Ýäãýýð àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä ýìíýëýãò çîõèõ õýìæýýíèé íººö (õ¿í õ¿÷, õºðºíãº, ýä ìàòåðèàë) õýðýãòýé áîëíî.

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèã÷ ýìíýëãèéí òóõàé Áóäàïåøòèéí òóíõàãëàë

1. Ýìíýëãèéí õýìæýýíä á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò, õýòèéí òºëºâ, çîðèëòîî òîäîðõîéëîõäîî õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäëóóäûã òîäîðõîéëîí ¿éë àæèëëàãààãàà òºëºâëºõ

2. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèã÷ ýìíýëýã áîëîõ çîðèëãî, çîðèëòîî ýìíýëãèéí õàìò îëîí, ºâ÷òºí, òýäíèé àð ãýðèéíõýí, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä îéëãóóëæ íýãäñýí îéëãîëòòîé áîëæ õàìòðàí àæèëëàõ

3. ªâ÷òºíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäëààñ õàìààðàí òýäíèéã ýìíýëãèéí ¿éë àæèëëàãààíä èäýâõèòýé îðîëöóóëàõ

4. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõýä ÷èãëýãäñýí ¿éë àæèëëàãààíóóäûã äýìæèõ. Òóõàéëáàë ýì÷èëãýý, ¿éë÷èëãýýíèé á¿õ ¿éëäýë íü õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä àþóëã¿é, çîõèõ ñòàíäàðòûí äàãóó ýð¿¿ë ¿éë÷èëãýý ÿâàãäàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, ºãëººíèé äàñãàë, ºäðèéí äýãëýì áàðèìòëàæ õýâø¿¿ëýõ ãýõ ìýò

5. Òóõàéí ýìíýëýãò àæèëëàæ áàéãàà ýì÷, ñóâèëàã÷ áóñàä àæèëëàãñäûí àæèëëàõ íºõöëèéã õàíãàæ ýð¿¿ë àæëûí áàéð áèé áîëãîõ

6. Îëîí íèéòèéí äóíä ÿâóóëàõ ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý áîëîí íèéãìèéí áóñàä àðãà õýìæýýã õîîðîíä íü óÿëäóóëàõ

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõýä ýìíýëãèéí áàéãàà îð÷èí íºõöºë íü îëîí

òºðëèéí áîëîìæ îëãîäîã. ªâ÷òºí¿¿ä, ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý àâàã÷èä ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãà, ýì÷ ìýðãýæèëòí¿¿äýä èõýýõýí èòãýë, íàéäâàð õ¿ëýýëãýæ áàéäàã òóë àìüäðàëûí õýâ ìàÿãàà ººð÷ëºõ òàëààð ÿðüæ çºâëºõ íü òýäíèéã ººð÷ëºëò õèéõýä çîðèãæóóëàõ íºëººòýé. ªâ÷òºí¿¿äýä ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë îëãîñíîîð áîãèíî õóãàöààíä ¿ð ä¿íãýý ºãºõ áºãººä òóõàéëáàë ýäãýðýëòèéí õóâü õýìæýý ºñ÷, ñàíàà çîâæ ò¿ãøèõ ÿâäàë áóóðäàã íü ñóäàëãààíààñ õàðàãääàã. (Ëàòòåð 1996 îí)


71

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÍ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÃ ÁÎËÎÂÑÐÎÍÃÓÉ ÁÎËÃÎÕ ÒÀËÀÀÐ ßÂÓÓËÆ ÁÀÉÃÀÀ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ

