บทท ๓

กระบวนการพฒนาสงขารในพระพทธศาสนาเถรวาท

ในบทนจะไดศกษากระบวนการพฒนาสงขารตามทปรากฏในพระไตรปฎกและอรรถกถา

เพอใหทราบวา กระบวนพฒนาสงขารเปนอยางไร เพอจะไดนาเอาขอมลทไดจากการศกษาไปเปน

แนวทางในการศกษาวเคราะหกระบวนการทางานของสงขารเพอนาไปสการบรรลธรรมในบท

ตอไป

๓.๑ กระบวนการพฒนาสงขารในพระไตรปฎกและอรรถกถา

จากหลกฐานในพระไตรปฎกตอนทพระพทธองคตรสรใหมๆ ไดเสดจไปโปรดปญจวคคย

ทปาอสปตนมฤคทายวน แขวงเมองพาราณส ในทนพระองคทรงแสดงใหเหนอรยสจสกอน คอให

รจก ทกข สาเหตแหงทกข ความดบทกข และวธปฏบตเพอความดบทกข คาวา ทกข ในท น

พระองคหมายถง การเกด แก เจบ ตาย เปนทกข สมทย สาเหตแหงทกข คอ ตณหา ความทะยาน

อยากในกามคณ ความทกขเหลานจะดบลงไดดวยการดบสาเหตของทกข โดยการปฏบตตามวธการ

คอ ปฏบตตามมรรคมองค ๘ ประการ ในการแสดงพระธรรมเทศนาครงแรกนทาใหอญญาโกณฑญญะ

ผทมอายมากกวาปญญจวคคยอนๆ ไดบรรลธรรม0

๑

หลงจากนนพระองคใหปญจวคคยทเหลออบรมจตใจเพอรอความแกกลาของอนทรย

หรอสงขารกอน เมอรอเวลาพอสมควรแลว พระองคจงแสดงเรองไตรลกษณ ลกษณะทมความ

เสมอกน ๓ ประการของสงขาร คอ สงขารทงปวงไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ไมมตวตนท

แทจรง การแสดงพระธรรมเทศนาครงน พระองคใชวธการ ถาม ตอบ กบปญจวคคย เชน พระองค

ตรสถามวา สงขาร เทยง หรอไมเทยง พวกปญจวคคยกราบทลวา ไมเทยง พระองคถามตอไปวา

สงใดไมเทยง สงนนเปนทกข หรอเปนสข พวกปญจวคคยกราบทลวา เปนทกข พระองคถามให

พวกปญจวคคยตอบไปอยางนจนครบ ๕ ขนธ นบตงแต รป เวทนา สญญา สงขาร ไปจนถงวญญาณ

ในการแสดงพระธรรมเทศนาครงนทาใหพวกปญจวคคยบรรลเปนพระอรหนตครบทกรป1

๒

๑ ดรายละเอยดใน ว. ม. (ไทย) ๔/๑๓-๑๙/๒๐-๒๗. ๒ ดรายละเอยดใน ว. ม. (ไทย) ๔/๒๐-๒๔/๒๗-๓๑.

๔๘

จากนนมาไมนานมลกชายของเศรษฐคนหนง ชอวา ยสะเกดความเบอหนายในชวตการ

ครองเรอน จงหนออกจากบานในตอนกลางคน เขาเดนเปลงอทานมาวา ทนยงหนอ ทนวนวาย

หนอ ขณะทเขาเดนไปปาอสปตนมฤคทายวนนน เปนเวลาใกลรง พระพทธองคกาลงเสดจเดน

จงกรมอย ไดยนเสยงของเขา พระองคจงเรยกใหเขาเขาไปหาดวยบอกวา เชญมาทน ทนไมยง ทน

ไมวนวาย ยสะ เดนเขาไปหาพระพทธองคแลว พระองคไดแสดงพระธรรมเทศนาเรอง อนปพพกถา

เปนการกลาวถง การใหทาน การรกษาศล การไปเกดในสวรรค โทษของการเสพกามคณใน

สวรรค จากนนกลาวถงอานสงสของการออกบวช เมอจบพระธรรมเทศนา ยสะ ไดดวงตาเหน

ธรรมคอไดสาเรจเปนพระโสดาบน เมอตอนสายของวนนน บดาของยสะ ไมเหนลกชายจงออก

ตามหา ไปพบพระพทธองคในทเดยวกนพระองคแสดงพระธรรมเทศนาเนอความเหมอนกนใหฟง

เมอจบพระธรรมเทศนาแลว ยสะ ไดบรรลเปนพระอรหนต สวนบดาไดบรรลโสดาบน จากนนทง

สองพอลกไดกราบทลนมนตพระพทธองคพรอมดวยพระปญจวคคยไปรบภตตาหารทบานของตน

เมอเสรจภตกจแลวพระองคแสดงพระธรรมเทศนากณฑเดยวกนนใหแกภรรยาของอบาสกทงสอง

ฟงเมอจบพระธรรมเทศนา อบาสกาทงสองนนไดบรรลโสดาบนเหมอนกน2

๓

เนอความจากพระสตรทไดกลาวมาน แสดงใหเหนถงกระบวนการพฒนาสงขารทพระ

พทธองคทรงใช ในการสอน แบงออกเปน ๒ ฝาย คอฝายผสอน และฝายผเรยน ฝายผสอนคอพระ

พทธองค ไดเหนกระบวนการสอนของพระพทธองคอยหลายวธ หลายขนตอน ดงน

๑) ทรงชใหเหนปญหาหรอเหนทกขกอน เปรยบเหมอนชใหคนไขรจกกอนวาตวเอง

เปนโรคอะไร เมอรแลวจง แนะนาใหหาสาเหตของปญหา หรอของทกข เมอรจกสาเหตแลว จง

แนะนาวธแกปญหาหรอแกทกขให วธน นกคอ อรยมรรคมองค ๘ ประการ ไดแก สมมาทฏฐ

สมมาสงกปปะ สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ

๒) ทรงรอเวลาหรอความพรอมของผฟงหรอผเรยนกอน ขนตอนนเหมอนกบหมอ

รกษาคนไข วาคนไขพรอมทจะรบการรกษาหรอยง พระธรรมเทศนาของพระองคเปรยบเหมอนยา

รกษาโรค

๓) ทรงเลอกพระธรรมเทศนาใหเหมาะกบผเรยนหรอผฟง เชน ทรงแสดงอรยสจสแก

พวกปญจวคคย แตทรงเลอกอนปพพกถา แก ยสะ และบดา มารดา พรอมดวยภรรยาของเขา

ฝายผฟงไดเหนวา กระบวนการพฒนาสงขารของผฟง อาศยเหต ๒ อยาง คอ เหตใน

อดตและเหตในปจจบน เหตในอดต ไดแก เคยไดสรางสมอบรมบารมมากอน หลายภพหลายชาต

๓ ดรายละเอยดใน ว. ม. (ไทย) ๔/๒๕-๓๐/๓๑-๓๙.

๔๙

เรยกตามศพทพระพทธศาสนาวา ปพเพกตปญญตา เหตในปจจบน ไดแก การวางตนไวด คอ

ดาเนนชวตถกตามทานองคลองธรรม ภาษาบาลวา อตตสมมาปณธ ทวาเคยทาเหตไวในอดต

เพราะวาแตละรป แตละคน มประวตอนยาวนานเกยวกบการสรางบญบารม เชน อญญาโกณฑญญะ

เคย ไดทาบญและอธษฐานตอพระพกตรของพระพทธเจาปทมตตระไววา ขอใหไดบรรลธรรมใน

พระศาสนาของพระพทธเจาองคใดองคหนงกอนกวาสาวกคนอน3

๔ ยสกลบตร เคยบาเพญอสภ

สญญามากอน ตงแตสมยพระพทธเจาองคกอนเหมอนกน4

๕

จากหลกการของอรยสจสทพระองคทรงคนพบน พระองคจงวางเปนหลกในการ

พฒนาจตวญญาณของสาวกสบตอมา จะเหนหลกฐานเหลานปรากฏในพระไตรปฎกและอรรถกถา

หลายแหง อรยมรรคมองค ๘ เมอยอลงใหสน ไดแก ศล สมาธ ปญญา หรอเรยกอกอยางหนงวา

ไตรสกขา จงกลาวไดวากระบวนการพฒนาสงขารในพระไตรปฎก พระพทธองคไดวางหลก

ไตรสกขาไว ไดแก ศลสกขา จตตสกขา ปญญาสกขา หรอเรยกสนๆ วา ศล สมาธ ปญญา เหตผลท

พระองคไดวางหลกไตรสกขาไวกเพราะตองการใหผศกษาเปนคนดกอน จงสอนเรองปญญาให

เพราะถาคนไมดมปญญาเขากจะนาเอาปญญาไปสรางความเดอดรอนใหทงตนเองและคนอน เพราะ

ขาดการยบย งชงใจ เพราะคนทมปญญาแตไมมศล และสมาธคอยควบคมจะหาทางเอาเปรยบคนอน

เปนคนแขงกระดาง กาวราวไมยาเกรงผอน

ในสวนของศลสกขา หรอศล พระองคไดวางหลกทตอมามการจดหมวดหมเรยกวา

ปารสทธศล ๔ ประการไว ไดแก ปาฏโมกขสงวรศล คอการสารวมระวงในศลหรอสกขาบททมาใน

พระปาฏโมกขสาหรบพระภกษมทงหมด ๒๒๗ สกขาบท มปาราชก ๔ เปนตน อนทรยสงวรศล

ไดแก การสารวมอนทรย คอสารวมระวงอายตนะภายใน ๖ อยาง มตา ห จมก ลน กาย ใจ และ

อายตนะภายนอก ๖ อยาง มรป เสยง กลน รส สมผส ธรรมารมณ อาชวปารสทธศล ไดแก การเลยง

ชพทบรสทธ กลาวคอไมหลอกลวงคนอนเลยงชพ ปจจยสนนสสตศล ไดแกการสารวมระวงใน

การใชสอยปจจยส มการบรโภคภตตาหารเปนตน ใหรจกประมาณหรอความพอดในการบรโภคใช

สอยปจจยนนๆ

ในสวนของจตตสกขาหรอสมาธ พระองคไดวางหลกการฝกจตไวหลายอยางเรยกวา

“สมถกรรมฐาน” แปลวา กรรมฐานททาใหจตใจสงบระงบจากกเลสชวคราว มอานาปานสต

กรรมฐาน อนสสตกรรมฐาน อสภะกรรมฐาน เปนตน

๔ ดรายละเอยดใน ข.อป. (ไทย) ๓๒/๕๙๖/๙๑, ข.อป.อ. (ไทย) ๑/๓๐๖-๓๑๐, ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๕๔. ๕ ดรายละเอดยใน ข.อป. (ไทย) ๓๓/๑-๒๘/๓๓๕-๓๓๙, ข.อป.อ. (ไทย) ๒/๒๕๓-๒๕๗, ข.ธ.อ.

(ไทย) ๑/๕๔.

๕๐

ในสวนของปญญาสกขาหรอปญญา พระองคไดวางหลกการฝกจตเพอใหเกดปญญา

หรอใหปญญาเกดข นเรยกวา “วปสสนากรรมฐาน” แปลวากรรมฐานททาใหเหนแจงคอเหน

ธรรมชาตของจตใจแจมแจงขน มมหาสตปฏฐาน ๔ เปนตน สาหรบหมวดธรรมทเปนบาทฐานของ

ปญญาหรอของวปสสนานน พระพทธองคไดวางหมวดธรรมเหลานคอ ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต

๑๘ อนทรย ๒๒ และอรยสจ ๔ ในบรรดาหมวดธรรมเหลาน สามารถนามาปฏบตเฉพาะหมวดใด

หมวดหนงกสามารถทาใหบรรลธรรมได หรอสามารถทาใหธรรมะหมวดอนๆ บรบรณไปดวย

ในคมภรวสทธมรรค พระพทธโฆสเถระ ไดวางโครงสรางตามแนวพระไตรปฎก คอ

ไดวางหลกศล สมาธ ปญญา ตามลาดบแตมรายละเอยดเพมเขามา ทานแตงคมภรนจากพระพทธพจน

หนงคาถาทพระพทธเจาไดตรสตอบแกเทวดาทมาทลถามปญหาซงมใจความวา

หมสตวยงทงภายใน ยงทงภายนอก

ถกความยงพาใหนงนงแลว ขาแตพระโคดม

เพราะฉะนน ขาพระองคขอทลถามพระองควา

ใครพงแกความยงนได5 ๖

พระพทธองคไดตรสตอบเปนคาถาวา

นรชนผมปญญา เหนภยในสงสารวฏ

ดารงอยในศลแลว เจรญจตและปญญา

มความเพยร มปญญาเครองบรหาร

นนพงแกความยงนได6๗

จากเนอความพระคาถานเอง พระพทธโฆสเถระไดนามาเปนกระบวนการพฒนาสงขาร

โดยเรมตนดวยหลกของศล ในสวนของศลทานไดตงปญหาขนไวเพอคนหาคาตอบดวยตนเอง ทาน

ตงปญหาวา อะไรชอวาศล ทชอวาศล เพราะอรรถวากระไร อะไร เปนลกษณะ เปนรส เปนอาการ

ปรากฏและเปนปทฏฐานของศล ศลมอานสงสอยางไร ศลนมกอยาง อะไรเปนความเศราหมองของ

ศล และ อะไรเปนความผองแผวของศล7

๘ ยกตวอยางการแกปญหาวา อะไร ชอวาศล ทานแกวา

ธรรมทงหลายมเจตนาเปนตนของบคคลผงดเวนจากปาณาตบาตเปนตน และของบคคลผบาเพญ

๖ ส. ส. (ไทย) ๑๕/๒๓/๒๖, วสทธ. (ไทย) ๑/๑. ๗ ส.ส. (ไทย) ๑๕/๒๓/๒๗, วสทธ. (ไทย) ๑/๑.

“สเล ปตฏฐาย นโร สป�โญ, จตต ป�ญ�จ ภาวย.

อาตาป นปโก ภกข, โส อม วชฏเย ชฏ.”

๘ วสทธ. (ไทย) ๖/๙.

๕๑

วตตปฏบต ชอวาศล โดยทานอางถงคาพดวสชนาของพระสารบตรเถระมาสนบสนนคาวสชนาของ

ทาน พระสารบตรกลาวไวในคมภรปฏสมภทามรรควา เจตนาชอวาศล เจตสกชอวาศล สงวรชอวา

ศล การไมลวงละเมดชอวาศล8

๙ เมอแกปญหาขอนจบแลวทานกแกปญหาขออนๆ ตอไปโดยนาเอา

หลกฐานในพระไตรปฎกมาสนบสนนความคดของทานไมไดคดเอาเองโดยปราศจากหลกฐานเดม

การพฒนาในขนของสมาธทานไดนากระบวนการพฒนาโดยเรมตนดวยการใหปฏบต

สมถกรรมฐานทปรากฏในพระไตรปฎก แตกอนทจะนาเสนอประเภทของสมถกรรมฐานเหลานน

ทานไดตงปญหาขนเหมอนกบทตงปญหาในสวนของศลเชนเดยวกน เมอแกปญหาเกยวกบสมาธ

จบแลวทานจงแสดงประเภทของกรรมฐานตอไป สมถกรรมฐานททานแนะนาไวในคมภร

วสทธมรรคมอย ๔๐ อยางดวยกน ประกอบดวย กสณ ๑๐ อสภะ ๑๐ อนสสต ๑๐ พรหมวหาร ๔

อารปปะ ๔ อาหาเรปฏกลสญญา ๑ จตธาตววฏฐาน ๑9

๑๐

การพฒนาสงขารในสวนของปญญาในเบองตนทานไดตงปญหาขนมาเหมอนกบสอง

หวขอแรกวา อะไรชอวาปญญา ทชอวาปญญาเพราะอรรถวาอะไร ลกษณะ กจ ผล เหตใกล ของ

ปญญานน เปนอยางไร ปญญามกอยาง จะเจรญปญญาอยางไร และการเจรญปญญามอานสงส

อยางไร จากนนทานกวสชนาปญหาเหลานไปตามลาดบ ยกตวอยางมาใหดสกเลกนอย กอนอน

ทานออกตววา ปญญามหลายอยางถาจะพดหมดทกอยางกจะทาใหเสยเวลา จะพดเอาเฉพาะปญญา

ทประสงคเอาในการแตงคมภรนวา วปสสนาญาณทประกอบดวยกศลจตชอวา ปญญา ปญหาขอท

๒ วา อะไรชอวาปญญา ทานแกวา ความรชด คอรโดยประการตางๆ พเศษกวาความหมายรและ

ความรแจง ซงหวขอเหลานทานแสดงไวในขนธนเทศ เนอหาสวนใหญพดถงขนธ ๕ กระบวนการ

ตอไปเปนอายตนธาตนเทศ พดถงอายตนะ ๑๒ และธาต ๑๘ ประการ จากนนเปนอนทรยสจจนเทศ

พดถงอนทรย ๒๒ กบอรยสจ ๔ จากนนเปนปญญาภมนเทศ พดถงปฏจจสมปบาท สดทายทานพดถง

วสทธ ๗ โดยเรมดวยทฏฐวสทธนเทศ กงขาวตรณวสทธ มคคามคคญาณทสสนวสทธ ปฏปทา-

ญาณทสสนวสทธ ญาณทสสนวสทธ และสดทายพดถงอานสงสของการเจรญภาวนา

สรปวา ในพระไตรปฎกและอรรถกถาเนนการพฒนาสงขารระดบโลกตระตามหลก

ไตรสกขาหรออรยมรรค มงการบรรลมรรคผลนพพาน ในขณะเดยวกนพระองคกไมทรงละเลยการ

พฒนาสงขารระดบโลกยะสาหรบกลยาณปถชนซงจะเปนบาทฐานของการพฒนาระดบโลกตระ

ตอไป การพฒนาสงขารระดบโลกยะและระดบโลกตตระ จะกลาวในหวขอถดไป

๙ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๓๙/๖๐.

๑๐ วสทธ. (ไทย) ๔๗/๑๘๒.

๕๒

๓.๒ เปาหมายของการพฒนาสงขารในพระพทธศาสนา

เปาหมายในการพฒนาสงขารตามหลกพระพทธศาสนา ไดแก ประโยชนทจะพงไดรบ

จากการพฒนาซงมทงประโยชนตน ประโยชนคนอน และประโยชนทงสองฝาย ซงสามารถจดแบง

ประโยชนได ๒ ระดบคอ ระดบโลกยะ และระดบโลกตตระ มรายละเอยด ดงน

ประโยชนตน ไดแก ความเปนอยในสงคมอยางมความสข ถกตองตามหลกคาสอนของ

พระพทธศาสนา ไมถกกเลสรบกวนจตใจมากนก ไมเปนทาสของกเลส ดาเนนชวตดวยความไม

ประมาท มธรรมเปนทพ งทระลกของจตใจ ในระดบโลกยะ มท งประโยชนในปจจบนและ

ประโยชนในอนาคต หรอประโยชนในโลกนกบประโยชนในโลกหนาหลงจากตายแลว เรยกวา

ทฏฐธมมกตถประโยชนและสมปรายกตถประโยชน ระดบโลกตตระคอพนจากกเลสโดยเดดขาด

เปนพระอรยบคคลตงแตขนโสดาบน สกทาคาม อนาคาม และอรหนต

ประโยชนคนอน เปนเปาหมายสาคญของพระพทธศาสนา จะเหนไดจากพทธประวตตอน

ทพระองคทรงสงพระสาวกไปประกาศพระศาสนาใหมๆ ในพรรษาแรกพระองคทรงเนนวา ใหแต

ละรปไปคนเดยวหามไปดวยกน เพราะตอนนนพระสาวกมนอย ทรงกาชบวา ใหเทยวไปเพอ

ประโยชนเพอความสข เพอเกอกลแกมนษยและเทวดาทงหลาย เพออนเคราะหชาวโลก จาก

หลกฐานในพทธประวตพระพทธองคไมทรงคานงถงความเหนดเหนอยของพระองคเมอมเวไนย

บคคลทจะไดบรรลธรรมถงแมจะอยไกลแคไหนพระองคกจะรบเสดจไปโปรดคนน น เชน

พระองคเสดจไปตอนรบพระมหากสสปเถระในวนททานออกบวชสนระยะทาง ๓ คาวต เสดจ

ดาเนนไปสนระยะทางเกน ๓๐๐ โยชน เพอแสดงธรรมทฝงแมน าคงคา ใหพระเจามหากปปนะ

พรอม ทงบรวารดารงอยในอรหตตผล ในเวลาหลงภตคราวหนง ไดเสดจดาเนนสนระยะทาง ๔๕

โยชน เพอตรสธรรมกถาตลอด ๓ ยาม ในทอยของนายชางหมอ เพอโปรดปกกสาตหลงจากจบการ

แสดงธรรมปกกสาตไดบรรลอนาคามผล เสดจดาเนนไป ๒,๐๐๐ โยชน เพออนเคราะหวนวาส

สามเณร เสดจดาเนนไป ๖๐ โยชนเพอแสดงธรรมแกพระขทรวนยเถระ10

๑๑

จากตวอยางทยกมานแสดงใหเหนความมพระมหากรณาของพระองคทมงหวงประโยชน

คนอนโดยไมทรงคานงถงความเหนดเหนอยของพระองค

สวนประโยชนทงสองฝายคอประโยชนตนและประโยชนผอนนน จะเหนไดจากการท

พระองคทรงวางหลกการพฒนาสงขารทงสวนทเปนของปจเจกบคคลและสวนทเปนของสงคม

ตามหวขอวาดวยระดบขนของการพฒนาสงขารทจะศกษาตอไป

๑๑ ดรายละเอยดเพมเตมใน ม.ม.อ. (ไทย) ๒/๓๘.

