رشد و نمو� در كودكان  

رشد و تكامل از علوم پايه در طب اطفال • است

رشد اصوال به تغييرات در اندازه بدن )به طور •كل يا قسمت هاي مختلف آن به تفكيك(

اشاره دارد نمو مجموعه اي از تغييرات ناشي از عوامل •

زيست شناختي، محيطي و هيجاني در ساختار تفكر و رفتار كودك است كه در طول

زمان رخ مي دهد

نمو و رشد بر موثر نمو عامل و رشد بر موثر عامل

ژنتيكي ( و ارثي صفات ژنتيكي ( الف و ارثي صفات الف

وزن، قد، ويژه به و تكامل و رشد بر ژنتيكي عواملهستند موثر شخصيت و عقالني و اجتماعي تكامل

سن ( سن ( ب بديگري زمان هر از جنيني زندگي در رشد ميزان

است بيشترو باشد مي زياد رشد ميزان نيز زندگي اول سال در

يابد مي افزايش بلوغ هنگام به آن از بعد

ج ( جنسدر حدود ده تا يازده سالگي قد و وزن دختران

مي يابد ناگهان افزايش اين رشد مربوط به دوران بلوغ است

در پسران جهش رشد كمي ديرتر يعني در دوازده تا سيزده سالگي است

د ( تغذيهوضعيت تغذيه پيش از زايمان و پس از آن بر

مي گذارد رشد و تكامل اثر تاخير رشد از نشانه هاي سوء تغذيه است

هنگامي كه وضع تغذيه كودك بهبود يابد وزن مي كند و قد او شروع به رشد

ه ( محيط فيزيكيه ( محيط فيزيكيبرخورداري از نور آفتاب، تغذيه خوب، روشنائي و

تهويه نيز بر رشد و تكامل اثر مي گذاردو ( عوامل روانشناختي و ( عوامل روانشناختي

عشق، تمايل به مراقبت و روابط مناسب بين والدين و كودك بر تكامل اجتماعي، عاطفي و هوشي

كودكان اثر گذار است ز ( آلودگي به عفونت ها و انگل هاز ( آلودگي به عفونت ها و انگل ها

بعضي عفونت هاي مادر در دوران بارداري )مانند سرخجه و سيفيليس( بر رشد درون رحمي جنين

اثر مي گذاردعفونت هاي پس از زايمان )مانند اسهال و سرخك( رشد و تكامل كودك را به خصوص اگر سوء تغذيه

هم در كار باشد كZند مي كندانگل هاي روده اي با خوردن مقدار قابل مالحظه اي .ازمواد غذائي كودك مانع رشد و تكامل او مي شود

ح ( عوامل اقتصاديح ( عوامل اقتصاديسطح زندگي خانواده يك عامل مهم است.

كودكان خانواده هاي مرفه، وزن و قد بيشتري دارند. عوامل اقتصادي با سطح زندگي و وضع تغذيه مردم بستگي دارد.

ط ( عوامل فرهنگيط ( عوامل فرهنگي ي ( عوامل ديگري ( عوامل ديگر

مرتبه تولد كودك، فاصله بين تولد در كودكان، وزن هنگام تولد، چند قلوئي، سطح سواد

پدران و مادران

مراحل تكاملي كودكمراحل تكاملي كودك

هر مرحله تكامل كودك، نوعي تحول و نقطه عطفي در رشد و تكامل اوست

اين تحول ها را با توجه به كسب مهارت ها يا مي كنند اعمال تازه تعيين

عالوه بر رشد بدني شامل تكامل عقلي و اجتماعي نيز مي شود

شاخص هاي تن سنجي

اندازه گيري وزن، قد و دور سر•تركيب هر يك از اين ها با سن يا قد شاخص •

مي سازند كه شاخص هاي تن هائي را سنجي ناميده مي شوند

وزن

وزن از شاخص هاي مهم رشد و تكامل بدني •است

ساده ترين و درعين حال از بهترين شاخص •هاي رشد به حساب مي آيد

كيلوگرم و 5/2ـ6/4% نوزادان ترم 95 وزن • كيلوگرم مي باشد4/3به طور متوسط

معموال پسران كمي از دختران سنگين تر •هستند

ماهگي وزن نوزاد حدود دو برابر، و در 5در • برابر وزن تولد خواهد بود و از 4دو سالگي

