ЛАҚАЙЛАР: ЭТНОГРАФИЯ, ЛИНГВИСТИКА ВА ФОЛЬКЛОР

Насриддин

ЛАҚАЙЛАР: ЭТНОГРАФИЯ, ЛИНГВИСТИКА ВА ФОЛЬКЛОР

Тошкент – 2010

1

Масъул муҳаррир: Қўчқор Хоназаровфалсафа фанлари доктори, профессӧр.

Тақризчилар: Хушбахт Абдуназаров тарих фанлари доктори,Тошпўлат Тошлонов

фалсафа фанлари доктори, профессӧр, Маматқул Жўраев

филология фанлари доктори, профессӧр, Турсунали Мирзоқулов

филология фанлари доктори, профессӧр,Толибжон Эназаров

филология фанлари доктори,Озода Нишонова

фалсафа фанлари номзоди, доцент,Е.Я.Дресвянская

тарих фанлари номзоди, доцент,Эрали Шералиев,

филология фанлари номзоди, доцент.

Ушбу асарда фанда кам ўрганилган соҳа – Лақайлар этнографияси, лингвистикаси, фольклори ҳақида сўз юритилиб, элат урф-одат ва анъаналари ҳамда шевасидаги ўзига хос жиҳатларга кенг тўхталади. Шунингдек, элат оғзаки ва бадиий ижод намуналари асарнинг илмий ва бадиий қиймати ошишини таъминлаган.

Ўзбек миллати таркибидаги йирик элатлардан бири – лақайлар этномаданий қадриятларида бошқа элатлар билан ўзаро умумийликка эга бўлиш билан бир қаторда этник хусусийлик жиҳатларга ҳам эгаки, бу ушбу асарда мукаммал ўз ифодасини топган. Айниқса никоҳ маросимида ўтказиладиган қизиқарли удумлар, бадиий жиҳатдан мукаммал бўлган фольклор намуналари элат анъаналари ва маънавий қадриятлари илдизининг теранлигидан далолат берса, такрорланмас лақай каштачилиги миллий амалий санъатимиз намуналари сифатида маданий қадриятларимиз тарғибида етакчилик қилаётгани қувонарлидир. Ушбу жиҳатларнинг асарда ёритилиши китобхонда қизиқиш уйғотиши табиийдир. Асар тарихчи, этнограф, санъатшунос, филолог, файласуф олим ва тадқиқотчилар, шеърият ихлосмандлари, шунингдек кенг китобхонларга мўлжалланган.

ISBN 978-9943-377-04-2«Tamaddun» МЧЖ нашриёти, 2010

2

КИРИШ

Ўзликни англаш жараёнлари кечаётган бугунги кунда этнография, халқ оғзаки ижоди, амалий санъат намуналари ҳамда муайян элат ёки миллатнинг ижтимоий-тарихий тараққиёти жараёнида вужудга келган моддий ва маънавий Бӧйликлари мажмуи – миллат ёки элатларни жаҳон моддий ва маданий қадриятлар тизими ривожидаги ўрни ва мавқеини белгилайдиган омилдир. Ушбу омиллар элат ёки миллатнинг келажак тараққиётида муҳим аҳамиятга эга бўлиб, ўз вакиллари, жумладан зиёли қатлам вакилларига анъанавий ҳамда замонавий қадриятларни асраб-авайлаб, уларнинг барқарор ривожи учун масъулият ҳиссини юклайди. Барча маданийлашган жамиятлар - шу жамият таркибида шаклланиб, ривожланишга мойил бўлган ижобий қадриятлар силсиласи ривожига кенг йўл очади, тарғиб ва ташвиқидан манфаатдор бўлади. Чунки, инсоният вакиллари томонидан яратилиб, кишиларга моддий, маънавий ва эстетик завқ бера оладиган қадриятлар – бутун инсониятга алоқадор хазина сифатида эъзозланишга ҳақли. Бундай қадриятлар тарғиби аввало зиёлилар зиммасида бўлиб, жамоатчилик эътиборини қаратишга интилиши, этномаданий анъаналар тарғиби миллат ва элатлараро ҳамжиҳатликнинг ўсишига ҳисса қўшиб, жамиятда ўзаро умумийликнинг ривожига ижобий таъсир этиши табиийдир.

Илмда муайян давр учун муҳим бўлган мавсумий мавзулар билан бир қаторда, асрлар оша ҳам ўз аҳамиятини йўқотмасдан, ҳар бир ижтимоий-тарихий шароитда ўзининг долзарб қирраларини намоён эта оладиган тадқиқот мавзулари ҳам мавжудки, булар чинакам эъзозланишга лойиқ. Шу жиҳатдан лақайлар мавзуи барча ижтимоий-тарихий даврларда ҳам ўзининг долзарблигини ва аҳамиятини йўқотмасдан, аксинча очилмаган қўриқ сифатида янги қирраларини намоён этиб келмоқда.

Лақайлар илмий доиралар томонидан жуда кам ўрганилган бўлиб, Бӧй материалларга эгаки, ўнлаб асарлар битилсада, кейинги тадқиқотчилар учун янада кўпроқ материаллар билан таъминловчи туганмас маданий ва маънавий хазинадир. Туркий компонентларнинг барча қирраларини ўзида мужассам этган бу элат минтақа ижтимоий-иқтисодий ҳаётида ўзига хос ўрин ва мавқе касб этгани каби, барча соҳа бўйича илмий-тадқиқий материаллар хазинаси сифатида ҳам Бӧйлигини ҳамда сахийлигини намоён эта олиши қувонарлидир.

Лақайлар ҳозирги Тожикистон Республикасининг марказий ва жанубий туманларида яшаб, Бӧй маданий меросга, ҳамда ўзига хос миллий анъаналарга эгаки, илмий ва адабий марказлар томонидан ўрганишга, тадқиқот олиб боришга

3

арзигуликдир. Элат вакиллари томонидан тикиладиган жўрме мапремеч, жукчариғич, айнахалта ва бу элатга хос миллий кийимлар нафақат минтақа ёки ҳамдўстлик давлатлари музейларини, балки, Ғарбий Европа музейларини ҳам безаб турганлиги – элатнинг Бӧй маданий мерос соҳиби эканлигидан далолатдир. Лақай маданиятини, миллий анъаналарини, фольклорини ўзлаштирилмаган ўрмонга қиёс қилса арзийди. Бу ўрмон турфа рангдаги табиий Бӧйликларни ўзида мужассам этсада, мутахассислар назаридан четда қолмоқда. Ҳақиқатан ҳам лақай маданияти ва маънавияти мақсадли илмий изланишларни талаб қилади. Токи, асрлар давомида мисқоллаб йиғилган миллий маданий мерос намуналаридан келажак авлодлар ҳам баҳраманд бўла олсин.

Асар ёзилишидан асосий мақсад ҳам шу бўлиб, материаллар муаллифнинг чорак асрлик меҳнати маҳсулидир. Лақайшунослик бобидаги тадқиқот Ленинобод (бугунги Хўжанд) давлат олийгоҳидаги таҳсил ибтидоси (1982 й.) давридан бошланган бўлиб, «Лақай овози» ассоциацияси(1990-1992)да хизмат шароитида юқори босқичига етди. Мазкур даврда Бўри Қараев, Ҳожи Раҳмонберди Мустафоқулов (жойи жаннатда бўлсин) ҳамда элат тақдири учун бефарқ бўлмаган бошқа оқсоқоллардан мавзу доирасида маслаҳатлар олиниб, тадқиқот доирасининг кенгайиб боришига имкон яралди.

Айниқса, муаллифнинг Лақайлар этнографияси соҳасида етук мутахассис Б.Х.Кармишева (1916, Хитой, Ғулжа – 2000, Москва) билан 1992 ва 1995 йилларда Москва шаҳридаги учрашуви (гарчи олима асарида Лақайларнинг келиб чиқиши ҳақидаги хулосалар мунозарали бўлсада) элат этнографиясининг тарихий аспектлари борасида маълумотларнинг кенгайишини таъминлади. Олима хотирасининг тиниқлиги ва тафаккур доирасининг кенглиги давомли суҳбатлар жараёнида зарурий маълумотлар олиш имконини берди. Шунингдек, этнография ва фольклор соҳасидаги қимматли маълумотларни онамдан олиб, «Лақай овози» ҳафтаномасидан ҳам унумли фойдаланилди.

Ушбу соҳада ҳамфикр ва маслакдош кишиларга муаллиф ўз миннатдорчилигини билдиради.

4

Эл маънавияти ва маданиятининг бир қатрасини ўзида мужассам этган ушбу асарни мен учун доимий дуода бўлиб, эзгу маслаҳатларини аямаган волидаи муҳтарамам, Лақай элатининг байрам уруғи давет авлодининг вакили Бибиқанд Улахўжайин қизига соғлиқ ва умр тилаб камоли эҳтиром билан бағишлайман.

Муаллиф

I - БОБ: ЛАҚАЙЛАР ЭТНОГРАФИЯСИ

1.1. Элат этнографиясининг айрим жиҳатлари

Лақайлар Бӧй этномаданий мерос ва анъаналарга эга бўлиб, ижтимоий-тарихий тараққиёт жараёнида сайқалланиб, мазмун моҳият жиҳатидан Бӧйиб бораверган. Бундай удум ва анъаналар бошқа туркий тилли этник гуруҳлар билан ўзаро умумийлик жиҳатларига эга бўлиши билан бир қаторда кўзга яққол ташланиб турувчи ўзига хос жиҳатларга ҳам эгаки, буларни тарғиб этиш элат вакилларининг кундалик ижтимоий-маданий ҳаётида ва маънавий тафаккурида этник қадриятларимизнинг асраб-авайлаб келинаётганлиги билан бир қаторда кейинги авлодларга тўлалигича етказиш масъулиятини ҳам юклайдики, бу зиёлиларимиз олдидаги муҳим вазифалардан биридир.

Лақайлар тарихи бевосита элатнинг ўтмишдаги ижтимоий-маданий ҳаёти билан чамбарчас боғлиқки, ушбу жараённинг барчаси тадқиқотчини тарих сари етаклаб, бу йўлда ишончли маълумотларни тўплаш имконини беради. Шу жиҳатдан ҳам лақайлар ижтимоий ва этномаданий ҳаётининг баъзи қирраларига бағишланган тадқиқотлар ўзликни англаб, этник қадриятларнинг муҳим жиҳатларини ўзлаштиришда зарурий аҳамиятга эга.

Минтақада яшовчи бошқа халқлар сингари лақайларда ҳам оила муқаддас қўрғон ҳисобланиб, шу қўрғоннинг барқарорлигини таъминлаш учун ҳаракат қилинади. Ватан-остонадан бошланади, - деган ҳикматга амал қилинган ҳолда, оиланинг маънавий-руҳий камолотида асосий ўрин тутувчи уй, остона, ҳовли – умуман оила аъзоларининг улғайиб, шахс сифатидаги ривожида муҳим омил бўлган илк ҳудудий бирлик - муқаддас Ватан сифатида эъзозланиб келинади. Оиланинг мустаҳкамлигига – элнинг бирбовурлиги сифатида қаралади. Элнинг бирлиги, соғломлиги ўз навбатда юрт мустаҳкамлигини таъминловчи омил сифатида эъзозланади. Ҳар бир этноижтимоий ва маданий жараёнларнинг

5

ибтидоси оиладан бошланар экан, оила барча фан тармоқлари ва соҳалар томонидан эътибор қаратишга лойиқ.

Илгари лақайларда сафар ойи (мусулмон тақвимидаги иккинчи ой) ҳамда жумадуссани (олтинчи ой) ойида туғилган чақалоқ, туғилиши билан албатта тарозига қўйилар, бунда тарозининг бир палласига чақалоқ қўйилса, иккинчи палласига чақалоқнинг оғирлиги билан тенг ширинликлар қўйилиб, бу ширинликлар сўнгра қўшниларга улашиларди. Чунки бу ойлар лақайларда ёмон ойлар саналиб, тўй ёки қандайдир аҳамиятли ишлар қилинмас, фарзанд туғилгудек бўлса, шунингдек ушбу ойда она қорнида ҳомила пайдо бўлса ширинликлар тимсолида хайр-эҳсон улашилиб ушбу ойларнинг тинч, шикастсиз ўтилиши яратгандан сўралар эди.

Минтақа халқлари сингари лақайларда ҳам фарзандсизлик салбий жиҳат сифатида қатъий қаралади. Ёш аёл бир-икки йил давомида ҳомилали бўлавермагач, даволаш чоралари кўрилади. Бундай даволашлар малакали врачлардан тортиб, табаррук жойлар зиёрати1 ҳамда эшон бобо ва мўлла боболар қабулига ташриф буюрилиб, ҳомила бўлишига тўсқинлик қилаётган ёвуз руҳларга қарши дуолар ўқиттирилади. Шунингдек, айрим момолар томонидан ҳам аёлларни даволаш ишлари амалга оширилиб туради. Ушбу жараённинг барчаси элда «келинди қаратиш» деб номланиб, куёв томон ҳам келин томон ҳам манфаатдор томонлар сифатида ушбу жараёнга алоҳида эътибор қаратишади.

Ҳомилали аёл фарзанд туғиш жараёнида қийналиб чақалоқ туғилавермаса оиладаги эркак киши милтиқ билан икки-уч ўқ узиб, туғишга халақит бераётган ёвуз руҳларни ҳайдаш ҳоллари ҳам илгари кўп кузатилган. Шунингдек, чақалоқ туғилгач, агар у ўғил бўлса ҳам юқоридаги ҳолат такрорланган. Қиз туғилса дап чалинган. Ушбу анъаналар чақалоқ туғилиши билан унга ёвуз руҳлар ҳужуми ҳам муқаррарлиги ва уларни ҳайдаш учун ушбу одатлар амал қилиниши лозимлиги ҳақидаги ақида асосидадир. Кейинги йилларда чақалоқлар касалхоналарда туғилаётганлиги боис ушбу одатлар ўз аҳамиятини йўқотган.

Агар аёл уйда туғиб, туғилган чақалоқ ўғил бўлса эшини, яъни йўлдошини четроққа кўмишда унга қўйнинг ошиғи қўшиб кўмилган, туғилган чақалоқ қиз бўлса, йўлдошига буғдой қўшиб кўмилган.

Туғилган чақалоқ қиз ёки ўғил бўлишидан қатъий-назар унинг отасидан ва энг яқин қариндошларидан суюнчи олинади. Чақалоқ туғилиши билан

11 Қизилмозор жулгеси Танобчи қишлоғи яқинида Қизилсув дарёси қирғоғида икки ғор бўлиб, бу ғорлар кўплаб қояли тошлар – яни бири қиз чилтанлар, иккинчиси эркак чилтанлар макони сифатида атрофдаги аҳоли томонидан зиёрат қилинади.

6

чўмилтирилиб2 унга кўйлак тикишади ва бу кўйлак уч марта итнинг бошига кийдирилиб чиқариб олинади. Сўнг бу кўйлак иткўйлак деб аталиб, бундай иткўйлак оиладаги ҳар бир чақалоқ учун алоҳида тикилмасдан, балки, чақалоқнинг қирқи чиқиши билан иткўйлак ечилиб, кейинги фарзанд учун сақлаб қўйилади. Фарзанди турмайдиган оилалар эзгу ният сифатида фарзандининг умри узоқ бўлсин деб янги туғилган чақалоқ учун иткўйлакни серфарзанд оилалардан сўраб олишади.

Ҳар бир оилада биринчи фарзанд учун янги бешик олинади.3 Бозордан бешик олишда бешикнинг нархи савдолашилмайди. Уста қанча пул сўраса, шунча берилади. Бешикнинг нархи ҳеч нарса билан ўлчанмаслиги ҳақидаги фикрлар элат тафаккуридан мустаҳкам ўрин олган бўлиб, ушбу одат бугунги кунгача сақланиб қолмоқда.

Чақалоқ бир ҳафта, ўн кунлик бўлгач «Бешикесалар» ўтказилади. Бешикесалар – тантанали оилавий маросим бўлиб, чақалоқнинг киндиги тушиб, киндик яралар битгач амалга оширилади. Ушбу тадбир ҳамсоя ва қариндошлар иштирокида амалга оширилиб, чақалоқ хонадонида қўй сўйилиб, иштирокчиларга зиёфат берилади. Шунингдек, қишлоқнинг ёш болалари ҳам ушбу маросимда иштирок этишиб, уларга «чачала» улашилади. Чақалоқни қариндошлардан серфарзанд аёл бешикка солиб, «ўнгма-чап», «чишти-сийди» маросимлари ўтказилади. Ёши улуғ серфарзанд оилалардан бири ҳали чақалоқ солинмаган бешикка ширинликлар солиб, бешикни қаттиқроқ тебратади. Ширинликлар ён-атрофга сочилиб, қишлоқ болалари томонидан терилади. Шундан сўнг ўша ёши улуғ, обрўли аёл чақалоқни бешикка турли ҳолатларда солиб, «воңма-терс, воңма-терс» деб бир неча марта такрорлайди. Иштирокчи

2 Қарияларнинг гувоҳлик беришларича илгари лақайларда душанба ва пайшанба кунлари «саҳатли кунлар» ҳисобланиб, шу кунлар туғилган чақалоқлар туғилиши билан чўмилтирилган, қолган кунлари туғилган чақалоқлар «саҳатли кун» келгунча чўмилтирилмаган. Чақалоқни чўмилтиришда илиқ сувга албатта туз қўшилган.3 Бешик – бир ҳафта, ўн кунлик чақалоқнинг то бир ярим – икки, баъзан уч яшар бўлгунича ётиши учун мўлжалланган восита бўлиб, Шарқ халқлари ҳаётида кенг фойдаланилади. Бешикни асосан толдан, ёнғоқ, ўрик дарахтларидан ясаб, оёғини тутдан ясайдилар. Бешикнинг узунлиги 1-1,5 метр, эни 35-45 см, баландлиги эса 50-60 см., бўлади. Бешикнинг асоси даста ва тахталардан иборат бўлиб, тахтанинг қуйироқ қисмини тувак учун айлана шаклида тешиб қўядилар. Чақалоқнинг бош ва оёғининг муҳофазаси учун бош ва оёқ қисмига тахта

қоқилади. Тувак асосан сополли лойдан қорилиб тайёрланиб, илгари сумакни қўйнинг ошиқли жилигидан

тайёрланиб, оппоқ бўлишини таъминлаш учун сутга қайнатиб ҳам олинган. Бугунги бешик аждодларимиз томонидан асрлар давомида сайқалланиб, мукаммал шаклни касб этган. Яйловларга кўчиш жараёнида бешикнинг енгил ва қулайлигини таъминлаш учун енгил ва мустаҳкам ёғочлар танланган. Бешик ясовчи махсус усталар бўлиб, аҳоли томонидан қадрланган. Тоғли ва яйлов шароитлари каврак пояларидан қўлбола бешиклар ясашиб, вақтинчалик фойдаланишган. Бешикнинг баҳоси бўлмасдан, яъни нархлашилмасдан устани рози қилиш мақсадида боқилган семиз қўй, сигир ва баъзи ҳолатларда яхши бешик учун от ҳам берилган. Бугунги кунда ҳам ушбу анъана давом этиб, бешик нархлашилмайди, инсоф юзасидан уста айтган нархда олинади. Бу бешикнинг бебаҳолигидан далолатдир.

7

аёллардан бири «воң-воң» деб туриши лозим. Кейин чақалоқ бешикка тўғри ётқизилиб, беланади. Бу ҳолатда белаётган аёл гапирмаслиги учун бу аёлнинг оғзига ширинлик солиб қўйилади. Агар чақалоқ бешикка биринчи марта беланаётган бўлса, беловчи аёл гапирса чақалоқ йиғлоқи бўлиб, онасини қийнаб қўяди, деган ақида мавжуд. Бола бешикка белангач, чақалоқнинг энг яқин қариндошлари томонидан ширинликлар ва пуллар иштирокчи аёллар учун «чачала» сифатида сочилади. Маросим иштирокчилари эзгу ният билан «бизлердием шундай хурсанчилиқа жеткизсин» деб сочилган «чачала»ларни ҳавас билан теришадилар.

Маросим иштирокчилари томонидан бешикнинг устига турфа матолар, баъзи ҳудудларда етти қават қимматбаҳо мато ташланади. Маросимда иштирок этган серфарзанд аёл чақалоққа эзгу ниятлар тилаб дуо беради. Ўз навбатда тўй эгалари томонидан иштирокчи аёлларга оқлик сифатида сарполар улашилади. Илгари бешик анжомлари, кичкина кўрпача ва «бешикжабув» асосан қизнинг онаси томонидан қилиниб, олиб келинган.4

Кейинги фарзандлар ҳам шу бешикка беланади. Бу ерда ҳам фарзанди турмайдиган оилалар янги туғилган чақалоқ учун кўпболали оилалардан бешик сўраб олишади. Илгари оиладаги биринчи фарзанд вафот этса, бешиги ҳам мозорга чиқариб қўйилган. Фарзанди турмайдиган оилалар ирим сифатида мозордан шундай бешикларни олиб келишиб, туғилган чақалоқни белашганлар. Элат тафаккурида мозор барчанинг охирги келадиган жойи ҳамда муқаддас руҳларнинг макони сифатида азиз ва пок жой ҳисобланиб, у ерга қўйилган бешикларга ҳам муқаддас руҳларнинг назари тушиб, ёвуз руҳлар яқинлаша олмайдиган восита сифатида қаралган. Шу жиҳатдан ҳам илгари «Бешикти базардан ағинча мазардан ал», деган мақол ҳам мавжуд бўлган.