๕๓

๓.๓ ระดบขนการพฒนาสงขารตามทรรศนะของพระพทธศาสนา

เมอมบคคลหลายพวก หลายระดบ จดประสงคหรอเปาหมายของคนแตละพวกจง

แตกตางกน พวกบรรพชตตองการความหลดพนจากทกขโดยสนเชง สวนพวกฆราวาสตองการให

ความทกขลดนอยลง ดงนน พระองคจงวางหลกการการพฒนาสงขารของคน ๒ กลมนตางกน คอ

สาหรบฆราวาส เนนระดบโลกยะ แตพระองคกไมไดปดกนระดบโลกตตระสาหรบฆราวาส ตาม

หลกฐานในพระไตรปฎกและอรรถกถาจะเหนวา ฆราวาสไดบรรลเปนอรยบคคลระดบโสดาบน

จนถงอนาคาม หลายคน เชน นางวสาขา มหาอบาสกา ไดบรรลโสดาบนตงแตอาย ๗ ป1 1

๑๒ วสาขะ

อบาสก ไดบรรลอนาคาม เปนตน 1 2

๑๓ สวนพวกบรรพชต เนนระดบโลกตตระ ระดบโลกยะ

พระองคไดวางหลกธรรมตามทกลาวแลวในหวขอทผานมา สวนระดบโลกตตระ พระองควางหลก

สมถวปสสนากรรมฐานไวและหลกธรรมอนๆ รวมทงขอปฏบตคอวนยหรอสกขาบทตางๆ สาหรบ

พระสงฆ โดยมความสมพนธกนในลกษณะทการพฒนาสงขารระดบโลกยะจะเปนบาทฐานของ

การพฒนาสงขารในระดบโลกตระ

อยางไรกตาม เครองมอสาคญทใชในการพฒนาท งสองระดบนยงเปนไตรสกขา

เหมอนเดม ตางกนแตความเขมขนของการปฏบต เทานน โดยแบงเปนระดบขนเปน ๓ ขน คอ ๑)

ระดบพนฐาน ไดแก ศล ๒) ระดบกลาง ไดแก สมาธ ๓) ระดบสง ไดแก ปญญา13

๑๔ ซงรายละเอยด

ของเรองนจะกลาวในหวขอตอไป ในทนจะนามากลาวพอเปนแนวทาง ดงน

๓.๓.๑ ขนโลกยะ

เพอใหผเรยนมความเปนอยในสงคมอยางมความสข และปลอดภย ไมถกเอารดเอา

เปรยบหรอไมถกคนอนรงแก พระพทธองคไดวางหลกการพฒนาไวแบงตามประเภทของบคคล คอ

บรรพชตและคฤหสถ ดงน

การพฒนาระดบปจเจกบคคล มงเนนใหแตละบคคลพฒนาตนเองตามกรอบทพระองค

ไดวางไว ต งแตระดบโลกยะ คอระดบธรรมดาของโลกมนษยทจะพงพฒนาตนเองตาม

กาลงสตปญญา จนถงระดบโลกตระ คอระดบเหนอโลกไดแกการพฒนาจนยกจตใจใหอยเหนอ

การควบคมของโลก จากเนอความในธมมจกกปปวตนสตรและในอนตตลกขณสตรทพระองคใช

สอนพวกปญจวคคยกบสอนยสกลบตร บดา มารดาและภรรยาของเขานนทาใหทราบวา ระดบการ

๑๒ ดรายละเอยดใน ข.ธ.อ. (บาล) ๑/๑๕๗/๑๗๑, ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๒๑๔-๒๓๒. ๑๓ ดรายละเอยดใน ข.เถร.อ. (บาล) ๑๒/๑๑-๑๕, ข.เถร.อ. (ไทย) ๑๒/๑๑-๑๓. ๑๔ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๕/๒๖๙, อง.อฏฐก. (ไทย) ๒๓/๓๖/๒๙๔.

๕๔

รบรของแตละคนไมเทากนและพระธรรมเทศนาททรงแสดงจงแตกตางกน จากเรองนทาใหทราบ

วา ความหลากหลายของผฟง วธการสอนจงแตกตางกน เพอใหเหมาะกบผฟง การใชวธเลอก

บทเรยนทเหมาะกบผเรยนเปนวธทประสบความสาเรจทงผสอนและผเรยน ดงตวอยางทกลาว

มาแลวนน แตเมอมคนเปนจานวนมาก พระองคไมสามารถทจะสอนไดทกคน พระองคจงไดวาง

หลกการไวเพอใหสาวกนาไปปฏบตดวยตนเอง ทงในระดบโลกยะและโลกตตระ

หลกการทพระพทธองคทรงแนะนาในการพฒนาระดบโลกยะม ๓ ระดบดวยกน คอ

ระดบเบองตน ไดแก “การใหทาน” เปนการขจดความตระหน ความเหนแกตวออกจากจตใจกอน

ระดบกลาง ไดแก “การรกษาศล” เมอขจดความตระหน ความเหนแกตวไดแลว จตใจเรมสะอาด

ปลอดโปรงมากข น จตใจจะเกดความรก ความเมตตา ตอเพอนมนษยและสตวอน มความ

เออเฟอเผอแผตอผอน ความคดทจะฆา จะทารายเพอนมนษยยอมลดนอยลง ศลกเกดขนในจตใจ

โดยอตโนมต การพฒนาระดบนจงเรยกวา การรกษาศล เมอรกษาศลไดระดบหนงแลว จตใจเรมตง

มนแนวแนไมหวนไหวตออารมณตางๆ ทมากระทบ เชน เมอมเหตการณทจะทาใหเกดความโกรธ

ความพยาบาท ความอาฆาตขน จตใจกรทน สามารถระงบยบย งไวได จตใจทอยในระดบนเรยกวา

ระดบ “ภาวนา” การพฒนาทง ๓ ระดบน เรยกวา หลกบญกรยาวตถ14

๑๕

การพฒนาสงขารระดบโลกยะแบงออกเปน ๒ กลมเปาหมาย คอ เพอบรรพชตและเพอ

คฤหสถ

ก. หลกการเพอบรรพชต

หลกการเพอบรรพชตแบงออกเปน ๒ ระดบ คอ ระดบปจเจกบคคล และระดบสงคม

ดงน

ระดบปจเจกบคคล หรอสวนตว พระองควางหลก กฎ ระเบยบเพอความสะดวกแกการ

ประพฤตพรหมจรรย หลกพนฐานทวไปคอ นสสย ๔ อกรณยกจ ๔ รวมเรยกวาอนศาสน ๘

ประการ1 5

๑๖ ทบรรพชตจะตองปฏบตตลอดชวต นสสย ๔ เปนคาสงสอนเพอนาไปปฏบต ไดแก

บรรพชตตองบณฑบาตเลยงชพ ตองอยตามปา เขา โคนไม เรอนวาง ทเปนสปปายะแกการ

ประพฤตพรหมจรรยหรอการปฏบตสมณธรรมเพอการบรรลคณธรรมเบองสงทเปนเปาหมายสงสด

ของพระพทธศาสนา คอพระนพพาน หรอความหมดกเลสอาสวะทงหลาย อกรณยกจ ๔ เปนขอ

๑๕ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๕/๒๖๙, อง.อฏฐก. (ไทย) ๒๓/๓๖/๒๙๔. ๑๖ ดรายละเอยดใน สมเดจพระมหาสมณเจากรมพระยาวชรญาณวโรรส, นวโกวาท, พมพครงท ๓๘,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๔๗๙), หนา ๔.

๕๕

หามไมใหประพฤต ถาขนทาลงไปจะขาดจากความเปนภกษ ไมเจรญกาวหนาในการประพฤต

พรหมจรรย ไดแก ไมใหเสพเมถน ทงกบมนษยและสตวเดรจฉาน ไมใหลกขโมยสงของของคน

อน มราคาเกน ๕ มาสก หรอเทยบอตราเงนไทย คอ ๑ บาท ไมใหฆามนษย และไมใหพดอวดคณ

วเศษทไมมอยในตวเอง เชน พดวา ไดบรรลฌาน อภญญา ไดบรรลโสดาบน สกทาคาม อนาคาม

เปนตน

หลกการเพอนาไปพฒนาตนเองใหเกดความองอาจกลาหาญ ไดแก เวสารชชกรณธรรม

๕ ประการ คอ สทธา ศล พาหสจจะ วรยารมภะ ปญญา16

๑๗ อรยทรพย ทรพยภายใน ๗ ประการ คอ

สทธา ศล หร โอตตปปะ พาหสจจะ จาคะ ปญญา17

๑๘ อรยทรพยอกนยหนง คอ ๑) เปนผไมมงลาภ

๒) เปนผไมมงสกการะ ๓) เปนผไมมงชอเสยง ๔) เปนผมหร ๕) เปนผมโอตตปปะ ๖) เปนผ

มกนอย18

๑๙

สรปแลวหลกการทงสองนแบงออกเปน ๒ สวน คอ สวนแรก เปนขอปฏบต สวนท

สอง เปนขอหาม

ระดบสงคมหรอระดบสงฆ พระองควางหลก อปรหานยธรรม คอหลกปฏบตเพอ

ความเจรญของหมคณะ รายละเอยดของหมวดธรรมน ไดแก ใหมการประชมปรกษาหารอกนบอย

ๆ เมอประชมกนกใหพรอมเพรยงกนหรอใหประชมพรอมกนเลกพรอมกน ไมบญญตสงทพระ

ศาสดาไมบญญต ไมเพกถอนสงทบญญตไวแลว ใหพากนสมาทานศกษาในสกขาบทตามทได

บญญตไว ใหเคารพยาเกรงพระเถระผมพรรษายกาลมากกวา เชอฟงถอยคาของทาน ปฏบตตามท

ทานแนะนาสงสอน ไมตกไปในอานาจของตณหาทเกดขนในจตใจ ใหยนดในการอยปาทเหมาะ

แกการประพฤตปฏบตสมณธรรม ใหตงความปรารถนาไวในใจวา ขอใหเพอนพรหมจารผมศลท

ยงไมมาสวดหรอทอยของตนขอใหมา ทมาแลวขอใหอยอยางมความสข1 9

๒๐ หลกอปรหานยธรรม

อกนยหนง คอ ๑) สมบรณดวยศล ๒) คมครองทวารในอนทรยทงหลาย ๓) รจกประมาณในการ

บรโภค ๔) ประกอบความเพยรเครองตนอยเนองๆ20

๒๑ อกนยหนง คอ ๑) ความเปนผไมชอบการ

งาน ๒) ความเปนผไมชอบการพดคย ๓) ความเปนผไมชอบการนอนหลบ ๔) ความเปนผไม

๑๗ อง.ป�จก. (ไทย) ๒๒/๑๕๘/๒๖๒. ๑๘ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๓๐/๓๓๑. ๑๙ อง.สตตก. (ไทย) ๒๓/๑/๒. ๒๐ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๓๖/๘๑-๘๓, อง.สตตก. (ไทย) ๒๓/๒๓/๓๗-๓๘. ๒๑ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๓๗/๖๐.

๕๖

ชอบการคลกคลดวยหม ๕) ความเปนผวางาย ๖) ความเปนผมกลยาณมตร (มตรด)2 1

๒๒ หลก

สปปรสธรรม คอหลกปฏบตของสตบรษ ไดแก การเปนคนรจกกาลเทศะ รจกสถานท รจกบคคลท

ตนจะปฏบตตออยางเหมาะสม เปนตน22

๒๓ หลกสาราณยธรรม เปนหลกธรรมเปนเครองอยดวยกน

อยางมความสขไมเอารดเอาเปรยบกน ใหอยดวยกนดวยความรกความเมตตาตอกน เออเฟอแกกน

เปนตน23

๒๔

ข. หลกการเพอคฤหสถ

หลกการเพอคฤหสถแบงออกเปน ๒ ระดบ คอ ระดบปจเจกบคคลและระดบสงคม ซง

ทง ๒ ระดบนใชหลกการพฒนาอยางเดยวกน คอ ศล ๕ ไดแก การไมทาราย เบยดเบยนกน ไมลก

ขโมยทรพยสนของกน ไมละเมดสทธในคนรกของคนอน ไมพดโกหกหลอกลวงกน ไมหมกมน

กบการเสพสงมนเมาตางๆ มสราเมรย เปนตน2 4

๒๕ ฆราวาสธรรม หลกธรรมทผอยครองเรอนควร

ประพฤต ไดแก สจจะ ความซอสตยตอกนระหวางสามกบภรรยา บดามารดากบบตร นายกบ

ลกนอง เพอนกบเพอน เปนตน ทมะ และขนต ความอดทน อดกลน ตอความลาบากทางกาย และ

ทางใจ จาคะ การสละแบงปนสงของ ทรพยสนเงนทอง ทควรจะแบงปนแกกน ตลอดจนสละ

อารมณททาใหจตใจเศราหมอง ขนมว ทเปนอปสรรคตอการพฒนา2 5

๒๖ สงคหวตถ วตถเปนเครอง

สงเคราะหกนและกน ไดแก การใหทาน การพดจาดวยถอยคาไพเราะ ใชวจสจรต เวนวจทจรต

อตถจรยา การทาประโยชนแกกน สมานตตตา วางตนใหพอเหมาะพอควรแกฐานะ ไมหลงระเรง

เมอประสบความสาเรจ ไมเศราโศกเซองซมเมอผดหวง26

๒๗ ทฏฐธมมกตถประโยชน หลกการเพอ

ประโยชนในปจจบนคอในชาตน ประกอบดวย อฏฐานสมปทา ความขยน ในการประกอบอาชพ

การงาน อารกขสมปทา รจกรกษาทรพยทหามาได กลยาณมตตตา รจกคบมตรหรอคบเพอน สมชวตา

เลยงชพใหพอประมาณแกฐานะ ไมฟมเฟอยฟงเฟอเกนไป และไมประหยดมธยสถจนทาใหตน

และคนใกลชดลาบาก27

๒๘ สมปรายกตถประโยชน ประโยชนในภายหนาหรอประโยชนทจะไดรบ

เมอตายไปแลว หลกในพระพทธศาสนาสอนวา ชาตหนามจรง สงจะตดตามผทตายไปแลวคอบญ

๒๒ อง.ฉกก. (ไทย) ๒๒/๒๒/๔๕๒-๔๕๓. ๒๓ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๓๐/๓๓๓. ๒๔ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๔๙๒/๕๓๑-๕๓๒, ม.อ. (ไทย) ๑๔/๕๔/๕๙-๖๐. ๒๕ ส.สฬา. (ไทย) ๑๘/๓๐๓/๓๒๕. ๒๖ ส.ส. (ไทย) ๑๕/๒๔๖/๓๕๔. ๒๗ ข.ชา. (ไทย) ๒๘/๑๗๘/๘๓. ๒๘ อง.จตกก. (ไทย) ๒๓/๕๔/๓๔๐-๓๔๑.

๕๗

กศลทเคยทาไวตงแตตอนยงมชวตอย ดงนนพระองคจงวางหลกสมปรายกตถประโยชนไวเพอเปน

ทรพยสนทผตายไปจะไดรบ ไดแก สทธา ศล จาคะ ปญญา28

๒๙

เมอกลาวโดยสรป หลกการทงสองน ใชหลกไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา โดย

แบงเปน ๓ ระดบ ดงทกลาวแลว ตอไปนจะไดกลาวถงรายละเอยดของการพฒนาทง ๓ ขนน

โดยสงเขปดงน

(๑). ขนพนฐาน (ศล)

การพฒนาสงขารระดบพนฐาน คอ การพฒนาขนศลธรรม จรยธรรม ไดแกการพฒนา

พฤตกรรมทางกาย วาจา ใจ ใหเปนไปในทางทเหมาะสมแกฐานะของตน เชน การพฒนาพฤตกรรม

ของนกเรยนใหเปนคนมระเบยบวนยในการเขาหองเรยนตามเวลา การตงใจฟงครสอน ไมเลน

ซกซนในขณะทครสอน ไมสงเสยงดง รจกการใชถอยคาทเหมาะสมกบคนทตวเองสอสารดวย

เชน พดกบพอแม คร อาจารย เพอน ฝง เปนตน การพฒนาจตใจใหเปนคนออนนอม ออนโยน ม

เมตตา กรณา ตอคนอน สตวอน ไมเบยดเบยนตนเองและคนอน

การพฒนาสงขารระดบน เปนการพฒนามงปรบเปลยนพฤตกรรมของมนษยจากสตว

ทวไป กลาวโดยทวไป มนษยและสตวตางมสงหนงรวมกนคอสญชาตญาณ การทมนษยแตกตาง

จากสตวอนๆ กคอรจกวาอะไรชว หรอด หรอพดอกนยหนงกมศลนนเอง ดงนนเปาหมายระดบน

จงมงทจะพฒนาพฤตกรรมของมนษยใหเปนไปในทางดงาม มการดารงชพในทางทสจรต ม

ระเบยบวนยมกรยามารยาทงดงาม โดยเฉพาะอยางยงเปาหมายของพฤตกรรมระดบศลน เนนการ

ไมเบยดเบยนหรอการอยรวมกนดวยดโดยสงบสขในสงคม กลาวคอ การไมประทษรายตอชวตและ

รางกาย การไมละเมดกรรมสทธในทรพยสนของกนและกน การไมละเมดตอของรก ไมประทษราย

จตใจลบหลเกยรตทาลายวงศตระกลของกนและกน การไมหกรานลดรอนผลประโยชนกนดวยวธ

ประทษรายทางวาจา และการไมซ าเตมตนเองดวยสงเสพตด ซงทาใหเสอมทรามเสยสตสมปชญญะ

ทเปนเครองเหนยวรงปองกนจากความผดพลาดเสยหายและคมตวไวในคณความด นอกจากน

เปาหมายของพฤตกรรมระดบน ยงเนนใหบคคลรจกพยายามฝกตนเพมขนในดานการงดเวนสง

หรหราฟมเฟอย บารงบาเรอปรนเปรอความสขตางๆ และหดใหเปนคนอยอยางเรยบงาย ดวยการ

รกษาอโบสถ ถอศล ๘ ตลอดจนศล ๑๐ ประการ ตามโอกาส หรอปฏบตในทางบวก เชน ขวนขวาย

ชวยเหลอรบใชรวมมอและบรการตางๆ (ไวยาวจกรรม)๓๐

๒๙ อง.จตกก. (ไทย) ๒๓/๕๔/๓๔๓-๓๔๔. ๓๐ พระพรหมคณาภรณ (ปยตโต), พทธธรรม, (ฉบบปรบปรงและขยายความ), หนา ๕๙๗.

๕๘

(๒). ขนกลาง (สมาธ)

การพฒนาสงขารระดบกลาง คอ การพฒนาพฤตกรรมทสงขนมาอกหนอย สามารถ

เปนแบบอยางแกคนอนได เปนการพฒนาสงขารในสวนของ สต ปญญา จนนาสต ปญญามาใชใน

การประกอบกจการงานตางๆ ใหบรรลความสาเรจตามทตนปรารถนาได และในขณะเดยวกนกให

เปนไปเพอความเจรญทงแกตนเองและคนอนดวย ไมใชเปนไปเพอเบยดเบยนตนเองและคนอน

การพฒนาสงขารระดบน ทาใหรจกอดทน อดกลน ขมจตตนเอง ไมใหลแกอานาจของกเลส

ปรบตวเองใหอยในสงคมไดอยางมความสข ดาเนนชวตตามหลกของอรยมรรค ในฝายของสมาธ

คอ สมมาวายามะ มความพากเพยรชอบ คอใฝศกษาหาความรและประสบการณตางๆ ใหตวเอง

ประกอบอาชพทสจรต สมมาสต มความระลกชอบ คอหมนฝกฝนอบรมตนใหเปนคนตนตวอย

เสมอ ไมเปนคนเฉอยชา จบจด เซองซม สมมาสมาธ มความตงใจมนชอบ คอมความมงมนไมยอทอ

ตออปสรรคทเกดขนในชวต ไมรอใหโชคหรอวาสนาชวย แตเปนผสรางโชคและวาสนาขนมาเอง

(๓). ขนสง (ปญญา)

การพฒนาสงขารระดบนมงเนนใหพฤตกรรมของบคคลมความประณตดานภายในมาก

ขน หลงจากเปาหมายระดบศลชวยปรบเปลยนพฤตกรรมดานกายหรอภายนอกแลว กลาวคอ ให

รจกปรบปรงพฤตกรรมของตนเอง ดวยการอบรมจตใจใหเจรญขนดวยคณธรรมตางๆ ใหเขมแขง

มนคงหนกแนน และใหมปญญารเทาทนความเปนไปของสงขาร หรอพดอกนยหนงวารเทาทนโลก

และชวต หรอมโลกทศนและชวทศนทถกตอง นอกจากนเปาหมายของการแสดงพฤตกรรมระดบ

ปญญา ยงอยทการใหเพยรละกเลส เพยรอบรมปลกฝงกศลธรรม โดยดาเนนตามหลกทางสายกลาง

(มชฌมาปฏปทา) มสมมาทฏฐ ความเหนชอบ สมมาสงกปปะ ความดารชอบ ทเปนหมวดปญญา

ในอรยมรรคมองค ๘ ประการ ซงเปนวธการและขอปฏบตทเนนสาหรบการฝกฝนจตและปญญาคอ

การแสวงหาปญญาและชาระจตใจดวยการสดบธรรม (รวมทงอาน) ทเรยกวาธรรมสวนะ การแสดง

ธรรม สนทนาธรรม การแกไขปลกฝงความเชอ ความเหน ความเขาใจใหถกตอง การเจรญเมตตา

และการควบคมขดเกลากเลส เปนตน

อกนยหนง การพฒนาสงขารระดบสง คอการพฒนาสงขารทจดอยในหมวด พลธรรม

๕ หรออนทรย ๕ ประกอบดวย สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา3 0

๓๑ การพฒนาขนนไมไดมงถงความ

ถกตองหรอความผดของพฤตกรรมแตเปนการพฒนาเพอมงความหลดพนจากขนธ ๕ โดยเนนการ

๓๑ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๔๗๑-๔๘๐/๒๘๒-๒๙๑.