آن به بعد سرعت افزايش وزن، كمتر خواهد كيلوگرم محدود مي 5/2شد و به حدود سالي

شود

نوزادان در روزهاي اول زندگي به طور نوزادان در روزهاي اول زندگي به طور % وزن خود را از % وزن خود را از 1010% و گاهي تا % و گاهي تا 66متوسط متوسط

دست مي دهند كه اين كاهش وزن بعد از دو دست مي دهند كه اين كاهش وزن بعد از دو هفته جبران مي شودهفته جبران مي شود

سالگي 10ـ11در زمان بلوغ يعني در حدود سن • سالگي براي پسران، وزن 12ـ13براي دختران و

به طور ناگهاني افزايش مي يابد و در هر دو جنس نزديك به دو سال جهش وزني به درازا

مي كشد

قد

قد يا طول بدن شاخص ديگري براي اندازه •گيري رشد است

سانتي متر و 45ـ55 قد نوزادان در بدو تولد • سانتي متر مي باشد50 به طور متوسط

برابر قد در هنگام 5/1 تا يك سالگي به حدود •تولد خواهد رسيد

برابر قد زمان تولد 2 سالگي 4 در حوالي •خواهد شد

دور سردور سر

افزايش دور سر در سال هاي اول زندگي به علت 1.رشد سريع تر مغز در اين سال ها با شتاب بيشتري

روبرو است و به طور 6/32ـ2/37 در هنگام تولد، دور سر بين 2.

سانتي متر است35 متوسط سانتي 8ـ10 در شش ماه اول بعد از تولد دور سر 3.

44مي شود و به طور متوسط به متر اضافه سانتي متر مي رسد

سانتي متر 3 در شش ماه دوم تولد دور سر حدود 4. سانتي 47 مي يابد و به طور متوسط به افزايش

متر مي رسد سانتي متر است54 دور سر فرد بالغ حدود 5.

نحوه محاسبه وزن و قد متناسب با سن متوسط نحوه محاسبه وزن و قد متناسب با سن متوسط شيرخواران وكودكان طبيعيشيرخواران وكودكان طبيعي

  

ميانه اندازه دور سر در شيرخواران و كودكان ميانه اندازه دور سر در شيرخواران و كودكان (()به سانتي متر)به سانتي متر

تنها در صورتي مي توان در مورد چگونگي رشد •كودكان يك منطقه اظهار نظر كرد كه ميانگين

رشدكودكان خوب تغذيه شده و سالم آن منطقه را بدانيم

يا كودكان آن منطقه را با ميانگين رشد •كودكان جمعيت استانداردي مقايسه نمائيم

درحال حاضر جمعيت مرجع انتخاب شده • NCHS )National Center Health مربوط بهStatistics) مي باشد آمريكا

(NCHS )استاندارد

جمع 1975 تا 1963در فاصله سال هاي •آوري شده، تهيه گرديده است

هزار كودك 20 براي اينكار نمونه اي بيش از • سالگي انتخاب 18آمريكائي ازبدو تولد تا

شده بدون لباس وزن شدند• نمونه مورد بررسي شامل كودكان صفر تا •

ساله بود كه پس از تجزيه و 18 تا 2 ماه و 36تحليل، منحني هاي جداگانه اي براي آن ها

رسم شد

براي كودكان زير دو سال اندازه قد به صورت خوابيده•(Stature ) و به وسيله دو نفر اندازه گيري شد )نفر اول

براي ثابت كردن كودك و نفردوم براي خواندن عدد قد( براي كودكان بزرگتر از دو سال، قد به صورت ايستاده•

( Height )اندازه گيري شده استاين تفاوت تكنيك در اندازه گيري باعث شده است كه •

ماهه در اين دو منحني با يكديگر 36 تا 24قد كودكان اختالف داشته باشند

در نهايت اين اطالعات در چهار نمودار استاندارد ارائه •شده است :

وزن براي سن1.