Бўшанган аёлнинг белини қотиришга алоҳида эътибор қаратилиб, бунда асосан яйловда ўсадиган зирк дарахтининг ёғочи давомли қайнатилиб, қиёми олинади ва ичилади. Лақайларда 1984-85 йилларгача никоҳ қилингач келин куёвникига, тантаналарнинг кейинги босқичлари амалга оширилмагунча олиб кетилмас, балки, ўз отасининг уйида олти ойлаб, баъзан йиллаб ҳам қолиб кетар, бу давр мобайнида куёв истаган пайти (албатта одоб ва инсоф доирасида) келинникига куёвлаб келиш ҳуқуқига эга эди. Келин ўз отасиникида йиллаб қолиб кетган пайти, чақалоқ келиннинг отасининг уйида туғилиб, чақалоқ ўғил бўлса исми Бабамурат, Бабақул, Бабаназар, Атамурат, Тағаймурат деган номлар 4 Бешикжабув – бешикка ёпиладиган мато. Бешикжабув қишки ва ёзги бўлади. Қишки бешикжабув қалин ва иссиқроқ матодан тикилса, ёзгиси юпқа матолардан тикишади. Лақайларда бешикжабувлар асосан кашта гуллари солиниб, тикилади. Чақалоқни ёмон кўзлардан асраш ва бедард вояга етиши учун бешикка қуроқлардан тикув тикилиб, бешик дастасига бўри, йўлбарс, бургут ва ҳоказоларнинг тирноқлари осилади.

8

қўйилган. Чақалоқ келиннинг отасиникида туғилгач, бундай ҳолатда куёв томонга суюнчига юборилар, суюнчи миқдори куёв томоннинг моддий ҳолатига қараб, тўн ёки пул тариқасида, айрим ҳолатларда эса агар чақалоқ ўғил бўлса, илгари от, майда мол-қўй ёки эчки совға қилинар эди.

Бундай ҳолатда куёв томонидан янги бешик олиниб, асосан қизил матолар билан безатилиб, қўй ёки эчки сўйилиб, гўшти қайнатилиб, дастурхонга ўралиб сарпо ва ширинликлар билан келиннинг отасиникига олиб борилар, келин томонда ўз навбатида қудағийларга эҳтиром рамзи сифатида яна майда мол (жанниқ) сўйилиб, яқин қариндошлар ҳамда қўшнилар таклиф қилиниб уларнинг иштирокида ўзига хос тантана билан чақалоқ бешикка солинар эди. Ёши улуғ кишиларнинг таъкидлашларича илгари бундай бешик тўйида баъзи бадавлат оилалар элга улоқ (кўпкари) беришганлар.

Чақалоқни бешикка солиш арафасида ном берилиб, «ати паланча бӧсин, аллоҳу акбар» дейилади ҳамда ёши улуғ намозхон киши томонидан чақалоқнинг қулоғига азон айтилади. Лақайларда асосан мусулмонча номлар кўп учрайди, шу билан биргаликда этник ўзига хос номлар ҳам учрайдики, бу исмларда табиий равишда миллий тарих ҳамда орзу ва умидлар мужассамдир. Бундай номлардан ўғил болаларга Жандар (Бўри),5 Қувандиқ, Егемберди, Каврек, Бургут ва ҳоказо бўлса, қиз болаларга – Толғанай, Улбаш, Балхия, Айташ, Жибегай, Айсулув, Қарачач ва бошқа номлар қўйилган. Агар оилада кетма-кет қиз туғилса, ўғил кўриш умидида қиз чақалоққа Ултув, Қизларбас, Улдана, Улбӧсин, Улуғай, Улжан, Жаңгилай, Авуш каби номлар ҳам қўйилади.

Чақалоқнинг бешигига бўрининг тирноғи ва ошиғи, бургутнинг панжаси ва тирноқлари осиб қўйилади. Чақалоқнинг қирқи чиққунча бир ўзини ёлғиз қолдириш мумкин эмас, қирқи чиққач, қишлоқнинг ёш болалари учун алоҳида тантана уюштирилиб – буғдой ивитилиб қозонда қовурилади ва бу қурмоч ёш болаларга тарқатилиб, «қирқ қурмач» дейилади. Шунингдек, қирқ қурмочдан рўмолларга тугилиб, қўшниларга ҳам тарқатилади.

Лақайлар асосан қишлоқда яшашлари боис, ёш келин учун рузғор ишлари истагандан ҳам кўп топилади. Шу сабабли чақалоқнинг қирқи чиққач уни бешикка бўлаб, ёлғиз қолдириш мумкин. Бундай ҳолатда бешикнинг қуйи

5 Элатдошларимиздан бардам оилаларнинг бирида сурункасига етти йил давомида 4-5 фарзанди турмаган. Онаизор яна ўғил кўриб, еру-кўкка ишонмайди. Фарзандини омон олиб қолиш учун нима эшитган бўлса, элда қандай таомил бўлса барчасини амалга оширади. Ҳатто қирқи чиқмаган чақалоқнинг ўнг қулоғини тешиб, ёмон кўзлардан, ёвуз кучлардан асрасин деб кумушдан ҳалқа ўтказиб қўяди. Чақалоқнинг тоғаси жиянлик бўлганлигини эшитиб, тоғдан бўри овлаб келтиради. Дарҳол бўрининг оғзи айланасига кесиб олиниб, чақалоқ ундан ўтказиб олинади. Яратганнинг инъоми билан чақалоқ соғ-саломат улғайиб, обру-эътиборли шахс сифатида ҳаётда ўз эъзозини топади. Ҳаётда бундай воқеалар кўп бўлиб, бу чақалоқларнинг исми Жандар, Бўри, Бўрибай, Ешбўри деб қўйилган.

9

қисмига битта ўроқ доимий равишда осиб қўйилади. Чунки, ёвуз руҳлар ўткир нарсадан қочади, деган ақида ҳам мавжуд.

Чақалоқ олти ойлик бўлгач, агар у оиладаги бош фарзанд бўлса, жанниқ (майда мол) сўйилиб, ёки шунга тенг тантана билан чақалоқнинг ота ва она томонидан қариндошлар таклиф қилинади. Агар чақалоқ ўғил бўлса, бунда чақалоққа ота ёки она томонидан энг яқин обрўли оқсоқоллардан бири қайчи билан чақалоқнинг сочига, «бизиң жашимизди берсин», деб доғ солиб, неварасига сигир ёки қўй совға қилади. Ўз навбатда бу оқсоқолга тўн ёпилади. Агар чақалоқ қиз бўлса, каттейене ёки момоларидан бири томонидан сочига доғ солиниб совға берилади, бундай ҳолатда ҳам каттейенеси ёки момосига кўйлаклик мато совға қилинади. Бундан ташқари лақайларда «енчи» деган тушунча ҳам мавжудки, илгари бешикда кўпроқ ётган чақалоқ қулоғининг орқаси қазарганда она ва ота томонидан қариндошлар чақирилиб, зиёфат уюштирилган ва қариндошлар томонидан чақалоққа от, той, сигир ёки қўй «енчи» берилган. Бугунги кунда баъзи ҳудудларда соч олиш маросимида бериладиган совға ҳам «енчи» деб аталиш ҳолларини кузатиш мумкин.6

Агар оилада олдинги фарзандлари турмаган бўлса, ўғил боланинг сочини олишда уни ёмон кўзлардан асраш мақсадида илгари бошига бир неча тола соч кокул сифатида қўйилган. Ва бир неча йил ўтгач, халқ сиғинувчи зиёратгоҳга бориб мол сўйилган ва боланинг кокули олинган.

Қиз бола бир яшар ёки бир ярим ёшга тўлиши билан кокул қўйилади. Чунки, бу ёшда ўғил бола ва қиз болани рангидан, кўп ҳолатларда кийимларидан ҳам ажратиб бўлмайди. Фақатгина бошидаги кокулидангина ажратиш мумкин.

Ёш ўғил болани эркалашда «чочағиңнан бер», «чочахбазариңнан бер», «пичи бер», «базариңди кўрсет», каби эркаловчи сўзлар фаол қўлланилади. Буни этнограф олима Б.Х.Қармишева ҳам қиз болаларга ёшлигидан кокул қўйиш сабабини таъкидлаб: «Келган меҳмонлар қизалоқни ўғил бола деб ўйлаб, ўғил болаларга хос эркаловчи сўзларни ишлатиб уялиб қолмасликлари учун ёшлигидан кокул қўйилади»,7 деб изоҳлаган эди.

Ёш болаларнинг тирноғини олишда ўғил болани ақлли, доно бўлсин деб китобнинг устига, қиз болани чевар бўлсин деб ипак билан нақшланган каштанинг устига олишади.

6 Чалатаси билан бир қаторда тоғаси ва яқин қариндошлари томонидан ҳам энчи берилади. Баъзи ҳолатларда энчи бир неча йил давомида йиғи¬либ кўпайиб бораверса, кўп ҳолатларда кўпаймайди. Яъни бир қўй энчи берилган бўлса, ўн йилдан сўнг олиб келинса ҳам ўша бир қўй бўлади. Шунингдек, чақалоқнинг қулоғининг орқа қисми яра бўлса, яъни эн тушса тоғаси томонидан энчи берилиши лозим. Агар тоғасининг моддий имконияти бўлмаса, тоғасининг пайтавасидан олиб чақалоққа тутатилади.7 1991 йил муаллифнинг Москва шаҳрида олима Б.Х.Қармишева билан бўлган учрашувида ҳам ушбу мавзуга кенг тўхталиниб, юқоридаги фикр тасдиқланган.

10

Ўғил болага суннат тўйи отасининг моддий ҳолатига қараб турли ёшда ўтказилади. Баъзан бир неча ўғилларини бирга, ёки акаси ё укасининг ўғилларини бирга қўшиб тўй ўтказилиши мумкин. Тўйдан бирор ҳафта олдин қариндошлар ва қишлоқдошлар таклиф этилиб, ўзаро маслаҳат қилинади. Бу маслаҳат кун тартибига қуйидаги масалалар киргизилиб, ечими аниқланади:

1. Тўй ўтказиш лозим бўлган кун ёки кунлар;2. Узоқ-яқиндаги қариндош ва таниш-билишларни тўйга таклиф этиш учун

мутасадди кишилар;3. Тўйга аталган мол ёки молларни сўйиш учун қассоб ва унинг ёрдамчилари;4. Тўй давомида барча жараёнларни, жумладан аҳолига зиёфат бериш

жараёнини мувофиқлаштириб турувчи умумий баковул тайинланиб, ўз навбатида бу баковул бир неча ёрдамчиларга эга бўлиб, ёрдамчилар баковул томонидан керакли жойларга бириктирилиши;

5. Неча қозон ош дамланишига қараб ошпаз ва унинг ёрдамчилари;6. Кураш (алиш) ёки кўпкари (улақ) берилишига қараб, ўша жараённи

бошқариб турадиган баковул ва унинг ёрдамчилари;7. Олисдан ёки қўшни қишлоқлардан келувчи меҳмонлар учун қўшхоналар

тайинланиб, уларга хизмат қилиш учун уй эгаларидан ташқари мутасадди кишилар тайинланади.

Юқорида таъкидлаганимиздек, суннат тўйида элга алиш (кураш) ёки улақ (кўпкари) берилади. Бадавлат оилалар ҳар иккисини ҳам қилиши мумкин. Илгари кундуз куни улоқ берилиб, бунда бир ёки бир неча улоқ бўғизланиб майдонга чиқарилган. Шу тариқа улоқ қош қорайгунча давом этган.8 Шомдан сўнг даврага оловлар ёқилиб «алиш» яъни кураш берилган. Ҳозирги пайтларда халқ орасида кураш ва улоқ билан бир қаторда мусиқали томошалар бериш ҳам одат тусига кирган. Бу ерда суннат тўйи ҳам никоҳ тўйидан қолишмайди, балки, ундан ҳам ўтади. Бунда ҳар бир тўй қилувчи элга каттароқ дастурхон ёзиб, улкан томоша беришни ўз олдига мақсад қилиб қўяди.

Ёши улуғ кишиларнинг гувоҳлик беришича, илгари Бӧйлар ўғлининг суннат тўйини ўтказиш учун олис қишлоқ ва туманлардан ташриф буюрувчи меҳмонларга атаб 25-30 талаб ўтовлар қурдириб, ҳар бир ўтовга меҳмонларга хизмат қилиш учун одамлар бириктирилиб, тўйда йигирматалаб қозонлар осилар экан. Кураш ва улоқда ғолибларга “салым” (соврин) сифатида туя, от, ҳўкиз, кийик, катта шохли чорва ҳамда қўй ва эчкилар қўйиларди.

8 Улоқда чопилган, яъни бўғизланиб чавандозлар томонидан роса тортилган кўк рангдаги эчки ёки улоқ кўкйўталга даво деган ақидалар ҳам мавжуд.

11

Большевиклар босқинига қадар, яъни Бухоро амирлиги шароитида элда суннат тўйида улоқ асосан кундуз куни, алиш (кураш) эса кечаси билан ойнинг ёруғида берилган. Алиш(кураш)да полвонлар «Я Али», «Я Али Шери Худа», «Я пирим» каби ҳайқириқлар билан рақибини енгишга интилган. Эртасига ёш боланинг қўлини ҳалоллаш, яъни суннат қилиш маросими бўлиб, бунда табиийки, қўли енгил деб ҳисобланган уста жалб этилган. Ёш болани суннат қилиш маросимида унинг тагига етти қават кўрпа солиниши лозим. Ушбу маросимда суннат қилиниши лозим бўлган бола билан бир қаторда қўли ҳалолланган ундан каттароқ бола ҳам бирга ётқизилиб, бу суннат қилинувчи болани «сениң чöчағиңди емес, буникини кеседи» деб, чалғитиб туриш учун қилинган. Суннат қилиш учун уста илгари эркакқамишнинг ўткир қиррасидан фойдаланган. Суннат қилиш маросимида ёш боланинг қариндошлари, асосан эркаклар иштирок этиб, бутун бир нон билан ёш бола ўзини суннат қилиш жараёнини кузатиб таҳликага тушмаслиги учун бўйнидан пастки қисмига нигоҳи тушмасин деб ажратиб қўйилган. Ёш бола олатига, яъни терисининг учи кесилган аъзонинг устига тўнкариб қўйиш учун лақайларда ўспирин йигитлар ва эркаклар учун тикиладиган бастирма ёки тўрлама тақия тайёрлаб қўйилади. Болани суннат қилишдан олдин маросимга йиғилган қариндошлар ва қишлоқ оқсоқоллари даврасида рўмол айлантирилиб, унга иштирокчилар пул ташлайдилар. Йиғилган пулдан суннат қилиниши лозим бўлган болани пул билан чалғитиш мақсадида икки қўлига сиққанича пулни чангаллатиб қўядилар. Уста ушбу фурсатдан эпчилик билан фойдаланиб, ёш бола олатининг чекка кертмагини кесиш учун мўлжалланган ўткир нарса билан кесиб олади.9 Жараён тугагач оғриқдан йиғлаётган ёш болани юпатиш ва хурсанд қилиш мақсадида маросим иштирокчилари томонидан яна пул берилади. Ушбу маросим «қўлини ҳалаллаш» деб ҳам айтилиб, суннат қилинган бола ҳақиқий мусулмонлар сафига ўтган ҳисобланиб, бундан сўнг у томонидан бажарилган барча ишлар ҳалол, яъни савоб ишлар доирасига киритилади, деган ақида ҳам амал қилади. Ёш боланинг қўлини ҳалоллаган устага тўн ёпилиб, майда мол ёки ўша баҳога тенг бўлган пул бериб, уста рози қилинади. Суннат қилингандан сўнг, яна элга ош тортилиб, улоқ бошланиб кечгача давом этган.10 Ҳозирги иқтисодий қийинчиликларга қарамай юқоридаги удумлар қисман бўлсада амал қилмоқда.

9 Бу ерда шуни ҳам эсда тутиш керакки, ёш бола олатининг кейинги оптимал ривожини таъминлаш учун суннат қилувчи уста ёки доктор терининг барчасини йиғиб кесмасдан маълум қисминигина кесиши лозим. Бунда олатнинг бош қисмининг теридан ташқарига чиқиб туриши таъминланса кифоя. Бу жиҳат жараённи бажарувчи шахсдан юқори маҳоратни ҳамда улкан масъулиятни талаб қилади.10 Иккинчи жаҳон урушидан сўнг ҳам, яъни ўтган асрнинг эллигинчи йиллари лақайлардаги баъзи бардам оилаларда суннат тўйини ўтказиш учун қишлоқ аёлларига қоплаб унлар тарқатилиб ҳашар тарзида ҳафталаб нонлар ёптирилган. Сўнг бир неча кун давомида элга тўй берилиб, кечалари пахта чигитининг кунжараси тепа-тепа қилиб гулхан сифатида ёқилиб, майдонда кураш берилган.

12

Эскида ёш болаларга асосан карбос ва алача матолардан кўйлак тикилиб, онаси туғишдан қолмасин деб етти яшаригача этаги ва енгининг учи қайтариб тикилмас экан. Бундай ҳоллар айрим тоғлик жойларда ҳозир ҳам учрайди. Ёш ўғил болалар куйлагининг ёқаси горизонтал ҳолатда, яъни бир елкага очилиб, четлари ипак билан нақшланади. Бундай ёқани «бачче жаға» дейишади. Ўспирин қизлар кўйлагининг ёқаси вертикал ҳолатда очилиб, атрофи гулланади ва, «қиз жаға» дейилади. Булардан ташқари «кампир жаға» ҳам борки, горизонтал ёки вертикал ҳолатда очилиб, атрофи ортиқча безатилмасдан, оддийроқ тарзда тикилади.

Ёш болаларни илгари «бешиккетти» қилиш одатлари ҳам бўлган. Бешиккетти – ёш ўғил қизни болалигидан унаштириб қўйиш одати. Бу асосан илгари даврда бўлиб, айна пайтда бундай воқеалар кузатилмайди. Ушбу маросим аслида бешиккетти шаклида бўлиб, ёш ўғил ва қиз бола бешикларининг бош ва адоқ томонлари ўтда қиздирилган нарса билан кертилиб, ёш болаларнинг соғлом вояга етиши, ёвуз руҳлар, жин ва кўзлар таъсир қилмаслиги учун ушбу одат қўлланилган. Бешиккетти удуми асосан бир-бирига таниш ёки қариндошлар орасида амалга оширилган бўлиб, бунда ёш ўғил боланинг ота-онаси томонидан бешикда ётган қиз болага турли совғалар қилинган. Баъзан ўғил ёки қиз бола чақалоқлигида бирор касалга чалинса ҳам бешик кертилиб, шундан болам эсон-омон улғайса фалончининг қизига ёки ўғлига уйлантираман, деб ният қилиниб, элга жорий этилган. Бундай шароитларда ёшлар вояга етгач йигит ва қиз бир-бирига уйланиши шарт бўлган.

Б.Х.Қармишеванинг таъкидлашича илгари лақайларда ёш болалар орасида кўк йўтал тарқалса, болага тулкининг гўштини қовуриб беришар экан, сўнг онаси қўғирчоқ ясаб, кичикроқ хўржин тикиб қўғирчоқни хўржинга солади, устига буғдой, бир-икки нон ва пул солиб энг яқин жарликка олиб боради. Масалан, Даҳана Кийикда Жетимтав ғорларига олиб боришган. Ва хўржинни жар лабига қўйиб, «жар жўтелиңгди ал» деб қичқиради. Жарликда ҳам акс-садо янграйди ва бу акс-садо ўтинишнинг ижобати сифатида қабул қилиниб, она уйига қайтади. Кўк йўтал бўлган болаларга кўкқароқ қушининг гўштини қовуриб бериш ёки унинг патини куйдириб, кулини ичириш ҳам расм бўлган. Баъзи ҳолларда ҳаво алмаштириш учун маълум муддатга олисдаги қариндошларникига ҳам олиб кетилган. Баъзи ҳудудларда бўғизланиб улоқда чопилган эчкининг гўшти ҳам кўкйўталга даво, деган ақидалар амал қилади.

Элда йигитларнинг «бöзбалалиқ» даври ўзига хос давр ҳисобланиб, бунда ёш йигит организми ва руҳиятида эркакларга хос бўлган хусусиятлар ривожланади. Бўзболалик даври асосан ўн уч ёшдан бошланиб, уйлангунча давом этади. Уйлангач «бöзбалалиқ» даври тугап, ола хўржин бўйинга осилади. Бўзболалик

13

ўзига хос давр бўлиб, ушбу давр мобайнида йигитнинг феъл-атвори, ҳунар ва маҳоратлари шаклланади. Ушбу даврда ота-оналар томонидан ўз ўғилларига алоҳида эътибор қаратилиб, улар фарзандлари яхшиларга йўлдош бўлиб ўсишини истайди. Ҳамда оилада мол-ҳоллар ўғил ихтиёрига топширилиб, бу билан ёш йигит улкан ҳаётга тайёрланиб бораверади. Эркак киши келажакда оила, уруғ, элу-юрт ҳимоячисидир. Шу жиҳатдан ҳам эл орасида: «Бöламан деген, вöн бешиде баш бöлар» ёки «Жигит, вöн бешиде ел ағаси бöлади» мақоллари фаол қўлланилади. Бу ёшда ота-оналар томонидан баъзи ҳолатларда ўғилларини ўз тенгдош ўртоғи билан дўстлаштириш маросими ҳам баъзан учрайди. Унда икки йигитга тўн ёпилиб, оқсоқоллар томонидан “илгери ашна босалар, енди қиямати дос болдилар, қиямати дос, бир-бириден жаниниям аямайди!“, деб дуо берилади.

Қизларнинг «бöй жетув» даври ҳам ўзига хос, масъулиятли давр ҳисобланади. «Бöй жетув» – қизларнинг балоғат даври. Ушбу давр ўн олти ёшлардан бошланиб, йигирма ёшларгача давом этади. Халқимизда «бöй жеткен» қизга алоҳида эътибор билан қаралиб, тарбияланади. Ота-оналар ўзи киймаса ҳам бўйи етган қизига кийдиради. Чунки, қиз болага оилада меҳмон сифатида қаралиб, кўнгли ўксинмаслиги таъминланади. Шу билан бир қаторда балоғатга етган қиз бўлажак она сифатида барча ташвиш ва қийинчиликлардан холи бўлиб, соғлом ўсиши лозим. Бўйи етган қизга совчилар кела бошлайди. Шу сабабли халқда: «Қизди ким айтмайди, қимизди ким ичмейди», «Жугиргендики емес, буюрғандики» каби мақоллар ишлатилади.