๕๙

พฒนาสตเปนตวนา รปแบบของการพฒนาสงขารในระดบนใชหลกสตปฏฐาน ๔ เปนแกนกลาง

โดยใชฝกสตใหรเทาทนอาการทเกดขนในปจจบน หรอกาหนดรอารมณปจจบน

อยางไรกตาม การแยกพดเปน ๓ เรอง ๓ ระดบนไมไดหมายความวาแยกปฏบตกนอยาง

เดดขาด เชน ในขนตนไมตองปฏบตสมาธและปญญาเลย ทจรง ยงตองปฏบตอยเพยงแตเปนการ

ปฏบตในระดบนอยหรอระดบตา ทงนเปนเพราะการปฏบตทถกตอง จาตองอาศยหลกธรรมหลาย

อยางมา เสรมกน

๓.๓.๒ ขนโลกตตระ

การพฒนาสงขารในขนนพระพทธองคเนนการบรรลธรรมเปนหลก มทงฆราวาสและ

บรรพชตทมอนทรยแกกลาสามารถฟงธรรมหรอปฏบตธรรมแลวบรรลคณธรรมเบองสง ขนน

พระองคทรงวางหลกของไตรสกขาเหมอนกน แตเปนไตรสกขาในขนสงกวาหลกไตรสกขาขนสง

หรอขนอกฤษฏ เปนไตรสกขาในอรยวนย เชน หลกของศล ไดแก จาตปารสทธศล ๔ ประการ

หลกของสมาธ ไดแก กรรมฐาน ๔๐ อยาง หลกของปญญา ไดแก วปสสนาภาวนา หรอวปสสนา

กรรมฐาน รายละเอยดของหลกการเหลานจะกลาวถงในหวขอตอไป

๓.๔ การพฒนาสงขารตามหลกไตรสกขา

หลกไตรสกขา ถอวาเปนหวใจสาคญของระบบการศกษาทางดานพระพทธศาสนาท

พระพทธองคไดวางเอาไว มชอเรยกหลายอยาง เชน อธศลสกขา อธจตตสกขา อธปญญาสกขา บาง

เรยกสนๆ วา ศล สมาธ ปญญา บาง หลกเหลานพระพทธองควางไวเพอใหสาวกนาไปฝกฝน

พฒนาตนเอง เพอความบรสทธหมดจดจากกเลสทงหลายทหมกดองอยในสนดานตน โดยตงอยบน

พนฐานทางสายกลาง หรอมชฌมาปฏปทา ภกษผไมสมาทานศกษาไตรสกขา พระพทธองคตรสวา

เปรยบเหมอนลาในฝงโค พระองคทรงอธบายวา ลาเดนตามฝงโคไปขางหลงพลางรองวา เราเปนโค

เราเปนโค แตเสยงของมน ตวของมน รอยเทาของมนกยงเปนลาอย ฉนใด ภกษผไมไดสมาทาน

ศกษาในไตรสกขาคออธสลสกขา อธจตตสกขา อธปญญาสกขา แมจะเดนไปตามหลงหมภกษและ

ปฏญาณตนวา เราเปนภกษ เราเปนภกษ แตเขากไมไดสมาทานศกษาอธสลสกขา อธจตตสกขา

อธปญญาสกขา เหมอนภกษอน เพยงแตตดตามไปขางหลงเทานน ฉนนน31

๓๒ เนอความจากพระสตร

นแสดงใหเหนวา ความเปนภกษจะสมบรณไดหรอเปนภกษตามพทธประสงคตองสมาทานศกษา

ตามหลกไตรสกขาตามสตปญญาของตน

๓๒ อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๘๓/๓๐๙.

๖๐

ดงนน เพอใหเขาใจการพฒนาสงขารตามหลกไตรสกขาดงกลาวนใหชดเจนยงขนจะ

ไดศกษาในรายละเอยดของแตละสกขาไปตามลาดบ

๓.๔.๑ การพฒนาสงขารตามหลกศล

ศล เปนหลกเบองตนในการฝกหดกาย วาจา ใจ ใหเรยบรอย ในพระพทธศาสนา มคน

หลายวรรณะเขามาบวชเปนสาวก แตละคนลวนแตมวชาความรแตกตางกน ไดรบการฝกฝนอบรม

มาตางกน ถาแตละคนปฏบตตามลทธเดมของตน กจะทาใหหมคณะทอยรวมกนไมเปนระเบยบ

เพราะตางคนตางทาในสงทตนเคยปฏบตมา เพอความมระเบยบเรยบรอยของหมคณะพระพทธองค

จงทรงบญญตขอทพระสาวกตองปฏบตและพงปฏบตรวมกน เรยกวา พระวนย หรอ ศล ซงรวมทง

ทเปนสกขาบทและขอวตรตางๆ เมอพระสาวกไดรบการฝกหด กาย วาจา ใจ ใหเปนไปในทศทาง

เดยวกนแลว กทาใหหมคณะเปนอยเรยบรอยสวยงาม เปนทเลอมใสของผพบเหน เมอหมคณะเปน

ระเบยบเรยบรอยแลวจะฝกสอนเรองใดๆ ผแนะนาสงสอนกทาไดงาย และผเรยนทมระเบยบวนย

เรยนดวยความเคารพและตงใจยอมเขาใจในสงทเรยนไดงาย ศลจงเปนพนฐานสาคญในการพฒนา

สงขาร ในพลสตร พระพทธองคทรงเปรยบศลเหมอนแผนดนเปนทยนของบคคลผทจะทางานดวย

กาลงใหสาเรจลลวงตามความปรารถนา ดงพระพทธพจนวา “ภกษทงหลาย การงานทพงทาดวย

กาลงท งหมด บคคลตองอาศยแผนดน ดารงอยบนแผนดนจงทาได แมฉนใด ภกษกฉนน น

เหมอนกน อาศยศล ดารงอยในศลแลว เจรญอรยมรรคมองค ๘ ทาอรยมรรคมองค ๘ ใหมาก”๓๓

ศลเปนเบองตนแหงกศลธรรมทงหลาย3 3

๓๔ สงขารทจดอยในหมวดศล คอ วรตเจตสก ๓ ประการ

ไดแก สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ ซงสงขารเหลานจดอยในอรยมรรคมองค ๘

ประการ สงเคราะหเขาในอธศลสกขา เมอสงขารเหลานไดรบการพฒนาแลว เปนเหตเปนปจจยให

สงขารเหลาอนทอยในองคมรรคนอกนไดรบการพฒนาไปดวย สงขารเหลานพระพทธองคเปรยบ

เหมอนแสงอรณของพระอาทตยในยามเชา ดงเนอความทปรากฏในสลสมปทาทสตตปญจกะวา

“ภกษทงหลาย เมอดวงอาทตยกาลงจะอทย ยอมมแสงอรณขนมากอน เปนบพนมต ฉนใด สล

สมปทา34

๓๕ กเปนตวนา เปนบพนมตเพอความเกดขนแหงอรยมรรค มองค ๘ ฉนนน”๓๖ พระองคยง

๓๓ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๑๔๙/๗๘. ๓๔ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๓๘๑-๓๘๓/๒๓๖-๒๓๙. ๓๕ สลสมปทา (ความถงพรอมดวยศล) ในทนหมายถงปารสทธศล ๔; ส.ม.อ. (บาล) ๓/๔๙-๖๒/๑๙๖) ๓๖ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๕๐-๕๔/๔๔.

๖๑

ตรสตอไปวา ผทมศลบรบรณคณธรรมเหลานคอ ฉนทะ อตตะ ทฏฐ อปปมาทะ กจะบรบรณดวย3 6

๓๗

ภกษผสมบรณดวยศลยอมไมประสบภยอนตรายจากการสารวมในศล เปรยบเหมอนกษตรยผไดรบ

มรธาภเษกเปนพระราชา กาจดขาศกไดแลว ยอมไมประสบภยอนตรายจากขาศก ภกษผสมบรณ

ดวยอรยสลขนธ ยอมเสวยสขอนไมมโทษในภายใน37

๓๘ ในอสสลายนสตร กลาวถงมาณพ ๒ คนเปน

พนองกน คนหนงไดรบการศกษาด แตเปนคนทศล คนหนงไมไดรบการศกษาแตเปนคนมศล คนท

มศลจะไดรบการเชอเชญใหบรโภคกอนในงานเลยงตางๆ มงานเลยงของผมศรทธาเปนตน38

๓๙

ทกลาวมาทงหมดนเปนความสาคญของศล ตอไปนจะไดศกษารายละเอยดของสงขาร

ทง ๓ อยางน คอ สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ ตอไป

ก. การพฒนาสงขารตามแนวสมมาวาจา

สมมาวาจา คอ เจตนาเปนเหตเวนจากมสาวาท (พดเทจ) เจตนาเปนเหตเวนจากปสณาวาจา

(พดสอเสยด) เจตนาเปนเหตเวนจากผรสวาจา (พดคาหยาบ) เจตนาเปนเหตเวนจากสมผปปลาปะ

(พดเพอเจอ)๔๐ จากพระพทธพจนตรงนทาใหทราบวา การพฒนาสมมาวาจากคอ พฒนาตวเจตนา

ซงเปนตวนาไปสการพดจรง พดคามสาระ สภาพออนโยน เปนคาพดทประกอบดวยประโยชนทง

สองฝายคอทงผพดและผฟง บางครงอาจจะมการพดถอยคาทเลยงความจรงบางแตกเพยงเพอให

ผฟงไดรบประโยชนเทานน ยกตวอยางเชน การทพระพทธองคใชคาพดทเปนอบายใหพระนนทะ

พระอนชาตางพระมารดา คลายความคดถงเจาสาวทรอคอยอยดวยรบรองวาจะนานางฟามาเปน

ภรรยา ถาลมเรองเจาสาวและตงใจปฏบตธรรม ทาใหพระนนทะตงใจปฏบตสมณธรรมจนได

บรรลธรรมเปนพระอรหนต40

๔๑ การใชคาพดเลยงอยางนไมจดวาเปนการพดมสา หรอพดเทจเพราะ

ไมไดมงหมายใหผฟงเสยประโยชนแตเปนความมงหวงใหผฟงไดประโยชน จดเปนสมมาวาจาได

ตวอยางการใชอบายลกษณะเชนนปรากฏอยในคมภรอรรถกถาธรรมบทหลายแหง เชน เรอง นาง

๓๗ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๕๐-๕๔/๔๔, ฉนทสมปทา (ความถงพรอมดวยฉนทะ) ในทนหมายถงความ

พอใจคอความตองการทจะทาความด, อตตสมปทา (ความถงพรอมดวยตน) ในทนหมายถงความเปนผมจต

สมบรณ, ทฏฐสมปทา (ความถงพรอมดวยทฏฐ) ในทนหมายถงความถงพรอมดวยญาณ, อปปมาทสมปทา (ความ

ถงพรอมดวยความไมประมาท) ในทนหมายถงความถงพรอมดวยความไมประมาท อนเปนเหตใหบรรลธรรม; ส.

ม.อ. ๓/๔๙-๖๒/๑๙๖. ๓๘ ท.ส. (ไทย) ๙/๔๐๑/๑๗๐. ๓๙ ดรายละเอยดใน ม.ม. (ไทย) ๑๓/๔๐๙/๕๑๑. ๔๐ ท.ม.(ไทย) ๑๐/๔๐๒/๓๓๕-๓๓๖, ส.ม. (ไทย) ๑๙/๘/๑๑, อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๐๕/๑๗๒. ๔๑ ดรายละเอยดใน ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๖๓-๖๙.

๖๒

กสาโคตรม ทบตรชายเสยชวต แตนางไมยอมรบวาลกเสยชวต จงพยายามจะหาหมอและยาท

สามารถรกษาลกของตนใหฟนคนได จนในทสดไดมาพบพระพทธเจา พระองคจงใชอบายใหนาง

ไปนาเอาเมลดพนธผกกาดจากบานทไมเคยมคนตายมาปรงยา แตนางกหาไมไดและไดสตกลบคน

มาเฝาพระพทธเจา พระองคจงแสดงพระธรรมเทศนาใหฟง นางไดฟงแลวคลายความเศราโศก

เพราะบตรลงได แลวขออปสมบทเปนภกษณ อยตอมานางกไดบรรลเปนพระอรหนต4 1

๔๒ อกเรอง

หนง คอ เรองโจรเคราแดง โจรคนนเคยฆาคนมามากเพราะไดรบตาแหนงเพชฌฆาต ตอมาทางการ

ใหเกษยณอายเพราะรางกายออนกาลงลงไมสามารถจะประหารโจรใหตายดวยการฟนคอครงเดยว

เหมอนเมอกอนตองฟนซ าหลายครงทาใหผถกประหารทรมาน เมอไดฟงธรรมจากพระสารบตรเถระ

กไม สามารถรวบรวมสมาธใหเปนหนงไดเพราะคดถงแตบาปกรรมคอการฆาคนทตนทามาเปน

เวลายาวนาน พระเถระจงใชคาพดเปนอบายเพอใหเขาคลายความวตกกงวลดวยการถามวา ทฆาคน

เปนจานวนมากนนเขาฆาเองหรอมคนอนสงใหฆา เขาตอบวา มคนอนสงใหฆา พระเถระจงกลาว

วา ถาคนอนสงใหฆากไมเปนบาป คาพดของพระเถระทาใหเขาดใจวา ตนไมเปนบาปจงเรมม

สมาธตงใจฟงธรรม จนไดบรรลเปนพระโสดาบน42

๔๓

จากตวอยางทง ๓ เรองน จะเหนวา สมมาวาจาเปนวาจาทมงประโยชนแกผฟงถงแมวา

คาพดนนจะไมตรงกบขอเทจจรงในเบองตนแตกทาใหผฟงคลายความเศราโศก ความวตกกงวลได

ตางจากมจฉาวาจา ทมงใหผฟงเสยประโยชน ถงแมคาพดนนจะเปนคาพดทสภาพออนโยนดวยลลา

และน าเสยงของผพดแตมเจตนารายตอผฟง เชน มเจตนาจะฆาใครสกคนหนงใหตายไป สงใหคน

อน ฆาเขาโดยใชคาสภาพออนโยนวา ชวยทาใหเขานอนอยางสบายเถด คาพดอยางนจดเปนมจฉาวาจา

สมมาวาจา มทงระดบตนและระดบสง ตวอยางดงกลาวมานนจดเปนสมมาวาจาระดบตน สวน

สมมาวาจาระดบสง ไดแก สมมาวาจาในองคมรรค คอวรตสมมาวาจา การงดเวนจากวจทจรต ๔

อยางโดยเดดขาด4 3

๔๔ เปนสมมาวาจาในขณะปฏบตวปสสนากรรมฐาน หมายความวา ในขณะท

ปฏบตวปสสนากรรมฐาน การใชวาจา บรกรรมกรรมฐาน เชน พองหนอ ยบหนอ ปวดหนอ คด

หนอ เปนตน จดเปนสมมาวาจาในองคมรรคเพราะเปนวาจากาหนดอารมณปรมตถ สมมาวาจาเปน

๔๒ ดรายละเอยดใน ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๒๑๖-๒๑๙. ๔๓ ดรายละเอยดใน ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๒๑๖-๒๑๙. ๔๔ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ), วปสสนากรรมฐาน ภาค ๒ : วาดวย มหาสตปฏฐาน,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพ บรษท สหธรรมก จากด, ๒๕๔๘), หนา ๕๖๑.

๖๓

เรองของเจตนาเปนเหตงดเวน ไมไดมงถงการพดคาจรงและคาทมประโยชนซงเปนพฤตกรรมทาง

กายและวาจาทแสดงออกมาในภายนอก44

๔๕

จากเนอหาสาระทไดศกษามานสรปไดวา การพฒนาสงขารตามแนวสมมาวาจา ๒

ระดบนสามารถพฒนาไดดงน คอ การพฒนาสมมาวาจาระดบตน ไดแก การงดเวนจากวจทจรต ๔

อยางแลวเจรญวจสจรต ๔ รวมถงการใชกศโลบายตางๆ เพอชวยใหผฟงไดรบประโยชนดวย สวน

การพฒนาสมมาวาจาระดบสง ไดแก การใชวาจาบรกรรมบทพระกรรมฐานขณะเจรญวปสสนา

กรรมฐาน เชน การบรกรรมวา พองหนอ ยบหนอ คดหนอ ปวดหนอ เปนตน

ข. การพฒนาสงขารตามแนวสมมากมมนตะ

สมมากมมนตะ คอ เจตนาเปนเหตเวนจากปาณาตบาต (การฆาสตว) เจตนาเปนเหตเวน

จาก อทนนาทาน (การลกทรพย) เจตนาเปนเหตเวนจากอพรหมจรรย (พฤตกรรมอนเปนขาศกตอ

พรหมจรรย)๔๖ จากพระพทธพจนตรงนจะเหนวา สมมากมมนตะ มนยคลายกนกบสมมาวาจา

มงเอาตวเจตนาเปนตวนาไปสการงดเวนจากปาณาตบาต อทนนาทาน และอพรหมจรรย พระพทธ

พจนทยกมานตางกนจากพระพทธพจนในมหาสตปฏฐานสตรและในสจจวภงคสตร เลกนอย

กลาวคอ ในพระสตรทงสองน สองขอแรกมความหมายเหมอนกน สวนขอท ๓ เปนเจตนาเปนเหต

เวนจากการประพฤตผดในกาม4 6

๔๗ เมอพจารณาแลวพระสตรเหลานพระองคคงจะเนนไปทผฟง

เปนสาคญเพราะในมหาสตปฏฐานสตร พระองคตรสแกชาวกรทเปนผครองเรอน สวนในวภงคสตร

พระองคตรสแกหมภกษ ตามพระวนยแลวภกษไมสามารถจะเสพเมถนอยแลว พระองคจงไดตรส

ใหเวนจากอพรหมจรรยเลย แตชาวบานทวไปยงสามารถมเพศสมพนธกบภรรยา หรอสามของตน

อย เพยงแตหามไมใหประพฤตลวงเกนภรรยาหรอสามของคนอนเทานน สวนคมภรวภงค47

๔๘ ไมได

ปรารภบคคลประเภทไหน แตเนอความเหมอนกบในมหาสตปฏฐานสตรและสจจวภงคสตร จาก

หลกฐานตรงนพระองคคงจะเนนไปทประชาชนทวไปเปนหลก เพราะถาคนทวไปไมงดเวนขอนจะ

ทาใหสงคมวนวายไมสงบ เมอจตใจหวาดระแวงกจะทาใหการปฏบตวปสสนากรรมฐานเปนไปได

ยาก ไมสามารถบรรลผลตามทตองการ

๔๕ วชระ งามจตรเจรญ, พทธศาสนาเถรวาท, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพ

มหาวทยาลยธรรมศาสตร, ๒๕๕๒), หนา ๔๐๐. ๔๖ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๘/๑๑. ๔๗ ท.ม.(ไทย) ๑๐/๔๐๒/๓๓๕-๓๓๖, ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๗๕/๔๒๒,อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๐๕/๑๗๒. ๔๘ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๐๕/๑๗๒.

๖๔

สมมากมมนตะมทงระดบเบองตนและระดบสง ในระดบเบองตนหมายถงการทาความ

ดทางกายและการเวนจากกายทจรต ๓ คอ การไมฆาสตว ไมลกทรพย และการไมประพฤตผดใน

กาม ซงเปนศล ๓ ขอแรกในศล ๕ และถาถอศล ๘ กจะตองงดเวนอพรหมจรรย (การปฏบตอนเปน

ขาศกตอพรหมจรรย) คอการงดเวนเรองเพศสมพนธอยางเดดขาด กลาวโดยยอสมมากมมนตะกคอ

การทากายสจรตและการงดเวนกายทจรต4 8

๔๙ และวรตสมมากมมนตะ จดเปนระดบสง คอจดเปน

สมมากมมนตะในองคมรรค4 9

๕๐ สมมากมมนตะระดบสงมงการปฏบตเพอความหลดพนหรอการ

ทาลายกเลสอยางจรงจง50

๕๑ เพราะในขณะเจรญวปสสนากรรมฐานผปฏบตยอมงดเวนจากกายทจรต

๓ อยางเหลานโดยปรยายอยแลว51

๕๒

วรตสมมากมมนตะ มรายละเอยดทควรศกษาเพมเตมคอคาวา วรต หรอ วรต ซงแปลวา

งดเวน มอย ๓ อยาง คอ สมปตตวรต สมาทานวรต และสมจเฉทวรต สมปตตวรต ไดแก งดเวนใน

ขณะทประจวบเขา หมายความวา ไดพบวตถอนเปนทต งแหงการละเมดศลเขา แตไมละเมด

ยกตวอยาง เชน นาย ก. เดนไปพบสงของทเขาวางไว ไมมเจาของเฝาอย สามารถหยบเอามาเปนของ

ตนได แตไมทาเพราะเกรงวาศลจะขาด ลกษณะอยางนเรยกวา สมปตตวรต

สมาทานวรต ไดแก การงดเวนดวยการสมาทาน คอเมอไดสมาทานศลแลว กไมละเมด

ศลขอนนๆ เชน นาย ก. ไดสมาทานศลขออทนนาทานแลว เดนไปพบสงของทเขาวางไว ไมม

เจาของเฝาอย สามารถหยบเอามาเปนของตนได แตไมทาเพราะไดสมาทานศลขอนแลว

สมจเฉทวรต งดเวนโดยเดดขาด ไดแก งดเวนเพราะอานาจอรยมรรค ซงเกดจากการ

เจรญวปสสนากรรมฐานจนถงมรรคญาณอยางเดยวเทาน น5 2

๕๓ วรตสมมากมมนตะ จดเปน

สมมากมมนตะในองคมรรคได แตเมอเปรยบเทยบกบวรตทง ๓ อยางน สมจเฉทวรตนเทานนจง

จดเปนองคมรรคไดเพราะในบพพภาคมรรคไดปรมตถเปนอารมณ ในอรยมรรคกมนพพานเปน

อารมณ53

๕๔

๔๙ วชระ งามจตรเจรญ, พทธศาสนาเถรวาท, พมพครงท ๒, หนา ๔๐๑. ๕๐ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ), อดมวชา, พมพครงท ๔, (กรงเทพมหานคร :

บรษท สหธรรมก จากด, ๒๕๓๙), หนา ๘๑. ๕๑ วชระ งามจตรเจรญ, พทธศาสนาเถรวาท, พมพครงท ๒, หนา ๔๐๑. ๕๒ เรองเดยวกน, หนา ๔๐๑. ๕๓ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ), คาบรรยายวปสสนากรรมฐาน, (กรงเทพมหานคร

: บรษท ประยรวงศพรนทตง จากด, ๒๕๓๙), หนา ๑๐๔๖. ๕๔ เรองเดยวกน, หนา ๑๐๔๖.