قد براي سن2.

وزن براي قد3.

دور سر براي سن4. اخيرا شاخص توده بدني براي سن نيز به عنوان •

نموداري ديگر پيشنهاد شده است

توسط سازمان جهاني توسط سازمان جهاني NCHS NCHS منحني هايمنحني هايبهداشت به عنوان استاندارد بين المللي براي بهداشت به عنوان استاندارد بين المللي براي

سال اول زندگي براي تمام كشورها سال اول زندگي براي تمام كشورها 55رشد در رشد در

اختالف رشد كودكان بين كشورهاي توسعه يافته • پذيرفته شده استپذيرفته شده استشرايط و در حال توسعه، بيشتر مربوط به

محيطي است تا اختالفات ژنتيكيسازمان جهاني بهداشت، تهيه منحني استاندارد •

كشوري را توصيه نمي كند معتقد است كودكان در سال هاي اوليه زندگي •

اگر در شرايط مطلوب قرار گيرند از حد اكثر پتانسيل رشد خود استفاده خواهند كرد و تفاوت

هاي ژنتيكي بيشتر در دوران بلوغ تظاهر پيدا مي كنند

براي بررسي براي بررسي NCHSNCHSاستفاده از استاندارد استفاده از استاندارد رشد كودكان ايراني رشد كودكان ايراني

شاخص هاي رشد و مفهوم صدكشاخص هاي رشد و مفهوم صدك

در نمودار رشدي كه مقياس وزن براي سن • به عنوان حد 97 و 3را مي سنجد دو صدك

باالئي و پائيني انتخاب شده اند منطبق بر منهاي دوانحراف معيار از 3صدك •

منطبق بر مثبت دو 97ميانگين و صدك انحراف معيار ازميانگين مي باشد

% كودكان جمعيت مرجع95به عبارت ديگر • 97 و 3% كودكان طبيعي( بين صدك 95)

قرار مي گيرند.

نمودارهاي رشد متفاوتي بر حسب اينكه •كدام شاخص را انتخاب كنيم وجود دارد

نموداري كه از همه بيشتر استفاده مي •شود و در ايران نيزاز آن استفاده مي كنند

مي سنجد شاخص وزن براي سن را اين شاخص تحت تاثير تغييرات اخير در •

وضعيت تغذيه يا سالمتي مي باشدبا اين شاخص نمي توان كودكان و •

نوجوانان را به دسته هاي كم وزن و يا بيش وزن طبقه بندي كرد

وسيله بسيار خوبي براي پايش وضعيت • مي باشد رشد كودكان

شاخص قد براي سن كوتاهـي يا بلندي را •مي سنجد

اگر كمتر از حداستاندارد باشد به آن كوتاه •( اطـالق مي شـودStuntingقدي )

شـاخـص وزن بـراي قد• نيــازي بـه دانستـن سـن نـدارد و مي •

(، الغري Underweightتوانـد كم وزني )(Wasting( و يا بيش وزني )Overweight )

كودكان را مشخص كند

شاخص دور سر براي سن مي تواند •بازتابي از اندازه مغز و رشد اين عضو

باشدشاخص توده بدني براي سن تركيبي از •

وزن و قد براي سن است مي توان بوسيله آن كودكان و نوجوانان •

را به گروه هاي كم وزن، با وزن زياد و يا در خطر وزن زياد دسته بندي كرد

شيوع اختالالت رشد بر اساس شاخص شيوع اختالالت رشد بر اساس شاخص هاي رشدهاي رشد

الغري•پديده اي حاد و حاصل بيماري يا بحراني در •

گذشته نزديك است كه در آن كودك بخشي از وزن خود را از دست مي دهد

براي اطالع از الغري، قد با وزن سنجيده مي •شود

معمول ترين علل الغري كودكان مشتمل است •بر بيماري هاي حاد مثل اسهال شديد يا عفونت تنفسي فوقاني و بحران هاي كمبود غذا، كه در