Лақайлар эндогам элат бўлиб, ўз қизларини бошқа миллат ва элат вакилларига асосан беришмайди ҳамда ўз ўғилларининг ҳам бошқа миллат ва элат қизларига уйланиш масаласига ҳам жуда эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлишади. Асосан ўз уруғдошлари орасида қиз олиб-қиз беришади. Лекин, этник ассимиляциялашув жараёнлари кам бўлсада ҳар икки ҳолатда ҳам учраб туради.

Барча миллат ва элатлар ичида қул уруғлари бўлганидек, лақайларда ҳам қулларга қиз берилмас, фақатгина айрим камбағал оилалар ўзларининг ўтириб қолган қизларини “қул бöсин, қулағи жавли бöсин” тарзида қулларга узатишарди.11 Турмушга чиққан қизнинг отасиникига қайтиши оғир гуноҳ ҳисобланади. Шу сабабдан “Сари жиланнинг чаққани жаман, кетген қиздинг қайтқани жаман”, мақоли тез-тез ишлатилиб турилади.

11 Бу ерда шуни ҳам эсда тутиш лозимки, қуллар алоҳида уруғни ташкил қилмасдан барча уруғларга қўшилишиб, сингишиб кетишган. Эсанхўжа уруғида қулбачче, тўртоулнинг суюндик шохчасида қул этнонимлари мавжуд бўлиб, булар қулларга алоқаси йўқ. Этник менталитетда яратганга, азиз-авлиё, пир-муршид ҳатто имомга ҳам қул бўлишни шараф деб билишади. Шу сабабли, юқоридаги уруғлар номи Оллоҳга нисбатан қуллик қилиш ифодаси бўлиб, ушбу бирликларнинг зиёли қатлами “қул” ва “қулбачче” атамаларини ўзларига этноним сифатида қабул қилишган.

14

Лақайларда ҳам минтақа халқларида мавжуд бўлгани сингари илгари левират ва сӧрорат ҳолатлари учраб турган.12 Бу асосан моддий қийинчиликлар шароитида эри ўлган ёш аёл болалари етим бўлиб қийналиб қолмаслиги учун қайнаға ёки қайнисига никоҳлаб берилган. Хотини ўлган эркакни ҳам ўз хотинининг синглиси ёки опасига никоҳлаб, бундан асосий мақсад юқорида таъкидлаганимиздек, етим қолган болаларнинг келажакдаги нормал ҳаётини таъминлаш мақсадида оқсоқоллар томонидан шундай йўл тутилган. Кейинги йилларда ушбу жиҳатлар кам кузатилади.

1.2. Тўй ва тўйдан кейинги жараёнлар

Балоғат ёшига етган йигитнинг онаси ва қариндошлари томонидан келинликка номзод ҳар томонлама муҳокама қилингач, қариндошлар томонидан маъқуллангандан сўнг икки оқсоқолни совчи сифатида қизникига юборилади.

Келин танлашда қиз томоннинг уруғи, моддий аҳволига, оиладаги саранжом-саришталикка, тозаликка, шунингдек қизнинг онасига асосий эътибор қаратилади. Оиладаги саранжомлик ва тозалик она томонидан бошланувчи анъана сифатида қиз томондан ворисийлик асосида давом эттирилиши муқаррар бўлган ҳодиса сифатида эътибор берилади. Шу сабабдан: “Енесини кўрип қизини ал, сутини кўрип қаймағини ич” мақоли кундалик муомалада тез-тез қўлланилади.

Лақайларда ҳам атрофдаги халқлар сингари қизлар қайлиқ танлаш ҳуқуқига эга эмас. Севиш, севилиш мумкин, лекин барча ҳолларда имтиёз ва имкониятлар асосан йигитлар томонидадир. Шу сабабли ота-оналар қизлари балоғат ёшига етгач (17-18 ёш), келган совчиларни, агар йигит томон маъқул бўлса “Қиз палахманниң таши” деб қуруқ қайтармасликка, яъни қизларини унаштиришга интилишади. Аксарият ҳолларда қиз тақдирга тан бериб, ота-онасининг измидан чиқишга ҳаққи йўқ. Чунки, ота-она ҳам ўз фарзандларининг келажак бахти учун масъул шахслар сифатида мураккаб масъулиятни зиммаларига олиб, қизларининг саодатли ҳаётини таъминлашга интилишади. Шу сабабли яхши жойдан чиқса қизларни тезроқ унаштиришга интилишади.

Совчиларни қайта-қайта қайтариш яхши эмаслиги оқсоқоллар ва момолар томонидан тез-тез такрорланади. Шу жиҳатдан элда: “Тузди кўп сақласаң сув бöлади, қизди кўп сақласаң сув (гуң) қилади”, мақоли ҳам амал қилади.

12 Левират – лотин тилидан levir – қайни ёки қайнаға маъносини бериб, бева қолган аёл ўз қайниси ёки қайноғасига эрга чиқиш мажбурийлиги ёки шундай ҳуқуқининг мавжудлиги. Сӧрорат ҳам лотин тилидан олинган бўлиб, soror – опа ёки сингил маъносини бериб, эркак кишининг ўз хотини опаси ёки синглисига уйланиш ҳуқуқи.

15

Барча эзгу ният, орзу-умидларга қарамасдан танлаш имконияти йигитлар томонида бўлганлиги боис, олдинги совчилар қайтарилиб, кейинчалик совчи келмай қўйган, яъни “вöтирип қаған” қизлар ҳам учрайдики, улар ҳам асосан ҳаётда ўз тенгини топиш кетишади. Шу сабабдан: “Вöтирған қиз – вöрин табади” ҳикматли сўзи муомалада қўлланилади.

Бўй етган қизга келган совчилар қизнинг ота-онасига ўз мақсадларини айтгач, агар бола қиз томонга маъқул бўлмаса, ёки бирор бир камчилиги бўлса, қизнинг ота-онаси қизининг ҳали ёшлигини айтиб, бера олмасликларини маълум қилади, агар куёв томон маъқул, ёки қисман маъқул бўлса, “биз маслаҳатлашайлик” ёки «кеңешейик» деб, «бирор ҳафтадан сўнг келингизлар» дейди. Бу давр мобайнида қиз томон ўзларининг қариндош-уруғлари ва яқинларидан маслаҳат сўраб, бўлғуси куёвнинг авлод-аждодлари (суегини сурип, аслини аниқлав) суриштирилади.13 Ҳамда зотига қул уруғи аралашмаганлигига ва бошқа миллат аралашмаганлигига, яъни “зати тазза”лигига амин бўлгач, бир ҳафта ўтиб совчилар иккинчи марта келиши билан қиз томон розилик беришади. Бу ерда совчилар ва қизнинг ота-онаси ҳамда яқин қариндошлари иштирокида қалин миқдори аниқланади.

Лақайларда қалиннинг миқдори халқнинг иқтисодий аҳволидан келиб чиқиб, ҳар бир даврда ўзгариб турган. Ёши улуғ кишиларнинг таъкидлашларича инқилобгача Ҳисӧр лақайларида қизнинг қалини ўрта ҳисобда “қирқ қара, жийирма жанниқ, беш ат, тўрт чайрек гуруч, тўрт таш жав ва бир қанча тоғиз”, яъни қирқ сигир, йигирма қўй, бешта от, беш-олти пуд гуруч, 50-60 килограмм ёғ ҳамда бир қанча тоғизларни қалин сифатида қизнинг отасига тўлаш, элнинг моддий турмуш даражасининг юқорилигини, яъни элатнинг иқтисодий бақувватлигини кўрсатади. Балжувон (Кўлоб) лақайларида инқилобгача қизларнинг қалини ўрта ҳисобда қирқ қара (сигир), юз қўй, кўплаб отларни ташкил этиши ва ушбу тўйнинг тўрт босқичидаги барча маросимлар харажатларининг куёв томондан кўтарилиши халқнинг юқори моддий аҳволидан далолатдир. Шу сабабли элатнинг асосий қисми халққа қашшоқлик келтирувчи инқилобни, жумладан большевиклар ҳокимиятини нафрат билан қарши олади ҳамда Иброҳимбек Лақай бошчилигида айрим танаффуслар билан ўн бир йил давомида ҳақсизликка қарши курашади. Албатта биз лақайлар инқилобга қадар ёппасига Бӧй яшаган, деган даъводан йироқмиз. Элнинг ўртаҳол ва камбағал қатлами ҳам табиий равишда бўлган. Улар ҳам кўрпасига қараб оёқ узатиб ўзи

13 Этник тафаккурда инсонни билиш учун унинг авлод-аждодини сўраш урф бўлган. Аждодлари суриштирилиб, унга баҳо берилган. Шу сабабли элда: «Қазисан, қартасан, аслиңе қайтасан», «Жаманнан яхши чихти деп суйинме, яхшидан жаман чихти деп куйинме, барибир аслиге қайтади», «Ат айналип қазиғини табади» деган мақоллар амал қилади.

16

тенги оилалар билан қиз олиб-қиз беришган. Лекин юқоридаги фактик маълумотлар шундан далолатки, аҳолининг асосий қатлами лақайнинг бугунги аҳволидан ўнлаб маротиба яхши яшашган.

1980-1990 йилларда лақайларда қалиннинг ўртача миқдори қуйидагича эди: Уч-тўрт минг сўм пул, саккиз-ўнта тўғиз,14 йигирма беш-ўттиз кишига сарпо, саккиз-ўнта қўй, жумладан икки бўрдоқи, бир сигир, 8-10 коробка конфет, икки қоп гуруч, ёғ ва ҳоказо. Ўғил томондан бериладиган барча нарсалар пулга чақилганда ўн минг сўмдан ҳам ошган. Таъкидлаганимиздек, куёв томон келин томонга муайян миқдорда пул тўлаши билан бир қаторда «тöғиз», яъни тўққиз кийимлик молни ўз ичига олган бирликлар ҳам ҳадя этади. Бундай тўққизликлар субрегионал урф-одатларга қараб олтитадан ўнтагача солиниши мумкин. Баъзи ҳудудларда тоғизнинг «баши атлес, адағи айна», яъни келинга аталган қисмида турфа тақинчоқлар, ҳатто ойна ҳам бир кийимлик мато ҳисобида ўтиши, бунда келинга солинган сарпо ҳам тоғиз ҳисобига киритилиши мумкин. Келин томонга солинадиган сарполар асосий сарполар ва «дайди сарпай»ларга бўлиниб, асосийлари келиннинг ўзи, унинг ота-онаси ва ака-укаларига солинадиган сарпо бўлса, «дайди сарпай» қариндошларга аталган, яъни келиннинг оиласидан ташқарига чиқиб кетувчи сарполардир. Шу жиҳатдан ҳам «дайди сарпай»ларга нисбатан асосий сарполар салмоқлироқ қилиб солиниш талаб этилади.

Келин томон бадавлатроқ бўлса, совчиларга тўн ёки сарпо ёпади. Камбағалрок бўлса арахчин (енгил бош кийими) ва қўлпидайи (қўлрўмол) ҳадя қилинади. Ўз навбатида совчилар қанд ва ширинликлар, бир-икки қўй, қоплаб “чегелдек” (хамирнинг кичик бўлакларга бўлиниб, ёғда қовурилган шакли)лар куёв боланинг уйидан олиб келиниб нон синдирилади. Ушбу маросим қудалар ва қиз томондан яқин кишилар иштирокида тор доирада ўтказилиб, «нан синдирар», «оллоҳу акбар» ёки «патаҳа» дейилади. Ва шу лаҳзадан бошлаб совчилар “қуда” деб аталиб, то келин куёвникига узатиб кетилгунига қадар куёв томоннинг ваколатли вакили сифатида фаолият кўрсатади. Ушбу маросимда кўп жойларда тўрт кийимлик мато ҳам олиб келиниб, қудалар ва маросим иштирокчилари томонидан харжи сифатида йиртилиб, ўзаро тақсимланади. Айрим жойларда ушбу маросимда келинга кўйлаклик учун мато ва кичкина ойна ҳам ҳадя этилади.

Ушбу маросим давомида қудалар ва қизнинг қариндошлари томонидан элга расман маълум қилинадиган кун келишиб олинади. Белгиланган кунда куёв томондан олиб келинган “жанниқ” (майда мол) сўйилиб, қишлоқ аҳли ва яқин қариндошлар таклиф этилиб, қизнинг унаштирилганлиги элга расман маълум

14 Баъзи ҳудудларда, айниқса Ҳисӧри лақайлар орасида тоғиз миқдори қатъий тўққизтани ташкил этган.

17

қилинади. Бу зиёфат “қуймак тўй” деб аталади. Бу тўй ҳам катта тўй ҳисобланиб, белгиланган «карде»нинг деярли ярми берилади. Яъни тахминан тўрт тоғиз, 100-150 килограмм атрофида ширинликлар, бир қоп гуруч, шунга яраша пахта ёғи, тўрт қўй, икки бўрдоқи ва ҳоказо.

Айрим жойларда, айниқса Балжувон (Кўлоб) лақайларида дастлаб унаштириш, яъни нон синдириш маросимидан сўнг, элга патаҳа (фотиҳа) тўйи берилади.

Бу маросимлардан сўнг катта тўй, яъни никоҳга тайёргарлик бошланиб, нон синдирилгандан никоҳгача бўлган даврнинг давомийлиги – куёв томоннинг моддий ҳолатидан келиб чиққан ҳолда уч ойдан бир йилгача чўзилиши мумкин. Юқорида таъкидлаганимиздек, келин ва куёв оилалари орасидаги тантаналарнинг кейинги босқичи-катта тўй, яъни никоҳ тўйи ҳисобланиб, бу тўйда келишилган қалиннинг асосий қисми келин томонга тўланган бўлиши шарт. Ўз навбатида келин томон ҳам куёвга совғалар тайёрлайди.

Илгари келин унаштирилгандан сўнг отасининг уйида камида бир йил турганлиги боис, рўза ва қурбон ҳайитида куёв томонидан асосан куёвнинг синглиси келин томонга «ҳайитлиқ» олиб келар, бунда келин ва онасига кўйлак-рўмол, чегелдек пиширилиб, мева-чевалар билан салмоқлироқ тарзда тугилиб, агар орадаги масофа олис бўлса қайинсингил янгасининг уйида меҳмон бўлиб қолар, яқин бўлса зиёфатни еб, ўз навбатда келин томоннинг имкониятига қараб сарполар кийиб қайтиб кетар эди. Агар келин куёвга никоҳ қилинган бўлса, куёвнинг синглиси янгасиникида албатта кечаси қолар, кечқурун эса куёв куёвлаб келар эди. Ҳозир никоҳ маросимидан сўнг келиннинг узатилиши боис, куёвлаш маросимлари йўқ. Лекин, унаштириб, икки ҳайит давомида узатилмаса, куёв томон келин томонга ҳайитлик олиб келиши шарт. Шунингдек, аскарлар куни муносабати билан келин томон куёвга, 8 Март арафасида эса куёв томон келинга совғалар жўнатиш этник қадриятларнинг муҳим қирралари сифатида элат кундалик ҳаётида мустаҳкам ўрин олмоқда.

Момоларнинг таъкидлашларича илгари келинчаклар камида иккита пашшайи гилам, икки ўйма кийиз, иккита оддий гилам, иккита мапремеч (айрим ҳудудларда напремеч), яъни ипак билан нақшланиб тикилган сандиқ, олтита илгич, битта айнахалта ва битта чойхалтаси бўлиши лозим бўлган. Шу билан бир қаторда келин куёвга атаб иккита гуллеме тақия (дўппи), битта белбоғ, битта чирозланган беқасам тўн ҳамда куёвнинг қариндошларига атаб бир неча дўппи жўнатиши лозим. Иқтисодий қийинчиликларга қарамасдан ҳозир ҳам юқоридаги урф-одатлар асосан сақланиб келинмоқда.

Никоҳ тўйини олиб келишда қудалар илгари отларининг жиловларига бир метр мато боғлаб миниб келганлар. Бундан йўлдаги йўловчилар ва қишлоқ аҳли

18

қудалар келаётганлигини билиб, уларга алоҳида илтифот кўрсатилган. Шундай белгили отлилар хайрли ишни бажаришга бел боғлаган кишилар сифатида имтиёзларга эга бўлишган. Бугунги кунда енгил машиналарга матоларнинг боғланиши – асли қадимий, анъанавий моҳиятга эга. Ваколатли қудаларнинг барча эркаликлари «вўрел» ҳисобланади. Шу жиҳатдан ҳам элда «Элчи минен жавчиға вўлим жöқ» деган нақл амал қилади.

Қудалар билан бир вақтда тўй ва қўйлар ҳам келиб, қудалар битта-битталаб тўйни қиз томонга топширишади. Шуни ҳам таъкидлаш лозимки, битта қўшимча эчки ҳам қўшилиб келиннинг уйига етмасдан қишлоқнинг эпчил бўзболаларидан бири бу эчкини олиши лозим. Бу – “шавулақ” (шоҳ тожик тилида куёв, шавулақ-куёв улоғи) деб аталади. Бу эчкини олиш жуда чаққонлик, ғайрат ва эпчилликни талаб этади. Чунки, қўй ва эчкилар асосан юк машинаси ёки прицепли тракторга ортилиб, келинникига олиб борилар, бунда ўша ўттиз-қирқ километр тезликда кетаётган техникага сакраб чиқиб, молларнинг ичидан эчкини ажратиб олиб тушиш ўзига хос жисмоний маҳорат талаб қилар эди. Бу эчки баъзи ҳудудларда шавулақни олган бўзболалардан совчилар томонидан қайта сотиб олиниб, тўйда йиғилган бўзболаларга улоқ (кўпкари) учун ўртага ташланар, баъзи жойларда ўша олган йигит томонидан сўйилиб тенгдош жўраларига ёки қишлоқ оқсоқолларига зиёфат берилади.

Қудалар ўзлари билан биргаликда никоҳ ўқитиш учун мўллани ҳам олиб боришлари лозим. Агар куёвнинг қишлоғи келинникидан анча узоқ бўлса, куёв ҳам қудалар билан шомга яқин келинникига келар, агар қишлоғи яқин, ёки бир қишлоқдан бўлса куёв ўз жўралари ҳамроҳлигида кечроқ келади.

Яна бир қизиқ одат ҳам мавжудки, қудалар келинникига кириши олдидан жуда шошилиб, саросимага тушиб қоладилар, чунки келин томондан бўзболалар қудаларнинг оғзига ун, кул ва нос солиш одатлари ҳам мавжуд. Лекин кейинги пайтларда бундай одатлар айрим ҳудудларда йўқолиб боришига қарамай қудалар ҳам ҳар ҳолда ўзларини мана шундай ҳужумлардан ҳимоя қилишга шай туришлари лозим. Шу кундан бошлаб катта тўй, яъни никоҳ маросимлари бошланади. Бунда куёв жўралари даврасида махсус тайёрланган уйга киргизилиб, келиннинг опаси-куёвга бийке, келиннинг янгаси куёвга женгелар томонидан «куёв табақ» аталмиш куёв ва жўралари учун махсус тайёрланган уч хилдан беш хилгача бўлган овқат киргизилади. Бундай овқатларнинг тури – қовурма гўшт, қайнатма гўшт, ош, манти ва бошқа қуюқ овқатлардан иборат бўлиши лозим. «Куев табақ» тортиш жараёни тугагач, куёв жўралар томонидан охирги тавақларнинг биттасини даврада айлантирадилар. Бунда «куев жöлдаш»лар таваққа пул ташлайдилар, бу пуллар «куев табақ»ларни тайёрлаган янгалар томонидан тақсимланиб олинади.

19

Шу фурсат давомида дугоналари томонидан келин қишлоқнинг четидаги бирон уйга, қўшни қишлоққа ёки яқин масофадаги тоғ ёки ғорга яширилади. Куёвнинг жўралари келинни ахтариб топишлари лозим. Бундай ахтаришлар кўпинча тонг ёришгунга қадар давом этиб, баъзи ҳолларда куёв жўралар келинни умуман топиша олишмайди. Ушбу ҳолатда куёв жўралар келиннинг дугоналарига пул бериб, келиннинг яширинган жойини билишга муваффақ бўлишади ёки маросимлар бошланишидан анча олдин келиннинг қариндош ёки қўшниларидан бирор ёш ўспирин йигитни пинҳона «сотиб олиб» «разведчик» сифатида фойдаланадилар. Келин топилгач вакил айтиш маросими бошланиб, у ҳам муайян вақтни олади. Бунда келин ваколатини асосан ўзининг тоғасига ёки она томонидан яқин қариндошларидан бирига бериши лозим. Ушбу маросимни амалга оширишда куёв жўралардан иккитаси келиннинг олдига бориб «вакилетиңди кимге бересен?», деб сўрайди. Ушбу маросим шу сабабдан амалга ошириладики, мулла никоҳ ўқиш жараёнида келиннинг иштироки шарт бўлмайди. Элат тафаккурида шаклланган ахлоқий қоидаларга асосан бўй етган қиз ибо ва орият нуқтаи назаридан никоҳ мажлисида иштирок этаётган отаси ва яқинлари ҳамда куёв томондан келган кишилар ҳузурида «тан маҳрамликка ўзимни бағишладим» деган иборани айтиши уят ҳисобланиб, ушбу тасдиқ келин томондан белгиланган ваколатли вакил орқали амалга оширилади. Келин ўзининг номидан никоҳга розилик бериш ваколатини тоғасига, агар тоғаси бўлмаса отасидан бошқа бирон-бир яқин қариндошига, ҳатто акасига ёки укасига бериши мумкин.

Шаклланган ҳамда давом этаётган анъанага кўра, келин икки-уч соат давомида вакилини кимга беришини айтиши мумкин эмас. Акс ҳолда қизлар орасида мавжуд қоидани бузган ҳисобланади ҳамда келин қизлар томонидан вакилини айтмасликка огоҳлантириб турилади. Баъзи дугоналари ҳатто келинни вакилини кимга беришини тезроқ айтиб қўймаслиги учун чимчилаб ҳам туришадилар. Келиннинг янгаси эса аксинча, келинни тезроқ айтишга мажбурлаб, ўз навбатда у ҳам чимчилаб туради.