๖๕

จากเนอความทไดศกษามานพอสรปเปนแนวทางการพฒนาสงขารตามแนว

สมมากมมนตะไดดงนคอ การพฒนาสมมากมมนตะระดบตน ไดแก การงดเวนจากกายทจรต ๓

คอ การไมฆาสตว ไมลกทรพย ไมประพฤตผดในกาม แลวเจรญกายสจรต ๓ อยางทตรงกนขามกบ

กายทจรต ๓ น หรอการปฏบตตามวรต ๒ อยางเบองตน คอ สมปตตวรต งดเวนในขณะทประสบ

กบวตถอนเปนทตงแหงการลวงละเมด และสมาทานวรต งดเวนดวยอานาจของการสมาทาน

สวนการพฒนาสมมากมมนตะในระดบสงคอการงดเวนกายทจรตเจรญกายสจรต

ในขณะเจรญวปสสนากรรมฐาน เพราะในขณะเจรญวปสสนากรรมฐานผปฏบตยอมงดเวนจากกาย

ทจรต ๓ อยางโดยปรยายอยแลว

ค. การพฒนาสงขารตามแนวสมมาอาชวะ

ความหมายของสมมาอาชวะทปรากฏในมหาสตปฏฐานสตรและวภงคสตรมใจความวา

สมมาอาชวะ คอการละมจฉาอาชวะ สาเรจการเลยงชพดวยสมมาอาชวะ5 4

๕๕ คมภรวภงค ในพระ

อภธรรม อธบายวา สมมาอาชวะ หมายถง ความงด ความเวน ความเวนขาด เจตนาเปนเหตเวน

จากมจฉาชพ การไมทา การเลกทา การไมลวงละเมด การไมล าเขต การกาจด ตนเหต(แหง

มจฉาชพ)55

๕๖ ความหมายของสมมาอาชวะจากหลกฐานในพระไตรปฎกทงสองคมภรน โดยใจความ

แลวไมตางกน แตในพระอภธรรมจะเนนความเขมขนมากกวาเลกนอยตรงทวา เวนขาดคอใหงดเวน

อยางเดดขาด จากหลกฐานตรงนพอจะตความไดวา สมมาอาชวะกม ๒ ระดบเชนเดยวกน คอระดบ

เบองตนและระดบสง หรอระดบโลกยะและโลกตตระ ระดบโลกยะนาจะหมายถง การเลยงชพชอบ

กลาวคอ การดารงชวตดวยความถกตอง เหมาะควรและปราศจากมลทน ไมประกอบมจฉาอาชพ56

๕๗

การเลยงชพชอบหรอการประกอบอาชพอะไรกไดทสจรตและไมผดศลธรรม ไมใชอาชพทคดโกง

หลอกลวงผอนและไมใชอาชพทเบยดเบยนหรอมอนตรายตอสงมชวตอนๆ5 7

๕๘ หรอการเลยงชพท

ถกกฎหมาย ถกทานองคลองธรรม เวนมจฉาอาชวะ ๕ อยางตามทพระพทธองคทรงบญญตไวใน

วณชชาสตร ไดแก เวนจากการคาขายอาวธ เวนจากการคาขายสตว (รวมถงมนษยดวย) เวนจาก

การคาขายเนอ (รวมถงการเลยงสตวไวฆาเอาเนอขายดวย) เวนจากการคาขายของมนเมา (รวมถงยา

๕๕ ท.ม.(ไทย) ๑๐/๔๐๒/๓๓๕-๓๓๖, ส.ม. (ไทย) ๑๙/๘/๑๑. ๕๖ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๐๖/๑๗๔. ๕๗ พระกมมฏฐานาจรยะ พระปณฑตาภวงศ, รแจงในชาตน, พมพครงท ๘, (กรงเทพมหานคร : โรง

พมพ บรษท สหธรรมก จากด, ๒๕๕๑), หนา ๓๓๘-๓๓๙. ๕๘ วชระ งามจตรเจรญ, พทธศาสนาเถรวาท, พมพครงท ๒, หนา ๔๐๒.

๖๖

เสพตดทกชนดดวย) เวนจากการคาขายยาพษ5 8

๕๙ สวนสมมาอาชวะระดบสงอาจจะหมายถง

สมมาอาชวะในคมภรวภงคในพระอภธรรม และมตของนกปราชญในสมยตอมาทจดวรต

สมมาอาชวะเปนสมมาอาชวะในระดบสงหรอสมมาอาชวะในองคมรรค คอเปนอยชอบดวยการงด

เวนอยางเดดขาดจากทจรต ๗ ประการ (กายทจรต ๓ วจทจรต ๔)59

๖๐ มงเอาเจตนาเปนเหตงดเวนจาก

มจฉาอาชวะทเกดในขณะเจรญวปสสนากรรมฐาน60

๖๑

จากเนอความหลกฐานทกลาวมานพอสรปไดวา การพฒนาสงขารตามแนว

สมมาอาชวะระดบเบองตนมงเอาเจตนาทงดเวนมจฉาชพ และการกาจดตนเหตแหงมจฉาชพเปน

สาคญ โดยใจความกคอการกาจดกเลสอยางหยาบนนเองเพราะกเลสเปนตนเหตแหงการกระทาชว

ทงปวง สวนการพฒนาสมมาอาชวะระดบสงคอการเจรญวปสสนากรรมฐานเพราะขณะทปฏบต

วปสสนากรรมฐานผปฏบตไดงดเวนจากมจฉาอาชวะโดยเดดขาดอยแลวเพราะเลยงชพดวยอาหาร

บณฑบาตทไดรบจากการบณฑบาตและการจดสรรใหจากกลยาณมตรเทานน ไมไดประกอบอาชพ

อนทขดตออรยมรรค

๓.๔.๒ การพฒนาสงขารตามหลกสมาธ

สมาธ คอความตงใจมน แนวแนอยก บอารมณใดอารมณหนง เมอจตใจตงมนแลวจะ

เกดปญญารสภาวธรรมหมวดตางๆ เชน ขนธ ๕ ธาต ๑๘ อรยสจ ๔ เปนตน ตามความเปนจรง ดง

หลกฐานทปรากฏในสมาธสตร สงยตตนกาย ขนธวารวรรค สฬายตนวรรค และมหาวารวรรควา

“ภกษทงหลาย เธอทงหลายจงเจรญสมาธเถด ภกษผมจตตงมน ยอมรชดตามความเปนจรง”๖๒ สวน

รายละเอยดแตกตางกนดงน คอในขนธวารวรรคอธบายตอไปวา รชดความเกดและความดบของ

ขนธ ๕ คอ ความเกดความดบของรป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ในสฬายตนวรรคอธบายวา ร

ชดไตรลกษณคอรวา จกขไมเทยง รปไมเทยง จกขวญญาณไมเทยง จกขสมผสไมเทยง เปนตน

สวนในมหาวารวรรค อธบายวา รชดอรยสจ คอ ทกข เหตใหเกดทกข ความดบทกข และหนทาง

ใหถงความดบทกข

สมาธ จากหลกฐานเหลานแสดงวา เปนสมาธระดบสมมาสมาธหรอสมาธในองคมรรค

เปนขณกสมาธทใชกบการเจรญวปสสนากรรมฐานเพอใหเกดปญญา ไมใชสมาธระดบอปปนาทใช

๕๙ อง.ป�จก. (ไทย) ๒๒/๑๗๗/๒๙๕. ๖๐ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ), วปสสนากรรมฐาน ภาค ๒, หนา ๕๗๒. ๖๑ วชระ งามจตรเจรญ, พทธศาสนาเถรวาท, พมพครงท ๒, หนา ๔๐๒. ๖๒ ส.ข. (ไทย) ๑๗/๕/๑๗, ส.สฬา. (ไทย) ๑๘/๙๙/๑๑๐, ส.ม. (ไทย) ๑๙/๑๐๗๑/๕๘๓.

๖๗

กบสมถกรรมฐานเพอใหเกดฌาน สมาธในไตรสกขา รวมเอาองคมรรคทง ๓ คอ สมมาวายามะ

สมมาสต สมมาสมาธเขาไวดวยกน ดงนน การพฒนาสงขารตามหลกสมาธ จงตองพฒนาตามแนว

อรยมรรคทง ๓ องคน ซงแตละอยางมรายละเอยดโดยสงเขปดงน

ก. การพฒนาสงขารตามแนวสมมาวายามะ

สมมาวายามะ คอ ความเพยรชอบ ตามความหมายในพระสตรวา การสรางฉนทะ

พยายาม ปรารภความเพยร ประคองจต มงมน เพอปองกนบาปอกศลธรรมทยงไมเกดมใหเกดขน

เพอละบาปอกศลธรรมทเกดขนแลว เพอทากศลธรรมทยงไมเกดใหเกดขน เพอความดารงอย ไม

เลอนหาย ภญโญภาพ ไพบลย เจรญเตมทแหงกศลธรรมทเกดขน6 2

๖๓ ในคมภรอภธรรม ตอน

อภธรรมภาชนย อธบายวา สมมาวายามะ หมายถง การปรารภความเพยรทางใจ และ

วรยสมโพชฌงค อนเปนองคมรรค นบเนองในมรรค6 3

๖๔ เมอพจารณาจากพระไตรปฎกทงสอง

คมภรน ความหมายในพระสตรอาจหมายถงสมมาวายามะระดบตนเพราะตองใชความเพยรปองกน

บาป ละบาปแลวทากศลใหเกดขนแลวประคบประคองรกษากศลทเกดขนแลวใหเจรญงอกงามยงๆ

ขน สวนความหมายในพระอภธรรมอาจจะหมายถงสมมาวายามะระดบสง เพราะเปนการทาความ

เพยรทางใจซงตความไดวาไดผานการละบาปอกศลตางๆและบาเพญกศลในระดบหนงแลวไมม

อกศลมารบกวนจตใจมงจะใชความเพยรเพอบรรลธรรมอยางเดยว

ดงนน การพฒนาสงขารตามแนวสมมาวายามะระดบตน กคอการปองกนบาปหรอ

ความชวตางๆ ทางกาย วาจา ใจ ไมใหเกดขนและละบาปทเกดขนแลวใหหมดไปหรอลดนอยลง

แลวทาบญ หรอกศลใหเกดข น เจรญข นตามกาลงของวรยะ ความเพยร สวนการพฒนา

สมมาวายามะระดบสง คอการใชความเพยรขณะปฏบตวปสสนากรรมฐาน ซงเปนความเพยรท

สามารถเผากเลสใหเรารอนจนหลดออกจากจตใจทละนอยๆ ตามกาลงของความเพยร

ข. การพฒนาสงขารตามแนวสมมาสต

สมมาสต คอการระลกชอบ ความหมายในพระสตรคอการระลกชอบในสตปฏฐาน ๔

ไดแก พจารณาเหนกายในกายอย พจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลายอย พจารณาเหนจตในจตอย

พจารณาเหนธรรมในธรรมท งหลายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและ

๖๓ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๔๐๒/๓๓๕-๓๓๖, ส.ม. (ไทย) ๑๙/๘/๑๒. ๖๔ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๐๖/๑๗๕.

๖๘

โทมนสในโลกได6 4

๖๕ ความหมายจากพระสตรนจะเหนวา มองคประกอบสาคญอย ๓ ประการใน

การระลกชอบ คอ มความเพยร (อาตาป) มสมปชญญะ (สมปชาโน) มสต (สตมา) จดเปน ๒ ระดบ

เชนเดยวกน คอ ระดบตนและระดบสง สมมาสตระดบตน ไดแก ระลกชอบกอนทจะทา จะพด จะ

คด อะไรลงไป เพอปองกนความผดพลาดหรอถาจะผดพลาดบางกใหนอยทสด เปนการพฒนาสตท

นามาใชในชวตประจาวน ชวยใหการทางานมประสทธภาพมากขน สมมาสตระดบสงคอการระลก

รใหทนอารมณปจจบนขณะปฏบตวปสสนากรรมฐาน คอใหระลกรอาการเคลอนไหวของรางกาย

ตามอรยาบถ เชน การยน การเดน การนง การนอน การกน การดม เปนตน การพฒนาสงขารตาม

แนวสมมาสตนถอวาสาคญมากเพราะการระลกรทนอารมณปจจบนขณะปฏบตวปสสนากรรมฐาน

เทากบเปนการปฏบต ธรรมท งหมดทสนบสนนการบรรลธรรมคอโพธปกขยธรรม ๗ หมวด

จานวน ๓๗ ประการ ๑๔ องคธรรม รายละเอยดขององคธรรมเหลานจะไดกลาวถงในตอนวาดวย

ผลทเกดจากการพฒนาสงขารตามหลกไตรสกขาขางหนา เมอสตไดรบการพฒนาจนสมบรณเตมท

แลวจะทาใหองคธรรมทง ๑๔ ประการนเกดขนพรอมกนในมรรคจตขณะจตเดยว แลวจะทาลาย

กเลสทงหลายอยางเดดขาดไมสามารถจะเกดขนมาไดอก นอกจากนนยงเปนเหตเปนปจจยแกคณ

วเศษอยางอนดวยเชน ไดอภญญา หทพย ตาทพย เปนตน มหลกปรากฏในกปปสหสสสตรวา พระ

อนรทธเถระไดอภญญาเพราะเจรญสตปฏฐาน ๔ บรบรณ6 5

๖๖ คมภรปฏสมภทามรรค อธบาย

สมมาสต ตอนวาดวยญาณกถา สตมยญาณนทเทสวา เมอพระโยคาวจรเจรญสมมาสต เพราะม

สภาวะตงมน องคมรรคอก ๗ อยางกมรสเปนอยางเดยวกนดวยอานาจแหงสมมาสต6 6

๖๗ จาก

หลกฐานตรงนแสดงวา การพฒนาสตอยางเดยวเทากบไดพฒนาสงขารทงหมดไปพรอมกน

สรปวา การพฒนาสงขารตามแนวสมมาสตกคอการตงสตทกครงกอนทจะทา จะพด จะ

คด และการมสตทกครงทเคลอนไหวอรยาบถขณะปฏบตวปสสนากรรมฐาน

ค. การพฒนาสงขารตามแนวสมมาสมาธ

สมมาสมาธ คอ ความตงใจมนชอบ หมายความวา มใจจดจออยกบอารมณปจจบนอยาง

แนวแนจนทาใหเกดฌาน ความหมายตามทปรากฏในพระสตร คอ ความสงดจากกามและอกศล

ธรรมทงหลายแลวบรรลปฐมฌาน ทม วตก วจาร ปต สข และเอกคคตา (สมาธ) เมอวตก วจาร

ระงบไปจงบรรลทตยฌาน ทมปต และสขอนเกดจากสมาธ เมอปตจางคลายไป มสต สมปชญญะจง

๖๕ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๔๐๒/๓๓๕-๓๓๖, ส.ม. (ไทย) ๑๙/๘/๑๒. ๖๖ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๑๐๙/๔๔๒. ๖๗ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๒๔/๔๐.

๖๙

ไดบรรลตตยฌาน เสวยสขทางกาย จากนนความสขความทกขดบหายไปไดบรรลจตตถฌาน มสต

บรสทธเพราะวางเฉยในอารมณตางๆ ได67

๖๘ จากความหมายตรงน สมมาสมาธกคอสมาธทใชในการ

เจรญสมถกรรมฐานททาใหเกดฌาน จดเปนสมมาสมาธระดบกลาง สวนสมมาสมาธในพระอภธรรม

ตอนอภธรรมภาชนย อธบายวา สมมาสมาธ หมายถง ความตงอยแหงจต ความดารงอย และ

สมาธสมโพชฌงค อนเปนองคมรรค นบเนองในมรรค6 8

๖๙ ซงแสดงวา สมมาสมาธในพระอภธรรม

จดเปนสมมาสมาธระดบสง และสมมาสมาธกเปนองคธรรมแหงการบรรลธรรมได สมกบสมาธใน

สมาธสตรทนาเสนอไวแลวในตอนตนนน

อกอยางหนงอาจกลาวไดวา สมมาสมาธในพระสตรและในพระอภธรรมเปนสมาธของ

ผปฏบตเพอการบรรลธรรมขนใดขนหนง สวนสมมาสมาธทนาไปใชในชวตประจาวนคงไมถงกบ

ไดฌานทเกดจากการปฏบตสมถกรรมฐาน และญาณทเกดจากการปฏบตวปสสนากรรมฐาน แต

เปนสมาธทเกดจากการฝกฝนอบรมกบสงนนๆ เปนเวลานานคอคลกคลอยกบสงนนตลอดจนจตใจ

ตงมนอยกบสงนนกถอวาเปนการฝกสมาธเพราะในจฬเวทลลสตร มเนอความตอนหนงทพระนาง

ธมมทนนาเถรตอบปญหาของวสาขะอบาสกวา ความทจตมอารมณเปนหนงเปนสมาธ6 9

๗๐ เชน ชาง

ตดผม คลกคลศกษาเรยนรวธตดผม การออกแบบทรงผม อยตลอดจงทาใหเขามจตใจจดจอกบงาน

ททาอยางมความสขจดเปนสมาธได ดงนน สมมาสมาธจงสามารถจดเปนขนตน ขนกลาง และขน

สงตามลาดบ มหลกฐานปรากฏในสมมาสมาธสตร องคตตรนกาย ปญจกนบาตวา องคประกอบอก

อยางหนงทจะทาใหบรรลสมมาสมาธคอตองประกอบดวยธรรม ๕ ประการ คอ ตองเปนผอดทน

ตอรป อดทนตอเสยง อดทนตอกลน อดทนตอรส อดทนตอโผฏฐพพะ7 0

๗๑ ถาไมประกอบดวย

ธรรม ๕ ประการนกไมสามารถบรรลสมมาสมาธได จากพระสตรนแสดงวา ความหมายของ

สมมาสมาธอกอยางหนงกคอความอดทนตอกามคณทง ๕ ดงกลาวนน ไมปลอยใจใหหลงใหลไป

กบ รปทเหน เสยงทไดยน กลนทไดดม รสทไดลม และสมผสทไดกระทบ มหลกฐานทปรากฏใน

ชนวสภสตร ทฆนกาย มหาวรรควา บรขารหรอบรวารของสมมาสมาธคออรยมรรคอก ๗ ขอ ม

สมมาทฏฐ เปนตนจนถงสมมาสต เปนทสด7 1

๗๒ เนอความจากพระสตรนสอดคลองกบคาอธบาย

สมมาสมาธในพระอภธรรมทจดสมาธเปนองคธรรมแหงการตรสรอยางหนงในโพชฌงค ๗

๖๘ ดรายละเอยดใน ท.ม. (ไทย) ๑๐/๔๐๒/๓๓๕-๓๓๖, ส.ม. (ไทย) ๑๙/๘/๑๓. ๖๙ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๐๖/๑๗๕. ๗๐ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๔๖๒/๕๐๓. ๗๑ อง.ป�จก. (ไทย) ๒๒/๑๑๓/๑๙๑. ๗๒ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๙๐/๒๒๔.

๗๐

ประการ ในจฬเวทลลสตร มชฌมนกาย มลปณณาสก จดใหสตปฏฐานเปนนมตของสมาธ

สมมปปธาน ๔ เปนเครองสนบสนนสมาธ72

๗๓

จากเนอความทไดศกษามานพอสรปไดวา การพฒนาสงขารตามแนวสมมาสมาธ ม ๓

ระดบ คอ ระดบตน ปานกลาง และระดบสง ระดบตนใชกบการประกอบอาชพในชวตประจาวน

พฒนาดวยการเอาใจใส จดจออยกบสงนนนานๆ จนเกดความชานาญ ระดบปานกลาง คอการเจรญ

สมถกรรมฐานเพอใหบรรลฌานระดบตางๆ ตงแตปฐมฌานจนถงจตตถฌาน และระดบสงคอการ

เจรญวปสสนากรรมฐานเพอใหบรรลญาณตามลาดบ

๓.๔.๓ การพฒนาสงขารตามหลกปญญา

ในบรรดาไตรสกขา ปญญา ถอวาสาคญทสดเพราะปญญาเทานนจะนาไปสการตรสร

อรยสจตามความเปนจรง พระพทธองคไดตรสสรรเสรญปญญาไวหลายแหงตางกาลตางวาระกน

เชน ตรสวา “ป�ญา โลกสม ปชโชโต ปญญาเปนแสงสวางในโลก”๗๔ “ ป�ญา นราน รตน

ปญญา เปนรตนะของนรชน”๗๕ เปนตน ปจจยทสาคญในการพฒนาปญญาทขาดไมไดตงแต

เรมแรกของการพฒนาไปจนถงขนสดทายไดแก ปรโตโฆสะ และโยนโสมนสการ7 5

๗๖ ปรโตโฆสะ

แยกออกเปน ๒ สวน คอ สวนทเปนบคคลโดยตรง เชน บดามารดา คร อาจารย ผเปนกลยาณมตร

คอยแนะนาตกเตอน ในสงทดงามกอใหเกดความรหรอปญญา เรยกอกอยางหนงวา ปจจยภายนอก

สวนทสองไดแก คมภรตาง ๆ ทบนทกคาสอนของทานผรทงหลาย เชน ตารบตารา หรอหนงสอ

เรยน เปนตน เปนแหลงความรทเปนประโยชนเมอไดอานแลวจะทาใหเกดปญญา

โยนโสมนสการ หรอเรยกอกอยางหนงวา ปจจยภายใน ไดแกการพจารณาไตรตรอง

ใครครวญสงทไดรบฟงมาจากบดามารดา ครอาจารยนน หรอทไดอานมานนตามกาลงสตปญญา ก

จะทาใหเกดปญญาเพมขน เชน ไดยนบดามารดาบอกวา การดมสราไมดเพราะจะทาใหสญเสยการ

ทรงตว สตจะออนกาลงไมสามารถควบคมความคดหรออวยวะรางกายของตนใหอยในสภาวะปกต

ได เมอไดรบฟงมาอยางนแลว กนาไปคดไตรตรองตอวา เพราะเหตไร สราจงมฤทธทาใหคนทดม

เปนอยางนน กตองไปศกษาตอวา สราประกอบดวยสารอะไรบาง หรอวา สราทามาจากอะไร เมอ

๗๓ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๔๖๒/๕๐๓. ๗๔ ส.ส. (บาล) ๑๕/๘๐/๓๓. ส.ส. (ไทย) ๑๕/๘๐/๘๕. ๗๕ ส.ส. (บาล) ๑๕/๕๑-๕๒/๒๖, ส.ส. (ไทย) ๑๕/๕๑/๖๗. ๗๖ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๑๒๗/๑๑๕, อง.ทก.อ. (ไทย) ๒/๑๒๗/๕๓.

๗๑

คดพจารณาอยางนแลวกจะทราบขอเทจจรงของสรา ความรทไดกกลายเปนปญญา ทเกดขนดวย

โยนโสมนสการ

ในปญญาสตร องคตตรนกาย อฏฐกนบาต7 6

๗๗ มเนอความเกยวกบเหตเกดของปญญา

ความเจรญงอกงาม ของปญญาทเกดขนแลว ๘ ประการ สรปใจความไดดงน

(๑) อาศยพระศาสดา หรอเพอนพรหมจรรยรปใดรปหนง ผต งอยในฐานะครซงเปนท

เขาไปตงความละอาย ความเกรงกลว ความรก และความเคารพไวอยางแรงกลา

(๒) เมออาศยพระศาสดาหรอเพอนพรหมจรรย ผต งอยในฐานะครแลว เขาไปหา แลว

ไตถามเปนครงคราววา ภาษตและเนอความแหงภาษตน เปนอยางไร ทาน เหลานน ยอมเปดเผยขอ

ทยงไมไดเปดเผย ทาใหแจงขอทยงไดไมทาใหแจง บรรเทาความสงสยในธรรมอนนาสงสยแกเธอ

(๓) เธอฟงธรรมแลว ทาความความสงบ ๒ อยาง คอความสงบกายและความสงบจตให

ถงพรอม

(๔) เปนผมศล สารวมในปาฏโมกข ถงพรอมดวยอาจาระและโคจร มปกต เหนภยใน

โทษแมมประมาณนอย สมาทานศกษาอยในสกขาบททงหลาย

(๕) เปนพหสต ทรงจาสตะ สงสมสตะ เปนผไดยนไดฟงมากทรงจาไว คลอง ปากขนใจ

แทงตลอดดวยด ดวยทฐธรรมทงหลาย อนงามในเบองตน ทามกลาง และทสด ประกาศพรหมจรรย

พรอมทงอรรถะ และพยญชนะ ใหบรสทธบรบรณ สนเชง

(๖) ปรารภความเพยร เพอละอกศลธรรม เพอความพรอมมลแหงกศลธรรม เปนผม

กาลง มความบากบนมนคง เอาใจใสไมทอดทงธระในกศลธรรม

(๗) เขาประชมสงฆ ไมพดเรองตางๆ ทไมมประโยชน แสดงธรรมเองบางยอมเชอเชญ

ใหผอนแสดงบาง ไมดหมน เปนผนงอยางอรยเจา

(๘) เธอพจารณาเหนความเกดขน และความเสอมไปในอปาทานขนธ ๕ วา รป ความ

เกดขนแหงรป ความดบแหงรป เปนดงน เวทนา…สญญา…สงขาร….. วญญาณ ความเกดขนแหง

วญญาณ ความดบแหงวญญาณ เปนดงน

พระพทธพจนทตรสไวเพอความเจรญแหงปญญา ๔ ประการ ทปรากฏในทฆนกาย

ปาฏกวรรค ไดแก ๑) สปปรสสงเสวะ การคบสตบรษ ๒) สทธมมสสวนะ การฟงคาสอนของทาน

๓) โยนโสมนสการ การทาไวในใจโดยอบายอนแยบคาย ๔) ธมมานธมมปฏปตต การปฏบตธรรม

๗๗ ดรายละเอยดใน อง. อฏฐก. (ไทย) ๒๓/๒/๑๙๖-๑๙๘.