آن خانواده به مواد غذائي دسترسي نمي يابند

الغري كودكان در مناطق روستائي معموال الگوي فصلي دارد همچنين در شهر و روستا در شرايطي ديده مي شود كه:

الف ـ كودك دچار بيماري هاي شديد شود ب ـ كودك دچار بحران حاد كم غذائي شود

بحران حاد كم غذائي عالوه بر شرايط بروز حوادث •غيرمترقبه، همچون قحطي، سيل، زلزله و . . . در موارد

زير نيز پديد مي آيد:   مرگ مادر يا ديگر عزيزان كودك يا جدا شدن از آن ها1. پيدايش بحران هاي عاطفي مانند به دنيا آمدن نوزاد و 2.

كم توجهي به كودك قرار گرفتن خانواده در شرايط خاص همچون مهاجرت يا 3.

مسافرت هاي طوالني با شرايط نامطلوب قرار گرفتن خانواده در شرايط محيطي و بهداشتي 4.

نامناسب همراه با محدوديت دسترسي به مراقبت هاي بهداشتي مناسب

يا اي تغذيه قدي يا كوتاه اي تغذيه قدي StuntingStuntingكوتاه

بازتاب غفلت گذشته و فرصت هاي از دست •رفته است

كوتاه قدي تغذيه معرف سوءتغذيه اي مزمن •مي شود كودك به قد است كه سبب

مناسب براي سن خود دست نيابدمحروميت مستمر در دست يافتن به غذاي •

كافي، به علت فقر، عفونت هاي مكرر حاصل از شرايط ناسالم محيطي و

و دسترسي نداشتن به خدمات و بهداشتي، بهداشتي از مهم مراقبت هاي مطلوب

ترين علت هاي كوتاه قدي تغذيه اي است

كم وزنيكم وزني

ف آن است كه وزن كنوني كودك از وزن مناسب • معر�براي سن او كمتر است

تغذيه حاد و مزمن، هر دو است كم وزني بازتاب سوء• كودك به علت محروميت حاد يا مزمن از غذا، يا به •

دليل حمله هاي حاد يا مزمن بيماري ها دچار كم وزني مي شود

بنابراين در چنين شرايطي مهم آن است كه علت •تغذيه مشخص بالفصل و علت هاي زمينه اي سوء

رفع آن ها تالش گردد و تا جائي كه ممكن است برايشود

در مورد وزن در برنامه هاي سنتي پايش رشد غالبا•براي سن و بر سدك هاي مشخصي تاكيد مي شود و

مداخله وقتي آغاز مي گردد كه وزن كودك به پائين تر از معيار مرجع رسيده باشد

طبق تعريف كم وزني در اين گونه پايش زماني •به درمان اقدام مي شود كه سوء تغذيه اتفاق

افتاده است حال آنكه اگر به جاي سنجش وزن مناسب •

براي سن در زماني معين بر وزن گيري كودك در فاصله دو توزين تاكيد شود نوع مداخله جاي خود را از درمان سوء تغذيه به پيشگيري از آن

خواهددادالزمه قضاوت درست در باره وضعيت تن •

سنجي جامعه، توجه همزمان به هر سه شاخص است

رشد رشد نمودار نمودار

نمودار رشد يا جاده سالمتي نخستين بار توسط ديويد •( طرح ريزي و سپس توسط David Morelyمورلي )

WHOتغييراتي در آن داده شد نمودار رشد نموداري ديداري از رشد و تكامل جسمي •

است اين نمودار براي پايش رشد كودك طرح ريزي شده •

است تا بتوان دگرگوني هاي رشد را در طول يك مدت زماني تفسير كرد

وزن كردن متوالي كودك براي پايش رشد او ضروري •است چرا كه تنها يك بار اندازه گيري وزن كودك و ثبت آن نشانه مشخصات كودك در همان يك لحظه