“Куев жолдаш”(жўра)лар келиннинг дугоналарига маълум миқдордаги пул ёки харжи (уч-тўрт кийимлик мато) бериб уларни рози қилмагунларича келин вакилини кимга беришини айтмайди. Келиннинг ваколатли вакили тайин бўлмагунча никоҳ ўқилиш мумкин эмас. Вакилни эса фақатгина келиннинг ўзи тайинлаш ҳуқуқига эга. Дугоналар рози қилингач келин «Вакилимди паланча тағайима бердим!», дейди. Бу ерда «тоға» феноменига эътибор қаратадиган бўлсак, туркий халқлар ва минтақадаги қўшни халқлар сингари лақайларда ҳам тоға юксак ҳурмат-эҳтиром қилиниб, «тоға ўтирган уйнинг томига чиқиш мумкин эмас», ақидаси амал қилади. Ўғил болалар ёшлигидан ўз тоғасига

20

ўхшашни орзу қилиб, унга тақлид қилишади. Чунки, элда «эр жигит тағайсиға вöхшайди» мақоли кенг тарқалган бўлиб, тоға ҳам ўз навбатида жиянининг баркамол ривожи учун масъул шахс ҳамда кундалик ҳаётда жиянига елкадош ва маслаҳатчи сифатида муайян мавқега эга. Худи шунингдек, тоға қиз жиянларининг тақдири учун ҳам масъул бўлиб, никоҳ жараёнида келин томонидан ваколатли вакил сифатида аввало тоғаси, агар тоғаси иштирок этмаётган бўлса, акаси, укаси ёки бошқа яқин қариндошлари танланади. Келин томонидан вакил этиб кимни тайинлаганлигини гувоҳлар ошкор этишади.

Буни ўша куёв жўралар таркибидан ёки келин томондан ёки қишлоқдошлардан тайинланган икки гувоҳ келиндан эшитиб келиб муллага ва бошқа иштирокчиларга вакилнинг шахсини маълум қиладилар. Шундан сўнг қудалар вакилга аталган сарпо ва совғаларни бериб, уни ҳам рози қилишлари лозим. Ушбу маросимда вакил ваколатли шахс бўлиб, у оғзаки розилик бермагунича никоҳ ўқиш мумкин эмас. Вакилга тўн ёки бир кийимлик беқасам астари билан, чалма (салла), этик ёки маҳси берилиши мумкин. Айни пайтда сарполар миқдори ихчамлашиб ваколатли шахсга пул бериш одат тусига кирган. Илгари, куёв томон бадавлат бўлса вакилга ҳатто от ёки той ҳам берганлигини ёши улуғ кишилар эслашади. Шундан сўнг, агар вакил сарполар миқдоридан қониқса, «мен разиман» ёки «бағишладим» деб розилик билдиради. Агар сарполардан қониқмаса, куёв томон яна нимадир қўшимча қилгач ўз розилигини билдиради.

Шундан сўнггина никоҳ ўқиш маросими бошланади. Бу «ижаб (ижап) қилиш» деб аталади. Куёв мулла ўтирган уйнинг ташқарисида эшик, ёки орқа томондан дераза яқинида ўз жўралари билан никоҳни эшитиб туришлари лозим. Мулла никоҳ ўқиш жараёнида куёв томонга юзланиб, «Фалончининг қизи фалончини тан маҳрамликка қабул қилдингми?», деб мурожаат қилади. Куёв одоб юзасидан муайян муддат сукут сақлайди, мулла яна такрор мурожаат этади. Баъзи ҳудудларда шу ўринда келиннинг отаси куёвга от, той ёки сигир ҳадя этади. Шундан сўнггина куёв «қабул қилдим» деб жавоб беради. Мулла никоҳ ўқишни давом эттириб, сўнг сапол ёки чинни аяқ(коса)да никоҳ ўқиш жараёнида олиб келиб қўйилган никоҳ сувидан аввал куёвга, сўнг куёв жолдашларга узатилади. Улар бир қултумдан ичиб, сувнинг қолган қисми келин ва унинг дугоналарига ичириш учун қизлар даврасига олиб кирилади. Шундан сўнг келин ва куёвни расман учраштириш маросимларининг мураккаб, шу билан бир қаторда қизиқарли лаҳзалари бошланади. Ушбу жараённи бошқариш келиннинг дугоналари ва унинг қариндошлари бўлган аёллар зиммасидадир. Бу ўринда бутун маросим давомида куёв ва “куев жолдаш”(жўра)лар тадбирни бошқараётган аёлларга сўзсиз итоат этишлари лозим.

21

Дастлаб, куёв тантаналарни ўтказиш учун махсус жиҳозланган уйга кириш олдидан совчилар, яъни қудалардан бири келиннинг онасига куёв номидан бир кийимлик мато ва рўмол совға қилади, сўнг келиннинг опасига бир кийимлик мато ва рўмол ҳадя этилиб, бу - «бийкеқаде» дейилади. Келиннинг янгасига ҳам шундай совға берилиб, бу «жеңгеқаде» дейилади. Куёв келин ўтирган хонага киришдан олдин келиннинг опаси ёки чече(янга)си томонидан эшик олдига бутун гуноҳлардан тозаланиб келиннинг олдига пок бўлиб кириш учун ҳамда ёвуз руҳлардан сақланиш мақсадида ёқилган ўт (олов)дан сакраб ўтиши лозим. Ва бу удум – «вот жағар» деб аталиб, уни ёққан аёл ҳам тақдирланиши талаб этилади. Сўнг эшикнинг оғзида келин томондан бир ўспирин бола қулочи билан эшикни тўсиб, ёки куёвнинг чопонининг енгига тирмашиб куёв ва унинг шерикларини ичкарига киришга йўл бермайди, уни ҳам рози қилиш керак. Бу удум «ит қабар» ёки «ит ириллар» дейилади. Ушбу маросим адо этилиб, куёв ичкарига кириши билан, яъни чимилдиққа кириш олдидан келиннинг момоларидан бири куёвнинг олдида чўзилиб ётиб олади. Бу удум «кампир ўлди» деб аталиб, куёв бу «ўлган» кампирни тепкилаб ўтиши, ёки унинг устидан сакраб ўтиши мумкин эмас. Аксинча уни «тирилтириб», турғизиш учун унга ҳам белгиланган сарпони бериши керак. Сўнг куёв ўз шериклари қуршовида чимилдиққа киргач, келин томондан аёллардан бири ёғочдан ясалган чуқур табақ(лаган)нинг ичига чироқни ёқиб қўйиб, куёвнинг бошидан уч марта айлантиради. Бу удум – «чирақ жағар» ёки «чирақ айналтирар» деб аталиб куёв жолдашлар табаққа пул ҳамда ушбу чироқ айлантирувчи аёлга аталган рўмолни солишлари лозим. Бу удум келин ва куёвни бир кўрпа-тўшакнинг устида бирга бўлишларидан олдин куёвнинг вужудини ва ташқи оламини эҳтимол тутилган ёвуз руҳлар таъсиридан поклаш ва ҳимоя қилиш мақсадида амалга оширилади.15

Ушбу удум давомида куёв томондан бошқа бир аёл ёки қиз игнага оқ ипни ўтказиб куёвнинг орқа томонидан туриб куёвнинг тўнига игнани ипи билан ўтказаверади. Баъзи ҳудудларда ушбу удумни келин томондан бўлган аёллар бажаришади. Бундай ҳолатда унга ҳам совға бериш талаб этилади. Ана шу удумни баъзи ҳудудларда мўлла никоҳ ўқиш жараёнида куёв томондан бирор қиз ёки аёл бажариб туради. Бу удумни «ийне вўткезер» деб, турли сеҳр ва жодулар таъсирини қайтариш мақсадида амалга оширилади.

Куёв ўз жўралари билан чимилдиқда бўлган палла келин ўз дугоналари даврасида ушбу уйнинг бошқа бир бурчагида ўтирган бўлади. Куёв уйга кириб юқорида айтилган удумлар бажарилгач, келиннинг янгаси, кўп ҳолларда

15 Минтақамиздаги барча халқ ва элатларда бўлгани каби илгаридан лақайларда ҳам олов муқаддас саналиб, этник анъаналаримиз таркибидан ҳам мустаҳкам ўрин олганлигини юқоридаги мисоллардан ҳам билса бўлади.

22

келиннинг дугоналари келинни кўтариб чимилдиққа, келин ва куёвга атаб солинган кўрпанинг бир четига олиб келиб ўтирғизадилар. Келиннинг ёнида албатта уч-тўрт дугонаси ҳам бўлади. Куёвни ҳам келиннинг ёнига ўтирғизиб, ёш аёллардан бири ҳар иккаласига қарата ойна тутади. Удумга биноан улар никоҳдан кейин биринчи марта бир-бирларини ойнада кўришлари лозим. Бу удум «айна кўрсетер» деб аталади. Ҳозир эса йиллаб ҳаётий синовлардан ўтиб, этник маънавиятнинг муайян қирраси ҳисобланган мана шундай урф-одатлар қисқариб, ёки бошқача мазмунсиз шакл касб этиб бормоқда. Масалан, ҳозир куёвни кўп жойларда келиннинг ёнига ўтирғизмайди, балки ўз жўралари даврасида тик турган ҳолда ойна кўрсатилади. Натижада табиийки, у ойнада фақатгина ўзининг аксини кўради, холос. Бу албатта нотўғридир.

Бу удум бажарилгач яна бир аёл келин ва куёвнинг қўллари доимо ёғли бўлиб юриши учун қўйнинг ёғидан бир бўлагини аввал куёвга, сўнг келинга ушлатади, улар бу ёғни эзишлари лозим. Сўнг бу аёл келин ва куёвнинг қўлларини олиб, бир-бирига ушлатиши лозим. Бунда табиийки, этник тафаккурда шаклланган ахлоқий меъёрларга мувофиқ келин қўлини олиб қочиб қаршилик кўрсатади, лекин удумни бошқараётган аёл келиннинг қўлини тортиб олиб келиб, ҳаракатга тайёр бўлиб турган куёвнинг қўлига ушлатиши лозим. Удумларнинг ичида энг қизиқарлиси, шу билан биргаликда энг мураккаби «қўл ушлатар»дир. Ушбу жараённинг қизиқарли ўтишини таъминлаш учун келиннинг дугоналари келинга асосан енглари кенг ва узун қилиб тикилиб ўрта яшар аёллар ва кампирлар киядиган «турра кўйлек» кийгизишиб, узун енглар бир-бирига қаттиқ боғланиб тугилади. Сўнг ушбу енгларга тортилганда узилмайдиган қалин ва бақувват рўмоллар ёки матолар боғланиб, қизлар ўтирган кўрпалар тагидан ўтказилиб, давранинг ўртаси ёки нариги четида бир-бирига қарама-қарши ўтирган қизларнинг беллари ёки сонларига боғланади. Бу одат келиннинг янгаси унинг қўлини осонлик билан тортиб олиб, куёвнинг қўлига ушлатиб қўймаслиги ва бу қизиқарли жараённинг давомийлигини таъминлаш учун қилинади. Натижада келиннинг янгаси ўз қайинсинглисининг қўлини боғланган енгдан чиқариб куёвнинг қўлига ушлатишга ҳаракат қилади. Келиннинг атрофидаги қизлар бунга имкон беришмайди. Шунингдек, икки учи боғланган кенг енгнинг ичида келин ўз қўлларини истаганча эркин ҳаракатлантириши мумкин. Бунинг устига келиннинг дугоналари енгга боғланган рўмоллар орқали келиннинг енгини тортишиб, келиннинг қўлини куёвга ушлатишга қаршилик қилиб турадилар. Аксарият ҳолларда ушбу маросимни бошқаришни, яъни келиннинг қўлини куёвга ушлатишни уддалаш учун келиннинг бақувват янгаларидан бирининг зиммасига юклатилади. Акс ҳолда биргина янганинг ўзи тўда қизларнинг қаршилигини енгиш жуда мураккаб кечади. Келиннинг янгаси маросимнинг

23

қизиқарли бўлишини таъминлаш учун бир муддат ўз бурчига нейтраль ҳолатда муносабатда бўлсада, куёв томондан кўйлаклик мато ва рўмол берилгач, «куев жöлдаш»ларнинг талаби, баъзи ҳолатларда пул ёки совға бериб янгани қўшимча рози қилишлари эвазига янга ўз вазифасига ғайрат билан киришади. Натижада, келиннинг қўлтиғидан олиб, енгидан қўлини чиқариш учун ҳар бир силкиб қилган ҳаракати туфайли беллари ёки сонларига рўмолнинг бир учи боғланган қизлар ҳам силкина бошлайди. Уларни қай даражада силкитиш, баъзи ҳолларда бу қизларни ҳам йиқитиб ташлаш янганинг кучлилигига боғлиқ. Ўз навбатда даврада ўтирган аксарият қизлар рўмолнинг бир учи белига ёки оёғига боғланган қизларнинг атрофида жипслашиб, уларнинг хавфсизлигини таъминлашга интилишади.

Дастлаб, вазифасини уддалай ололмаётган янганинг бутун давранинг нигоҳи унинг ҳаракатларида бўлганлиги ҳамда куёв жўраларнинг талаб ва танбеҳлари туфайли кайфияти туша бориб, вазъият кулминацион нуқтага ета боради. Ҳамда янга бутун кучи билан ҳаракат қилиб, баъзи ҳолатларда боғланган рўмоларни ҳам узиб ёки кесиб ташлаб, енглардаги тугунни ечиб, ёки ҳукм ва куч ишлатиб, келиннинг кийимлари устидан махсус кийдирилган «турра кўйлек»ни ечдириб, келиннинг қўлини куёвга ушлатишга муваффақ бўлади. Аксарият ҳолларда жараённинг маълум муддат қизиқарли кечишини таъминлаган келиннинг дугоналарининг ўзлари ҳам муаммонинг енгилроқ ечимини таъминлашга имкон яратадилар. Бу ерда куёв енгилгина келиннинг қўлини сиқади. Бу «қўл ушлатар» деб аталади. Бу удум бажарилгач, кейинги удумлар нисбатан осон кечади. Ҳамда келиннинг янгаларидан бири куёвнинг қўлини олиб, келиннинг пешонасидаги сочи узра юргизади. Бу удум «чач сийпатар» деб аталади. Охирги икки удумни бажаришда куёвнинг қўли албатта ёғли бўлиши лозим. Шунинг учун ҳам бу икки удумдан олдин келин ва куёвнинг қўлига қўйнинг думба ёғидан тутилади. Удумларнинг барчасида келин томондан удумни бажаришга масъул бўлган аёллар куёв томонидан кўйлаклик мато ва рўмол билан тақдирланиб борилади.

Куёв келиннинг ёнига ўтирган палла атрофидагиларга билдирмасдан кўрпанинг тагига бир кийимлик мато ва рўмол яшириб қўйиши лозим. Бу тўшак (кўрпа) солган аёлнинг ҳақи бўлиб, эрталаб тўшакни йиғиш пайтида олади. Бу маросимлар бажарилгунча тонг ҳам ота бошлайди. Куёв энди келиннинг олдида қолиши мумкин эмас. Ёши улуғ кампирлардан бири ёшларга дуо бергач, куёв эшикдан келин эса деразадан тезроқ чиқишга ҳаракат қилишади. Элда «Ким олдин ташқарига чиқса, келажакда оилада ўша устун, яъни сўзи ўткир бўлади!», деган қоида мавжуд. Шунинг учун ҳар икки томон ҳам ушбу мусобақада ғолибликка даъвогар бўлиб, ҳаракат қилиш пайида бўлишадилар. Лекин жисмоний жиҳатдан устунликка эга бўлганлиги сабабли кўпинча йигитлар ғолиб

24

чиқишади. Шу билан никоҳ тўйи билан боғлиқ, асосий маросимлар тугайди. Ушбу кечада қатнашган куёв жолдашларга ҳам келин томондан қўлрўмол ва лақайча дўппилар совға қилинади.

Бу кундан ташқари куёв яна уч кеча, жами тўрт оқшом келиннинг олдида чимилдиқда бўлиши лозим. Биринчи кеча тугаши билан совчилар, яъни эркак қудаларнинг зиммасидаги вазифа тугалланган ҳисобланиб, кейинги уч кечада бир-бирини такрорлаб келадиган урф-одатларни аёлларнинг ўзлари бошқариб боради. Иккинчи кеча куёв ўзининг яқин жўралари, янга ва сингиллари даврасида келинникига келиб, чимилдиққа киргизилади. Бу кеча ҳеч қандай қаршилик бўлмайди, чунки, талаб қилинган барча солиқлар тўланган бўлиб, фақатгина қолган уч кеча чимилдиқ атрофида ўтирган қиз ва аёлларга харжи, яъни беш олти метр мато куёвнинг янгалари томонидан ўртага ташланиб, бу иштирокчилар орасида тенг тақсимланади. Сўнг аёллардан бири-албатта ёши улуғроғи қофияланган фотиҳа (патаҳа)лардан бирини ёддан ўқиб дуо қилгач, барча иштирокчилар хонани тарк этишади. Уйда фақат келин, куёв ҳамда чимилдиқнинг орқасида кузатувчи сифатида келиннинг янгаси қолади. Кейинги йилларда баъзи ҳудудларда ушбу удумлар давомида оналари билан бирга иштирок этаётиб, чимилдиқли хонада ухлаб қолган ўспирин болалар қолдирилиб, бу билан келин ва куёвнинг ёлғиз қолмасликлари таъминланади.

Қолган кечалар ҳам шу тарзда давом этиб, тўрт кеча ўтгач, ушбу маросим ҳам тугайди. Илгари мавжуд бўлган удумларга биноан никоҳ хутбаси ўқилгандан сўнг келин ва куёвни таъқиб этиш эҳтимоли бўлган ёвуз руҳлардан асраш ҳамда ёш қизни бўлажак турмуш ўртоғининг таъсирига руҳий-психологик жиҳатдан аста-секинлик билан кўниктириш мақсадида ёлғиз ташлаб кетиш таъқиқланган. Шу мақсадда никоҳдан кейинги уч оқшом чимилдиқнинг орқасида келин томондан бўлган аёллардан биттаси ётиши лозим бўлган. Ҳамда куёвнинг яқинлари, асосан онаси томонидан никоҳдан сўнгги уч кун давомида «беодоблик қилмаслиги» қатъий тайинланган. Шу тариқа куёв ҳам тақдирга тан бериб, элат ахлоқида ҳукмрон бўлган қатъий тартибларга бўйсунишга ҳамда никоҳ маросимидан сўнгги уч кечада висол учрашувларининг енгил томонлари билан кифояланишга мажбур бўлган. Бу учрашувларда куёвнинг албатта келинга аталган қийматли совғалари жумладан турли безак ва тақинчоқлар ҳам бўлиб, бу жиҳат ёш келиннинг куёвга бўлган адаптация жараёнларини рағбатлантириб борган. Маросим якунида куёвга чирозлаб тикилган беқасам тўн, белбоғ ва лақайча “бастирма” ёки “гуллеме тақия” (дўппи) совға қилинади. Сал орқага қайтадиган бўлсак, куёв томонидан никоҳ тўйида келинга олиб келиниши лозим бўлган тўғизлар ва сарполар куёвнинг онаси ва опалари томонида безатилиб тикилган махсус бўхчага ўраб олиб келинади. Никоҳ маросимларидан сўнг, бу

25

бўхча ўз навбатида никоҳ тўйида олиб келинган тўғизларнинг миқдорига қараб, ҳар бир тўғизга ўн дона алоҳида қилиб солинган лақайча «бастирма», «гуллеме», «тöр тақия», «арахчин» ва «қöл вöрамал»лардан иборат ҳар бир келган тўғизга ўнтадан бирлик миқдорида алоҳида қилиб қайтарилади. Булар куёвнинг қариндош-уруғлари ва қўшни аёллар томонидан тақсимланиб олинади. Бундан ташқари куёвга ўн қават қилиб, костюм-шим, кўйлак, тўн, белбоғ, «қöл вöрамалча» ёки «даступек»лар, жўрмалаб тикилган лақайча тақиялардан иборат ўн қаватлик сарпо солинади. Шунингдек, куёвнинг ота-онасига ва яқин қариндошларига ҳам сарпо солинади.

Илгари мавжуд бўлган удумга асосан никоҳ маросимидан кейинги босқичга яъни «чимилдиқ» тўйга қадар куёв келин билан учрашиши ёки куёв келиннинг уйига куёвлаб келиш одати бўлмаган, яъни таъқиқланган. Лекин, 1960 йиллардан сўнг никоҳ ўқилгач куёвлаб келишга оқсоқоллар томонидан ижозат берилган бўлсада, ундан илгари жараён юқорида айтилган кўринишда ривожланган. Шу тариқа куёв маросимнинг кейинги босқичини интиқлик билан кутган.

Илгари, лақайларда тўйнинг тўрт босқичи амал қилган шароитда фотиҳа тўйидан сўнг куёв томондан «тöғизлар» жўнатила бошлайди. Бундай тўққизликларда сарполар билан бир қаторда кўрпа-тўшаклик матолар ҳам берилиб, бунда тўққизликларнинг боши бахмал ёки парча, таркиби эса кўрпа-тўшакликларга мос матолардан иборат бўлиши талаб этилади. Шунингдек, куёв томондан уч-тўрт той пахта ҳам берилади.

Никоҳ маросимидан сўнг қизнинг онаси томонидан қишлоқ аёллари ва яқин қариндошлар иштирокида ҳашар ташкил этилиб, бундай ҳашарлар «кўрпече пичиш», «кўрпече тигиш», «кўрпече мағизлаш», «пахта сабаш», «пахта салиш», «кўрпече қабиш» турларига бўлиниб, бир неча кун давом этган.