๗๒

สมควรแกธรรม7 7

๗๘ ธรรม ๔ ประการน เปนทางนาไปสความเจรญในการสรางสรรคเพอใหเกด

ปญญา หรอเปนวธการปฏบตเพอใหเกดปญญา นอกจากนยงมพระพทธพจนทตรสถงเรองบอเกด

ของปญญาไว ๓ ประการ คอ ๑) สตมยปญญา ปญญาเกดแตการสดบเลาเรยน ๒) จนตามยปญญา

ปญญาเกดแตการคดพจารณาหาเหตผล ๓) ภาวนามยปญญา ปญญาเกดแตการลงมอปฏบต78

๗๙

สวนปญญาทจะพฒนาในทนคอสมมาทฏฐ ทเปนองคมรรค ซงจดอยในหมวดปญญา

ในไตรสกขา

ก. การพฒนาตามแนวสมมาทฏฐ

สมมาทฏฐ คอ ความรในทกข ความรในทกขสมทย (เหตเกดทกข) ความรในทกขนโรธ

(ความดบทกข) ความรในทกขนโรธคามนปฏปทา (ขอปฏบตทใหถงความดบทกข) ๘๐ ความหมาย

ของสมมาทฏฐจากพระพทธพจนน จะเหนวา สมมาทฏฐในทนหมายถงการรเขาใจอรยสจ ๔ อยาง

แจมแจง ความหมายของสมมาทฏฐ ทปรากฏใน วภงคสตร สงยตตนกาย มหาวารวรรค หมายถง

ความรในอรยสจ ๔ คอรเรองทกข เหตใหเกดทกข ความดบทกข และหนทางทนาไปสความดบ

ทกข80

๘๑ เหมอนกบความหมายของสมมาทฏฐในมหาสตปฏฐานสตร ในทฆนกาย มหาวรรคขางบน

นน เหมอนกบความหมายของอธปญญาสกขาในปฐมสกขตตยสตรและทตยสกขตตยสตร ในอง

คตตรนกาย ตกนบาต8 1

๘๒ พระพทธพจนอกแหงหนงใหความหมายของสมมาทฏฐวา สมมาทฏฐม

๒ อยาง คอ สมมาทฏฐทยงมอาสวะ เปนสวนแหงบญ ใหผลคออปธ สมมาทฏฐอนเปนอรยะ ทไม

มอาสวะ เปนโลกตตระ เปนองคแหงมรรค8 2

๘๓ จะเหนวา ความหมายของสมมาทฏฐ จากพระพทธ

พจนทงสองแหงน สามารถจดสมมาทฏฐออกเปน ๒ ระดบ คอ ระดบเบองตนหรอระดบโลกยะ และ

ระดบสงหรอระดบโลกตตระ สมมาทฏฐทยงมอาสวะ จดเปนระดบโลกยะ สวนสมมาทฏฐทร

อรยสจ ๔ และทเปนอรยะไมมอาสวะ จดเปนระดบโลกตตระ

๗๘ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/ ๒๔๐/๑๘๒. ๗๙ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๒๘/๒๗๑. ๘๐ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๔๐๒/๓๓๕. ๘๑ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๘/๑๑. ๘๒ อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๙๐/๓๑๙. ๘๓ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๔๐๒/๓๓๕, ม.อ. (ไทย) ๑๔/๑๓๖/๑๗๕-๑๗๖.

๗๓

ในระดบตนอาจกลาวไดวา อธปญญาสกขาหมายถงปญญาคอความรทถกตองตามความ

เปนจรงในเรองเกยวกบโลกและชวตทผศกษาคาสอนของพระพทธเจาไดตระหนกรและเปนเหตให

ดาเนนชวตอยในศลธรรมจรรยาอนดงาม83

๘๔

ในมหาจตตารสกสตร มชฌมนกาย มลปณณาสก อธบาย สมมาทฏฐทยงมอาสวะ

ตอไปวา ไดแก ความเหนวา ทานทใหแลวมผล ยญทบชาแลวมผล การเซนสรวงทเซนสรวงแลวม

ผล ผลวบากแหงกรรมททาดและทาชวม โลกนม โลกหนาม มารดามคณ บดามคณ สตวทเปน

โอปปาตกะม สมณพราหมณผประพฤตปฏบตชอบทาใหแจงโลกนและโลกหนาดวยปญญาอนยง

เองแลวสอนผอนใหรแจงกมอยในโลก สวนสมมาทฏฐอนเปนอรยะ ทไมมอาสวะอธบายวา คอ

ปญญา ปญญนทรย ปญญาพละ ธมมวจยสมโพชฌงค84

๘๕ เปนปญญาทไดรบการฝกฝนอบรมดแลว

จากการเจรญวปสสนากรรมฐาน สมมาทฏฐเปนหวหนาองคมรรคทง ๗ ทงระดบโลกยะและ

โลกตตระ คอผมสมมาทฏฐแลวจงมสมมาสงกปปะทพอเหมาะ ผมสมมาสงกปปะจงมสมมาวาจา

ตามลาดบจนถงสมมาสมาธ8 5

๘๖ ปจจยสาคญในการพฒนาปญญาม ๒ อยาง คอ ปรโตโฆสะและ

โยนโสมนสการ8 6

๘๗ ดงทกลาวไวแลวในเบองตนนน พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต) ไดแบง

สมมาทฏฐออกเปน ๒ ระดบคอ โลกยสมมาทฏฐ และโลกตตรสมมาทฏฐ โลกยสมมาทฏฐ เปน

ความเหนชอบระดบโลกย คอ ยงเนองในโลก ขนตอโลก ไดแก ความเหน ความเชอ ความเขาใจ

เกยวกบโลกและชวตทถกตองตามหลกแหงความด เปนไปตามคลองธรรม หรอสอดคลองกบ

ศลธรรม สมมาทฏฐประเภทนเกดจาก ปรโตโฆสะ คอปจจยภายนอก หรอองคประกอบทางสงคม

ดวยอาศยศรทธาเปนเครองชกนา8 7

๘๘ โลกตตรสมมาทฏฐ คอความเหนชอบระดบโลกตตระ คอ

เหนอโลก ไมขนตอโลก ไดแกความรความเขาใจเกยวกบโลกและชวตถกตองตามความเปนจรง

หรอเขาใจตามสภาวะของธรรมชาต สมมาทฏฐประเภทนเกดจาก โยนโสมนสการ ซงเปน

องคประกอบภายใน หรอปจจยภายในตวบคคล88

๘๙

พระพทธพจนในราหลสตร ในขททกนกาย สตตนบาต พระพทธองคตรสสอนพระ

ราหลขณะทพระราหลยงไมไดบรรลธรรมขอแรกทพระองคตรสสอน คอ ใหพระราหล คบ

๘๔ วชระ งามจตรเจรญ, พทธศาสนาเถรวาท, พมพครงท ๒, หนา ๔๑๐. ๘๕ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๔๐๒/๓๓๕, ม.อ. (ไทย) ๑๔/๑๓๖/๑๗๕-๑๗๖. ๘๖ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๑๔๑/๑๘๐. ๘๗ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๑๒๗/๑๑๕, อง.ทก.อ. (ไทย) ๒/๑๒๗/๕๓. ๘๘ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, (ฉบบปรบปรงและขยายความ), หนา ๗๓๗. ๘๙ เรองเดยวกน, หนา ๗๓๘.

๗๔

กลยาณมตร8 9

๙๐ ในกลยาณมตตสตร ในสงยตตนกาย มหาวารวรรค มเนอความปรากฏวา ภกษผม

กลยาณมตร จะเจรญอรยมรรคมองค ๘ อนเปนธรรมเครองจากด ราคะ โทสะ โมหะ เปนทสด9 0

๙๑ ใน

โยนโสมนสการสมปทาสตร มเนอความปรากฏวา โยนโสมนสการสมปทา (ความถงพรอมดวยการ

คดในใจโดยแยบคาย) เปนบพพนมตรเพอความเกดขนแหงอรยมรรคมองค ๘9 1

๙๒ ปจจยทงสองอยาง

นคอกลยาณมตรและโยนโสมนสการ ยอมสนบสนนซงกนและกน สาหรบคนสามญซงมปญญาไม

แกกลา ยอมตองอาศยการแนะนาชกจงจากผอน และคลอยไปตามคาแนะนาชกจงทฉลาดไดงาย92

๙๓

คมภรมโนรถปรณ แบงสมมาทฏฐออกเปน ๕ อยาง คอ

๑. กมมสสกตสมมาทฏฐ (สมมาทฏฐในความทสตวมกรรมเปนของๆ ตน)

๒. ฌานสมมาทฏฐ (สมมาทฏฐในในฌาน)

๓. วปสสนาสมมาทฏฐ (สมมาทฏฐในวปสสนา)

๔. มคคสมมาทฏฐ (สมมาทฏฐในมรรค)

๕. ผลสมมาทฏฐ (สมมาทฏฐในผล)๙๔

สวนคมภรปปญจสทน แบงสมมาทฏฐออกเปน ๕ ประการ คอ

๑. วปสสนาสมมาทฏฐ

๒. กมมสสกตาสมมาทฏฐ

๓. มคคสมมาทฏฐ

๔. ผลสมมาทฏฐ

๕. ปจจเวกขณสมมาทฏฐ94

๙๕

อรรถกถาทงสองแหงนไดจดสมมาทฏฐไว ๕ ประการ เหมอนกน แตมรายละเอยด

แตกตางกนเลกนอย คอ อรรถกถาเอกกนบาต จดฌานสมมาทฏฐอยในอนดบทสอง แตในอรรถกถา

มชฌมนกาย ไมมฌานสมมาทฏฐ แตจดปจจเวกขณสมมาทฏฐไวเปนขอสดทาย นอกนนเหมอน

ตางกนแตอนดบเทานน เมอนาเอาสมมาทฏฐทงสองมารวมกนจงไดสมมาทฏฐ ๖ ประการ ซง

๙๐ ดรายละเอยดใน ข.สตต. (ไทย) ๒๕/๓๔๑/๕๗๙. ๙๑ ดรายละเอยดใน ส.ม. (ไทย) ๑๙/๕๖/๔๖. ๙๒ ดรายละเอยดใน ส.ม. (ไทย) ๑๙/๕๖/๔๔. ๙๓ พระพรหมคณาภรณ (ปยตโต), พทธธรรม, (ฉบบปรบปรงและขยายความ), หนา ๖๒๒. ๙๔ อง.เอก.อ. (ไทย) ๑/๓๐๕/๒๙๕. ๙๕ ม.อ.อ (ไทย) ๔/๑๔๒/๘๔.

๗๕

สามารถเรยงอนดบใหมดงน กมมสสกตาสมมาทฏฐ ฌานสมมาทฏฐ วปสสนาสมมาทฏฐ มคค

สมมาทฏฐ ผลสมมาทฏฐ และปจจเวกขณสมมาทฏฐ

จากเนอความทไดศกษามานพอจะประมวลเปนขอสรปเพอนามาเปนแนวทางในการ

พฒนาสงขารตามแนวสมมาทฏฐทง ๒ ระดบนไดดงน

สมมาทฏฐ ระดบโลกยะสามารถพฒนาไดดวยการคบหาสตบรษผเปนกลยาณมตรคอย

แนะนาตกเตอนในสงทดงาม เปนประโยชนกอใหเกดผลในทางบวกทงแกตนเองและสงคม ซง

อาศยศรทธาทมตอกลยาณมตรเปนตวชกนา เพราะถาเกดศรทธาแลวจะรบฟงคาสอนดวยความ

เคารพและนาไปปฏบตตามอยางจรงจง ดงเนอความปรากฏในมหาปญญาสตร สงยตตนกาย มหา

วารวรรควา การคบสตบรษ หรอกลยาณมตรแลว จะไดฟงธรรมคาสอนจากทาน จากนนใชโยนโส

มนสการ พจารณาไตรตรองใหดแลว นาไปปฏบตตามสมควรแกธรรมนน9 5

๙๖ ในกลยาณมตตสตร

สงยตตนกาย มหาวารวรรค พระพทธองคตรสวา กลยาณมตรเปนตวนา เปนบพพนมตเพอความ

เกดขนแหงอรยมรรคมองค ๘ โดยเปรยบเทยบกบดวงอาทตยทกาลงจะขน ยอมมแสงอรณขนมา

เปนบพพนมตกอน ฉะนน96

๙๗ หลกฐานจากพระสตรทงสองนจะเหนวา ปรโตโฆสะ เสยงจากคนอน

คอกลยาณมตรมความสาคญตอการพฒนาปญญาอยางยง ดงน น การพฒนาสงขารตามแนว

สมมาทฏฐนตองเขาหากลยาณมตรกอน คนทเปนกลยาณมตรในทนไมไดหมายถงคนดอยางเดยว

แตหมายถงผทเพยบพรอมดวยสตปญญา เปนผคงแกเรยน สามารถสงสอน แนะนา ในทางทถกท

ควรได สวนคณสมบตของผทเปนกลยาณมตรตองเปนผเพยบพรอมดวยทฏฐมกตถประโยชน คอ

เปนคนขยน รจกรกษาทรพยทหามาได คบมตรด และดาเนนชวตเหมาะสมกบฐานะของตน และ

สมปรายกตถประโยชน คอ มศรทธา ความเชอ มศล มจาคะ การเสยสละแบงปน และวางตนเสมอ

ตนเสมอปลาย97

๙๘ มสปปรสธรรม ๗ ประการ คอ

๑) เปนธมมญ� (ผรจกเหต)

๒) เปนอตถญ� (ผรจกผล)

๓) เปนอตตญ� (ผรจกตน)

๔) เปนมตตญ� (ผรจกประมาณ)

๙๖ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๑๐๕๘/๕๗๙. ๙๗ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๔๙/๑๑. ๙๘ ส.ส. (ไทย) ๑๕/๓๘๐/๑๒๖, อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๔๒/๕๙, อง.ป�จก. (ไทย) ๒๒/๔๓/๕๓,

ข.อต. (ไทย) ๒๕/๒๐๑/๒๔๒.

๗๖

๕) เปนกาลญ� (ผรจกกาลเวลา)

๖) เปนปรสญ� (ผรจกชมชน)

๗) เปนปคคลญ� (ผรจกบคคล)98

๙๙

มกลยาณมตตธรรม ๗ ประการ คอ

๑) ปโย นารก ๒) คร นาเคารพ

๓) ภาวนโย นายกยอง ๔) วตตา รจกพดใหไดผล คอพดเปน

๕) วจนกขโม อดทนตอถอยคา ๖) คมภรญจะ กถง กตตา เปนผพดถอยคาลกซงได

๗) โน จฏฐาเน นโยชเย ไมแนะนาในสงทไมควร99

๑๐๐

ผทมคณสมบตเหลานสามารถแนะนา สงสอนใหผเรยนเปนคนดมปญญาและไมหลง

ทาง ผเรยนสามารถเขาไปคบหาไดอยางปลอดภย การไดรบฟงเรองราวทดมประโยชนจาก

กลยาณมตรบอย ๆ จะชวยใหผเรยนรจกใชโยนโสมนสการ ทละนอย คอยเปนคอยไปในทสดกจะ

สามารถสรางโยนโสมนสการข นมาไดดวยตนเอง ไมตองอาศยกลยาณมตรอกตอไป ใน

กระบวนการพฒนาปญญา ความมกลยาณมตรจดเปนระดบความเจรญปญญาในขนศรทธา เพราะ

เมอมศรทธาตอกลยาณมตรแลวยอมจะตงใจเลาเรยนคาสอนดวยความเคารพ เมอเลาเรยนดวยความ

ตงใจดวยความเคารพแลวจะเปนเหตปจจยใหคณสมบตทดงามเกดขนแกผเรยน สงทเปนอกศล

ความชวจะเสอมหายไป100

๑๐๑ จะเปนผมศล สารวมในอนทรย มพฤตกรรมเรยบรอยงดงาม1 0 1

๑๐๒ จะเปน

ผต งใจทาความเพยรเพอละอกศลธรรมทงหลาย ไมยอทอในการทาความดและจะเปนผมปญญาท

เปนอรยะสามารถกาจดกเลสใหหมดไปไดในทสด102

๑๐๓

สวนการพฒนาสงขารตามแนวสมมาทฏฐทเปนโลกตตระ ตองอาศยการปฏบต

วปสสนากรรมฐานจนเกดวปสสนาญาณขนตางๆ มนามรปปรเฉทญาณ รนามรปตามความเปนจรง

แยกรปแยกนามออกจากกนได เหนไตรลกษณคอความไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา เปนตนจนถง

มรรคญาณและผลญาณตามลาดบ

๙๙ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๓๐/๓๓๓. ๑๐๐ อง.สตตก. (ไทย) ๒๓/๓๗/๕๗, วสทธ. (ไทย) ๔๒/๑๖๑. ๑๐๑ อง.เอก. (ไทย) ๒๐/๗๒/๒๐. ๑๐๒ ข.อต. (ไทย) ๒๕/๑๙๕/๒๓๗. ๑๐๓ อง.นวก. (ไทย) ๒๓/๒๐๕/๓๖๕, ข.อ. (ไทย) ๒๕/๘๘/๑๒๗.

๗๗

ข. กระบวนการพฒนาสงขารตามแนวสมมาสงกปปะ

สมมาสงกปปะ คอ ความดารในเนกขมมะ (การออกจากกาม) ความดารในอพยาบาท

(ความไมพยาบาท) ความดารในอวหงสา (การไมเบยดเบยน)๑๐๔ จากพระพทธพจนตรงนแสดงให

เหนวา คาวา สมมาสงกปปะ ความดารชอบ ระดบสง เพราะการทบคคลจะดารออกจากกามไดตอง

เหนโทษในกามเสยกอน การไมพยาบาทและการไมเบยดเบยนคนอนกเชนเดยวกน คนทไมคด

พยาบาทคนอนไมคดเบยดเบยนคนอน ตองเหนโทษของความพยาบาทและความเบยดเบยนมากอน

พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ) อธบายวา ดารชอบ หมายความวาดารอยในศล สมาธ

ปญญา คอสามารถยกจตขนสมหากศล และสามารถยงจตใหตงมนอยกบสตปฏฐานทง ๔ ไดดวย

การบรกรรมภาวนา ทานอธบายตอไปวา สมมาสงกปปะม ๒ อยาง คอ โลกยสมมาสงกปปะ

และโลกตตรสมมาสงกปปะ ความดารชอบทเปนโลกยะ ม ๒ อยาง คอ ความดารชอบของบคคล

ธรรมดาสามญ และความดารชอบของนกปฏบตธรรม ความดารชอบของบคคลธรรมดาสามญ ม

บญญตตางๆ เปนอารมณ เชน ดารในการกระทาทางกายวา จะไมใหบาปอกศลคอความประพฤตชว

ตางๆ มฆาสตว ลกทรพย ประพฤตผดประเวณ เปนตน เกดขน ความดารชอบของนกปฏบตธรรม

มปรมตถคอรปนามเปนอารมณ โดยองคธรรม ไดแก วสทธ ๖ ขอขางตน คอ สลวสทธ ความ

บรสทธแหงศล จตตวสทธ ความบรสทธหมดจดแหงจต ทฏฐวสทธ ความบรสทธหมดจด

แหงทฏฐ กงขาวตรณวสทธ ความบรสทธหมดจดเพราะขามพนความสงสยในรปนามเสยได มค

คามคคญาณทสสนวสทธ มความรความเหนอนบรสทธหมดจด คอรทางถก รทางผด และปฏปทา

ญาณทสสนวสทธ มความรความเหนอนบรสทธหมดจด ดาเนนไปตามลาดบๆ 1 0 4

๑๐๕ ในระดบตน

ความดารเหลานเปนความดารทเกดในชวตประจาวนของคนทวไป เชน เมอไปประสบกบกามคณ

ทเยายวนใจกคดทจะหลกออกหาง หรอเมอถกผอนทารายเบยดเบยนกไมคดทจะเบยดเบยน

กลบคน สมมาสงกปปะในระดบนเกดเปนครงคราวไมตอเนองและไมมาพรอมกบองคมรรคอนๆ

ในขณะเดยวกน จงไมสามารถสงผลใหเกดปญญาญาณจนทาลายกเลสได แตเปนพนฐานสาหรบ

การปฏบตในขนสงยงขน1 0 5

๑๐๖ ความดารชอบทเปนโลกตตระ ไดแก วสทธท ๗ คอ ญาณทสสน-

วสทธ มความรความเหนอนบรสทธหมดจด ไดแก มรรค ๔ คอ โสดาปตตมรรค สกทาคามมรรค

อนาคามมรรค และอรหตตมรรค106

๑๐๗ ในระดบสงสมมาสงกปปะหมายถงความคดหรอสภาพจตท

๑๐๔ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๘/๑๑. ๑๐๕ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ), วปสสนากรรมฐาน ภาค ๒, หนา ๕๔๗-๕๔๙. ๑๐๖ วชระ งามจตรเจรญ, พทธศาสนาเถรวาท, พมพครงท ๒, หนา ๔๑๔. ๑๐๗ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ), วปสสนากรรมฐาน ภาค ๒, หนา ๕๔๙.