ÒÓÐØËÀÃÀ, ÑÓÐÃÀÌÆÓÓÄ

Èõýíõè ýìíýëã¿¿ä ÝÌÄ ¿éë àæèëëàãààã òºäèéëºí àâ÷ ¿çäýãã¿é. Çºâõºí ýì÷ëýõ ¿éë àæèëëàãààí äýýð èõýýõýí àíõààðäàã. Ýíý äîãîëäëûã àðèëãàõ, ÝÌÄ ¿éë àæèëëàãààã ¿íýëýõ çîðèëãîîð åâðîïûí ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ òýðã¿¿ëýõ ìýðãýæèëòí¿¿ä 5 ñòàíäàðò áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëñýí. Ýíýõ¿¿ ñòàíäàðò íü ýìíýëãèéí óäèðäëàãûí áîäëîãî, ºâ÷òºíèéã ¿íýëýõ, ìýäýýëëýýð õàíãàõ, ýð¿¿ë àæëûí áàéð áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõàä ÷èãëýãäñýí. Òóñ ñòàíäàðòûã Åâðîïûí 10 îðíû 177 ýìíýëýãò õýðýãëýí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, ÝÌÄ ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð àøãèéã ¿íýëýõ áîëîìæèéã îëãîñîí.

¯éë÷èëãýýíä çîðèóëñàí ñòàíäàðòûã áèé áîëãîñíîîð ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýã áîëîâñðîíãóé áîëãîíî. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæñýíýýð õ¿ì¿¿ñèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäëûã ñàéæðóóëæ, õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ àìüäðàëûí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëíý.. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèã÷ ýìíýëãèéí ñòàíäàðò íü ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã õàíãàæ ºãäºã. Ñòàíäàðò íü ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ, ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ õÿíàëò, ¿íýëãýý õèéõýä ÷èãëýãäýíý. ªâ÷òºíèé àøèã ñîíèðõîëä íèéöñýí, ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãîòîé óÿëäñàí áàéíà.

Ñòàíäàðò íü ºâ÷òºí áîëîí ýìíýëãèéí àæèë÷èä, óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòàä àíõààðàë õàíäóóëäàã. ªâ÷íèé ºâºðìºö ñòàíäàðòàä (á¿ëýã ºâ÷òºí) ºâ÷òºí¿¿äèéí ºâºðìºö õýðýãöýýã òóñãàñàí áàéíà. Ñòàíäàðòûí çîðèëãî íü ìýðãýæëèéí, çîõèîí áàéãóóëàëòûí, ºâ÷òºíòýé õîëáîîòîé àñóóäëóóäûã ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýãäñýí áàéíà. Òóñ ñòàíäàðò íü äàðààõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã òóñãàñàí áàéíà.

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãòýé áàéíà. Ýíýõ¿¿ áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã íü ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ, ºâ÷òºí áîëîí àæèëëàãñäûí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäëûã ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýãäýíý.

ªâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, íºõºí ñýðãýýõ, ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ºâºðìºö õýðýãöýýã ¿íýëýõýä áàéãóóëëàãûí ¿¿ðýã ðîëèéã òîäîðõîéëñîí áàéíà.

ªâ÷òºí¿¿äèéí ºâºðìºö õýðýãöýýíä òîõèðñîí ìýäýýëëýýð õàíãàñàí áàéõ ¸ñòîé. ßëàíãóÿà ºâ÷òºí¿¿äèéí õààíà î÷èæ ìýäýýëýë àâàõ áîëîìæòîé òýð á¿õ ãàçðóóäàä ìýäýýëýë áàéõ ¸ñòîé.

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèã÷ ýð¿¿ë àæëûí áàéð áîëãîõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ

Áóñàä ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà, èõ äýýä ñóðãóóëèóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ


72

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèã÷ ýìíýëãèéí ñòàíäàðòûã áîëîâñðóóëàõäàà òºëºâëºëò, õýðýãæèëò, ¿íýëãýýíèé øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ººðèéí ýìíýëãèéí íºõöºëä òîõèðóóëàí áîëîâñðóóëíà.

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ¯Ð Ä¯Í, ¯ÉË ßÂÖÛÃ ¯ÍÝËÝÕ

Àãóóëãà Õÿíàëò øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé çîðèëãî,óÿëäàà õîëáîî ¯íýëãýýíèé òºðë¿¿ä ÝÌÄ ¿éë àæèëëàãààíû ¿íýëãýýã ñîíãîõ íü ¯íäñýí õýìæ¿¿ð¿¿ä Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã ñîíãîõ íü

ÕßÍÀËÒ ØÈÍÆÈËÃÝÝ, ¯ÍÝËÃÝÝÍÈÉ ÇÎÐÈËÃÎ, ÓßËÄÀÀ ÕÎËÁÎÎ Õºòºëáºð, òºñë¿¿ä áîëîí áóñàä äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíû

óäèðäëàãà, çîõèöóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ, áàéãàà íººöèéã çîõèñòîéãîîð á¿ðýí äàé÷ëàõ

Òóðøëàãà äýýð ñóóðèëàí àðãà, àæèëëàãàà, ãàðàõ ¿ð ä¿íãýý áàéíãà ñàéæðóóëàõ

Õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëæ áóé òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, õàìò îëíû ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàõ

Äýâø¿¿ëñýí çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéã õýðõýí çîõèñòîé, ¿ð ä¿íòýé çàðöóóëñíûã õàíäèâëàã÷äàä òàéëàãíàõ

Áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, äàðààãèéí øàòíû ¿éë àæèëëàãààã òºëºâëºõºä øààðäëàãàòàé ìýäýýëëýýð õàíãàõ

Õÿíàëò øèíæèëãýý áà ¿íýëãýýíèé óÿëäàà õîëáîîÕÿíàëò øèíæèëãýý ¯íýëãýý

ÇîðèëãîÁ¿òýýìæèéã ñàéæðóóëàõ, òºëºâëºãººã çîõèöóóëàõ

¿ð ä¿í, ¿ð íºëººã äýýøë¿¿ëýõ äàðààãèéí øàò òºëºâëºõ

Äàâòàìæòîãòìîë ¿å ¿å

×èãëýë îðö, ãàðö, ¿.à-íû

¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, òºëºâëºãºº

¿ð ä¿í, ¿ð íºëºº, õàìààðàë, ¿ð àøèã,

Ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýðèäýâõèòýé áà èäýâõèã¿é òàíäàëò, ãàçàð äýýð õèéñýí àæèãëàëò, òàéëàí

+ ñóäàëãàà

Ã¿éöýòãýã÷Õºòºëáºðèéí óäèðäàã÷, õ¿í àì, àëáàí òóøààëòàí, ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷

+ ãàäíû õÿíàã÷

Õýðýãëýã÷Äýýðõòýé àäèë

+ áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷


73

¯ÉË ßÂÖÛÍ ¯ÍÝËÃÝÝ

¯éë ÿâöûí ¿íýëãýý /á¿ðä¿¿ëýõ áóþó õàðóóëàõ ¿íýëãýý/ íü õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéí ¿éë ÿâöàä õèéãääýã. Ýíý íü àëèâàà õºòºëáºð, òºñëèéí õ¿ðýýíä òºëºâëºñºí ¿éë àæèëëàãàà òîâëîñîí õóãàöààíäàà õýðýãæèæ, õ¿ññýí ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí ýñýõèéã òîãòìîë õÿíàõàä ÷èãëýñýí öîãö àðãà õýìæýý þì. ¯éë ÿâöûí ¿íýëãýýãýýð îðîëöîã÷äûí òºñººëºë, ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ àæèëëàãààíä ¿ç¿¿ëýõ õàðèó ¿éëäýë, ýäãýýð ¿éë àæèëëàãààíä äýìæëýã ýñâýë ñààä ó÷ðóóëäàã õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã òîäîðõîéëäîã. Òèéì ó÷ðààñ ¿éë ÿâöûí ¿íýëãýý íü õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõ òàëä ¿íýëãýý õèéõ àøèãòàé õýðýãñýë áºãººä ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ àæèëëàãààíû çîõèñòîé áàéäàë, ýðõ òýãø áàéäëûã òîãòîîõîä à÷ õîëáîãäîëòîé. ¯éë ÿâöûí ¿íýëãýý áîë ÿâöûã õÿíàæ, çàñ÷ çàëðóóëàõ ýðãýõ õîëáîî áîëíî /Äàðààõ çàãâàðûã ¿çíý ¿¿/,

¯Ð Ä¯ÍÃÈÉÍ ¯ÍÝËÃÝÝ ÕÈÉÕ

¯ð ä¿íä ¿íýëýëò ºãºõ, òàâèãäñàí çîðèëò áèåëýãäýæ áóé ýñýõ, çîõèñòîé àðãà õýðýãñëèéã ¿ð ä¿íòýé õýðýãëýæ áóé ýñýõèéã òîäîðõîéëîõîä ¿íýëãýý øààðäëàãàòàé. ¯éë àæèëëàãààã àìæèëòòàé ÿâóóëàõûí òóëä ýäãýýð ìýäýýëëèéã òºëºâëºëòèéí ¿éë ÿâöàä õýðýãëýäýã.