Натижада ўрта ҳисобда кундалик эҳтиёжларга ишлатиладиган кўрпа ва кўрпачалардан ташқари ҳар қатори ўн-ўн икки кўрпача, икки катта кўрпа, тўрт катта ястиқлардан иборат бўлган уч қатор кўрпача, саккиз-ўн якандоздан иборат бир қатор якандоз, йигирмата ёки ундан ортиқ бўлган бир қатор ястиқ тайёрланади. Катта ястиқлар ичида иккита «қурақ» ёки «қурама» ястиқ ҳам бўлиши шарт. Бу икки ёш шу қуроқ матолар сингари қуралиб, мустаҳкам қўшилишиб, ўзларидан кўпайиб кетсин деган маънода ҳар бир ўғли ва қизи вояга етган оилада бунга қатъий амал қилинади.

Келинлик ва куёвлик тантаналарининг учинчи босқичи – чимилдиқ тўйидир. Бунда куёвнинг онаси, опаси ёки синглиси иккита ёки учта қўғирчоқ тайёрлайди. Биттаси –куёв, иккинчиси – келин, учинчиси чақалоқ қўғирчоқ. Чақалоқ қўғирчоқни кичкина бешикчага солишади. Сўнгра қишлоқда қўшнилар ва қариндошларни таклиф этишиб, зиёфат уюштирилади. Зиёфат давомида

26

куёвнинг яқинларидан бир аёл қўғирчоқларни қўлига олиб, олдин эркаклар ўтирган даврани айланиб чиқади ва ҳар бир оқсоқолнинг олдига келиб, «бабаси неберелериңизге ниме бересиз?», дейди. Бунга жавобан оқсоқол бешикка маълум миқдорда пул солиши лозим. Аёллар эса, пул ёки мато солиши мумкин. Маросим иштирокчилари бўлган аёллардан йиғилган матолардан қўғирчоқ келин ва куёвларга «тöғиз» ясаб, буни ҳам ўзига хос бўхчага жойлаб қўғирчоқлар билан келиннинг уйига жўнатишади.

Кейинги кун куёв томон битта мол сўйиб уни етти бўлакка – тўрт оёқ, калла, орқа ва бўйинга бўлиб, қайнатиб, дастурхонга ўраб келинникига жўнатади. Шу билан бир қаторда «карде», яъни қалинда кўрсатилган миқдорнинг қолган майда моллар (албатта тоқ сон бўлиши керак – уч, беш, етти) келинникига жўнатилади. Ва бу тоқ миқдор сўйилган қўй билан жуфт сонни ташкил этади.

Маросимнинг ушбу босқичида куёвнинг онаси қимматбаҳо мато – бахмал, атлас, зар матолардан махсус чимилдиқ тайёрлаб, четлари лақайча кашталар билан безатилиб, йиллар давомида келиннинг онаси, опалари ва сингиллари томонидан жўрмалаб тикилган каштали қулоқлар асосида безатилиб ўзаро келишилган кунда келинникига олиб келади. Бунда куёвнинг ота-онаси томонидан ёшларнинг ҳақиқий висол жараёнларини таъминлаши учун ташаббус кўрсатилиб, маросимни тезлаштиришга интилишади. Бу жараён ҳам никоҳдаги охирги уч кунга жуда ҳамоҳанг тарзда ўтиб, фақатгина бу маросимда бир хонада келин ва куёвнинг якка ўзларини қолдиришади. Бунда ҳақиқий висолнинг илк ва бетакрор лаҳзаси тантана қилади. Шу сабабли ушбу маросимни илгари элатдошларимиз томонидан «қанжиға» деб атаб, баъзи ҳудудларда айни кунларда ҳам шундай номланади.16 Чимилдиқ ёки қанжиғадан сўнг куёв келинникига вақт-вақти билан кечқурунлари совға-салом олиб, куёвлаб келиб-кетиб юради. Бундай куёвлаб юришлар элда «қанниқ войнар» дейилади. Бу давр мобайнида ёшлар бир-бирларининг феъл-атвор ва характерларига тушуниб кетган бўлади. Куёв бу давр мобайнида ҳар ҳафта ҳам куёвлаб келса, келиннинг ота-онаси йўл бериши, куёвни ноумид қайтариши мумкин эмас. Чунки лақайларда «Куевди пайғамберлер сийлаған!», «Лақайдиң куев бöғани – бек бöғани!», «Куевди ийт қаппайди!» каби ибораларнинг мавжудлиги, куёвга ўзига хос ҳурмат-эҳтиром билан муносабатда бўлишни тақозо этади.

Никоҳ тўй билан «чимилдиқ апкелар» ёки «қанжиға» тўйининг ораси икки ойдан олти ойгача, агар куёв томон камбағалрок бўлса баъзан ундан ҳам кўпроқ 16 «Қанжиға» сўзининг маъносини баъзи элатдошларимиз ушбу маросимда куёв томонидан келинникига мол сўйиб, яъни қон чиқариб боришига нисбат беришади. Лекин, муаллиф томонидан турли халқлар этнографиясига оид адабиётларни ўрганиш, лақайлар ҳам ёшларнинг илк висол лаҳзаларига бефарқ бўлмаганликларига, балки бу жараён икки ёш ҳаётидаги унутилмас лаҳза сифатида умрбод муҳрланиб қолиши ва бу жараённинг мазмунли ўтишини таъминлаш учун ҳар икки томон ҳам масъуллигининг ифодаси бўлиб, муқаддас этник атама сифатида элат ижтимоий ҳаётида мустаҳкам ўрин топганлигини тасдиқлайди.

27

муддатга чўзилиши мумкин. Тўртинчи, охирги босқич – қиз узатардир. Бу тўй куёв томоннинг моддий аҳволига ҳамда келин томоннинг қизларини узатишга тайёрлик ҳолатига қараб чимилдиқ тўйидан сўнг бир ойдан бир неча ойгача, ҳатто йиллаб чўзилиши мумкин. Қиз узатишда куёв томондан ваколатли совчилар келиб, ўзаро келишиб, маросимнинг куни белгиланади. Бу кун келиннинг дугоналари йиғилишиб, келин отасининг уйи билан хайрлашув маросимини ўтказадилар, бунда келин ва унинг дугоналари «ҳий-ҳий»лаб йиғлаб ҳам олишадилар. Баъзи ҳудудларда ушбу маросим келинни «ҳийиллетув» маросими деб ҳам айтадилар. Узатиш маросимда келиннинг қариндошлари ва қишлоқдошлари таклиф этилиб, мол сўйилиб зиёфат уюштирилади ҳамда ёши улуғ оқсоқоллардан дуо олинади. Узатиш вақти яқинлаша бошлангач, келиннинг дугоналари келинга келинлик либосларини кийгизиб, юзига «чимбат» тутиб, баъзи ҳолатларда пешонасига «қасаба» боғлаб, келин отасиникига қайтиб келмасин, тушган жойига тошдек қотсин деб енги ва этаги қайтарилмаган кўйлак кийгизилиб, бу илгари «чиғити кўйлек» деб аталган.17 Унинг устидан «мунисек» кийгизилади.18 Удумга биноан келиннинг дугоналари узатишдан олдин келинга зулф чиқариб, сочини икки ўрим қилиб, оппоқ пахтадан пилик эшиб, қўшиб ўрадилар. Бунинг ҳам ўзига хос ҳикмати бўлиб, сочнинг учига ўрилган оқ пиликлар оилавий ҳаёт йўлининг оппоқ бўлишига ишора бўлса, узатиш олдидан қирқ кокилни икки ўримга айлантириб, зулф чиқариш, ёш келинчакни доимий оилавий ҳаётга тайёрлашдан иборатдир.

Келинни куёвникига узатгунга қадар қизлик кийимида юради. Яъни кўйлагини «қиз жаға» қилиб олдига қараб очиб, сочини «қиз ўрим» қилиб, бир неча ўримлаб, ҳатто қирқ ўрим ҳам қилиб, қулоғининг олд тарафи ҳам ўрилади. Куёвникига узатилгач, келинчаклик даврида маълум муддат ушбу анъана сақланиб қолингач, аста-секинлик билан аёлларга хос бўлган хусусиятларни қабул қила бошлайди. Яъни, сочини доимий хотин ўрим қилиб, орқасига иккита ўриб, қулоғининг олд қисмига зулф қўйиб юрадиган бўлади.

Келинни куёвникига узатиб келишда илгари отда узатилиб, келиннинг қўлига буғдой донлари тутқазилиб, бунда келин ота ҳовлисидан чиқишда ва қайнота ҳовлисига киришда «чиққан уйим ҳам келган уйим ҳам буғдойга тўлсин» деган маънода, шунингдек йўл давомида буғдойни ерга сочиб келаверган.19

Келинчакни узатиб келганда мумкин қадар ўлик чиқмаган уйга, имконият бўлса

17 Чиғити кўйлек – келинчакни ота ҳовлисидан чиқариш учун енг, ёқа ва этаклари қайтарилмасдан игна билан кўклаб тикилиб кийгизиладиган махсус кўйлак.18 Мунисек – четлари жўрма чирозлар билан безатилиб, келинчакни узатганда ёпинадиган ёки келинлик даврида кийиб юрадиган аёлларнинг юпқа чопони.19 Айрим элатдошларимизнинг фикрига кўра бунда келинчак «менинг тўйимдан қушлар, қурт ва қумурсқалар ҳам баҳраманд бўлиб, бахт тилашсин», деган маънода икки хонадон орасида, яъни йўл давомида сочиб кетган деб ҳам талқин қилишади.

28

янги қурилган уйга олиб киришади. Инқилобгача келин ва куёвларга аталиб янги қурилган ўтовга олиб кириш расм бўлган.

Уйга киришдан олдин келинчак куёвнинг янгалари томонидан ёқилган оловдан сакраб ўтиб, келинга аталган хонага кириши лозим. Бу ерда ҳам катта тўй уюштирилиб, элга ош тортилади.

Куёвнинг уйига узатиб келинган келинчак, ўзига аталган уйга киришдан олдин ўт ёқилиб, уч марта айлантирилади, остонага куёв томондаги аёлларнинг бири томонидан ун сепилиб, келин унли остонани тавоф қилиб, ости оқ сон, устида қимматбаҳо матолардан тўшалган пояндозни ҳатлаб, ўз навбатида келин томондан бир кийимлик мато ва рўмол келин кираётган эшикнинг устига ташланиб кирилади. Бу «ешигилув» деб аталади.20 Куёв томондан аёлларнинг бири келинчакнинг дастлаб уйга кириш жараёнида ушбу оилада келиннинг ва куёвнинг ҳаётлари ширин бўлсин учун тайёрланган ширин буламиқни ялатади. Шунингдек, келиннинг куёвникида чимилдиққа кириши билан куёв томондан аёллардан бири новвотли чой олиб келиб ичдиради, келинни узатиб олиб келган қудағийларга ва дугоналарига ҳам новотли чойдан ичиришади. Келинни узатиб келган дастлабки кунда, чимилдиқ тортилиб, келин ўрнашган хонага совуқ сув олиб кириш, шунингдек, келинни узатиб келган дугоналари ва қудағийларнинг шу куни сув ичишлари удумга биноан таъқиқланади. Этник тафаккурда совуқ сув совуқлик рамзи сифатида эътироф этилиб, ушбу маросимнинг дастлабки куни бу масалага жуда эҳтиётлик билан муносабатда бўлишадилар.

Илгари Лақайда бақувват оилалар қизларига атаб бир неча ўтовлар «қўш кереге»лари билан, от абзеллери билан ҳамда рўзғорга керак бўлувчи барча жиҳозларни совға қилишган. Ёши улуғ кишиларнинг таъкидлашларича илгари оилада фарзанд туғилиб, қиз ёки ўғиллигидан қатъи назар беш-олти яшар бўлгач унга аталиб эгар-жабдуғи билан от олинган. Ва бу ёш боланинг кундалик ҳаётида зарурий восита сифатида қаралиб, ёш болага ақлини таниган ёшидан бошлаб отда юриш ва чавандозликнинг барча сир-асрорлари ўргатилиб, ўғил ёки қизлигидан қатъи назар балоғат ёшигача ушбу соҳанинг мукаммал билимдонига айланган. Қиз балоғат ёшига етиб, куёвга берилгач ҳам отасиникидаги ўз мулкининг мутлақ эгаси сифатида ўзининг отида узатилиб, от ҳам келин билан куёвникида қолдирилган. Шу билан бир қаторда қиз отасининг уйида ўзи соғиб юрган сигирларнинг энг маъқулини ҳам олиб кетиш ҳуқуқига эга бўлган. Инқилобдан сўнг ҳам эллигинчи йилларгача турмушга чиққан қизларга от бўлмаса ҳам совға сифатида эгар-жабдуқ бериш расм бўлганлигини оналаримиз 20 Шунингдек, янги тушган келинлар эрининг яқин қариндошларининг уйига биринчи марта меҳмонга борганда уйга киришдан олдин, эшигининг устига кейинчалик мато илиб, яъни сарпо ташлаб кирилади. Бу ҳам «ешигилув» дейилади.

29

яхши эслашади. Ҳозир ҳам тоғли қишлоқларда эркаклар билан бир қаторда аёллар кундалик юмушларни бажаришда ҳамда транспорт воситаси сифатида отдан кенг фойдаланадилар.

Йигитларда ҳам энг мураккаб ҳаракатларда чиниқиб, эгасининг ҳурматини қозонган хос отлари бўлиб, ўзга одамга ким бўлишидан қатъи назар минишга рухсат берилмаган. От ҳам бошқа кишининг минишига йўл қўймаган. Шу сабабли ҳозир ҳам лақайларда «Эркак киши отини, қуролини ҳамда хотинини бировга ишонмайди!», деган мақол учраб туради.

Келинчак уч кун давомида чимилдиқда ўтириши лозим. Учинчи кун қайнонаси қўйнинг орқа оёғи, пастки жағи, тили, «чегелдек» ва ширинликлар билан келиннинг олдига, яъни чимилдиққа кириб, қишлоқнинг обрўли аёллари ҳамда келинчакни узатиб олиб келган қудағийлар иштирокида келини билан расман кўришиб, унинг юзидаги чимматини олади. Бу маросим «Бет ачар» ёки «Чимбат алар» деб аталади.21 Бу ерда қўйнинг орқа оёғи – келинчак шу ҳовлида доимий турғун бўлсин деб, пастки жағи эса – оиласи баракали бўлиб, доим чайналиб юриши учун, тили эса ширинсўзли бўлишига, чегелдек ва ширинликлар серфарзанд бўлишига ишорадир. Баъзи ҳудудларда қайнона ўз келини билан расман кўришиш чоғида қўлтиғига супрани қисиб, бошига элакни кийиб, супра ва элакни сенга топширдим, деб мевали дарахтнинг шохчаси билан келинининг чимматини олиб, кўришади.

Қайнонаси келинининг юзидаги чимматини расман олгач, куёвнинг яқин аёл қариндошлари ҳам келинга «келин кўрмана» сифатида рўмол ёки бошқа совғаларини ҳадя этишиб, келин билан расман танишиш маросимини адо этишади. Агар келин бошқа қишлоқдан бўлиб, илгаридан куёвнинг қариндошларини танимаса, унда маросимда иштирок этаётган аёллардан бири келинга кўришаётган аёл куёвга қандай қариндошлигини айтиб, таништириб туради. Кейинги йилларда «келин салом» маросимлари ҳам қулоч ёймоқда.

Келин куёвникига узатиб келинган куннинг ўзидаёқ келиннинг тикилган барча нарсалари ўша уйнинг деворларига осилади, қўш мапремечларнинг устига юк, яъни кўрпа-ёстиқлар тахланиб, «жукчариғич»лар билан ўралиб-безатилади.

21 Бет ачар ёки чимбат алар – халқимизда келин тушириш билан боғлиқ, яъни куёвникига узатиб келинган келинчакнинг юзини очиш, чимбатини олиш маросими. Бу маросим асосан тўйга йиғилган меҳмонлар тарқамас¬дан амалга оширилади. «Бет ачар» маросимида келинчакнинг «жеңге»лари, яъни тажрибали овсинлари томонидан келин бўлиб тушган уйнинг яқин қариндошлари таништирилади. Куёвнинг аёл қариндошлари ўз навбатида келинчакка сарполар бериб, у билан ўпишиб кўришиб танишадилар. Ушбу одат минтақадага бошқа халқлар билан бир қаторда лақайларда ҳам кенг ривожланган бўлиб, беточарда куёвнинг аёл қариндошлари келинга совғалар бериб, бундан сўнг юзини очиб юришга ижозат берадилар. Келинчакнинг юзидаги «чимбат» и келинчакнинг бола-чақали бўлиб, бахтли яшаши учун мевали дарахтнинг ям-яшил япроғи ёки кичкина шохчаси ёрдамида очилиб, серфарзанд тажрибали аёл томонидан келинчакка дуо берилади. Бет очар ҳам ўзига хос маросим бўлиб, асосан аёллар иштирок этишади.

30

Жўрмалаб тикилген ойнахалта ва чойхалталари деворга осилиб, тўр тортилади ва келиннинг кўйлаклари осилади. Тўй давомида қишлоқ, аёллари ва қизлари юқоридаги келиннинг қўл билан тикилган нарсаларига муносабат билдириб, «зўр қилиб кепти», «ўрта қилиб кепти», «ўзиге яраша», «вöнча тузув емес» тарзида баҳо беришадилар.

Балоғатга етаётган қиз ҳали турмушга чиқмасидан онаси ёки «чечеси» (янгаси) томонидан рўзғор ишларига жалб этилиб, ўргатила боради. Куёвга чиққунича нон пишириш, овқат қилиш, сигир соғиш, супуриб сидириш каби асосий юмушларнинг барчасини мукаммал эгаллаши лозим. Куёвникига узатиб келинган келинчак зиммасидаги асосий вазифа – эрта туриб қайнота ва қайнонасига таҳорат суви бериш, уй ва ҳовлини тоза тутиш, яъни супуриб сидириш, сигир соғиш, хамир қориб нон ёпиш, овқат тайёрлаш ҳамда рўзғорни саранжом тутишдир. Албатта, бу вазифаларнинг ҳаммаси биттагина келинчак зиммасида эмас. Қолаверса, бу вазифалар оиланинг бўй етган қизи, ёки бошқа аёл аъзолари орасида тенг тақсимланади, лекин ҳар ҳолда янги тушган келинчак зиммасига қайнонаси томонидан юқоридаги вазифаларнинг қай бири юкланишидан қатъий назар ёш келинчак ишнинг уддасидан чиқолмасдан шошилиб, бармоқ тишлаб қолиши қаттиқ уят ҳисобланади. Албатта, ёш келинга қайнона билмаганини ўргатиб, кўрмаганини кўрсатиб, рўзғор тутиш сирларидан воқиф этиб боради. Келин тушган жойдаги тартиб-қоидаларга мослашиб, ўзлаштириб бораверади. Шу жиҳатдан элда:

«Қиз чиққан жайиға емес,Тушкен жайиға қарайди», мақоли амал қилади.Ёш келин ўз қайнилари ва қайнисингилларининг, яъни ўзи келин бўлиб

тушгунга қадар, шу оилада туғилган ҳар икки жинсдаги ёшлар номларини ҳурмат юзасидан айтиши мумкин эмас. Яъни уларни ўз номлари билан атамасдан, ўзга номлар, касб-ҳунар ҳамда характерли ҳусусиятларини белгиловчи атамалар билан атай бошлайди. Масалан, «катте ул», «майда ул», «палван бачче», «чопан бачче», «салдат бачче», «мöлла бачче», семиз бўлса, «думалақ» ёки «дўмелек», қўчқорпешона бўлса «қирра калле», гапдон бўлса «езмебачче», тўполончи бўлса «қаталақ» ва ҳоказо. Шунингдек, қиз болалар ҳам «катте қиз», «майда қиз», «қарачач» ёки бошқача номлар, масалан, Перигул ва ҳоказо номлар билан аталган.22 Элда аёл киши эрининг номини тилга олиши айб саналади. Шу жиҳатдан эрини «хöжайин», ёки фарзандларининг бирининг номини олиб, фалончининг отаси, ёки касбига қараб, «биргат», «духтур»,

22 Шу сабабли лақайларда ўғил ва қиз болаларда ўз номи билан бир қаторда ижобий, нейтраль ва салбий моҳият касб этувчи қўшимча ном ва лақабларнинг пайдо бўлганлиги боис «Қайни ёки қайнисиңилдиң намини чече бузади» деган мақол ҳам амал қилади.

31

«малим», «буғалтир» деб атайди. Шунингдек, нейтраль феномен саналган «анау» атамаси бошқалар билан бўлган суҳбатда хотиннинг ўз эрига нисбатан ёки баъзи ҳолларда аксинча, эрнинг хотинига нисбатан ҳам ишлатилиш ҳоллари кузатилади.

Бу ерда шуни ҳам таъкидлаш жоизки, туркий халқларда ёш болаларни эркалаб, сифатлаш яъни унда ижобий сифатларнинг мужассам бўлишини истаб, ўз номи билан бир қаторда ижобий номлар билан аташ илгаридан расм бўлган. Масалан, машҳур ҳукмдор ва олим Улуғбекнинг ҳам асли исми Муҳаммад Тарағай бўлиб, Улуғбек унга бобоси томонидан қўйилган қўшимча ном бўлган.23

Шу билан бир қаторда ёш келинчак илк маротиба эрининг қариндошлариникига махсус совғасиз киришга ҳаққи йўқ. Бундай совға бир-икки кийимлик матони ташкил этади ва «ешигилув» деб аталиб, ўша қариндошиникидаги бирор тўй, ёки тантанада келин томонидан «бийке»си ёки «жеңгеси»нинг эшигига илинади ҳамда бўсағага бир чимдим унни сепиб келин уйга киради. Ва бу ёш келиннинг қадами бу хонадонга ҳам файз-барака келтирсин деган маънони билдиради. Шундан сўнггина ёш келин ўша уйга истаган пайти совғаларсиз ҳам кириш ҳуқуқига эга бўлади. Ана шундай расмий маросим бажарилмагунча келинчак бирор юмуш билан қўшни бўлган «бийке»си (эрининг опалари), «женге»си (эрининг янгалари)никига борган тақдирда ҳам уйга кирмай ҳовлидан қайтади.