๗๘

เกดในขณะเจรญวปสสนากรรมฐาน เพราะจตทเกดในขณะรบรนามรปและความจรงทเกยวของม

ไตรลกษณเปนตนเปนจตทออกจากความคดเรองการเสพกาม (กามวตก) ความคดเรองความ

พยาบาท (พยาบาทวตก) และความคดทจะเบยดเบยน (วหงสาวตก) คอไมมความคดชวเหลาน107

๑๐๘

จากขอมลทไดศกษามานสามารถนามาเปนแนวทางพฒนาสงขารตามแนวสมมา

สงกปปะไดดงน คอ การพฒนาสมมาสงกปปะระดบตนไดแก ๑) การดารออกจากกามคณ ๕ คอ

รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ทมากระทบใจหรอมาเยายวนใจชวนใหเกดความหลงใหล ๒) ไมคด

พยาบาทปองรายผทเบยดเบยนปองรายเรา เจรญเมตตาและกรณาในคนเหลานนตามสมควรแกอตต

ภาพ การพฒนาระดบสง ไดแก การเจรญวปสสนากรรมฐานจนเกดปญญาเหนโทษของกาม

ทงหลายแลวเกดความเบอหนายไมหวนกลบมาสกามทงหลายอกตอไป

สรปผลทไดจากการศกษาการพฒนาสงขารตามหลกไตรสกขาคอ เพอใหเขาใจ

รายละเอยดของแตละสกขา จงแยกออกศกษาเปนหวขอดงกลาวมาน การศกษาแตละหวขอของ

ไตรสกขานอาจจะทาใหเขาใจวาการพฒนาไตรสกขาตองพฒนาไปแตละสกขาตามลาดบ ในความ

เปนจรงหาเปนเชนนนไม การพฒนาไตรสกขาน สามารถพฒนาไปพรอมกนได คอเมอสกขาอยาง

ใดอยางหนงไดรบการพฒนาสกขาอก ๒ อยางนอกนกไดรบการพฒนาไปดวย ทง ๓ อยางมความ

เชอมโยงถงกนแตละอยางตางกเปนฐานของกนและกนจนถงการบรรลมรรค ผล นพพาน อนเปน

เปาหมายสงสดของการพฒนาสงขารในพระพทธศาสนา ดงเนอความทปรากฏในมหาปรนพพาน

สตรวา สมาธอนบคคลอบรมโดยมศลเปนฐาน ยอมมผลมาก มอานสงสมาก ปญญาอนบคคล

อบรมโดยมสมาธเปนฐานยอมมผลมาก มอานสงสมาก จตอนบคคลอบรมโดยมปญญาเปนฐาน

ยอมหลดพนโดยชอบจากอาสวะทงหลาย คอ กามาสวะ ภวาสวะ และอวชชาสวะ”๑๐๙

๓.๕ ไตรสกขาทเปนกศลกรรมบถและเปนองคมรรค

การพฒนาตามหลกไตรสกขามหลายระดบ คอระดบทเปนกศลกรรมบถ กบระดบทเปน

อรยมรรค เพอใหเขาใจชดเจนยงขนผวจยจะอธบายระดบการพฒนาทง ๒ ระดบ ดงน คอ ระดบ

กศลกรรมบถ ๑๐ และระดบทเปนองคของมรรค ตอไปนจะไดแยกอรยมรรคมองค ๘ ประการให

เหนวา อยางไหนเปนกศลกรรมบถ อยางไหนเปนองคมรรค เรมดวยอรยมรรคขอแรก สมมาทฏฐ

ความเหนชอบ ความเหนชอบอยางไร เปนกศลกรรมบถ ความเหนชอบอยางไร เปนองคมรรค

๑๐๘ วชระ งามจตรเจรญ, พทธศาสนาเถรวาท, พมพครงท ๒, หนา ๔๑๔-๔๑๕. ๑๐๙ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๔๓/๘๙, ๑๔๗/๙๒.

๗๙

ประการแรก ความเหนวา การทาบญใหทาน การรกษาศล การเหนวา การมเมตตาตอ

คนอน สตวอนเปนบญ เปนกศล เปนตน เหลาน จดวาเปนสมมาทฏฐทเปนกศลกรรมบถ

ประการทสอง ความเหนวา นเปนทกข นเปนเหตใหเกดทกข นเปนความดบทกข น

เปนทางหรอวธการใหถงความดบทกข อยางนจดเปน สมมาทฏฐ ทเปนองคมรรค

ความดารวา จะทาบญใหทาน จะรกษาศล จะปฏบตธรรม เปนตน จดเปนสมมา

สงกปปะทเปนกศลกรรมบถ สวนความดารทจะหาทางออกจากกามคณ ๕ คอ รป เสยง กลน รส

โผฏฐพพะ (การสมผสถกตองทางกาย) จดเปนสมมาสงกปปะทเปนองคมรรค

การเจรจาดวยถอยคาทไพเราะออนหวาน สภาพออนโยน เวนจากการพดเทจ พด

สอเสยด พดคาหยาบ พดเพอเจอ จดเปนสมมาวาจาทเปนกศลลกรรมบถ สวนการบรกรรมภาวนา

เชนวา ขวายางหนอ ซายยางหนอ พองหนอ ยบหนอ ปวดหนอ เปนตน จดเปนสมมาวาจาทเปน

องคมรรค เพราะเปนการใชวาจาทประกอบดวยองค ๓ อนเปนองคคณของวปสสนา เหตผลทวา

เปนสมมาวาจาในองคมรรคเพราะขณะทกาหนดอยนนไมมการกลาวมสาวาท ไมมการกลาวคา

หยาบ ไมมการพดสอเสยด ไมมการพดเพอเจอ

การประพฤตสจรตทางกาย ๓ อยาง คอ การงดเวนจากการทาปาณาตบาต อทนนาทาน

กาเมส มจฉาจาร จดเปนสมมากมมนตะทเปนกศลกรรมบถ การปฏบตธรรมตามแนวสตปฏฐาน

คอการเดนจงกรม การนงกรรมฐาน คอยดอารมณปจจบน เปนสมมากมมนตะทเปนองคมรรค

การประกอบอาชพตามทานองคลองธรรมไมทาผดกฎศลธรรมและกฎหมายบานเมอง

หรอการเวนจากมจฉาวณช ๕ ประการทพระพทธองคทรงหามไว จดเปนสมมาอาชวะทเปนกศล

กรรมบถ การเลยงชวตดวยอาหารบณฑบาตทไดมาจากการเทยวบณฑบาต หรอการฉนอาหารหรอ

รบประทานอาหารตามทเขาจดใหทเพยงพอตอการดารงชวตอยไดเพอการปฏบตธรรม จดเปน

สมมาอาชวะทเปนองคมรรค

การใชความเพยรในการประกอบอาชพการงานตาง ๆ เชน การใชความเพยรประกอบ

กจการคาขาย การใชความเพยรในการศกษาเลาเรยนวชาการตาง ๆ จดเปนสมมาวายามะทเปนกศล

กรรมบถ การใชความเพยรเพอปองกนไมทาบาป การใชความเพยรละบาปทเกดขนในใจแลว การ

ใชความเพยรในการทาความดหรอทาบญใหเกดขนในใจ และการใชความเพยรในการรกษาความด

หรอบญกศลทเกดขนในใจใหเจรญงอกงามยง ๆ ขน จดเปนสมมาวายามะทเปนองคมรรค

การระลกถงเรองทดเปนบญเปนกศลกด การระลกถงการงานตาง ๆ กด จดเปน

สมมาสตทเปนกศลกรรมบถ การระลกรอารมณปจจบนทเกดขนขณะทปฏบตวปสสนากรรมฐาน

เชน ระลกรอาการพอง อาการยบ การเดน การยน การนง การนอน เปนตน จดเปนสมมาสตทเปน

องคมรรค

๘๐

การตงใจจดจออยกบกจการงานตาง ๆ ทกาลงทาอย เชน การต งใจอานหนงสอ ทา

รายงาน ทาการบาน ทางานวจย เปนตน จดเปนสมมาสตทเปนกศลกรรมบถ การตงใจมนจดจออย

กบอารมณปจจบนขณะปฏบตวปสสนากรรมฐาน เชน จดจออยกบอาการพอง อาการยบ การ

ยางเทา เหยยบเทา เปนตน จดเปนสมมาสมาธทเปนองคมรรค

สรปสาระสาคญของการพฒนาสงขารตามหลกไตรสกขาทเปนกศลกรรมบถและเปน

องคมรรคคอ การดาเนนชวตตามหลกอรยมรรคระดบเบองตนเปนกศลกรรมบถ การดาเนนชวต

ตามหลกอรยมรรคระดบสงคอในขณะทปฏบตวปสสนากรรมฐานเปนองคมรรค พระธรรมธรราช

มหามน (โชดก ญาณสทธ) พระเถระทเปนนกปราชญทางพระพทธศาสนาและเปนผสอนการ

ปฏบตวปสสนากรรมฐานตามแนวสตปฏฐาน แบบ พอง ยบ กอธบายลกษณะเดยวกนน ดงททาน

อธบายไวในตอนวาดวยสมมาอาชวะ สรปใจความไดวา คาวา เลยงชพชอบ น ถาหมายความวา ม

อาชพอนบรสทธคอไมผดศลธรรม ไมผดกฎหมาย เชน ชาวนากทาไรไถนาไปตามหนาทของตน

ชาวสวนกทาสวนปลกผลไมตางๆ มสม ทเรยน มะพราว เงาะ เปนตน ขาราชการทหาร ตารวจ กทา

หนาทของตนตามวนย ตามตวบทกฎหมาย ชอวาเปนผมอาชพชอบ อาชพอยางนจดเปนกรรมบถ

มบญญตเปนอารมณ จดเขาในมรรค ๘ ไมได1 0 9

๑๑๐ สวนการกาหนดพอง ยบ ขณะทปฏบตวปสสนา

กรรมฐานอยนนไมไดลวงละเมดในกายทจรต ๓ วจทจรต ๔ จดเปนสมมาอาชวะในองคมรรค110

๑๑๑

๓.๖ ผลทเกดขนจากการพฒนาสงขารตามหลกไตรสกขา

๓.๖.๑ ญาณ ๑๖

วปสสนาญาณ เปนผลของวปสสนากรรมฐาน ตามแนวสตปฏฐาน ๔ และวสทธ ๗ ซง

หมายถง ปญญาทกาหนดจนรเหนวาขนธ ๕ เปน อนจจง ทกขง อนตตา คอ เหนประจกษแจงซง

ไตรลกษณแหงรปและนาม โดยอาศยวปสสนากรรมฐานเปนฐานในการฝกปฏบตเพอใหเกด

วปสสนาญาณ หรอทเรยกวา โสฬสญาณ นนมเนอหาสาระปรากฏใน ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค

ทวาดวย ญาณ ๗๓111

๑๑๒ ซงทานพระสารบตรไดอธบายสาระสาคญของโสฬสญาณไวแตไมระบชอ

ญาณ เหมอนทปรากฏในคมภรวสทธมรรคทเรยงวปสสนาญาณตามลาดบทง ๑๖ ขน ฉะนน

๑๑๐ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ), วปสสนากรรมฐาน ภาค ๒ : วาดวยมหาสตปฏฐาน ,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพ บรษท สหธรรมก จากด, ๒๕๔๘), หนา ๕๗๗-๕๗๘. ๑๑๑ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ), คาบรรยายวปสสนากรรมฐาน, (กรงเทพมหานคร :

บรษท ประยรวงศพรนทตง จากด, ๒๕๕๐), หนา ๒๑๓. ๑๑๒ ข.ป. (ไทย) ๓๑ /๑-๗๓/๑-๖.

๘๑

ความหมายและทมาของญาณปรากฏทงในพระไตรปฎกและคมภรอรรถกถาอยางครบถวน เพยงแต

บางญาณถกจดรวม เขาเปนหมวดหมกน และบางญาณกถกเรยกชอแตกตางกนออกไป วปสสนา

ญาณทง ๑๖ ทเกดจากผลของการปฏบตวปสสนากรรมฐานตามแนวสตปฏฐาน ๔ ซงเปนเสนทาง

ตรงสพระนพพาน มดงตอไปน112

๑๑๓

๑) นามรปปรจเฉทญาณ ปญญาทกาหนดจนเหนรปและนามวาเปนคนละสงคนละสวน

ซงไมไดปนกนจนแยกกนไมได ญาณนเรมตนมาจาก ธมมฏฐตญาณ (ปญญาของการกาหนดปจจย

แหงนามรป) นามรปปรจเฉทญาณถงแมจะมไดปรากฏในพระไตรปฎก คมภรขททกนกาย

ปฏสมภทามรรค1 1 3

๑๑๔ แตในคมภรพระไตรปฎกอรรถกถาไดขยาย ธมมฏฐตญาณออกเปน นามรป

ปรจเฉท และ ปจจยปรคคหญาณ โดยใหชอของญาณท ๑ นวา “นามรปววตถานญาณ” ทหมายถง

การกาหนดธรรมทอาศยปจจยเกดขนลวนแตสาเรจดวยการกาหนดปจจยอยางเดยว เพราะวาธรรมท

อาศยปจจยเกดขน อนพระโยคบคคลไมไดกาหนดแลวกไมสามารถ จะทาการกาหนดปจจยได

ฉะนนพงทราบวา นามรปววตถานญาณ อนเปนเหตแหงปจจยปรคคหญาณนนสาเรจกอนแลวโดย

จดเปนญาณหนงทเกดขนทนทขณะกาหนดปจจยแหงรปนาม เพราะมจตตงมน ไมหลงในสมาธฝาย

เดยว แตปฏบตดวยสมาธกบปญญา ใหเปนธรรมคกนของ สมถะและวปสสนา1 1 4

๑๑๕ สวนในคมภร

วสทธมรรคนนไดใชชอญาณ ท ๑ นวา “นามรปววฏฐาน หรอ สงขารปรจเฉท”๑๑๖

โดยให

ความหมายเหมอนกน กลาวคออตตาตวตนทแทจรงไมมเลย เมอวาโดยปรมตถธรรม (ความจรงแท)

มแตเพยงรปนามเทานน สาหรบผทเจรญวปสสนากมมฏฐาน เมอไดถงญาณนกจะเขาใจแจมแจง

ดวยตนเองวา อตตาตวตนเปนเพยงสภาวธรรม ไมยดมนวามอตตาตวตน (เปนของเรา เราเปนนน

นนเปนอตตาของเรา) หากยดตามหลกพระพทธศาสนา ความเหนเชนนจดเปน ทฏฐวสทธ คอม

ความเหนทบรสทธตามวสทธ ๗ ในวสทธมรรค

ลกษณะและสภาวะ ของนามรปปรจเฉทญาณ เชน พองกบยบเปนคนละอน พองเปนรป

รเปนนาม ขวายางเปนรปรเปนนาม และรวมถงความรในการแยกรป แยกนาม ทางทวารทง ๕ เชน

๑๑๓ ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร), ผรวบรวม, คมอการศกษาพระอภธรรม ปรจเฉทท ๙

ปกณณกสงคหวภาค, หนา ๗๗-๗๙, พระศรวรญาณ (บญชต ญาณสวโร), “หลกการปฏบตพระกมมฏฐานใน

พระไตรปฎก”, เกบเพชรจากคมภรพระไตรปฎก, ๒๕๔๒, หนา ๓๑๔-๓๑๙. ๑๑๔ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๔๕/๗๐. ๑๑๕ ข.ป.อ. (ไทย) ๖๘/๕๐. ๑๑๖ วสทธ. (ไทย) ๖๖๓/๙๔๘.

๘๒

เวลาตาเหนรป ตากบสเปนรป เหนเปนนาม เชนเดยวกบ ทางห จมก ลน และ กาย (เยนรอน ออน

แขง ตง และไหว)๑๑๗

๒) ปจจยปรคคหญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนถงปจจยทใหเกดรปเกดนามคอ รปเกดจาก

กรรม จต อต อาหาร สวนนามเกดจากอารมณวตถ ญาณนมาจากคมภรขททกนกาย ปฏสมภทามรรค

โดยมเนอหาสาระตรงกบชอ ธมมฏฐตญาณ (ปญญาในการกาหนดปจจย หรอ ญาณในการกาหนด

ทตงแหงธรรม) ทเปนญาณท ๔ ใน ญาณ ๗๓ และแตเดมมไดเรยกชอวา ปจจยปรคคหญาณ1 1 7

๑๑๘

ตอมาคมภรอรรถกถา ไดขยายความและแยก ธมมฏฐตญาณออกเปน ญาณท ๑ และ ๒ ของ

วปสสนาญาณ ๑๖ โดยกาหนดชอ ปจจยปรคคหญาณ ณ ทนน1 1 8

๑๑๙ ในญาณน ทานพระสารบตรได

นาเอาปฏจจสมปบาทมาจาแนกไววาเมอผปฏบตถงญาณนกจะทราบชดถงสรรพสงลวนเกดมาตาม

เหตปจจยตามหลกปฏจจสมปบาท และสาหรบผปฏบตทเคยนบถอในพระผสรางโลก (God) เมอ

ปฏบตมาถงญาณน กจะปฏเสธเรองพระผสรางโลกโดยสนเชง

ลกษณะและสภาวะ ของ ปจจยปรคคหญาณ มดงน

(๑) บางครงรปเปนเหต นามเปนผล เชน ทองพองขนกอนแลวใจจงวงไปกาหนดทหลง

(๒) บางครงนามเปนเหต รปเปนผล เชน ใจวงไปคอยอยกอนแลว ทองจงพองขนทหลง

(๓) พองยบกบจตทกาหนดไปพรอมๆ กน

(๔) พองครงหนง ม ๒ ระยะ คอ ตนพอง สดพอง119

๑๒๐

๓) สมมสนญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนไตรลกษณ คอ ความเกดดบของรปนาม แตท

รวารปนามดบไปกเพราะเหนรปนามใหมเกดสบตอแทนขนมาแลว เหนอยางนเรยกวาสนตตยงไม

ขาดและยงอาศยจนตามยปญญาอย อกนยหนงวา สมมสนญาณ เปนญาณทยกรปนามขนสไตร

ลกษณ ญาณนปรากฏในพระไตรปฎก ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ญาณท ๕ ของญาณ ๗๓)๑๒๑

สาระสาคญของญาณนกคอ ผปฏบตรวารปนามดบไป และเหนรปนามใหมเกดขนสบตอกนไปแต

สนตตยงไมขาดเพราะเปนเพยงความรดวยจนตาญาณ

ลกษณะและสภาวะของสมมสนญาณ มดงน

๑๑๗ พระเทพสทธมน (โชดก ป.๙), คมอสอบอารมณกมมฏฐาน, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหา

จฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๑), หนา ๓. ๑๑๘ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๔๕/๗๐. ๑๑๙ ข.ป.อ. (ไทย) ๖๘/๕๐. ๑๒๐ พระเทพสทธมน (โชดก ป.๙), คมอสอบอารมณกมมฏฐาน, หนา ๔-๕. ๑๒๑ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๔๘/๗๔, ข.ป.อ. (ไทย) ๖๘/๕๑-๕๓.

๘๓

(๑) เหนแสงแสวาง เหนพระพทธรป ขนลก พอกาหนด รหนอ หรอ เหนหนอ จน

หายไป

(๒) พองหรอยบ ครงหนง เหนเปน ๓ ระยะ คอ ตน กลาง และ สดพอง

(๓) มนมตมาก แตพอกาหนด เหนหนอ นมตจะคอยๆ หายไป

(๔) พองยบ หายไป

(๕) พองยบ ไวบาง แผวเบาบาง อดอด แนนๆ บาง

(๖) เกด วปสสนปกเลส หรอ อปกเลส ๑๐121

๑๒๒

๔) อทยพพยญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนไตรลกษณชดเจน โดยสนตตขาดคอ เหน

รปนามดบไปในทนททดบ และเหนรปนามเกดขนในขณะทเกด หมายความวา เหนทนทงในขณะท

เกดและขณะทดบ อทยพพยญาณนยงจาแนกไดเปน ๒ คอ ตรณอทยพพยญาณ เปนญาณทยงออน

อย และ พลวอทยพพยญาณ เปนญาณทแกกลาแลว ชอญาณนปรากฏทงในพระไตรปฎก

คมภรขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ญาณท ๖ ของ ญาณ ๗๓)๑๒๓

และ ในคมภรอรรถกถา1 2 3

๑๒๔

สาระสาคญของญาณนกคอ ญาณนแบงออกเปน ๒ ชวง ญาณชวงท ๑ เปนญาณระดบออน (ตรณะ)

ชวงท ๒ เปนญาณระดบแก (พลวะ) ในระดบออนผปฏบตกาหนดรสภาวะตางๆ ของรปนามแลว

เหนชดวาสภาวะดบหายไปเรวขนกวาเดม แมแตเวทนาทเกดขนเมอกาหนดไปกหายเรวขน สภาวะ

จตกเปนสมาธทดในญาณระดบน ผปฏบตมกจะเหนสภาวะทแปลกๆ มภาพปรากฏใหเหน มแสง

สวางเขามาปรากฏอยบอยๆ (โอภาส) เนองจากผปฏบตไมเคยเหนแสงสวาง เชนนมากอนกอาจจะ

เอาใจใสด หรออาจจะเขาใจผดวาตนเองไดบรรลมรรค ผล นพพาน กเปนไดภาวะเชนนเรยกวา

วปสสนปกเลส ถาผปฏบตเขาใจผดพลาดเพราะขาดกลยาณมตรและคดวาตนเองไดบรรล มรรค ผล

นพพาน กจะพลาดโอกาสทจะไดผลการปฏบตวปสสนากมมฏฐานในระดบสงตอไป การปฏบตใน

ขนนจะเปนเครองทดสอบวาผปฏบตไดปฏบตถกหรอไม ในความเปนจรงผปฏบตในขนนยงไม

สามารถกาหนดใหเหนไตรลกษณไดแจมแจง เพราะจตมกจะถกวปสสนปกเลสเขาครอบงาอยเสมอ

เมอผปฏบตไดกลยาณมตรกจะสามารถฟน ฝาเอาชนะวปสสนปกเลสได ทาใหการปฏบตดาเนน

ตอไป ครนปฏบตมาถงญาณระดบ อทยพพยญาณอยางแก (พลวะ) ผปฏบตจงจะสามารถกาหนด

รปนาม เหนไตรลกษณ ตามความเปนจรง

ลกษณะและสภาวะ ของ อทยพพยญาณ ทเหนความเกดดบ ชด ๕๐ เปอรเซนต มดงน

๑๒๒ พระเทพสทธมน (โชดก ป.๙), คมอสอบอารมณกมมฏฐาน, หนา ๘. ๑๒๓ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๔๙-๕๐/๗๗-๘๑. ๑๒๔ ดรายละเอยดใน ข.ป.อ. (ไทย) ๖๘/๕๑-๕๓.