Á¿õ òºðëèéí ¿íýëãýý íü Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã òîäîðõîéëæ, áàéð ýçë¿¿ëýõ /¿íýò

ç¿éëñ áîëîí çîðèëãî/

Îðö ªºð÷ëºõ ¿éë ÿâö Ãàðö

Óðüä÷èëñàí

õÿíàëò øèíæèëãýý

ßâöûí õÿíàëò

øèíæèëãýý

Òºãñãºëèéí


Ýðãýõ õîëáîî

Öàã õóãàöàà


74

Òýäãýýðèéí õýðõýí õýðýãæèæ áóéã ¿íýëýõ áîëîëöîî îëãîõóéö ìýäýýëë¿¿äèéã öóãëóóëàõ ãýñýí õî¸ð ¿íäñýí ýëåìåíòýýñ á¿ðääýã áàéíà.

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÃ ÄÝÌÆÈÕ ¯ÍÝËÃÝÝÍÈÉ ÑÎÍÃÎËÒÓÓÄÝð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ íü ¿íýò ç¿éëñ, òýðã¿¿ëýõ çîðèëòóóäûí

òàëààð òýð á¿ð ñàíàë íýãääýãã¿é íàðèéí òºâºãòýé ¿éë àæèëëàãàà áîëîâ÷ àìæèëò îëîõîä õýðýãëýãäýõ ¿íýò ç¿éëñ áóþó øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã ñîíãîõîä èë¿¿ àíõààðàõ øààðäëàãàòàé ç¿éë þì. ¯íýëãýý, òýäãýýðèéí ¿ç¿¿ëýëò òóñ á¿ðèéí õîëáîîã äàðààõ õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýâ.

¯ÍÄÑÝÍ ÕÝÌÆ¯¯Ð¯¯Ä

¯íýëãýýíèé ¿íäñýí õýìæ¿¿ð¿¿äýä ñóóðü ò¿âøèí, çîðèëòîò ò¿âøèí, øààðäàãäàõ õóãàöààíû àñóóäëóóä õàìààðäàã. Ñóóðü ò¿âøèíã ç¿é ¸ñîîð òîãòîîõäîî õºòºëáºðèéí áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàõ øàòàíä òîãòîîæ, ñîíèðõîã÷ òàëóóä ò¿¿íèéã á¿ãä õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéõ ¸ñòîé. Õýðýâ áîëîìæã¿é áîë õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí ýõíèé æèëèéí ¿ç¿¿ëýëò áîëîí õºòºëáºð õýðýãæñýí æèë¿¿äèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ òààìàãëàë äýâø¿¿ëýí òîîöîæ áîëíî. Çîðèëòîò ò¿âøèíã òîãòîîõäîî ºíãºðñºí õóãàöààíä òóõàéí ¿ç¿¿ëýëòèéí ººð÷ëºãäºæ èðñýí ç¿é òîãòîë, áóñàä èæèë òºðëèéí õºòºëáºð, òºñë¿¿äèéí ¿ð ä¿íä òóõàéí ¿ç¿¿ëýëòýä ãàðñàí ººð÷ëºëòèéí ò¿âøèí, îëîí óëñûí õýìæýýíä, ñàëáàðûí õýìæýýíä

Îðö

¯éë àæèëëàãàà

Ãàðö /õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿í/

Çîðèëãî

Çîðèëò

Îðöûí ¿ç¿¿ëýëò

ßâöûí ¿ç¿¿ëýëò

Ãàðöûí ¿ç¿¿ëýëò

¯ð íºëººíèé ¿ç¿¿ëýëò

¯ð ä¿íãèéí ¿ç¿¿ëýëò


75

äýâø¿¿ëñýí áîäèò çîðèëò, æèøèã çýðýãò ¿íäýñëýæ áîëíî. Ò¿¿íýýñ ãàäíà áîëîìæèò ýõ ñóðâàëæóóä áîëîõ òîãòìîë öóãëóóëäàã ñòàòèñòèê ìýäýý, ñóäàëãààíû ä¿í, òàíäàëòûí ìýäýý, õºòºëáºð, òºñëèéí òàéëàíãóóäûã ¿íäýñëýë áîëãîíî.

ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒÈÉÃ ÑÎÍÃÎÕ ÍÜ

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ íü ãàãöõ¿¿ ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí çàí ¿éëèéí ¿ð äàãàâàðûã õàìàðäàãã¿é õàðèí ÷àäâàðæóóëàõ, òýãø ýðõ îëãîõ, îðîëöóóëàõ, õàìòðàí àæèëëàõàä ò¿ëõ¿¿ àíõààðñàí ºðãºí õ¿ðýýòýé ¿éë àæèëëàãàà, îð÷èí íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ àñóóäàë ìºí.

¯íýëãýýíèé îëîí òºðºë ýöñèéí ¿ð ä¿íä ÷èãëýäýã, ¿ç¿¿ëýõ íºëºº, ¿éë ÿâöûã áîëîí ºðòºã çàðäàë õýìíýëòòýé ýñýõèéã íü àæèãëàäàã.

Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ñîíãîõäîî ºâºðìºö, õýìæèãäýõ¿éö, áîäèòîé, õàìààðàëòàé, îëäîöòîé áàéäëûã õàíãàñàí áàéõûí øààðäëàãàòàé.¯¿íä: ªÂªÐÌªÖ

Õýìæèõ ãýæ áóé ¿ð ä¿íã ºâºðìºöººð òºëººëºí èëýðõèéëæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõ

Á¿ñ íóòãèéí áîëîí õ¿í àìûí á¿ëã¿¿äèéí õîîðîíäûí ÿëãààã ãàðãàæ áàéãàà ýñýõ

Õýìæèõèéã õ¿ñýæ áóé ¿ð ä¿íãèéí ìºí ÷àíàðûã ãàðãàæ áàéãàà ýñýõÕÝÌÆÈÃÄÝÕ¯ÉÖ

Ãàðñàí ººð÷ëºëòèéã òîîãîîð õýìæèí èëýðõèéëæ áîëîõ ýñýõ Òîîí óòãûã áîäèòîéãîîð ìàãàäëàí áàòàëæ áîëîõ ýñýõ Áîäëîãî, òºñºë õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä ãàðñàí ººð÷ëºëòºä ìýäðýã

ýñýõ Þóã èëýðõèéëæ áàéãàà âý ãýäýã äýýð ñîíèðõîã÷ òàëóóä á¿ðýí

çºâøèëöºëä õ¿ðñýí ýñýõ

ÁÎÄÈÒ Ãàðíà ãýæ õ¿ëýýæ áóé ººð÷ëºëòèéã òîîöîîëîõ áîëîìæòîé ýñýõ Òóõàéí ¿ç¿¿ëýëòèéí îëîí æèëèéí ÷èã õàíäëàãà, ýðñäýëò

õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººã òîîöîæ ¿çýæ áîäèòîé òîãòîîñîí ýñýõ

ÕÀÌÀÀÐÀËÒÀÉ Õýìæèõèéã õ¿ñýæ áóé ¿ð ä¿íãèéí ìºí ÷àíàðûã ãàðãàæ áàéãàà

ýñýõ Äýâø¿¿ëñýí çîðèëãî, çîðèëò, ãàðöòàé õàìààðàëòàé ýñýõ Õºòºëáºð,òºñëèéí õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëæ áóé àðãà õýìæýýíýýñ

õàìààðàëòàé ýñýõ


76

ÎËÄÎÖÒÎÉ Óã ¿ç¿¿ëýëòèéã ãàðãàõàä áîëîìæèéí ºðòºã, õ¿÷ ÷àðìàéëò

çàðöóóëäàõ ýñýõ Ýõ ñóðâàëæ íü òîäîðõîé ýñýõ Óã ¿ç¿¿ëýëòýýð õÿíàõ òºëºâëºãºº áàéãàà ýñýõ

Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò íü õýðýãæ¿¿ëñýí àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿íã øóóä èëòãýõ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé íîòîëãîî áèø áîëîâ÷ îíîâ÷òîé ñîíãîí àâñàí òîõèîëäîëä ººð÷ëºëòèéã áàðèìæààëàõ ëóóæèí áîëîõûí çýðýãöýý èë¿¿ áîäèòîé, îíîâ÷òîé øèéäâýð ãàðãàæ, óëìààð ¿ð ä¿í, ¿ð àøãèéã ñàéæðóóëàõ ¿éë ÿâöàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëäýã. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ àæèëëàãààíû àøèã òóñûã òîäîðõîéëîõîä ÿíç á¿ðèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã àøèãëàæ áîëíî.

¯ð àøèã- çîðèëãî, çîðèëò õàíãàãäñàí áàéäàë Çîõèñòîé áàéäàë- àæèëëàãàà ýðýëò õýðýãöýýíä çîõèöñîí

áàéäàë Õ¿ëýýí àâàõóéö áàéäàë - Ìýäðýìæòýé àðãààð õýðýãæñýí ýñýõ, ¯ð ºãººæ – öàã õóãàöàà, ìºíãº, õ¿÷ õýðýãñëèéã çºâ

çàðöóóëñàí ýñýõ, Òýãø áàéäàë – Ýðýëò õýðýãöýý á¿ðä òýãø áîëîìæ îëãîñîí ýñýõ

Æèøýý

Óýëìýí ýìíýëýã ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõäàã÷ øàòëàëûí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý íýâòð¿¿ëñíèé ãîë çîðèëãî íü äóíä íàñíû ýð÷¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíäýä õÿíàëò òàâüæ, èë¿¿ ýð¿¿ë àìüäðàëûí õýâøëèéã ýçýìø¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ìýäýýëýë, çºâëºãºº ºã÷ öóñíû äàðàëò íýìýãäýõ, òàìõè òàòàëò çýðýã ýð¿¿ë ìýíäýä ýðñäýë ó÷ðóóëäàã õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã àëñäàà çîãñîîõîä ÷èãëýñýí àæ. Ñóâèëàã÷ 40-65 íàñíû ýð÷¿¿äèéã òîäîðõîé õóãàöààíä óðüæ õàãàñ öàãèéí õóãàöààíä ãîë ñòàòèñòèê /áèåèéí æèí, öóñíû äàðàëò/ -èéã øàëãàæ, àìüäðàëûí õýâ ìàÿã/ õîîëîëò, òàìõè òàòàëò, àðõè, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñûí õýðýãëýý, áýëãèéí àæèë, äàñãàë õºäºëãººí-/èéã íü òîäðóóëàí àñóóæ, àìüäðàëûí ýð¿¿ë õýâ øèíæèéí òàëààð õ¿í á¿ðä òîõèðñîí ìýäýýëýë, çºâëºãºº ºãñºí áàéíà. Îðîëöîã÷èä àìüäðàëûí õýâ øèíæýý ººð÷èëñºí ýñýõèéã íýã æèëèéí äàðàà àñóóëãààð òîäðóóëæýý.

Óýëëìýí ýìíýëãèéí ¿íýëãýýíýýñ õàðàõàä, íýã æèëèéí äàðàà õ¿ì¿¿ñèéí 60% íü ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàæ, 5% íü àìüäðàëûí ýð¿¿ë õýâ øèíæèéã ýçýìøèæ, 5% íü ¿ðãýëæë¿¿ëýí øèíæèëãýý õèéëãýõ, ýì÷ë¿¿ëýõ áîëæ, 80% íü óóëçàëòûã ¿ð ä¿íòýé, øèíý ìýäýýëýë ºãñºí ãýæ ä¿ãíýæýý. Ñóâèëàã÷ àæëûí öàãèéíõàà íýëýýä õýñãèéã ýë ýìíýëãýýñ ãàäíà çàõèðãààíû õîëáîãäîëòîé àæèëä çàðñàí áàéíà.