Манбаларда таъкидланишича, минтақамиздаги бошқа халқ ва элатлар сингари лақайлар ҳам ўзига хос хусусиятга эга бўлиб, жуда меҳмондўстдирлар. Меҳмончиликка таклиф қилинган киши рад этса, яъни боришни истамаса, лақайлар буни оғир ҳақорат деб қабул қиладилар. Дўстлашишда жуда эҳтиёткор, дўстлашган кишисига нисбатан садоқатли бўлиб, ваъда берса бажаради ҳамда бошқалардан ҳам ваъда қилинган нарсанинг устидан чиқишни талаб этадилар.24

Элат вакиллари учун энг оғир ҳақорат – бу алдаш ҳисобланади. Баъзи хиёнатлар кечирилиши мумкин, лекин алдаш кечирилмайди.

Элат вакилларида қариндошлик атамаларига келсак, аксарият атамалар айрим шева хусусиятларини ҳисобга олмаганда (масалан, ота-ата, она-йене, аке, уке) ўзбекларнинг бошқа элатлари билан бир хил атамада айтилади. Фарқли жиҳати шундан иборатки, ота ва она томондан ҳам туғишган бобо – «чалата», ота ва она томондан ҳам туғишган момо – «каттейене», отанинг акалари – «баба», отанинг акаларининг хотинлари – «мама», туғишган ака – «айна», туғишган тоға – «айнатаға», хотин ва эрнинг опаси – «бийке», хотиннинг синглиси – «балдиз»,

23 Қаранг: Улуғбек //Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. Том 9. -Тошкент, 2005. - Б. 75.24 Қаранг: Ильютко Ф. Басмачество в Локае. Москва-Ленинград. 1929. Стр. 34-36.

32

янга – «чече», опанинг эри – «жезде», эрнинг акасининг хотини – «жеңге», опа ва сингилнинг болалари – «жиен», отанинг ака ва укаларининг болалари – «амеки» деб аталади. Илгари бир неча хотин олиш мумкин бўлган шароитда катта хотин – «байбиче», суюкли хотин – «айдик», севмайдиган хотини – «тöқал» деб аталган. Одатда охирги атамани вазиятни кузатиб синчков қўшнилар томонидан берилган.

Лақайларда узунлик ўлчови сифатида «қариш» (бир қарич ўрта ҳисобда 22 см), «қулач» (бир қулоч – бир ярим метр), «арқан бöйи» (5-6 метр), «ат чаптирим» (6-8 км) ўлчов бирликлари анъанавий лексиконда фаол қўлланилади.

1.3. Миллий таом ва пишириқлар

Лақайларда илгари нон пиширишда асосан «таба»(табаташ)дан фойдаланишган. Таба айлана шаклида ишланган тош бўлиб, ўчоқнинг устига қўйип ўчоқ қиздирилади. Таба ҳам қизиб, устига ясалган зувала пиширилган. Табаташнинг нони тўйимли ва хушхўр бўлиб, чоллар «Табаташдиң кўпкен нани»ни ҳозир ҳам қўмсашади. Кейинги пайтларда нон тандирда пишириладиган бўлди.

Лақайларда анъанавий овқатлар минтақадаги қўшни халқларникига ўхшаш – ош бўлиб, меҳмонни ошсиз жўнатиш асло мумкин эмас. Хусусий таомлари – «хамшöрпа», «қувурмашöрпа», «буламиқ», «жулма аш», «кескен аш», «сут аш», «умач аш», «гўже» ва бошқалар. «Қувурма» асосий овқат сифатида эъзозланади. Мол сўйган киши ўз яқинларига албатта унинг гўштини қувуриб тортиши лозим. Қувурма дастлаб «öпке-бавур» тарзида тайёрланиб, яъни энди сўйилган молнинг ўпка ва жигари қовурилиб, дастурхонга тортилади. Бу асосан қассоб ва унинг ёрдамчиларига тортилади. Гарчи бу овқат «öпке-бавур» деб аталсада, қовурмага тўш ва қуйруқ гўштлар ҳам қўшилади. Агар сўйилган мол майдароқ бўлиб, ўтказиладиган тадбир кенгроқ бўлса, унда қассоб ва унинг атрофидагилар ҳам яқин кишиларга ўпка, жигар ва бошқа гўштлар картошка билан бирга қовурилиб, сал сув қўшиб қайнатилиб тортилади. Майда молнинг калла, оёқлари, қорин ва ичаклар тозаланиб тузланади, ичаклар қалинроқ қилиб қоринга ўрилади, буни «жўргем» дейишади ва асосий маросим тугагач, бир неча кундан сўнг қозонда қайнатилиб, яқин кишиларни таклиф этиб дастурхонга тортилади. Ёки буғдой келида туйилиб, қорин, ўрилган ичаклар, поччалар ва калла гўштлари солиниб қайнатилиб, тайёр овқат – «буғдай аш» қўшниларга тарқатилади.

Хом шўрва тайёрлашда солинадиган гўшт хом ҳолатида солиниб, ҳил ҳил бўлиб пишгунича сувда қайнатилади. Хом шўрва тайёрлашда семиз ёғли қўйнинг гўшти ишлатилади. Овқат пишгач шўрва тарзида ичилиб, бу «қöй

33

кечкен шöрпа» деб ҳам аталиб, қалампир эзиб ичилса кўпгина касалликларга даво ҳисобланади. Қувурма шўрва оддий шўрва қаторига киритилиб, гўшти ва масаллиқлари яхшилаб қовурилиб тайёрланади. Илгари аҳолининг камбағал қатлами «арпа гўже» ва «макке гўже» истеъмол қилганликларини олдинги тадқиқотлар тасдиқлайди.25 Элат кундалик фаолиятида чорвачилик етакчи мавқени эгаллаганлиги боис, овқат рационида ҳам мол гўшти ҳамда сут ва сут маҳсулотлари кўпроқ учрайди. Сут маҳсулотлари, асосан қатиқ ва сузма «ақ» деб аталади. Сигирнинг соғилган сути қозонда қайнатилиб, совугандан сўнг бир оз қатиқ қўшиб, «уютилади», яъни оғзи ёпиладиган идишга солиб, ёпиш ташланади, уч-тўрт соат ичида у қатиққа айланади. Тайёр қатиқ қалин матодан тайёрланган қатиқхалталарга солиниб, суви сирғитилгач, буни «қатиқ сузме» ёки «қатиқ чакеп» дейилади. Тайёр қатиқлар кубига солиб, ёғи ажратиб олингач, ҳосил бўлган айрон яна халталарга қуйилиб, сариқ суви сирғитилгач, қаттиқроқ ҳолатга келади ва бу «айран сузме» ёки «айран чакеп» деб аталади. «Айран чакеп» кундалик овқатланиш жараёнида фаол ишлатилади. Шунингдек, қолган қаттиқроқ қисми қурут қилиниб, қишга йиғилади. Иссиқ мавсумда айроннинг ўзи ҳам чанқоқбости сифатида истеъмол қилинади.

«Буламиқ» асосан фарзанд кўрган аёллар учун тайёрланади, шунингдек шамоллаш билан боғлиқ барча касалларга ҳам даъво сифатида тавсия қилинади. Овқатнинг бу тури ун қозонда қовурилиб, сўнг сут қуйиб аралаштириб, шопириб пиширилади. «Умач аш» – хамир қорилиб, туққан аёлнинг белини қотириш учун хамир «увулади», яъни бармоқлар орасида эзиб, пишитиб, майда бўлакчаларга бўлинади. Сўнг қозонга солиниб ёғ билан қовурилиб, устидан сут қуйиб, шопириб қайнатилади. Юқоридаги овқатлар «мижози иссиқ» овқатлар сирасига киритилиб, асосан кўзи ёриган аёлларга тайёрлаб берилади.

«Кескен аш» – хамирни лағмон шаклида кесиб қилинса, «жулма аш» – хамирни кесмасдан тўрт бурчак шаклида юлиб қозонга солинади. «Кескен аш» барча ҳолатларда, айниқса ёз мавсумида ловиялар ва бошқа кўклардан қўшиб пиширилиб, қатиқ аралаштирилиб, иштаҳа билан истеъмол қилинса, «жулма аш» шамоллаш ва томоқ оғриғи касалликларига тавсия этилади. Чунки, «кескен аш» - «жели бар» овқат сифатида юқорида таъкидланган касалликлар учун таъқиқланади.

Гуруч воситасида тайёрланган овқатлар ҳам севилиб истеъмол қилинади. Бунда палов етакчилик қилиб, пиширилиши ўзбекларнинг бошқа элатлари ва тожиклар сингари деярли бир хил тайёрланади. Паловнинг гўшти мўл бўлса лаган атрофидаги иштирокчилар орасида мавқеига қараб тақсимланади.

25 Қаранг: Кармышева Б.Х. Узбеки-локайцы южного Таджикистана. Сталинабад, 1954. Стр. 142-143.

34

Меҳмонга «жилик» қўйилади. Бундай одат бошқа туркий халқлар, жумладан, қорақалпоқларда ҳам кузатилади. Агар оила давраси ёки кичикроқ давра бўлса, ёки тўйларда лаган устидаги гўштлар майдаланиб тўғралади ва ош билан қўшилиб тенг истеъмол қилинади. Ошдан ташқари гуручдан шавла ҳам тайёрланиб, бундай қуюқ овқат «шулле» ёки «жалама» деб аталади. Баъзи ҳудудларда «жалама» деб, гуручни сувга қайнатган суюқ овқатга нисбатан ҳам ишлатилади. Шавлани тайёрлашда гуруч асосан сувда қайнатилганлиги боис тўйимлилигини йўқотиб, юмшоқ тарзда тезда ҳазм бўлади. Шу сабабли лақайларда «Ахшам жебем шулле, ертемен турдим ҳилле» мақоли ҳам тез-тез қулоққа чалиниб туради.

«Жашмич» ҳам лақайларда истеъмол қилинадиган миллий таом. Патир ёпилиб, иссиқ патирни таваққа тўғраб, устига сариёғ солинади ва ёғоч қошиқ билан роса эзилади. «Жашмич» асосан баҳор мавсумида кўп қилиниб, меҳмонларга қўйиладиган севимли овқат ҳисобланади.

Лақайлар деҳқончиликда ҳам маълум муваффақиятларни қўлга киритиб, белигача кандик тепиб, Лақайи қовун навини яратганлиги маълум.26 Ушбу жиҳатлар ўтмишда лақайлар фақатгина кўчманчилик билан шуғулланиб, деҳқончилик қилмаган, деган даъволарни рад этади. Лақайлар чорвачилик билан бир қаторда деҳқончилик билан ҳам параллел шуғулланган ўтроқ элатдир. Лақайларнинг қовун, тарвуз, сабзи, пиёз ва боғдорчиликдаги бугунги муваффақиятининг асосида ўнлаб асрлар бурунги аждодлар анъанаси ётади. Акс ҳолда бундай муваффақиятларни қўлга киритиш мумкин эмас.27

Шу жиҳатдан қовуннан тайёрланган овқатлар ҳам элат рационида етакчи ўринни эгаллайди. Юмшоқ қовуннинг гўштини қириб қозонга солиниб қайнатилади. Қиём бўлганда сут билан ун аралаштирилиб устига қуйилиб, яна қайнатилиб пиширилади. Ва бу овқат «ғалминди», дейилиб, асосан «жупқа» билан истеъмол қилинади. Шунингдек, қишга ҳам тайёрланиб, юмшоқ қовуннинг гўшти қирилиб қайнатилади, ярим пишгач ун солиниб яна қайнатилади, пишгач қовун пўчоқларига қуйилиб қуёшда қуритилади. Бу «қаракулче» ёки «туршек» дейилиб, қишга асраб қўйилади. Қишда сувга қайнатиб, ун солиб, пишгач «жупқа» пиширилиб, таваққа бир қават жупқа устига тайёр ғалминди, яна бир қават жупқа, устига яна ғалминди, шундай қилиб бир неча қаватдан иборат овқат таваққа солиниб, устидан сариёғ эритилиб қуйилиб истеъмол қилинади. Шунингдек, «қаракулче» ёки «туршек»дан қишда 26 Бу ҳақда қаралсин: Энциклопедияи хочагии қишлоқи Точикистон. Чилди якум. Душанбе –1989. Саҳ. 477.27 Лақайи қовун нави 95-100 кунда етишади. Оғирлиги 3,5-4,5 кг. Пўсти қаттиқ, ҳар жой - ҳар жойларида тўрлари бўлиб, сариқроқ рангга эга. Сувли ва ширин. Бир гектардан 120-140 центнер ҳосил беради. Узоқ ҳудудларга олиб боришга чидамли. Асосан Вахш водийсида етиштирилиб, лалми ерларда яхши ҳосил беради. Камсувлик шароитига мослашган.

35

қурут билан қўшиб эзиб, устига сариёғ эритилиб қуйилиб, «қуртаба» тайёрланиб истеъмол қилинади. Овқатнинг бундай тури тўйимли бўлиб, қиш мавсумида эрталаб еб, кечгача пишқириб юриш мумкин.

Ширин қовунлар ичи бўшамасдан тилиниб, қуёшга илиб қуритилиб, «қақ» ҳам қилинадики, бу қиш мавсумида болаларнинг севимли емиши сифатида эъзозланади. Шунингдек, катталар томонидан ҳам ширинлик сифатида нон билан қўшиб ейилади. Шу сабабли элда «Жаздиң жуғиндиғи, қишқа ашқатиқ», мақоли ишлатилиб турилади.

Лақайларда ўзига хос жиҳатлар буғдойдан қилинадиган «қурмач» пиширишда намоён бўлиб, бу узоқ сафарга чиқишда ёки ёш болалар ва бола туққан аёлларнинг тишини қотириш учун буғдой, шунингдек, кунжут ва нўхат ҳам қўшилиб қовурилади. «Чегелдек» – сут қўшиб хамир қорилади. Кичик бўлакчаларга бўлиб, чийқопқоқда эшилади. Қизиган ёғда қовурилиб, шакарни қайнатиб, қиёми устига сепилади. «Чегелдек» – барча турдаги тўйларнинг зеби бўлиб, узоқ муддат ўз сифатини йўқотмайди. Шу сабабли узоқ сафар жараёнида ҳам «чегелдек» тайёрланади. Нон билан бир қаторда шўрвага тўғраш учун кўлоблик лақайлар тўй ва маросимларида «чапети» ҳам ўз ўрнига эга бўлмоқдаки, бу қўшни тожик халқи билан кўп асрлик қўшничилик ва ўзаро борди-келдиларнинг ҳосиласидир. Бундай ташқари атрофдаги халқ ва элатлар билан маданий ва маиший конвергенциялашув жараёнларининг фаолашуви туфайли урф-одат ва анъаналарда ҳам қўшни элат ҳамда халқлар маданиятининг ижобий қирралари сингдирилиб борилмоқда.

1.4. Маърака (дафн)

Лақайларда маърака, яъни дафн маросими қўшни элатлардаги каби мусулмон урф-одатлари доирасида амалга оширилади. Характерли хусусиятлари шундан иборатки майит ётган уй, у чиқарилгач уч кун давомида чироғи кечаси билан ёниб туриши лозим.

Майитнинг атрофини ўғил-қизлари айланиб, чапак чалишиб, бутун овозлари билан марҳумни йўқлашади. Бунда гапга чечанроқ фарзанди томонидан марҳумнинг ижобий хислатлари, қариндош-уруғлари ва ўша қишлоқда тутган мавқеи бадиий тарзда қофияланиб, қолган фарзандлари жўрлигида «вой атам» ёки «вой йенем» деб овоз чиқаришади.

Марҳум бир кеча фарзандлари ва қариндош-уруғлари қуршовида қолдирилиб, эртасига жаноза қилишдан аввал, марҳумнинг устига жаноза иштирокчилари томонидан йиғилган пул ва матоларни ҳамда ўша хонадондан чиқарилган пул ва матоларни умумлаштириб бир жойга тўпланади. Бу «давра»

36

деб номланади. Ҳамда йиғилган пул ва матолар дафн маросими иштирокчиларига – эркак ва аёлларга мавқеига қараб тақсимланади. Улуш олган ҳар бир шахс, марҳумнинг ҳақига икки ракаат намоз ўқиб бағишлаши шарт. Агар улуш теккан шахс намоз ўқимайдиган киши бўлса, у ўз навбатда бу улушни оқсоқоллардан бирига беради. Табиийки, бу оқсоқол яна қўшимча намоз ўқиб бағишлаши шарт.

Марҳумни лаҳадга одатда тоға уруғлари қўйишади. Бундай қариндоши бўлмаган тақдирда ўз уруғи вакилларидан бири қўяди. Аёлларнинг қабристонга бориши таъқиқланади. Илгари лақайларда киши қаерда вафот этишидан қатъи назар ўз уруғлари ётган қабристонга олиб келиниб дафн этишар эди. Аёл киши вафот этгач эри, ёки эрининг уруғлари ётган қабристонга дафн этилмасдан, қанчалик олис бўлишига қарамай ўз уруғлари ётган қабристонга олиб борилар эди. Шу билан бир қаторда агар марҳум ёш эркак киши бўлса, унинг тириклигида миниб юрувчи отини абзеллаб, яқин қариндошлари томонидан отнинг атрофини айланиб марҳумни йўқлаш одатлари ҳам бўлган.

Марҳумга худойилар қуйидаги тартибда амалга оширилади, уч-етти кун ичида еттиси, йигирма кун ичида қирқи, уч ойда – юзи, етти, тўққиз ёки ўн бир ойда, яъни юқорида санаб ўтилган тоқ ойларнинг бирида йил худойилари берилиб, бунда мулла қуръондан тиловатлар қилиб марҳумнинг ҳақига бағишлаб туради. Бундан ташқари бир йил давомида ҳар пайшанба кунлари тушки ёки кечки пайт қишлоқ оқсоқолларига кичик зиёфат берилади, улар марҳумнинг ижобий хислатларидан эслашиб, тиловатлар қилиб марҳумнинг руҳини шод этишга ҳаракат қилишадилар. Бу маросим «жумалик» дейилиб, марҳумнинг вафот этган кунидан бошлаб роса бир йил ҳар ҳафта давом этади. Бир йил тўлгач, бир «жанниқ», яъни мол сўйилиб марҳумнинг жумалиги узилади.

Бундан ташқари вақт-вақти билан марҳумнинг ҳақига ис чиқарилиб турилади. Бу эса «ийис» дейилиб, асосан рўза ойи киришидан, Қурбон ҳайитидан ўн кун олдин «даҳа»28 кириши билан бошланади. «Ийис» дейилишининг маъноси мазкур хонадондан умидвор бўлган руҳлар, яъни арвоҳлар ҳақига ис чиқариб, Қуръон оятларидан тиловат қилиб, уларнинг руҳини шод этиш билан бир қаторда, эл оқсоқолларининг таъкидлашларича лақайларда илгари иссиқ овқат қилиш ҳоллари кам бўлиб, моллар сўйилиб, гўштлари қовурилиб, хумларга босиб ташланиб, керакли пайти эҳтиёжга яраша олиниб, қиздириб ейилаверган. Ёз мавсумида асосан қатиқ, айрон ва қимиз истеъмол қилинган. «Даҳа» пайти ёки марҳумлар тушга кирганда қўй ёки эчки сўйилиб, қозонда қовурилган. Иштаҳани қитиқлайдиган бундай қувурманинг

28 Даҳа – тожик тилидан олинган бўлиб, ўн кунлик демакдир.

37

ҳиди қишлоқ бўйлаб тарқалиб, ёқимли ҳидни таратганлиги боис ушбу номни олган. Сўнг, қишлоқ эркаклари ва баъзи ҳолларда аёллар ҳам таклиф этилиб «ийислик» берилган. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, «ийислик» бошқа тантанали зиёфатлардан фарқли равишда фақатгина марҳумларнинг руҳини шод этиш мақсадида уюштирилиб, Қуръон оятларидан тиловат қилиб, ўтганларнинг руҳига бағишлаш билан якунланади.

Ушбу одат элда бугунги кунда ҳам давом этиб, ҳар бир хонадон ўзининг моддий имкониятларидан келиб чиқиб «ийис» чиқаришади. Бунда овқатлар асосан гўштли ош ва гўштли шўрва бўлиши мумкин. Элда: «Арвеҳ тоймай – ел байимас» мақоли амал қилиб, ўтганларнинг руҳига сиғиниб мадад олиш ва бундай мадад доимий равишда берилиши ҳақидаги қатъий ақида амал қилади.

Шу билан бир қаторда вақт-вақти билан, бунда рўза ва қурбон ҳайитлари арафасида доимий равишда марҳумларнинг қабрига бориб, Қуръон оятларидан тиловат қилиб зиёрат қилиш, қабр атрофларини вақт-вақти билан тозалаб туриш этник тафаккурдан доимий ўрин олган анъаналардир.

Демак, ўзбек миллати таркибидаги компонентлардан бири бўлган лақай элати миллатни ташкил этувчи умумийлик билан бир қаторда, бошқа халқ ва элатларда учраб-учрамайдиган урф-одат, маросим, оғзаки ижод каби этник хусусийлик жиҳатларига ҳам эгаки, бу албатта, миллий маданиятимиз, ҳамда маънавиятимиз илдизларининг нақадар чуқур ҳамда теран эканлигидан далолатдир.

1.5. Маросимлар

Маросимлар ҳам этноижтимоий тараққиётда муҳим ўрин тутиб, эл эътиқоди, орзу-умиди, тилаги ва ўтинчи сифатида анъанавий моҳият касб этувчи тадбирлар доирасига киради. Маросимлар анъанавий урф-одатлар муносабати билан ўтказиладиган йиғинлар бўлиб, эзгулик ва бирбовурликни тарғиб этишда, ўзаро меҳр-оқибатли ва садоқатли бўлиш, кам таъминланган оилаларни қўллаб-қувватлашда муҳим аҳамият касб этади.