استاولين توزين بايد در وقت تولد يا هر چه زودتر بعد از •

تولد صورت گيرد. تا بتوان پيشرفت رشد را تفسيركرد

مراقبت ايده آل از كودكان

در سال اول هر يك ماه يك بار• در سال دوم هر دو ماه يك بار• در سال سوم هر سه ماه يك بار• ماه يك بار6 تا شش سالگي هر •

ترين • بحراني زندگي، اول سال سه نظر اين ازاست حيات هاي سال

واحد • به كودكي كه بار هر برنامه اين بر عالوهتوزين بايد شود مي آورده خانواده بهداشت

شود خصوص • به گردد، ثبت رشد منحني در او وزن

باشد بيمار اگركودك

در هر بار توزين، وزن بايد در برگه نمودار رشد •نشانه گذاري شود

با نشانه گذاري وزن كودك در برابر سن او به طور •ماهانه، منحني رشدكودك يعني وزن به ازاي سن

به دست مي آيد در برگه پايش رشد، نمودار وزن به ازاي سن رسم •

خواهد شد و قدكودك در نظر گرفته نمي شود زيرا وزن براي شناخت رشد، وسيله حساس تري است

هرگونه انحراف وزن از وضع طبيعي را به آساني •مي توان بامقايسه منحني وزن كودك با منحني

استاندارد، شناسائي كردكودك ممكن است وزن از دست بدهد ولي از قد او •

نمي شود چيزي كم

نمودارهاي رشد مورد استفاده در ايران نمودارهاي رشد مورد استفاده در ايران و 50 ، 3در اين نمودارها عالوه بر صدك هاي •

صدك هاي مياني نيز رسم شده اند97فاصله هر صدك با صدك بعدي با رنگ خاصي •

مشخص شده است اين كار تفسير چگونگي رشد كودك را براي •

مادر آسان تر خواهدكرد از طرفي ممكن است مادر فقط به رنگ ها •

توجه كند و مراقب مختل شدن سير سعودي منحني رشد نگردد

در اين منحني ها سعي بر اين بوده است كه •با ترسيم و توضيح انواع مختلف وضعيت هاي

آگاه سازندمنحني رشد مادر را از اين مهم •

از مشخصه هاي ديگر اين منحني ها اين است •كه نمودار مربوط به دو شاخص ديگر يعني قد

شده براي سن و دور سر براي سن رسماند

مي توان با رسم منحني هاي مربوط به اين •دو شاخص از وضعيت رشد كودك اطالع دقيق

تري كسب كرددر پشت كارت رشد نيز كارت واكسيناسيون، •

كارت مراقبت كودك و نيز اطالعات مفيدي در كمكي درج مورد تغذيه شيرخوار و شروع تغذيه

شده است

رتيب نمـودار سـازمان جهـاني • ه اين ـت ـبراي ـهر دو جنس وان ـب بهداـشت را مي ـت

به كار برد و صـدك 3فاصـله بين دو منحـني صـدك •

و 5) 97 منطقــه طــبيعي رشــد را (95 براي بيشتر جوامع نشان مي دهد.

% 95اين منطقـــه جـــائي اســـت كـــه •كودـكان ـسالم ـكه ـبه عـنوان مرـجع ـبه ـكار

گرفته مي شوند، در آن جاي مي گيرند

هر گاه رشد كودك، عادي باشد منحني رشد او باالتر •از سومين صدك و به موازات "جاده سالمتي" پيش

مي رودجهت منحني رشد بيش از وضعيت نقاط ثبت شده •

وزن اهميت داردافقي شدن يا نزولي شدن منحني رشد كودك نشانه •

نارسائي رشد است كه خود نخستين نشانه سوء تغذيه پروتئين انرژي مي باشد و ميتواند چند هفته يا

چند ماه پيش از نشانه هاي باليني روي دهدچنين كودكي نياز به مراقبت ويژه دارد•هدف از مراقبت كودك حفظ وزن كودك در باالي •

.صدك استمنحني سومين

موارد استفاده از منحني رشد موارد استفاده از منحني رشد الف ـ وسيله بسيار با ارزشي براي پايش •

رشد در مراقبت از سالمتي است ب ـ ابزاري تشخيصي است براي •

شناسائي "كودك پر مخاطره" . براي مثال سوء تغذيه را پيش از بروز نشانه هاي

باليني و عملي مي توان شناسائي كرد.ج ـ در برنامه ريزي و ايجاد سياست •

بهداشتي با تعيين درجه سوء تغذيه پايه اي عيني براي برنامه ريزي در رابطه با

مراقبت بهداشتي كودك در سطح محلي و مل�ي به دست مي آيد.