77

Ýíý õºòºëáºðèéí àøèãòàé ýñýõèéã òîãòîîõ ¿íýëãýýíèé äýýðõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã õýðõýí õýðýãëýõ âý?

Õÿíàëò øèíæèëãýýíèé ººð íýã õýëáýð áîë àóäèò õèéõ àæèë áîëíî. Ýíý íü õºíäëºíãèéí ¿íýëãýý áºãººä îðö, ãàðöûí õàðèëöàà áà õóóëü ä¿ðýì ìºðäºëò, èë òîä áàéäàëä àíõààðäàã.

¯ð ä¿íãèéí ¿íýëãýý. Çàâñðûí áîëîí àëñûí ¿ð ä¿í, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ¿ð íºëºº, ¿ð àøèã, öààøèä òîãòâîðòîé õýðýãæèõ áîëîìæ, õàìààðàë, àóäèò çýðãèéã ä¿ãíýõ ¿éë àæèëëàãàà þì.

Çàâñðûí ¿ð ä¿í - Çàí ¿éë, ìýäëýã, õàíäëàãûí ººð÷ëºëòººð õýìæèãääýã (Àðõè, òàìõèíû õîð õºíººëèéí òàëààð çîðèëòîò á¿ëãèéí õ¿í àìûí ìýäëýã äýýøèëñýí õóâü, áýëãýâ÷ õýðýãëýõ áîëñîí õ¿íèé òîî ãýõ ìýò)

Àëñûí ¿ð ä¿í íü - Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëòýýð õýìæèãääýã. (ªâ÷ëºë, íàñ áàðàëò, ýõèéí ýíäýãäýë ãýõ ìýò)

Íèéãìèéí ¿ð íºëºº íü ýð¿¿ë îð÷èí, àþóëã¿é õ¿íñ, àìüäðàëûí ÷àíàð ñàéí ñàéõàí áàéäëààð õýìæèãääýã.

Ýäèéí çàñãèéí ¿ð íºëºº íü ýìíýëãèéí ºðòºã çàðëûí õýìíýëò, õºäºëìºðèéí ÷àäâàð, áîäèò îðëîãûí ºñºëòººð õýìæèãääýã

Òîãòâîðæèëò – Ñàíõ¿¿æèëò çîãññîí íºõöºëä öààøèä ¿ðãýëæëýõ áîëîìæ ÿìàð áàéãààãààð ¿íýëýãäýíý.

Õàìààðàë- îëîí óëñûí ÷èã õàíäëàãàòàé õèð íèéöýæ áàéãàà ýñýõèéã òîäîðõîéëíî.

¯ð àøãèéí ¿íýëãýý- òºëºâëºñºí ¿ð ä¿íä õàìãèéí õýìíýëòòýé áàéäëààð õ¿ðñýí ýñýõ, ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõýä çàðöóóëñàí õºðºíãèéí õóâààðèëàëò ¿íäýñëýëòýé ýñýõèéã òîäîðõîéëîõîä îðøèíî. ªºðººð õýëáýë ºðòºã, çàðäàë õýìíýñíýýñ îëñîí òîäîðõîé àøãèéã õýëíý.

¯ð àøãèéí ¿íýëãýý- òºëºâëºñºí ¿ð ä¿íä õàìãèéí õýìíýëòòýé áàéäëààð õ¿ðñýí ýñýõ, ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõýä çàðöóóëñàí õºðºíãèéí õóâààðèëàëò ¿íäýñëýëòýé ýñýõèéã òîäîðõîéëîõîä îðøèíî. ªºðººð õýëáýë ºðòºã, çàðäàë õýìíýñíýýñ îëñîí òîäîðõîé àøãèéã õýëíý. ¯¿íèéã õèéäýã ººð íýãýí àðãà áîë ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíû ¿íý, àøãèéí õàðüöààã ýð¿¿ë ìýíäèéí ººð áóñàä ¿éë àæèëëàãààíû ¿íý, àøãèéí ¿ð ä¿íä õàðüöóóëàí øèíæèëãýý õèéõ ÿâäàë þì.