Элда анъанавий моҳият касб этаётган тадбирлар доирасида кейинги йилларда «Мавлуд» маросими ҳам кенг қулоч ёймоқдаки, Бу Муҳаммад пайғамбарнинг туғилган ойини нишонлаш билан бир қаторда қишлоқ аҳли ва қариндошларни бир дастурхон атрофига йиғиб, расулуллоҳнинг эзгу амаллари ҳақида диний пешволар томонидан китоблар ўқилиб, хислатлари эсга олиниб, элни маърифат сари чорлашда ҳам муҳим аҳамият касб этмоқда. Ушбу маросим ёз мавсумидан бошланиб, кузнинг ўрталаригача давом этади.

38

Элда «Мушкулкушод» маросимини ўтказиш ҳам анъанавий тадбирлардан биридир.29 Илгари Советлар ҳокимияти шароитида йигитларнинг собиқ иттифоқ бўйлаб олисларда хизматда бўлганлиги шароитида онахонлар томонидан ўтказилган бўлса, кейинги йилларда деярли ҳар бир хонадон вакили Россияда мардикорлик қилаётганлиги боис, ҳафтанинг чоршанба кунлари аёллар томонидан «Мушкулкушод» ўқиш ҳоллари кузатилади. Маросимдан мақсад – олисда юрган ёки бошига иш тушган хонадон вакилининг қийинчилигини осон қилиш ёки эҳтимол тутилган мушкулликлардан халос этишга бўлган ўтинчдир.

Мушкулкушод маросимини ўтказишда сешанба куни кечаси хонадон бекаси тоза таҳорат олиб, икки ракаат нафл намозини ўқиб, момоларнинг ҳақига бағишлайди. Сўнг бир килограмм атрофида унни таваққа солиб, устига элак тўнкариб, элакнинг устига оқлик сифатида янги, оҳори тўкилмаган рўмол ташланади. Мавжуд ақидага кўра тунда момолар айланишиб, унга назарлари тушади. Натижада уннинг устида қандайдир белгилар, масалан йўл-йўл ёки жўжанинг оёқ изларига ўхшаш белгилар пайдо бўлади. Ушбу белгиларга тилак ва ўтинчнинг илк эзгу ҳосиласи сифатида қаралади.

Эрталаб тонг саҳарда яна янгидан ун олиниб, хамир қорилиб, сутли кулчалар ёки ёғли чалпак (сöзма)лар пиширилади. Сўнг қишлоқ аёллари таклиф этилиб, улар келгунларича супранинг устига тавақда кечаси «момолар назари тушган» унни атрофида лаганда ҳар бир таклиф этилган иштирокчиларга атаб иккитадан она-бола кулча ёки чалпак териб, супранинг ўртасига қўйилади. Шунингдек, уннинг атрофига маълум миқдорда пул, ширинликлар ва албатта икки лаганчада майиз ҳам бўлиши лозим. Ушбу тадбирга аталган майизни бозордан эркак киши сотиб олишда емасдан харид қилиши талаб этилади. Супранинг устига битта ғишт ҳам қўйилиб, унинг устига пилик эшиб, ёқиб момоларни чақириш учун пахта, гугурт ва салгина пахта ёғи ҳам қўйилади. Супранинг устига исириқ (испанд), туз, қуруқ чой ҳамда бир чойнакда қайнатилган ёки совуқ сув, ойна ҳам қўйилиб, чойнакнинг оғзи очилади. Пишиқчилик мавсумида мавжуд мевалардан ҳам қўйилади.

Таклиф этилганлар келишлари билан икки ракаатдан нафл намозини ўқиб, момоларнинг ҳақига бағишлайдилар. Иштирокчилар ҳам ҳар ким атаганини кўнглидан чиқариб, ўртадаги супра устига ташлайдилар. Сўнг яна сиғинишиб, давранинг «Биби»си «Ўтинчи чол» (Бобои ҳезумкаш) ҳикоясини сўзлаб беради.30

29 «Мушкулкушод» - маросимида Зардуштийлик, яъни оташпарастлик элементлари кўзга ташлансада, ўнлаб асрлардан бери аждодларимиз маънавий тафаккурида сайқалланиб, ривожлантирилиб, ҳар бир тарихий давр мураккабликлари, шунингдек муайян шахс бошидаги мушкилликларни осон қилиш йўлидаги ўтинчлар, қийинчиликларни енгиш йўлида эзгу ният, умид, интилиш ва ҳаракатлар мужассам бўлган ижтимоий тадбирдир. 30 Бунда ўтин териб, сотиб, кун кечирувчи чол ўроғини йўқотиб, қийин аҳволда қолиши, сўнг «Мушкулкушо» момоларга мурожаат этиб, моддий шароити аввалгидан ҳам яхшиланиб кетиши баён этилади.

39

Иштирокчилар ҳикоя эшитиш билан бир қаторда «Мушкулкушо» момога мушкулларини осон қилиши учун сиғинишиб, пахтадан пиликлар эшиб, пахта ёғига ботириб, ғиштнинг устига қўяверадилар. Баъзи ҳудудларда пахтани қамишчалар учига ўраб, пахта ёғига ботириб супранинг ўртасида идишда турган унга санчиб қўяверишади. Бунда қамишлар миқдори тоқ сонни – етти ёки тўққизтани ташкил этиши керак. Сўнг ёғли пиликлар ёқилиб, иштирокчилар «Мушкулкушо» момога сиғинишиб, оловнинг тиниқ ёниши ўтинишларнинг имтиёзли ижобати сифатида қаралади. Шунингдек, ёнаётган оловга этакларини тутишиб, ундан руҳий ва моддий мадад олишга интилишади. Хонадон бекаси фарзандларининг кийимларини ҳам олиб келиб, ёнаётган оловга тоблаб олиб, бу кийимларни мавжуд ёвуз руҳлар назарларидан тозалаш ҳамда момоларнинг руҳий ва моддий қувватини сингдиришга интилишади.

Олов ўчгач, қолдиқлари тавоф этилиб қош ва кўзларига ҳамда жароҳатли аъзоларига суртилади. Сўнг ойна ва чойнакдаги сувни пиёлага қуйиб давранинг ўнг томонидан айлантириб, ҳар бир иштирокчи «Жузимиз айнадай жариқ бöсин» деб, ойнага бир қараб олиб, пиёладаги сувдан бир қултумдан ичишиб, туздан ялаб, ушбу ҳолат даврадан уч марта айлантирилиб такрорланади. Кейин супра устига қўйилган ва йиғилган нарсалар иштирокчилар орасида тенг тақсимланади. Баъзи ҳудудларда уй эгасига ҳеч нарса берилмайди. У даврани айланиб, «Ҳақ-ҳақ» деб этагининг четини кўтариб, «тиланиб» чиқади. Иштирокчилар ўз улушларидан уй эгасининг қўлига тутқазади, у эса этагига солиб, шу тахлитда бошқалардан ҳам йиғиб чиқади.

Сўнг иштирокчилар томонидан «Салавот» айтишиб, даврадаги супрани оила аъзоларидан ким ёйган бўлса, ўша киши кириб йиғиб олади. Бунда супрани ёйувчи ва йиғиб олувчи албатта қиз ёки аёл киши бўлиши лозим. Супрани йиғиб, ўнг қўлтиғига қисиб, баъзи ҳудудларда бошига қўйиб, ташқарига чиқиб, ҳовлидан кўчанинг қибла томонига назар солиб қайтиб киради. Даврани бошқарувчи: -Нимани кўрдинг? – деб сўрайди.

Ташқарига чиқиб кирган аёл (қиз):- Асманда айди кўрдим,Қöтанда қöйди кўрдим.Сув тöла сайди кўрдим,Ҳавлиде байди кўрдим.Чапқилаған балаларди кўрдим,Ачилған лалаларди кўрдим.Армиеде улларди кўрдим,Пачке-пачке пулларди кўрдим.

Рассиядағи балаларди кўрдим,Келаятқан долларларди кўрдим.Аскерлер келаятқан екен,Жигитлер пачкелеп пул алаятқан екен.Қöйларимиз қöзилаятқан екен,Қишлахта тöйлар бöлаятқан екен.Қишлағеки тöйлап жирген екен,

40

Тöйма-тöй айлаб жирген екен.Сарпайларди кийип жирген екен,Ийнеклери ийип жирген екен.Елимиз бай екен,

Қишлағимиз жаннетдей бöған жай екен, - дейди.

Бунга жавобан давра бошқарувчиси:

- Ай етегиңе,Қöй қöтаниңа.Сув тахтиң,Бай бахтиң.Балалар савлетиң,Лалалар давлетиң.Уллар журектиң жаву,Қизлар кўйлектиң баву.Давлетиң ташсин,

Мал-дунйең ашсин.Чалиң (куевиң) бай бöсин,Кунде тöй бöсин.Айтқаниң қабул бöсин,Мурадиң ҳасил бöсин.Ниме ниетиң бöса –Ниетиңе жеткин.Овмин, Оллоҳу акбар, - деб дуо қилишади.

Сўнг супранинг ичига ойна ва битта нонни солиб ўраб, четини пастга шалвиратиб, баланд токчага қибла томонга қўяди. Давра иштирокчиларининг пиликни ёғлаб ёқиш жараёнида ёғ бўлган қўлларига сув олади. Иштирокчилар: «Етегиң жавли бöп жирсин», деб қўлларини уй бекасининг этагига артишади. Чилопчинда қўл ювилган сув оқар ариққа ёки мевали дарахт тагига тўкилади. Даврага қўйилган ун, ёғ қолдиғи, туз ва қуруқ чой оиладаги шу турдаги маҳсулотларга аралаштирилиб юборилади.

Иштирокчилар зиёфатни ейишиб, уй эгаси мушкулининг осон бўлиши, бунда уни «Мушкулкушо» момолар руҳи қўллаб-қувватлаши ҳақида эзгу-тилак билдириб, тадбирни якунлайдилар.

Эртасига эрталаб уй бекаси бомдод намозини ўқиб, супрани олиб очади. Ойнага қараб: «Жузим айнадай жариқ бöсин», дейди. Нонни ҳам олиб, дастурхондаги нонларга қўшиб қўяди.

Кирне, яъни кинна солиш, удуми ҳам халқ табобатининг таркибий қисмларидан ҳисобланади. Кирне – бировнинг суқи кириш ҳолати. Ёш чақалоққа ота-онасининг кирнеси киради, деган ақида ҳам амал қилади. Бунда кирнечи кишилар жалб этилади. Уч, беш ёки еттита тоқ нарсалар, туз, нан, сув, пичоқ, пиёз, чап оёқнинг калиши, супурги олиниб, ҳар қайси билан алоҳида айлантирилади. Сўн нонни индамасдан итнинг олдига ташланиб, сувни сочиб юборилади, пичоқ ювилади, пиёз ташланади, сўнг:

“Бисмиллаҳир раҳманир раҳим!

41

Мениң қолим емес ата-енемниң, жетти пуштимниң қоли! Далиған босаң, дулиған босаң, Сухтан босаң, Зияннан босаң, Билқиллаған буйрегиден чиқ, Солқиллаған журегиден чиқ, Қияс мамам вўлип кетти, Қолини маңа берип кетти, Вўзден елдиң вўзимен, Вўзденнердин кўзимен. Мен бар жайда ниме қарайсан, Чиқ-чиқ”, - дейди.

Дадиллеп кўтерилген кирне индамасдан кўтарилади. Унда асосан чўпнинг бошига пахта ўраб, ёққа тиқиб, ёндириб, етти пуштига, шайх, авлиё, эшон бобо, домулла боболарнинг, ота-онасининг руҳларига сиғиниб, бошидан айлантирилади.

Ёш болалар учиниб, суқланади. Асосан, ёш болани бемаҳалда олиб юрса, ёки бегоналарнинг суқи натижасида учинади, деган ақида амал қилади. Бунда ёш бола ухлаёлмасдан йиғлаб чиқади. Бу ҳолатда ҳам кирнечи кампирлерга мурожаат этилиб, мевали дарах шохидан учта ёки бешта синдириб олиниб, ёш боланинг кўкрагидан, яъни юрагининнг бошидан, орқа томонидан-елкасидан, энгсасидан шохчалар билан: Бисмиллаҳир раҳманир раҳим, деб секин урип қўйилади.

Ушбу маросимлар лақайлар билан бир қаторда минтақада яшовчи бошқа туркий ва тожик халқлари орасида ҳам кенг тарқалган бўлиб, ҳар бир элда ва ҳар бир ҳудудда мавжуд этник қадриятларнинг ижобий қирралари сингдирилиб борилган. Эл тафаккурида қийинчилик ва касалликлардан нажот излашнинг ўзига хос усули сифатида ўрин олиб, минтақа халқлари орасида кенг тарқалган экан, тадқиқ ва талқин этишга арзирлидир.

1.6. Афғонистон лақайлари

«Босмачилик» аталмиш халқ ҳаракати йилларида боболаримиз ўз эътиқодларига содиқ қолиб, Ватанини, динини, тупроғини ҳамда эркини ҳимоя қилиш мақсадида қўлларига қурол олиб майдонга чиқдилар. Афсуски, ҳақиқат мағлуб, жаҳолат эса ғолиб бўлиб қолаверди. Бу босқинчилик урушида диёнатли боболаримиз имонига содиқ қолиб, уларнинг аксарият қисми эътиқодига ҳамоҳанг юрт излаб Афғонистон тупроғини ихтиёр этишди. У ерда улар этник анъана ва қадриятларини асраб-авайлаган ҳолда тинч меҳнат билан шуғулланиб, 1979 йили собиқ СССР ўз қўшинини олиб киргач, большевиклар тузумидан аламзада халқнинг бир қисми яна бошқа мусулмон ўлкаларга тарқалиб кетишди.

Афғонистонлик элатдошларимизнинг таъкидлашларича, уларнинг оталари ва боболари Аму дарёнинг бу томонини алоҳида соғинч ва хўрсиниш билан қўмсаб «нарғи бет – нарғи бет» деб, фарзандларининг тафаккурида Ватанга хос бўлган

42

соғинч ва қадриятларни сингдиришга интилиб яшаганлар. Ва фарзандларининг қалбида ҳам ота Ватанига муҳаббат ҳиссини шакллантиришга эришганлар.

Бугунги кунда Афғонистоннинг қуйидаги ҳудудида лақайлар истиқомат қилмоқдалар. Афғонистонда: Бағлон вилоятидаги Лақайободда – 120 хўжаликдан зиёд; Шаҳрикуҳнаи Бағлондаги Арбобзиёда – 30 хўжалик; МамадсалимБӧй қишлоғида – 40 хўжалик; Мулла Эшонқул қишлоғида – 20 хўжалик. Фабрикаи Бағлоннинг 12 сарак йўли бўлиб, ҳар йўлида камида 9-10 хўжалик, босими 11-сарак бўлиб, унда 70 хўжалик лақай бўлиб, ўзларининг жомеъ масжиди бор. Пули Хумридаги Даҳанаи Ғури минтақасидаги Қалъаи Хожада – 100 хўжалик; Раисқишлоқ ёки Исломободда – 160 хўжалик; Қичили қишлоғида – 30 хўжалик; ҚизилБӧй қишлоғида – 20 хўжалик; Пули Хумридаги Ҳожидарвешда – 30 хўжалик истиқомат қилишмоқда. Пули Хумри улусволисидаги Болодурии Ҳожибобоназарда 250 хўжалик; Мактаб Болодурида ҳам 150 хўжалик атрофидадир. Шунингдек, Пули Хумридаги Ҳожи Карим қишлоғида 40 хўжалик (шакей, азав, тўртуул шохчалари); Бамбе қишлоғи Ўзбеклар мачити атрофидаги Қори Ҳасан қишлоғида 50 хўжалик; Бағлон вилояти марказидаги Акбармуаллим қишлоғида 50 хўжалик; Замонхелда 100 хўжалик; Булардан ташқари Қундуз шаҳрида – 60 хўжалик лақайлар истиқомат қилишмоқда.

Қундуз шаҳри Қалача атрофидаги Лақайқишлоқда – 100 хўжалик; Қундуз вилояти Оқтепа улусволиси Жаңаариқ қишлоғида – 160 хўжалик; Гўртепанинг Орол қишлоғида – 50 хўжалик; Сарои Алиободнинг Кўчек қишлоғида – 160 хўжалик; Дувана қишлоғида – 30 хўжалик; Қозоқ қишлоқда – 30 хўжалик; Лух қишлоғида – 20 хўжалик; Алиободнинг Бўдене қишлоғида 60 хўжалик; Олчин Дамшохдаги Эшони Лутфулланинг қишлоғида – 400 хўжалик; Қутчи қишлоғидаги Оқмачит маҳалласида – 50 хўжалик, Чубуртма маҳалласида – 50 хўжалик, Хўжа Ғалтанг маҳалласида – 30 хўжалик; Ҳелман вилоятининг Лашкаргоҳидаги Тортан ва Майдонда – 50-60 хўжаликдан лақайлар истиқомат қилишиб, шунингдек Имомсоҳибда ҳам бўлиб, қавмдошларимизнинг иборалари билан айтганда улар «пароканда», яъни ҳар қишлоқда 5-6 хўжалик, юқоридаги ҳудудлардагидек «баста», яъни зич эмас.

Мен, «Лақай овози» ассоциациясида масъул котиб бўлиб хизмат қилиб юрганимда, Тошкент шаҳрига илмий мақсадлар билан келиб (1992 йил, март), ўша пайтда Афғонистон ҳукуматида масъул лавозимда ишлаётган Абдулсабур Толиқоний билан меҳмонхонада учрашиб, афғонистонлик лақайлар ҳақида қимматли маълумотлар олган эдим ва бу суҳбат «Лақай овози» ҳафтаномасининг 12-сонида тўлалигича босилган эди. Унда суҳбатдошим афғонистонлик элатдошларимиз этномаданий ҳаётига оид қуйидаги жиҳатларни гапириб берган эди:

43

- Ўзим лақайлар орасида туғилиб, улар билан бир кўрпанинг тагида ўсганман. Шу сабабли дўстларимнинг аксарияти лақайлардир. Бундан ташқари ўзимнинг чалатам ҳам (энамнинг отаси) лақай бўлган. Энамнинг энаси, шунингдек отам ҳам ўзбекнинг мўғал қавмидандир.

Лақай ботур қавмларимиз ҳам барча ўзбекларга хос, йиғиб-териб, йиғилганини тўй-томошага сарфлашни хуш кўради. Агар урф-одат тўғрисида гапирадиган бўлсак, масалан ўғил уйлантириш учун бир неча оқсоқол қизнинг уйига совчиликка боради. Агар қизнинг ота-онасига куёв тараф маъқул бўлса, ўзаро келишилиб бир гуллик рўмол, мева-чева билан қизнинг бошини боғлаб қўяди. Қиз томон қалин солади. Қалини тахминан 1 милён афғони31 бир сигир, 5-6 қўй, 20-30 кишига сарпо, 40-50 сер гуруч ва ҳоказо. Ундан сўнг бир ҳафталарда қизнинг уйига фотиҳа тўйи келади. Куёв томон фотиҳа тўйида 2 қўй, 20 сер гуруч (1 сер – 7кг), 3 сер зиғир ёғи, 4-5 сер қанд, чой ва ҳоказо, 10-15 кишига сарпо берилади. Қиз томон берилган икки қўйни ҳам сўйиб, ош дамлаб, қишлоққа тўй беради. Фотиҳадан сўнг 6 ой-бир йилнинг орасида катта тўй, яъни «никеқияр» ўтказилади. Бу тўйда ҳам куёв томондан 1 сигир, 3-4 майда мол, 20-30 сер гуруч, 8-10 сер қанд, чой, ҳамда 15-20 кишига сарпо, қизнинг тоғасига махсус чопону-салла берилади. Бу тўйда ҳам сигир ҳамда қўй ёки эчки сўйилиб, ош дамланади ва элга зиёфат берилади.

Сўнг мўлла келин билан куёвни никоҳ қияди. Никоҳдан сўнг қизни отга, куёвнинг қанжиғасига миндириб куёвнинг отасиникига узатишади. Агар куёв ҳамсоя бўлса ҳам барибир иккаласини бир отга миндириб, қишлоқни бир айлантириб чиқиш шарт. Лақай ботур қавмларимизда қизни пиёда узатиш ёки келин-куёвни мутар (машина)га миндириш одат эмас. Иккаласини отга миндириб, отни қизнинг тоғаси, ёки келин ва куёвнинг қариндошлари етаклайди. Ёш қизлару хотинлар дап чолиб, қўшиқ айтиб, тўйни қизитиб, отнинг орқасидан кетавердилар. Куёвникида ҳам сигир сўйилиб элга катта тўй берилади. Кучи етганлар ўғил уйлантиришда ҳам чавандозларга улоқ берадилар. Лақай ботур қавмларимиз қизни асосан кўп узоққа бермайдилар. Улар, узоғи билан у қишлоқдан бу қишлоққа қиз берадики фосиласи 10-15 километрдир. Қиз бўй етгач, келинчакларгарга хос анжомларни тайёрлай бошлайди, тикиш тикади. Ота-онаси эса ўз ҳисобидан юк тайёрлаш ташвишида бўлади (сандиқ ва кўрпа-тўшаклар) фотиҳа ва никоҳқиярнинг орасида эса чигитланмаган пахтани қизнинг отаси топиб келади, аёллар ҳашар қилиб, пахтани «ҳалежи»дан ўтказиб чигитлайдилар ва саваб қизга юк тайёрлайдилар. Қизни узатарда, бу юкларни отларнинг устига тенглаб, келин

31 1992 йилдаги авғони ва АҚШ доллари курслари нисбати асосида ўлчанадиган бўлса, тахминан 700-800 долларга тенг.

44

билан бирга жўнатишади. Қизларни 14 ёшдан, ўғил болаларни 16 ёшдан уйлантира бошлайдилар.

1.7. Лақай диаспораси ва Эрон лақайлари

Этнографияда диаспора, шу билан биргаликда кейинги йилларда илмий нашрларда учраб турадиган ирредента тушунчалари ҳам мавжуддир. Диаспора-бу ўз тарихий ватанидан ижтимоий-сиёсий омиллар таъсири натижасида бир миллат вакилларининг тили, маданияти ва психологияси тамоман бошқа бўлган миллат ҳудудига кўчиб ўтишидир. Ижтимоий-сиёсий омиллар қуйидагилар бўлиши мумкин:

1. Мажбурий кўчириш; 2. Миллатнинг бирор гуруҳига қарши қўлланилган сиёсат натижасида; 3. Ўз хоҳиши билан. Демак, диаспора, ўз тарихий ватани бўлмаган жойда истиқомат қилувчи миллий гуруҳдир.