๘๔

(๑) เหน พอง ยบ เปน ๒-๓-๔-๕-๖ ระยะ

(๒) เวทนา ตางๆ หายไปรวดเรว กาหนดเพยง ครงเดยว หรอสอง สามครง กหายไป

(๓) กาหนดไดชดเจน

(๔) นมต ตางๆ หายไปเรว

(๕) ตนพอง สดพอง ตนยบ สดยบ ปรากฏชดด

(๕) นกปฏบตตงใจกาหนดตดตอเนองกนไมขาดสาย ดจดายสนเขม124

๑๒๕

๕) ภงคญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนความดบแตอยางเดยว เพราะความดบของรป

นามเปนสงทตนเตนกวาความเกด ญาณนอยในคมภรขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ญาณท ๗ ของ

ญาณ ๗๓) โดยมไดเรยกชอวา ภงคญาณ เพยงแตใหความหมายวาเปนปญญาเหนความแตกไป

เทานน1 2 5

๑๒๖ แตในคมภรอรรถกถาไดแสดงและใหชอญาณนวา “ภงคานปสสนาญาณ”

๑๒๗ ซง

สาระสาคญของญาณนกคออารมณทเปนบญญตหายไป และจะทาใหผปฏบตเหนอารมณทเปน

ปรมตถชดเจนขน

ลกษณะและสภาวะของภงคญาณ คอ

(๑) สดพอง สดยบ ปรากฏชดด

(๒) พอง ยบ นง ถก หายไป

(๓) คลายกบไมไดกาหนดอะไรเลย

(๔) พอง-ยบ กบ จตผรหายไปๆ แตจะเหนวา รปหายไปกอน จตหายไปทหลง ทจรงนน

หายไปพรอมกน เพราะ จตกอนหายไป จตหลงร

(๕) กาหนดไมคอยไดด เพราะลวง อารมณบญญต มแตอารมณปรมตถ

(๖) บางครงมแต พอง-ยบ ตวตนหายไป

(๗) อารมณกบจตหายไปพรอมกน

(๘) บางคนพองยบหายไปนานหลายวน จนเบอกม ตองใหเดนจงกรมมาก 1ๆ27

๑๒๘

๖) ภยญาณ บางกเรยกวา ภยตปฏฐานญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนวา รปนามนเปน

ภย เปนทนากลวเหมอนคนกลวสตวราย เชน เสอ เปนตน ในคมภรขททกนกายปฏสมภทามรรค

(ญาณท ๘ ของ ญาณ ๗๓) คอ อาทนวญาณ ซงเปนญาณทรวม ๖, ๗ และ ๘ ของวปสสนาญาณ ๑๖

๑๒๕ พระเทพสทธมน (โชดก ป.๙), คมอสอบอารมณกมมฏฐาน, หนา ๒๑-๒๓. ๑๒๖ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๕๑-๕๒/๘๒-๘๔. ๑๒๗ ข.ป.อ. (ไทย) ๖๘/๕๕-๕๖. ๑๒๘ พระเทพสทธมน (โชดก ป.๙), คมอสอบอารมณกมมฏฐาน, หนา ๒๔-๒๕.

๘๕

ไวดวยกน1 2 8

๑๒๙ สวนในคมภรอรรถกถา ไดแยกแสดง ภยญาณ ไวเปน ญาณแรกใน ๓ ญาณ ของ

อาทนวญาณ1 2 9

๑๓๐ สาระสาคญของญาณนกคอ ผปฏบตมกเหนสภาพของรางกายทมแตเพยงกระดก

ขาวโพลน กระบอกตากลวงโบ นาเกลยดนากลวยงนกจนเกดความรสกวาไมอยากไดรปนามอก

ตอไปเพราะถาไดมาอกรปนามกจะตกอยในสภาพเชนนอกตอไป

ลกษณะและสภาวะของ ภยญาณ คอ

(๑) อารมณทกาหนดกบจตทร ทนกน ตดกน หายไปพรอมกน

(๒) เหนรปนามหายไป ดบไป สญไป

(๓) บางคนนกถงเพอน ญาต แลว รองไหกม

(๔) บางคนกลวมาก เหนอะไรๆ กกลว ดจเปนคนบา

(๕) เหนวารปนามนไมมสาระแกนสารอะไรเลย

(๖) ไมยนด ไมสนกสนาน เพยงพจารณาวา รสก นากลว แตไมใชกลวจรงๆ กม130

๑๓๑

๗) อาทนวญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนวารปนามนเปนโทษ เหมอนผทเหนไฟกาลง

ไหมเรอนตนอย จงคดหนจากเรอนนน ญาณนปรากฏทงในคมภรขททกนกาย ปฏสมภทามรรค

(ญาณท ๘ ของ ญาณ ๗๓) และ ในคมภรอรรถกถา131

๑๓๒ สาระสาคญของญาณนกคอ ผปฏบตจะเหน

รางกายทคอยๆ พองขนอดทบรเวณทอง ลาตว แขน หลงมอ หลงเทา เปนตนสกระยะหนงอาการ

พองอดกจะคอยๆ ยบลงตามปกต

ลกษณะและสภาวะของ อาทนวญาณ คอ

(๑) พอง-ยบ หายไปทละนดๆ

(๒) เหนวารปนามไมด นาเบอหนาย จะกาหนดอะไร กไมเหนมอะไรด

(๓) รปนามปรากฏเรว แตกาหนดไดดอย

(๔) รสกวาปฏบตไมดเหมอนวนกอนๆ

(๕) ตงสตกาหนดลงไปทใดกมแตของไมด ไมสวย เหนแตทกขโทษไปเสยหมด

(๖) เกดตาสวางขนมาวา รป นาม เปนของ ไมนาชอบใจ บดนรความจรง ตาสวางขน

จากความเพยรในการเจรญวปสสนานนเอง132

๑๓๓

๑๒๙ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๕๓/๘๔-๘๖. ๑๓๐ ข.ป.อ. (ไทย) ๖๘/๕๖. ๑๓๑ พระเทพสทธมน (โชดก ป.๙), คมอสอบอารมณกมมฏฐาน, หนา ๓๑-๓๒. ๑๓๒ ข.ป.อ. (ไทย) ๖๘/๕๖-๖๐. ๑๓๓ พระเทพสทธมน (โชดก ป.๙), คมอสอบอารมณกมมฏฐาน, หนา ๓๕-๓๗.

๘๖

๘) นพพทาญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนวาเกดเบอหนายในรปนาม และในปญจขนธ

ญาณนปรากฏทงในคมภรขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ญาณท ๘ ของญาณ ๗๓) และ ในคมภร

อรรถกถา133

๑๓๔ สาระสาคญของญาณนคอผปฏบตจะรสกเบอหนายตอรปนาม และเปนความรสกท

เกดขนจากการเจรญวปสสนากมมฏฐานลวนๆ มใชเกดเพราะนกคดเอาเอง

ลกษณะและสภาวะของ นพพทาญาณ คอ

(๑) เกดเบอหนาย ขยะแขยงในอารมณนนๆ หาความยนดสกนดกไมม

(๒) เดยวนรวา เบอจรงๆ เปนอยางไร แตยงกาหนดไดดอย

(๓) รสกวา ภพภม ตางๆ ไมเหนมอะไรดเลย ใจนอมไป เอยงไปสพระนพพาน

(๔) กาหนดรปนามไมเพลดเพลนเลย รสกเบออาหาร นอน นอย พดนอย

(๕) ไมอยากพดจา หรอ พบเหน ใครๆ อยากอยคนเดยวในหองเทานน

(๖) รสกหงอยเหงาเศราๆ ไมเบกบาน ไมราเรง ไมอยากแตงเนอแตงตว

(๖) เบอหนายตอการปฏบตวปสสนายงนก บางคนถงกบคดเลกปฏบตกม134

๑๓๕

ขอควรจาและควรสงเกต ในระหวาง ภยญาณ อาทนวญาณ และ นพพทาญาณ ผปฏบต

อาจจะบอกไดถกตองครบทง ๓ ญาณกม แตบางคนบอกไดเพยง ๒ ญาณ หรอ ๑ ญาณเทานนกม ถา

บอกไดชดเจนอยางใดอยางหนงกเปนอนใชไดถกตอง

๙) มญจตกมยตาญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนวาใครจะหนจากรปนาม ใครจะพน

จากปญจขนธ เปรยบดงปลาเปนๆ ทใครจะพนจากทดอนทแหง ญาณนปรากฏทงในคมภรขททก-

นกาย ปฏสมภทามรรค (ญาณท ๙ ของ ญาณ ๗๓) ซงไดรวม วปสสนาญาณท ๙, ๑๐ และ ๑๑ ไว

ดวยกนในญาณ สงขารเปกขาญาณ1 3 5

๑๓๖ แตในคมภรอรรถกถา ไดใชชอและแยกมญจตกมยตาญาณ

ออกมาอยางชดเจน136

๑๓๗ สวนสาระสาคญของญาณนกคอผปฏบตอยากหลดพนจากรปนาม บางครง

ผปฏบตเกดอาการคนอยางรนแรง บางครงกเกดทกขเวทนาอยางแรงกลา จนอยากหนไปใหพนจาก

รปนาม แตกไมไดหนไปไหน ยงคงเจรญวปสสนาตอไปอก

ลกษณะและสภาวะของ มญจตกมยตาญาณ คอ

(๑) กาหนดไดไมด อยากเลก อยากหน อยากออก ไมอยากทา ใจหงดหงด

(๒) บางคนคดกลบบาน นกวาตนหมดบญวาสนาบารมแลว “ถงญาณมวนเสอแลว”

๑๓๔ ข.ป.อ. (ไทย) ๖๘/๕๗. ๑๓๕ พระเทพสทธมน (โชดก ป.๙), คมอสอบอารมณกมมฏฐาน, หนา ๓๘-๔๑. ๑๓๖ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๕๔/๘๖-๘๗. ๑๓๗ ข.ป.อ. (ไทย) ๖๘/๖๑-๖๔.

๘๗

(๓) มเวทนารบกวนมาก เหนขาดหายเปนทอนๆ เสยงๆ

(๔) คนยบๆ ยบๆ หลายท จนเหลอทจะอดกลนได

(๔) จตอยากหน อยากหลด อยากพนไป เพราะมทกขมาคอยกอกวน

(๕) ไดเหนความเสอม กบ ไดรบเวทนา ทเปนสงขารทกข จนเปนเหตใหจตเรมนอมไป

เอยงไปสพระนพพานทนท

(๖) ไมตองการอยากไดรปนามอกตอไปแลว อยากจะออกไปจากภพภม137

๑๓๘

๑๐) ปฏสงขาญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนเพอหาทางทจะหน โดยหาอบายทจะเปลอง

ตนใหพนจากปญจขนธ ญาณนปรากฏทงในขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ญาณท ๙ ของ ญาณ

๗๓) แตในคมภรอรรถกถา ไดแสดงชอญาณและแยกเรยกออกเปน ปฏสงขาญาณ1 3 8

๑๓๙ สวน

สาระสาคญของญาณน กคอ ผปฏบตไดเหนไตรลกษณชดเจนทสดกวาทกญาณทผานมาและการท

ไดหย งรไตรลกษณมประโยชนมากเพราะใชเพอจะไดยกจตขนสไตรลกษณตอไป

ลกษณะและสภาวะของ ปฏสงขาญาณ คอ

(๑) มอาการดจเขมแทง เหมอนมเหลกแหลมมาจตามรางกาย

(๒) มอาการซมๆ ตวแขงดจเขาผลสมาบต แตใจยงรอย

(๓) บางทมอาการตงๆ หนกๆ รอนทงตว อดอด เหมอนใจจะขาด

(๔) ไมสามารถจะกาหนดไดอยางกระฉบกระเฉง

(๕) ผปฏบตตองมจตหนกแนนตอการกาหนด ยอมสตาย ไมทอถอย จตทลงเลจะคอยๆ

คลายลง อารมณกบจตกจะคนสสภาพเดม

(๖) ตองยอนกลบไปพจารณาพระไตรลกษณอกเพราะคอหนทางเดยวทจะเขาไปสพระ

นพพาน

(๗) ตองใชวรยะอตสาหะอยางเครงครดเพอปลกตนใหปฏบตตอกนไปดจดายสนเขม

(๘) เมอถงญาณนจะไมมใจรวนเรคดจะเลกปฏบตเหมอนญาณทผานมา ตงใจจรงปฏบต

จรง สตาย

(๙) ผปฏบตยอมเหน ความวางเปลา โดยทาง ทวาร ๖ และ ขนธ ๕139

๑๔๐

๑๑) สงขารเปกขาญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนวาจะหนไมพนจงเฉยอยไมยนดยนราย

ดจบรษอนเพกเฉยในภรยาททงขวางหยารางกนแลว ญาณนปรากฏทงในคมภรขททกนกาย

๑๓๘ พระเทพสทธมน (โชดก ป.๙), คมอสอบอารมณกมมฏฐาน, หนา ๔๒-๔๖. ๑๓๙ อางแลว. ๑๔๐ พระเทพสทธมน (โชดก ป.๙), คมอสอบอารมณกมมฏฐาน, หนา ๔๖-๔๙.

๘๘

ปฏสมภทามรรค (ญาณท ๙ ของ ญาณ ๗๓) และ ในคมภรอรรถกถา สาระสาคญของญาณนกคอผ

ปฏบตจะมจตใจสงบวางเฉยไมมทกขเวทนารบกวน และสามารถกาหนดสภาวะตางๆ ไดดยง ผ

ปฏบตไดเหนคณคาของการเจรญวปสสนากมมฏฐานเปนอยางมาก เมอสงขารเปกขาญาณถงทสด

แลว ญาณนมชออกอยางวา สขาปตตสงขารเปกขา140

๑๔๑

ลกษณะและสภาวะของ สงขารเปกขาญาณ คอ

(๑) ไมยนดยนราย กาหนดรปนามไดงายทสด สมาเสมอ ไมเผลอจากรปนาม

(๒) รสกเพลดเพลน จนลมเวลาไปกม ไมอยากไปไหน หรอพบเหนใคร และไมนกคด

อะไรทงสน นวรณทงหลายสงบลง เพราะสมาธดใจสงบแนวแนไปไดนานๆ

(๓) รปนามไมคอยเหนชดแตกาหนดไดด มใจสงบดเปนทสด ความเพยรไมลดถอยลง

(๔) ไมฟงซาน ราคาญใจ แมจะมเสยงมารบกวน

(๕) เวทนาไมมารบกวน โรคภยไขเจบตางๆ กหาย จะหายไปไดโดยเดดขาดบาง เชน

โรคอมพาต โรคประสาท โรคหด โรคกระเพาะ โรคความดนโลหตสง เปนตน บางโรคหายไป

ชวคราวกม หรอ บางโรคหายไปเลยจรงๆ กม

(๖) จตไมหลงออกไปหาอารมณอน แนวแนอยกบรปนาม ไมจาเปนตองเปลยนอรยาบถ

นกวานงครเดยว แตทแทนงไดนานอย141

๑๔๒

ในระหวาง มญจตกมยตาญาณ ปฏสงขาญาณ สงขารเปกขาญาณ ทง ๓ น แทจรงโดย

ใจความเปนอนเดยวกน แตตางกนแคพยญชนะเทานนโดยแบงออกเปน ออน กลาง และสง

๑๒) อนโลมญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนใหคลอยไปตาม อรยสจจญาณน เรยกวา สจ

จานโลมกญาณ กได ญาณนไดปรากฏในคมภรขททกนกาย ปฏสมภทามรรค ทเรยกวา ขนตญาณ

142

๑๔๓ สวนชอ อนโลมญาณ ปรากฏและแสดงอยในคมภรอรรถกถา143

๑๔๔ ในญาณนผปฏบตจะพจารณา

รปนามวาเปนไตรลกษณตงแต อทยพพยานปสสนาญาณ ถง สงขารเปกขาญาณ เหมอน

พระมหากษตรยทรงสดบการวนจฉยคดของตลาการ ๘ ทานแลวมพระราชวนจฉยอนโลมตามคา

วนจฉยของตลาการทง ๘ ทานนน ดงนน สจจานโลมกญาณ (อนโลมญาณ) จงตรงกบ ขนตญาณ

(ญาณท ๔๑ ของ ญาณ ๗๓) ในคมภรขททกนกาย ปฏสมภทามรรค ดงทพระสารบตรนาธรรม

๑๔๑ พระมหาสสยาดอ, โสภณมหาเถระ, วปสสนาชน, แปลโดย จารญ ธรรมดา, (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพทพยวสทธ, ๒๕๔๐), หนา ๓๕๑. ๑๔๒ พระเทพสทธมน (โชดก ป.๙), คมอสอบอารมณกมมฏฐาน, หนา ๕๒-๕๕. ๑๔๓ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๙๒/๑๕๓. ๑๔๔ ข.ป.อ. (ไทย) ๖๘๖๖-๖๗.

๘๙

๒๐๑ ประการมาจาแนกเปนขนตญาณ เชน รปทรชดโดยความไมเทยงเปนทกข และเปนอนตตา รป

ใด ๆ ทพระโยคาวจรรชดแลวรปนน ๆ พระโยคาวจรยอมพอใจ เพราะฉะนนปญญาทรชดจงชอวา

ขนตญาณ (ญาณในความพอใจ)

เนองจากวาญาณนอยตดกบอรยมรรค จงมชออกอยางวา วฏฐานคามนวปสสนา

หมายถง วปสสนาทกาลงจะเขาถงอรยมรรค สวนสงขารเปกขาญาณ อนโลมญาณ และโคตรภญาณ

ทง ๓ นนมความตอเนองเปนวถเดยวกนกบมรรคจงเรยกวา วฏฐานคามน144

๑๔๕

ลกษณะและสภาวะของ อนโลมญาณ คอ

(๑) อาการพอง-ยบ จะปรากฏเรวเขา ๆ แลวกดบวบลงไป และจะรชดวา ดบตอนพอง

หรอ ตอนยบ ซงนคอ อาการนสาหรบผทเคยใหทานรกษาศลมา โดยจะผานทาง อนจจง

(๒) เวลากาหนดอาการพอง-ยบ จะรสกแนนอดอด เมอกาหนดไป ๆ กจะดบวบลงไป

ซงนคอ อาการสาหรบผเคยเจรญสมถ สมาธเปนฐานมากอนโดยจะผานทางทกขง

(๓) พอง-ยบ สมาเสมอกน แผวเบา แลวกดบวบลงไป ซงคออาการสาหรบผทเคยสะสม

บารมทางการเจรญวปสสนามากอนโดยจะผานทางอนตตา145

๑๔๖

๑๓) โคตรภญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนพระนพพาน ทตดขาดจากโคตรปถชนเปน

โคตรอรยชน ญาณนปรากฏในคมภรขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ญาณท ๑๐ ของญาณ ๗๓)๑๔๗

สาระสาคญของญาณนกคอ สภาวะจตของผปฏบตไดมนพพานเปนอารมณขามพนโคตรปถชน

บรรลถงอรยชนโดยไมหวนกลบมาอก ความจรงญาณนแมมนพพานเปนอารมณแตกไมสามารถท

จะทาลายกเลสไดหมด เปรยบเหมอนบรษทมาเขาเฝาพระราชา ไดเหนพระราชาแลวแตทไกล เมอม

คนมาถามวา คณไดเหนพระราชาหรอยง เขากตอบวา ยง เพราะเขายงไมไดเขาเฝา และทากจในราช

สานกไดเสรจสนฉนใดกฉนนน

๑๔) มรรคญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนพระนพพาน และตดขาดจากกเลสเปน

สมจเฉทประหาณ ญาณนปรากฏในคมภรขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ญาณท ๑๖ ของญาณ

๗๓)๑๔๘

สาระสาคญของญาณนกคอ ผปฏบตไดเสวยนพพานเปนอารมณเปนครงแรก เหนแจง

นโรธสจดวยปญญาของตนเอง รปนามดบไปในญาณน หมดความสงสยในพระรตนตรยโดยสนเชง

๑๔๕ พระมหาสสยาดอ, โสภณมหาเถระ, วปสสนาชน, แปลโดย จารญ ธรรมดา, หนา ๓๕๑-๓๕๒. ๑๔๖ พระเทพสทธมน (โชดก ป.๙), คมอสอบอารมณกมมฏฐาน, หนา ๕๘-๕๙. ๑๔๗ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๕๙/๙๔. ๑๔๘ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๖๑/๙๙.

๙๐

มศล ๕ มนคงเปนนจ กเลสดบไปในญาณนแมมโลภะ โทสะ โมหะอย แตจางหายไปไดเรวพลน

สามารถปดอบายภมไดอยางเดดขาด

๑๕) ผลญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนพระนพพาน โดยเสวยผลแหงสนตสขญาณน

ปรากฏในคมภรขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ญาณท ๑๒ ของ ญาณ ๗๓)๑๔๙

สาระสาคญของ

ญาณนกคอ ผปฏบตถงญาณนแมกเลสจะถกประหารไปไดอยางเดดขาดดวยมรรคญาณ แตอานาจ

ของกเลสกยงเหลออย เชนเดยวกบทเอาน าไปรดไอรอนทเหลออยในพนทไฟไหม แตไฟนนดบ

แลว การประหารกเลสดวยผลญาณกมนยเชนน

๑๖) ปจจเวกขณญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนใน มรรคจต, ผลจต, นพพาน,กเลสทละ

แลว และกเลสทยงคงเหลออย ญาณนปรากฏในคมภรขททกนกาย ปฏสมภทามรรค(ญาณท ๑๔

ของ ญาณ ๗๓)๑๕๐

สาระสาคญของญาณนกคอ ผปฏบตไดพจารณากเลสทตนละไดและทตนยงละ

ไมได สาหรบกเลสทยงละไมไดผปฏบตกจะมงหนาเจรญวปสสนากมมฏฐานเพอทจะไดบรรล

คณธรรมทสงขนไปจนกวาจะสาเรจเปนพระอรหนต

ในวปสสนาญาณ ๑๖ ตงแตญาณท ๓ สมมสนญาณ จนถงญาณท ๑๒ อนโลมญาณรวม

๑๐ ญาณ นเรยกวา วปสสนาญาณ เพราะสมมสนญาณนนเรมเหนพระไตรลกษณแลว บางแหงกจดวา

วปสสนาญาณมเพยง ๙ คอ นบตงแตญาณท ๔ อทยพพยญาณ จนถงญาณท ๑๒ อนโลมญาณ เพราะ

อทยพพยญาณเปนญาณแรกทรเหนพระไตรลกษณ และกลมญาณหรอปญญาเหลานจงถกจดวาเปน

ภาวนามยปญญา หรอ ปญญาทเปนเสนทางสพระนพพาน

๓.๗.๒ โพธปกขยธรรม ๓๗

ดงทไดกลาวไวแลววา การปฏบตตามแนวสตปฏฐาน ๔ เพยงขอเดยวกสามารถบรรล

ธรรมได คอการปฏบตตามหลกอานาปานปพพะ ขอเดยวใหบรบรณ กจะทาใหกายานปสสนาสต

ปฏฐาน บรบรณ เมอกายานปสสนาบรบรณสตปฏฐานขออน ๆ กบรบรณตามไปดวย เมอสตปฏ

ฐาน ๔ บรบรณ จะทาใหโพชฌงค ๗ ประการบรบรณ โพชฌงค ๗ บรบรณแลวจะทาให วชชา

และวมตตบรบรณ คอถงความหลดพนจากอาสวะทงหลาย กลายเปนพระอรหนต150

๑๕๑ ทงหมดนกคอ

โพธปกขยธรรมไดเกดขนพรอมกนในขณะทมรรคจตหรอมรรคญาณเกดขนนนเอง สวนในขณะ

๑๔๙ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๖๓/๑๐๒. ๑๕๐ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๖๕/๑๐๖. ๑๕๑ ดรายละเอยดใน ม.อ. (ไทย) ๑๔/๑๔๗/๑๘๗.