78

ÕßÍÀËÒ ØÈÍÆÈËÃÝÝ ÁÀ ¯ÍÝËÃÝÝÍÈÉ ØÀÒËÀË

Îðö –õ¿í õ¿÷íèé, ìàòåðèàëëàã, ñàíõ¿¿ãèéí íººö ã.ì.

Ãàðö

/Á¿òýýãäõ¿¿í/

Õºòºëáºðèéí ¿éë àæèëëàãàà

Õ¿ðýõ ¿ð ä¿í

Çîðèëãûí õóâüä ãàðñàí ¿ð ä¿í

¯ð íºëºº

íèéãìèéí íºõöºë áàéäàë, ñàéí ñàéõàíä ¿ç¿¿ëýõ åðºíõèé íºëºº

àóäèò


Áîäëîãûí

¿íýëãýý

¿íýëãýý

Îðö-õ¿íõ¿÷íèé, ìàòåðèàëëàã,ñàíõ¿¿ãèéííººö ã.ì.

Ãàðö/Á¿òýýãäõ¿¿í/Õºòºëáºðèéí ¿éëàæèëëàãàà Õ¿ðýõ ¿ð ä¿í

Çîðèëãûí õóâüäãàðñàí ¿ð ä¿í

¯ð íºëººíèéãìèéí íºõöºëáàéäàë, ñàéíñàéõàíä ¿ç¿¿ëýõåðºíõèé íºëºº


79

Íîì ç¿é

1. ÄÝÌÁ, ÝÌß, ÝÌÕ¯Ò, “Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíû àðãà ç¿é”, Óëààíáààòàð 2001

2. ÄÝÌÁ, ÝÒÓÃ, “Ýð¿¿ë ñóì”, Óëààíáààòàð 20033. ÌÍÍÕ, “Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿ð àøãèéí áàðèìò áè÷èã”,

Óëààíáààòàð 20024. ÝÌß, ÄÝÌÁ, ÕÍÕß, ÝÌØÓÈÑ, “Ýð¿¿ë àæëûí áàéðûã äýìæèõ

á¿ñèéí ãàðûí àâëàãà”, Óëààíáààòàð 20045. ÄÝÌÁ, ÝÌÕ¯Ò, “Ýð¿¿ë ìýíä áà çàí ¿éëèéí ìýäýýëýë ñóðãàëò,

ñóðòàë÷èëãàà”, Óëààíáààòàð 20026. ÄÝÌÁ, ÝÌß, “Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèã÷ ñóðãóóëü”, Óëààíáààòàð

1999 7. ÝÌß, “Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõ ç¿éí ëàâëàõ”, Óëààíáààòàð

2003 8. ÝÌß, Ãëîáàëü ñàí, “Ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýäýýëýë ñóðãàëò

ñóðòàë÷èëãàà”, Óëààíáààòàð 2005 9. “Õÿíàëò øèíæèëãýý,¿íýëãýý” ëåêöèéí ìàòåðèàë 10. Rob Moodie and Alana Hulme. Hands on Health Promotion. Text-

book. Australia. 200411. Jennie Naidoo and Jane Wills. Health Promotion, Foundations for

Practice, Second edition, 200012. ÄÝÌÁ 2000 Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òàéëàí. “Ýð¿¿ë ìýíäèéí

ñèñåìä ã¿éöýòãýëèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü” Æåíåâ 13. Ðèôêèí.Ñ, Á.Ìóëëåð Ô. Áè÷ìàíí “Àíõàí øàòíû òóñëàìæèíä

îëîí íèéòèéí îðîëöîîã ¿íýëýõ íü” Àíàãààõ óõààí áà íèéãìèéí øèíæëýõ óõààí ñýòã¿¿ë 26, 931-940

14. Ðèôêèí.Ñ, “Ýð¿¿ë ìýíäèéí õºòºëáºð äàõü îëîí íèéòèéí îðîëöîîíèé òàëààðõ îéëãîëò” Òðîôèêèéí àêò 61, 79-92

15. Òàóïåêèéí Íèéãìèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Íýãäëèéí òàéëàí.16. www.health.vic.gov.au


80

Documents

Нийгмийн эрүүл мэндийн ажилтнуудад зориулсан гарын авлага