د ـ به خاطر ويژگي ديداري، نمودار رشد، مي توان •در مورد سالمت كودك به مادر آموزش داد و او را تشويق كرد تا در پايش رشد كودك مشاركت فعال

تري داشته باشد.ه ـ ابزاري عملي است كه در باره نوع مداخله مورد •

نياز به كارمند بهداشتي كمك و كار ارجاع را آسان تر مي كند.

و ـ نمودار رشد را براي آموزش مي توان به كار •گرفت. به عنوان نمونه اهميت تغذيه كافي و اثرهاي

زيان بار اسهال را با آن مي توان نشان داد.

روش هاي ديگر پايش رشدروش هاي ديگر پايش رشد

پايش رشد به وسيله نمودار وزن براي •سن تنها يكي از روش هاي پايش رشد

است نشانگرهاي ديگري هم مانند قد براي •

سن، وزن به ازاي قد و دور بازو براي پايش رشد كودك به كار گرفته مي شود

دو نشانگر آخري مستقل از سن و به •خصوص وقتي سن معلوم نباشد

سودمند هستند

شروع و ادامه غذاي كمكيشروع و ادامه غذاي كمكي

تا شش ماهگي فقط بايد به تعداد دفعاتي كه •خواهد شير شيرخوار تمايل دارد و به مدتي كه او مي

مادر دريافت كنددر اين مدت هيچ چيز ديگر و حتي آب جز )در •

شرايط گرماي بيش از حد كه منجر به تعريق زياد شود( داده نشود كودك مي

از ماه هفتم عالوه بر شير مادر، دادن غذاهاي كمكي •يابد ماهگي ادامه مي12شروع و تا

كودك مي تواند بر سر سفره 13 بطوريكه در ماه •نشسته و عالوه بر غذاي ويژه خود، از غذاي سفره

نيز به مرور استفاده كند

در هفته او�ل ماه هفتم، فرني )حتي االمكان تهيه شده •از آرد برنج و در صورت ضرورت از آرد گندم( خورانده

شود ميدر هفته دو�م شير برنج و يا حريره بادام به كودك داده •

شود ميدر هفته سو�م سبزي هاي پوره شده از قبيل سيب •

زميني، هويج، نخود فرنگي و لوبيا سبز در اختيار كودك گذارده مي شود

از هفته اول ماه هشتم، عالوه بر آنچه كه قبال •شد نصف قاشق چايخوري زرده تخم داده مي

مرغ سفت شده كه با كمي آب يا شير مادر و يا شود با كمي فرني مخلوط شده داده مي

جوانه غالت و جوانه حبوبات به ، در هفته دو�م•شود سوپ يا پوره سبزي هاي كودك افزوده مي

خوردن آب ميوه و در هفته ، در هفته سو�م•اي از نان يا بيسكويت شروع چهارم مصرف تكه

خواهد شدبعالوه در اين زمان مصرف تكه هاي كوچك •

انواع ميوه ها نيز آغاز مي گردد

دوازدهم • تا نهم ماههاي بين درآب • بادام، حريره يا فرني و مادر شير بر عالوه

مرغ تخم كامل زرده ميوه،سبزي • و نرم و پخته كامال گوشت مخلوط سوپ

) كته ) ماست، ، دانه يا جوانه حبوبات و غالت و هاو نان مرغ، آب يا گوشت آب با پخته نرم

اختيار در ها ميوه انواع و ماكاروني، و بيسكويتمي داده قرار شود كودك