๙๑

ผลจต โพธปกขยธรรมเกดขนพรอมกน ๓๓ อยาง เวนสมมปปธาน ๔1 5 1

๑๕๒ แตวาตามหลกทฤษฎ

แลว สตปฏฐาน ๔ เปนหมวดธรรม หมวดหนงในบรรดาหมวดธรรมทง ๗ หมวดธรรมของโพธ

ปกขยธรรม จากหลกฐานนสรปไดวา โพธปกขยธรรม ๓๗ ประการ ไมไดแยกกนปฏบตแตถาผ

ปฏบตยดเอาหมวดธรรมหมวดใดหมวดหนงใน ๗ หมวดนนมาปฏบตเทากบวาไดปฏบตโพธปกขย

ธรรมทง ๓๗ ประการพรอมกน ในทนจะไดศกษาหมวดธรรมทง ๗ หมวดนนพอสงเขป ดงน

พระพทธองคไดแสดงความสาคญของโพธปกขยธรรม ดงทปรากฏในอคคญญสตรวา

ดกอนวาเสฏฐะและภารทวาชะ กษตรยผสารวมกาย สารวมวาจา สารวมใจ อาศยการ

เจรญโพธปกขยธรรม ๗ หมวดแลว จะปรนพพานในโลกนทเดยว

แมพราหมณผสารวมกาย สารวมวาจา สารวมใจ อาศยการเจรญโพธปกขยธรรม ๗ หมวด

แลว จะปรนพพานในโลกนทเดยว

แมแพศยผสารวมกาย สารวมวาจา สารวมใจ อาศยการเจรญโพธปกขยธรรม ๗ หมวด

แลว จะปรนพพานในโลกนทเดยว

แมศทรผสารวมกาย สารวมวาจา สารวมใจ อาศยการเจรญโพธปกขยธรรม ๗ หมวดแลว

จะปรนพพานในโลกนทเดยว

แมสมณะผสารวมกาย สารวมวาจา สารวมใจ อาศยการเจรญโพธปกขยธรรม ๗ หมวด

แลว จะปรนพพานในโลกนทเดยว 152

๑๕๓

เนอความจากพระสตรนมนยทจะวเคราะหใหเหนถงทมาของโพธปกขยธรรม ๓๗

ประการ วาธรรมทงหลายเหลานมาประชมรวมตวเปนธรรมสามคคโดยพรอมเพรยงกนในมรรคจต

ขณะเดยวไดอยางไร จะเรมตนดวยการศกษาองคประกอบของโพธปกขยธรรม ๓๗ วามธรรม

อะไรเขาประกอบบาง และธรรมแตละอยางมความหมายโดยสงเขปเชนไร พรอมทงหาองคธรรม1 5 3

๑๕๔

ของธรรมทง ๓๗ ประการน โพธปกขยธรรมประกอบดวยธรรม ๗ หมวดไดแก ๑) สตปฏฐาน ๔

๒) สมมปปธาน ๔ ๓) อทธบาท ๔ ๔) อนทรย ๕ ๕) พละ ๕ ๖) โพชฌงค ๗ ๗) มรรค มองค ๘154

๑๕๕

๑๕๒ วสทธ. (ไทย) ๘๒๔/๑๑๑๑. ๑๕๓ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๓๘/๑๐๑. ๑๕๔ องคธรรม คอ สภาวธรรมอนเปนธาตแทของธรรมชาต เปนสภาวะทมอยโดยปรมตถ ๑๕๕ ดรายละเอยดใน ม.อ.อ. (บาล) ๓/๓๕/๑๙, ข.ธ.อ. (บาล) ๒/๖๑, อง.ทสก.ฏกา (บาล) ๓/๑๑๓-

๑๑๖/๔๓๙.

๙๒

คมภรวสทธมรรค ไดแสดงองคธรรมของโพธปกขยธรรมทไมซ ากนวา ม ๑๔ อยาง155

๑๕๖

จะไดศกษาไปตามลาดบและพจารณาหรอสกดเอาเฉพาะองคธรรมทไมซ ากนออกมา ดงตอไปน

สตปฏฐาน ๔ คอการตงสตตามรอารมณปจจบนทเกดขนขณะเจรญวปสสนากรรมฐาน

คอ กาหนดรฐานทง ๔ ไดแก ฐานกาย พจารณาดความเคลอนไหวของกายขณะท ยน เดน นง นอน

รวมถงอรยาบถยอยตางๆ มการค เหยยด กน ดม เปนตน ฐานเวทนา ความรสก พจารณาดความรสก

ทเกดขนขณะทปฏบต เชน ความรสกสบาย ไมสบาย หรอเฉยๆ เปนตน ฐานจต พจารณาดอาการ

ของจต เชน จตคดถงอารมณตางๆ มความโกรธ ความอาฆาต ความยนด ไมยนด ความชอบใจ ไม

ชอบใจ เปนตน ฐานธรรม ยกเอาหมวดธรรมตางๆ มขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ เปนตนมาพจารณา

เพอใหเกดปญญารชดตามความเปนจรง องคธรรมของสตปฏฐานทง ๔ น ไดแก สตเจตสก156

๑๕๗

สมมปปธาน ๔ คอการตงความเพยรเพอปองกนไมใหอกศลธรรมทงหลายเกดขน เพยร

ละอกศลธรรมทงหลายทเกดขนใหหมดไป เพยรทากศลธรรมทงหลายใหเกดขนและเพยรรกษา

กศลธรรมทงหลายทเกดขนแลวใหเจรญยงขนไป องคธรรมของสมมปปธานทง ๔ น ไดแก วรย

เจตสก157

๑๕๘

อทธบาท ๔ คอธรรมทเปนฐานนาไปสความสาเรจกจทปรารถนาหรอทกาลงทาอย

ประกอบดวย ฉนทะ ความยนดพอใจในงานททาอย องคธรรมไดแก ฉนทเจตสก วรยะ ความเพยร

พยายามทางานททาอยไมทอดธระกลางครน องคธรรมไดแก วรยเจตสก จตตะ ความตงใจมงมน

จดจออยกบงานททา องคธรรมไดแก กศลจต ๒๑ ดวง วมงสา พจารณาไตรตรองหาวธทางานให

สาเรจตามความตงใจไว องคธรรม ไดแก ปญญาเจตสกา158

๑๕๙

อนทรย ๕ คอความเปนใหญในหนาทของตน ๕ อยาง ไดแก สทธา เปนใหญในความ

เชอ หมายความวา ถาเปนความเชอสทธา จะเปนหวหนาไมมธรรมอนยงกวาสทธา องคธรรมไดแก

สทธาเจตสก วรยะ เปนใหญในเรองความเพยร องคธรรมไดแก วรยเจตสก สต เปนใหญในเรอง

ความระลกรอารมณและนาเอาอารมณทเคยรในครงกอนออกมาใชประโยชนได องคธรรมไดแก

สตเจตสก สมาธ เปนใหญในเรองความตงใจมนไมหวนไหวเมอมอารมณมากระทบ องคธรรม

ไดแก เอกคคตาเจตสก ปญญา เปนใหญในเรองความรชดธรรมชาตตามความเปนจรง องคธรรม

ไดแกปญญาเจตสก159

๑๖๐

๑๕๖ ดรายละเอยดใน วสทธ. (ไทย) ๘๒๖/๑๑๑๓. ๑๕๗ ดรายละเอยดใน ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๒-๔๐๕/๓๐๑-๓๔๐. ๑๕๘ ดรายละเอยดใน อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๒๗๕/๓๙๐, อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๓๙๐-๔๒๖/๓๒๘-๓๓๗. ๑๕๙ ดรายละเอยดใน อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๒๗๖/๓๙๑, อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๔๓๑-๔๖๑/๓๔๒-๓๕๓. ๑๖๐ อง.ป�จก. (ไทย) ๒๑/๑๕๑/๒๑๔.

๙๓

พละ ๕ กคออนทรย ๕ ทไดรบการพฒนาจนเกดกาลงในหนาทหลกของตนสามารถ

ทาลายกเลสทเกดขนในขณะปจจบนไดอยางรวดเรว อปมาเหมอนคนธรรมดาทไดรบการฝกอบรม

ในเรองใดเรองหนงจนชานาญในเรองนนๆ เชน เปนนกมวย นกกฑา เปนตน องคธรรมกเหมอนกน

กบอนทรย ๕ คอ สทธาเจตสก วรยเจตสก สตเจตสก เอกคคตาเจตสก ปญญาเจตสก160

๑๖๑

โพชฌงค ๗ คอองคธรรมแหงการบรรลธรรมหรอการตรสร ประกอบดวยสต ความ

ระลกได องคธรรมไดแกสตเจตสก ธมมวจยะ ความการพจารณาธรรมคนควาธรรม องคธรรมไดแก

ปญญาเจตสก วรยะ ความเพยรความขยนในการปฏบตธรรม องคธรรมไดแก วรยเจตสก ปต ความ

อมเอบใจ องคธรรมไดแก ปต เจตสก ปสสทธ ความสงบ องคธรรมไดแก กายปสสทธ

จตตปสสทธ สมาธ ความตงใจมน องคธรรมไดแก เอกคคตาเจตสก อเบกขา ความวางเฉยใน

อารมณทงหลายไมตกไปสอานาจของธรรมฝายใดฝายหนง องคธรรมไดแก ตตรมชฌตตตาเจตสก

161

๑๖๒

อรยมรรคมองค ๘ ประการ ทางทนาไปสการบรรลหรอการตรสรอนประเสรฐ

ประกอบดวย สมมาทฏฐ ความเหนชอบ ไดแกเหนวา บาปม บญม ทาดไดด ทาชวไดชว บดามารดา

มบญคณจรง คณของพระรตนตรยมจรง เปนตน องคธรรมไดแก ปญญาเจตสก สมมาสงกปปะ

ความดารชอบ ไดแก ดารออกจากกามทงหลาย ดารในความไมพยาบาท ดารในความไมเบยดเบยน

คนอนสตวอน องคธรรมไดแก วตกเจตสก สมมาวาจา การพดจาชอบ คอเวนจากวจทจรต ๔

ประกอบวจสจรต ๔ อยาง คอไมพดเทจ ไมพดสอเสยด ไมพดคาหยาบ ไมพดเพอเจอ องคธรรม

ไดแก สมมาวาจาเจตสก สมมากมมนตะ การประกอบการงานชอบ คอ เวนกายทจรต ๓ ประกอบ

กายสจรต ๓ อยาง ไดแก ไมฆาสตว ไมลกทรพยคนอน ไมประพฤตผดในกาม องคธรรมไดแก

สมมากมมนตเจตส สมมาอาชวะ การประกอบอาชพชอบ คอเวนมจฉาอาชพ ประกอบสมมาอาชพ

คออาชพทไมผดกฎหมาย ไมผดศลธรรม ไดแก ไมคาขายมนษย ไมคาขายยาพษ เปนตน องคธรรม

ไดแก สมมาอาชวเจตสก สมมาวายามะ ความเพยรชอบไดแกความเพยรในสมมปปธาน ๔ ทได

ศกษามาแลว องคธรรมไดแก วรยเจตสก สมมาสต ความระลกชอบ คอระลกในสตปฏฐาน ๔ ทได

ศกษามาแลวนน องคธรรมไดแก สตเจตสก สมมาสมาธ ความตงใจชอบ คอตงใจจดจอตองานททา

อยไมหวนไหวไขวเขวเมอมอารมณทเปนขาศกมากระทบ องคธรรมไดแก เอกคคตาเจตสก162

๑๖๓

๑๖๑ อง.ป�จก. (ไทย) ๒๑/๑๕๒/๒๑๔. ๑๖๒ ดรายละเอยดใน ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๓๐/๓๓๑, อภ.ว. (ไทย) ๓๔/๔๖๖-๔๘๕/๓๕๘-๓๗๑. ๑๖๓ ดรายละเอยดใน ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๓๓/๓๓๙-๓๔๐, อภ.ว. (ไทย) ๓๔/๔๘๖-๔๙๙/๓๗๑-๓๗๘.

๙๔

การทผวจยจดองคธรรมประจาหมวดธรรมทง ๗ น ไดยดตามแนวคมภรวสทธมรรค

และตามแนวทางทนกปราชญฝายอภธรรมไดจดไว163

๑๖๔ เมอนาองคธรรมของธรรมทง ๗ หมวด มา

จดสรรเอาเฉพาะทไมซ ากนจงได องคธรรมหรอสงขารหรอเจตสก ๑๔ อยาง ซงประกอบกบ

โลกตตรจต ดงน สตเจตสก วรยะเจตสก ฉนทะเจตสก ปญญาเจตสก สทธาเจตสก เอกคคตา

เจตสก ปตเจตสก กายปสสทธเจตสก จตตปสสทธเจตสก ตตตรมชฌตตตาเจตสก วตกเจตสก

สมมาวาจาเจตสก สมมากมมนตเจตสก สมมาอาชวเจตสก

จากทไดศกษาวเคราะหมานจะเหนวา สงขารหรอเจตสกทง ๑๔ อยางน เปนเจตสกท

เขาประกอบกบมรรคจต ทง ๔ ดวย ทกครงทมรรคจตเกดขน ทกครงทมรรคจตเกดขนโพธปกขย

ธรรมทง ๓๗ ประการกตองเกดขนดวยและนกคอ เหตทมาแหงโพธปกขยธรรม ๓๗ อนเปน

สามคคธรรมหรอมคคสมงคในมรรคจตทง ๔ นนเอง เมอแยกหวขอหมวดธรรมทง ๗ หมวดออก

ศกษารายละเอยดอยางน อาจทาใหเขาใจวา โพธปกขยธรรม ๓๗ ประการน ตองปฏบตไปทละ

อยาง คอ ปฏบตตามหมวดธรรมหนงจบแลวจงปฏบตตามหมวดธรรมอนตอไป ในทางปฏบตหา

เปนเชนนนไม ผปฏบตจะยกเอาธรรมะขอใดขอหนงในจานวน ๓๗ ประการนมาปฏบต กถอวา ได

ปฏบตธรรมะทเหลอครบทกขอไปพรอมกน ดงพระพทธพจนทปรากฏในอานาปานสสตสตรวา

ภกษทงหลาย ในภกษสงฆน มภกษผบาเพญความเพยรในการเจรญอานาปานสตอย

อานาปานสตทภกษเจรญ ทาใหมากแลว ยอมมผลมากมอานสงสมาก อานาปานสตทภกษ

เจรญ ทาใหมากแลว ยอมทาสตปฏฐาน ๔ ใหบรบรณ สตปฏฐาน ๔ ทภกษเจรญ ทาใหมาก

แลว ยอมทาโพชฌงค ๗ ใหบรบรณ โพชฌงค ๗ ทภกษเจรญ ทาใหมากแลว ยอมทาวชชา

และวมตตใหบรบรณ164

๑๖๕

คาวา เจรญอานาปานสต ในทนอาจจะสงสยวา อานาปานสต ไมจดอยในหมวดธรรม ๗

หมวดในโพธปกขยธรรม ๓๗ ประการ อนทจรงการเจรญอานาปานสต กคอการเจรญกายานปสสนา

ในสตปฏฐาน ๔ นนเอง

สรปใจความจากการศกษาหลกการพฒนาสงขารในพระพทธศาสนาไดดงนคอ การ

พฒนาสงขารโดยภาพรวมไดแกการพฒนาตามหลกไตรสกขา คอ พฒนาตามหลกศล สมาธ ปญญา

๑๖๔ ดรายละเอยดใน วสทธ. (ไทย) ๘๒๔/๑๑๑๒-๑๑๑๓ และใน อภธรรมมหาวทยาลยแหงประเทศ

ไทย วดระฆงโฆสตารามวรมหาวหาร, คมอศกษาอภธรรม ๙ ปรจเฉท, (ฉบบพกพา), ม.ป.ท., ม.ป.ป., หนา

๓๓๑-๓๓๙. ๑๖๕ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๑๔๗/๑๘๗.

๙๕

โดยยดตามแนวอรยมรรคมองค ๘ ประการไดแก สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ จดเปน

ศล สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ จดเปนสมาธ สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ จดเปนปญญา

การพฒนาสงขารตามแนวอรยมรรคแตละอยางม ๒ ระดบคอระดบตนและระดบสง การพฒนา

ระดบตนจดเปนกศลกรรมบถ เพราะมบญญตเปนอารมณ การพฒนาระดบสงจดเปนองคมรรค

เพราะมปรมตถเปนอารมณกลาวคอการพฒนาขณะเจรญวปสสนากรรมฐาน จะไดสรปผลแตละขอ

ไปตามลาดบดงน

การพฒนาสงขารตามแนวสมมาวาจา ๒ ระดบนสามารถพฒนาไดดงน คอ ระดบตน

ไดแก การงดเวนจากวจทจรต ๔ อยางแลวเจรญวจสจรต ๔ รวมถงการใชกศโลบายตางๆ เพอชวย

ใหผฟงไดรบประโยชนดวย ระดบสง ไดแก การใชวาจาบรกรรมบทพระกรรมฐานขณะเจรญ

วปสสนากรรมฐาน เชน การบรกรรมวา พองหนอ ยบหนอ คดหนอ ปวดหนอ เปนตน

การพฒนาสงขารตามแนวสมมากมมนตะระดบตน ไดแก การงดเวนจากกายทจรต ๓

คอ การไมฆาสตว ไมลกทรพย ไมประพฤตผดในกาม แลวเจรญกายสจรต ๓ อยางทตรงกนขามกบ

กายทจรต ๓ น หรอการปฏบตตามวรต ๒ อยางเบองตน คอ สมปตตวรต งดเวนในขณะทประสบ

กบวตถอนเปนทตงแหงการลวงละเมด และสมาทานวรต งดเวนดวยอานาจของการสมาทาน สวน

การพฒนาสมมากมมนตะในระดบสงคอการงดเวนกายทจรตเจรญกายสจรตในขณะเจรญวปสสนา

กรรมฐาน เพราะในขณะเจรญวปสสนากรรมฐานผปฏบตยอมงดเวนจากกายทจรต ๓ อยางโดย

ปรยายอยแลว

การพฒนาสงขารตามแนวสมมาอาชวะระดบเบองตนมงเอาเจตนาทงดเวนมจฉาชพ

และการกาจดตนเหตแหงมจฉาชพเปนสาคญ โดยใจความกคอการกาจดกเลสอยางหยาบนนเอง

เพราะกเลสเปนตนเหตแหงการกระทาชวทงปวง สวนการพฒนาสมมาอาชวะระดบสงคอการเจรญ

วปสสนากรรมฐานเพราะขณะทปฏบตวปสสนากรรมฐานผปฏบตไดงดเวนจากมจฉาอาชวะโดย

เดดขาดเพราะเลยงชพดวยอาหารบณฑบาตทไดรบจากการบณฑบาตและการจดสรรใหจาก

กลยาณมตรเทานน ไมไดประกอบอาชพอนทขดตออรยมรรค

การพฒนาสงขารตามแนวสมมาวายามะระดบตน คอการปองกนบาปหรอความชว

ตางๆ ทางกาย วาจา ใจ ไมใหเกดขนและละบาปทเกดขนแลวใหหมดไปหรอลดนอยลงแลวทาบญ

หรอกศลใหเกดขน เจรญขนตามกาลงของวรยะ ความเพยร สวนการพฒนาสมมาวายามะระดบสง

คอการใชความเพยรขณะปฏบตวปสสนากรรมฐาน ซงเปนความเพยรทสามารถเผากเลสใหเรารอน

จนหลดออกจากจตใจทละนอยๆ ตามกาลงของความเพยร

การพฒนาสงขารตามแนวสมมาสตคอการตงสตทกครงกอนทจะทา จะพด จะคด และ

การมสตทกครงทเคลอนไหวอรยาบถขณะปฏบตวปสสนากรรมฐาน

๙๖

การพฒนาสงขารตามแนวสมมาสมาธ ม ๓ ระดบ คอ ระดบตน ปานกลาง และระดบสง

ระดบตนใชกบการประกอบอาชพในชวตประจาวน พฒนาดวยการเอาใจใส จดจออยก บสงนน

นานๆ จนเกดความชานาญ ระดบปานกลาง คอการเจรญสมถกรรมฐานเพอใหบรรลฌานระดบ

ตางๆ ตงแตปฐมฌานจนถงจตตถฌาน และระดบสงคอการเจรญวปสสนากรรมฐานเพอใหบรรล

ญาณตามลาดบ

สมมาทฏฐ ระดบโลกยะพฒนาดวยการคบหาสตบรษผเปนกลยาณมตรคอยแนะนา

ตกเตอนในสงทดงาม เปนประโยชนกอใหเกดผลในทางบวกทงแกตนเองและสงคม ซงอาศย

ศรทธาทมตอกลยาณมตรเปนตวชกนา เพราะถาเกดศรทธาแลวจะรบฟงคาสอนดวยความเคารพ

และนาไปปฏบตตามอยางจรงจง จากนนใชโยนโสมนสการ พจารณาไตรตรองใหดแลว นาไป

ปฏบตตามสมควรแกธรรมนน

สวนการพฒนาสงขารตามแนวสมมาทฏฐทเปนโลกตตระ ตองอาศยการปฏบต

วปสสนากรรมฐานจนเกดวปสสนาญาณขนตางๆ มนามรปปรเฉทญาณ รนามรปตามความเปนจรง

แยกรปแยกนามออกจากกนได เหนไตรลกษณคอความไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา เปนตนจนถง

มรรคญาณและผลญาณตามลาดบ

การพฒนาสงขารตามแนวสมมาสงกปปะ ระดบตนไดแก การดารออกจากกามคณ ๕

คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ทมากระทบใจหรอมาเยายวนใจชวนใหเกดความหลงใหล ไมคด

พยาบาทปองรายผทเบยดเบยนปองรายเรา เจรญเมตตาและกรณาในคนเหลานนตามสมควรแก

อตตภาพ การพฒนาระดบสง ไดแก การเจรญวปสสนากรรมฐานจนเกดปญญาเหนโทษของกาม

ทงหลายแลวเกดความเบอหนายไมหวนกลบมาสกามทงหลายอกตอไป