Бугунги кунда лақайлар тақдирнинг аёвсиз ҳукми, ҳамда тарихнинг ғирром ўйинлари сабаб дунёнинг турфа бурчакларига титилиб кетиб, турлича маданият ва урф-одатлар таҳдидига қарамай, этник ўзига хос жиҳатларни ўзларининг этноижтимоий ҳаётларида мужассам этган ҳолда бирбовур яшашга интилиб келмоқдалар. Бу албатта этник менталитет ва анъаналарга содиқлик, аждодларнинг табаррук руҳига эътиқод, умуман элат руҳиятидаги этник илдизнинг ўқ томири жойлашган тарихий Ватанга бўлган интилишнинг ўзига хос жиҳатлари билан характерланади. Ҳозирги пайтда ўз тарихий ватанларидан четда яшовчи лақайлар қуйидаги ҳудудларда яшашмоқдалар:

I. Покистонда: Карачи шаҳридаги Суҳробхотда – 100 хўжалик, Белужистонда – 70 хўжалик, шунингдек Коҳитои Балужистон ва Кувайтада ҳам минг хўжаликдан кўпроқ лақайлар истиқомат қилишади.

II. Саудия Арабистонида: Маккада – 50 хўжалик, Мадина шаҳрида – 60 хўжалик, Жиддада – 50 хўжалик лақайлар истиқомат қилишади.

III. Туркияда: Жайланпанар, Антакия, Истамбул, Шонли Урфа ва Зайтунбурни ҳудудларида ҳам лақайлар зич ҳолда ўз этник анъаналарига содиқ равишда истиқомат қилишмоқдалар.

IV. Эрон лақайлари – бугунги кунда ушбу мамлакатнинг Теҳрон вилоятида: Қизил Ҳисӧрда – 200 хўжалик, Пешоҳангида – 100 хўжалик, Қувада – 120 хўжалик, Арабободда – 100 хўжалик, Маликободда – 50 хўжалик лақайлар бор. Шунингдек, Эрон ва Покистон давлатлари чегарасидаги Сеистони Балужистон вилоятининг маркази Зоҳидонда – 200 хўжалик; Бандар Аббосда – 200 хўжалик; Говбандида – 100 хўжалик; Кермон вилояти марказида – 20 хўжалик; Исфаҳонда – 30 хўжалик; Шероз вилоятида – 30 хўжалик, Fазвин вилоятининг Токистон

45

шаҳрида – 30 хўжалик, Ҳурмузгон вилоятидаги Говбанди шаҳрида – 50 хўжалик, худди шунингдек, ушбу вилоятда ўзбекларнинг қўнғирот, қатағон, қушчи, мардот, тоғчи, муғул, туғул уруғларидан жами – 500 хўжаликдан зиёд истиқомат қилишиб, тожиклар ҳам ушбу ҳудудда анчагина хўжалик бўлиб, ўзбеклар билан бирбовур яшашади. Умуман, Теҳрон вилоятининг Аҳмадобод, Қосимобод, Алиобод ва Абдиобод шаҳарларида минг хўжаликдан ортиқ афғонистонлик ўзбеклар истиқомат қилишади.

Юқоридагилардан ташқари 1978-79 йилларда Афғонистондаги ҳарбий амалиётлар сабаб лақайларнинг муайян қисми Афғонистон-Покистон-Саудия Арабистони ҳамда Туркия мамлакатларида муҳожир сифатида кетишганки, улар ҳақида ҳозирча мукаммал маълумотлар кам.

Маълумки, лақайлар эндогам этник гуруҳ бўлиб, асосан ўз уруғдошларига, ошиб кетса ўз элатдошларига қиз бериб, қиз олишади. Шу боис, юқоридаги мамлакатларда яшовчи лақайлар, ўзаро этноижтимоий алоқада бўлишиб, бемалол бир-бирларидан қиз олишиб, қиз беришаверадилар. Эронда истиқомат қилувчи элатдошларимиздан айримларининг ҳикоясига тўхталамиз.

Менганор момо Абдулаҳад қизи, 90 ёшда, Байрамнинг Ақ давет уруғидан (Бўрдангелден) Эроннинг Теҳрон яқинида Караж шаҳарчасидаги Қизил Ҳисӧр жодасида истиқомат қилади. Момонинг ҳикоясидан: «Атамниң ати Абдулфайз, Мöллаташбалта амекибаччеси. Меҳриниса деген сиңниси бар еди. Енемниң атаси Юсуф елбеги, атамниң атаси Абийир елбеги, екевиниң атаси Маманазар ҳажи.

Авғанистанға вўтиште Ҳами дайрадан вўталмай тöққиз кун Сарайкамерде қалип кеттик. Вöнинчи куни вўткезгичлермен гаплешиб, Имамсайипқа вўттик. Авғанниң қöлиға туштик, Ханабатқа ҳайдаб апарип вöн кун банди қилди. Сöң, аскер бизди Бағланниң Ғöри деген жайиға ҳайдади. Қатағанлардан Арбаб Ханазар деген киши кафил бöлип бизди авғаннан айириб алиб, вўзиниң Бағландағи Бўлек Мардат деген қишлағиға алип келди. Бир ҳавли берди, уч жил вöтирдиқ. Сöң авғанлардан Шер миңбаши деген киши кўп лақайға жер берди. Шерабат деб вöни абат қилдиқ. Сöң шаҳри жадид деген Лақайабат қад кўтерди. Шöнда бир юзу жийирма хöжалиқ едик.

Буннан еллик, еллик беш жил бурун (1945-50 йй) авған минан бир миллет бöлдиқ. Жийирма жашдан бизиң жигитлердием аскерге ала берди. Шöннан шарайитлеримиз яхши бöла берди. Муҳаммад Зайиршöҳ даврида яхши едик. Яна вöрис кирип кунимизди бир тутам қилди, яна ел титилди. Тақдир екен, жийирма жил бурун биз Эранға кеп қалдиқ. Бу ерде Авғанистаннан кеген лақайлар тöдайлашиб саңлахта Қуввайи Аребабад деген қишлақ абат қилдиқ. Еки юз хöжалихдан ашибеди, ҳўкиметтен келип зич бöлип бўлек яшамаңар, эранлардиң ичиде яшаңар деб, қишлахти бизди, ел яна титилди. Ҳар ким ҳар жерге жайлашти».

46

Ойхол момо ҳикоясидан: «Жашим жетмиш тўртте, атамниң ати Чöтмамет бöлип, Пахрабатлиқ. Вўзим Шöрчада тувилғанман. Апам, тағаларим ватанда, Тажикистанда, апамниң ати Мисқал, жездемниң ати Халиқул халпе. Қирқ саккиз жашимда (тахминан 1975 йиллар) Давуттиң заманида ватанға барип апамди, ҳамме ағайинларди кўрип келдим».

Абдулҳафиз Мулла Сулаймон ўғли (Абдулҳафиз Ҳисӧрий, 54 ёшда, атаси Молла Сулаймон, чалатаси Халилжон бобо, Бадрахли, Катте Мергенниң Байхожа уруғидан)нинг ҳикоясидан: «Бизде жашлар 15-20 жашлар атрефиде уйленедилер. Пул тапқани вöн тўрт жаштанам алаятир. Авел еки еркек жавчи бöлип баради. Қиздиң ата-енеси «кеңешейлик» деб вахт алади. Берсе, маслаҳатлери пишсе еки кила ширинниқ минан лата-пита апарип қиздиң аяғи байланади. Жавчилар беганарақ бöса куевдиң атасиям қöшилип баради. Эранниқ лақайларда қиздиң қалини бир миллиöн саккиз юз миң туманнан еки миллиöн туманғаче (еки миң дöллар), Туркиялиқ лақайлардан жавчи кесе – уч миң дöллар. Туркияниң вöзидеги ағайиннарда қиздиң қалини тўрт миң дöллар. Вöлар бай. Ана енди яна Эрандағи лақайларға қайтсақ, пулдан башқа вöттиз кийимлик тазза мал(бир кийимлиги 5 дöллардан 10 дöлларғаче), беш еркеке яхши сарпай (юз, юзу еллик дöллар кетеди). Вакилетке еллик миң туман (55-60 дöллар). Булардан башқа 200 кила гуруч, еллик кила жав, 150 кила ширинлиқ, алти қöй, еки халта чегелдек, қизға тўрт сидрама сарпай – башидан кавушигече. Ақтан алöҳида келинчек кўйлек тигиб апкелинеди. Нан синдирғаннан бир ҳаптаниң ичиде патаҳа бöлади. Жöғарида айтқан жемишлерден патаҳаде жетмиш кила ширинлиқ, бирте қöй, еллик кила гуруч, вöн кила жав, булардан башқа юзта öддий вöрамал – тöйчиларға тарқатиш учун келин таманға бериледи. Патаҳадан сöң улдиң атаси қиздиң уйини чақиради. Камиде вöн киши баради. Буларға та öбу-иззети, та сарпайи камиде беш юз миң туман (беш юз дöллардан кўпрöқ) кетеди. Бизде бу адетлер жöх дейсизме?! Ахи сизлер ватандасизлар. Вöристиң тарбиесини кўрсеңизлерем, вўз жöлини жöғатмаған асл мусурман сизлерсизлер. Бизлер хорижда мусапирчилихта ҳар тоифадан бир зат ургениб, аз бöсаям урф-адетлерде чекиниш бöлди. Майли, буяғиға худа ийман берсин. Шуйтип бу қуда чақирув патаҳаден кейин вöн – вöн беш кун ичиде бöб вўтеди. Кейин никеге тайяргарлик, никеси тапқан алти айда, таппаған еки-уч жиллап чöзилади. Пул минан чизлердиң ҳаммеси никегече берилиши керек. Ана шöннан сöң никетöй башланади. Халққа нан бериледи. Нике қилиш маресими шу тартипте бöлади: еки нафар гуваҳ, қиздан вакил сöрайди. Сöң еки гуваҳ салем берип мöлла вöтирған уйге киреди. Мöлла сöрайди: Савöл: «Сиз қаерден келдиңиз?», Жавöб: «Шаҳри вакöлатдан».

Савöл: «Ниме алип келдиңиз?», Жавöб: «Ҳукми вакöлат, алип келдим».

47

Мöлла: «Қирöат қилиң», Биринчи гувöҳ: «Ашҳаду шаҳидлик беремен, хöс худа учун, на банда, на риё учун Бибипалани бинти палани, ки бу нöму насабу нишöнда бöшқа қизи жöқ, шу қиз вакöлатини паланиға берди». Екинчи гувöҳ: «Шу кишиниң гаплерини менем тасдиқлайман, қиз вакилини паланчаға бергениге менем гуваман». Мöлла вакилге юзланиб: «Сиз вакöлатни қабул қилдиңизми, öға?», деб сўрайди. Вакил: «Балли», деб жавöб қайтаради. Мöлла хутбе ўқийди, ўртасиға келиб: «Паланчабай Сизким, шу қиз тöмöнидан вакили нафсу-маҳр бўлипсиз, ба никöҳи саҳеҳ ва шаръий мазҳаби Имöми Аъзам Раҳматуллöҳи Алайҳ дöимий ва абадий паланчи паланчи қизини, паланчи паланчи улиға хöтинлиқа бердиңизме?», - дейди. Ул таман вакилди рази қиғанларидан сöң, вакил: «Балли. Шу қизди ба никöҳи саҳеҳ ва шаръий мазҳаби Имöми Аъзам абадий хöтинликка бердим», дейди. Мöлла куевге юзланиб: «Палани паланиниң ули, палани паланиниң қизини муқöбили шу маҳрияеки, айтилған ва берилген ба никöҳи саҳеҳ ва шаръий дöимий хатинлиқа алдиңизма?». Куёв: «Истагандим ва алдим», дейди. Сöң еки таманға, қиз минан ул таманға қуллу бöсин айтилади. Нике давомида қöйилған бир нан, бир каседе, ёки чайнекдеги сув ва азрақ ширинлиқ яшларға тарқатилади. Беш-вöнта рўмал чалларға тақсимленеди. Никеден сöң, қиз тамандан куевге башдан аяқ яхши сарпай қилинади, куев жöлдашларға биртеден рўмалча, ёки белбав бериледи. Бу ерде, яъни Эранда ешигилув, сурпақағар, вöтжағар, кампирвўлди, жеңгеқаде, ит ириллар, бийкеқаде, қöлушлатар, чачсийпатар, айнакўрсетерлерди вўзимиздиң уламаларимиз маслаҳатлешип жатқизғанлар. Бу адетлер Афғанистанда бöғичеди. Бу ерде никеден сöң қиз бир уйде қизлар минан вöтирған бöлади, куевди шу уйге алип бариб, екевини тикке қöйип, қизлар ва бачелер дап урип қöшиқ айтадилар. Қöшиқлар эранча, ўзбекчеси ва қöбиз чалишлар жатип кеткен. Аяқ басар бар, алдин аяқ бастирадилар, харжини бўлгеннен сöң бир чечен хатин дува береди, кейин куевмен қиз чимилдиққа киргизиледи. Қиз тамандан алти кўрпече, еки кўрпе, еки узун балиш, еки узун дастиқ, бир мапремеч, вöн ен гилем, бир бöғжама, еки якандаз, алти дастиқ-балиш, бир қалин гилем, ашхананиң идиш аяғи кöмил бериледи, бир раңли телевизöр, бир қöл машин, ҳар ким имкöниятиға қараб қизиға тилла тақинчақлар алип береди. Авғанистанда сийир енчи берилереди. Қиз балали бöғаннан сöң, қиздиң енеси бешик тузеп қизиникке алиб баради».

Хуллас, Абдулҳафиз аканинг гувоҳлик беришларича четдаги лақай диаспораси ўз уруғини тоза сақлаш мақсадида фақатгина ўз элатдошлари орасида қуда-андачилик муносабатлари ўрнатадилар. Қизлар, лақайлар билан этник яқинликда ва умумий этногенетик алоқада бўлган ўзбекларнинг баъзи уруғларини ҳисобга олмаганда бошқа миллатга келин бўлиб тушиш ҳоллари кузатилмайди. Лекин, лақай йигитлари эронлик қизларга уйланиш ҳоллари учрар экан.

48

Шуни ҳам қайд этиш лозимки, мен илмий конференцияга Теҳронга бориб, элатдошларимизни ахтариб топиб, уларнинг манзилларига борган пайтим, Туркиядан ҳам элатдошимиз Бадрахлининг Алимбачче уруғидан 58 ёшли Абдулвоҳид Райимқул ўғли Ўзтурк амакимиз ҳам Эронга ташриф буюриб, ватандан бир йигит келиб, элатдошлар билан суҳбатлашиб юрганини эшитиб, у киши ҳам Абдулҳафиз аканикига ташриф буюрдилар. Ва биз беш-олти соат давомида қизғин суҳбатлашдик.

У кишининг гувоҳлик беришларича алимбаччелер Авғонистонда ҳам мерганликка жуда уста бўлиб, туман миқёсидаги раҳбарлар овга чиқса, албатта алимбаччелерден бирортасини ўзлари билан бирга олар эканлар. Шу билан бир қаторда Абдулвоҳид ака ҳам бир ажойиб воқеий ҳикояни сўзлаб бердики, бу ҳеч кимни бефарқ қолдирмаса керак: - Бу воқиа 1975 йилларда бўлган эди. Афғонистондаги Айлободга қишлоқ оқсоқоли Молла Хошбахтникига Афғонистоннинг Покистонга яқин вилояти, яъни Ҳелмандан Иброҳимбек бобонинг кичик хотини Майхубон чече, акаси Ҳожи Мустафоқулнинг ўғли билан келиб, Имом соқини топиб келишларини сўрайди. Ҳожи Мустафоқулнинг ўғлининг қўлида янги чиқа бошлаган магнитофон ва ўнга яқин катта касета бор эди. Имом соқи Лақайнинг Жанқабил уруғидан бўлиб, афғонистонлик ўзбек бахшилари орасида гапга чечанлиги ва ҳозиржавоблиги билан жуда машҳур бўлиб, унинг олдига тушадиган соқи бўлмаган. Имам соқи ўз термаларида: Вон уч жашимда бек бабам устиме кундал тайлади, Қурбанназар сақи белимди байлади, деб куйлар экан. Воқиа бундай бўлган экан 1929-1931 йилнинг бошларида Иброҳимбек ҳар қанча хоҳламаса ҳам ўша пайтдаги ўзгарувчан ҳарбий-сиёсий воқеалар ва баъзи авғон қабиласи вакилларининг муҳожирларга нисбатан талончилик ва зўравонлик ҳаракатлари Иброҳимбекни ҳам ҳарбий амалиётларга тортади. Дастлаб, Иброҳимбек бошлиқ қўшин шимолда улкан муваффақиятларни қўлга киритиб, муайян ҳудудда ўз тартибини ўрнатади ҳам. Лекин, Нодиршоҳнинг сараланган қўшини ва афғонларга Англиянинг йирик ҳарбий ёрдами Иброҳимбек қўшинларини чекинишга мажбур қилади.32 Ана шундай ҳарбий амалиётлардан сўнг танаффусларда Иброҳимбек ўз лашкари қуршовида дам олишда, унга доимий ҳамроҳлик қилувчи соқилар достон ва термалар куйлай бошлайди. Улар тугатгандан сўнг Бек бобо, яна ким бор деб сўрайди. Қўшиндагилардан бири шу қишлоқ атрофида бир 12-13-ёшли эчки боқиб юрувчи бола таёғини дўмбира қилиб, Бекнинг қаҳрамонликларини қўшиқ қилиб айтиб юришини айтади. Бек уни тезда топиб келишларини буюради. Эчки боқиб юрган ёш болани топиб келадилар. Бек билганини айтишни буюради. Ёш бола аввал шошиб, кейинчалик ўзини босиб,

32 Қаранг: Насриддин Назаров, Муҳаммад Иброҳимбек. Лақай. –Т., 1-нашри, 2006, 2-нашри, 2007.

49

чўпон таёғини дўмбира қилиб кўзини юмиб давранинг ўртасига чиқиб Бекнинг қаҳрамонликлари ҳақида қўшиқларини қўшиққа улаб, достон қилиб айта бошлайди. Бу орада Бекнинг атрофидаги соқилардан бири ёш боланинг қўлидан таёғини суғуриб олиб дўмбирасини ушлатиб қўяди. Имом соқи шундан дўмбира чертишни ўрганиб кетганлигини кейинчалик айтган экан. Хуллас, ўн уч ёшли бола Бекнинг қаҳрамонликларини бир неча соат давомида айтиб, чарчаганидан сўнг, Бек бобо тўхтатади. Ва бир тўн боланинг елкасига ташлайди, Бекка ҳамроҳлик қилувчи Қурбанназар соқи ёш Имомнинг белини маҳкам боғлаб қўяди. Бек ёш боланинг кўнглини кўтариб, унинг соқичилик маҳоратига катта баҳо беради ҳамда бошқа мавзуда терма ва достон айтиб юр, лекин мени мақтаб бошқа айтма, мени деб эл ватанда ҳам, авғонда ҳам парокандаликка учраб саргардон бўлди, агар яна мени мақтаб айтадиган бўлсанг икки қўлим осмонда, яъни икки қўлим мозоримдан ташқарида қолади, дейди. Бу воқеалардан сўнг Имом соқи улғайиб, достон ва термалар айтиб юради. Лекин кўпчилик талаб ва илтимослари билан фақатгина умумий тарзда термалаб куйлаб, охирида «Шаҳид кеткен Мирғазим», деб умумлаштириб қўя қоларди. Иброҳимбекнинг кичик хотини Майхуван чече албатта Имом соқининг маҳоратидан яхши хабардор ва ёшлигида Бекнинг қаҳрамонликлари ҳақида куйлаган терма ва достонлари ҳақида ҳам хабардор эди. Иброҳимбек Совет тупроғига ўтиб, қизилларга таслим бўлгач, Афғонистон ҳукмдори Нодирхон томонидан Иброҳимбекнинг яқин одамлари, жумладан Бекнинг қайноғаси Мустафоқул ҳожи оила аъзолари билан ва синглиси Майхувон чече ҳам Покистон билан чегарадош ҳудуд бўлган Ҳелман вилоятига сургун қилинади. Ҳелман ва Айлободнинг ораси тахминан бир ярим минг километр бўлсаям, сургун қилинган лақайлар билан шимолда қолган лақайлар орасида борди-келди алоқалари бўлиб, Майхувон чече ҳам вақт-вақти билан шимолга ташриф буюриб ўз лақайларининг меҳмони бўлиб, аҳоли томонидан ҳурмат-эҳтиром қилинган. Афғонистонлик элатдошларимизнинг гувоҳлик беришларича, йигирманчи аср етмишинчи йиллар бошида Ҳелмандан Ҳожи Мустафоқул бошчилигида бир гуруҳ меҳмонлар Бағлон ва Қундуз вилоятларига ташриф буюришади. Уларни Қундуз шаҳрида истиқомат қилувчи курдеклардан бўлган дўкондор Уста Жўрақул меҳмонликка таклиф этганда Ҳожи Мустафоқул бобо: - Соқини топиб келсангиз борамиз, дейди. Уста Жўрақул Имом соқини топиш келишини айтади. Қирқ-эллик нафар меҳмонлар таклиф этилади. Майхувон чече ҳам келган экан. Эркаклар ва аёллар ўтирган супа ва сўрилар ораси оқ сурп матолар билан тўсилиб, меҳмондорчилик бошланади. Имом соқи дўмбирасини қўлига олиб, термалардан куйлай бошлайди. Меҳмонларнинг талаби асосида Иброҳимбек ҳақида айрим эпизодларни ҳам куйлайди. Майхувон чече олдинига паст овозда, сўнгра бутун овози билан наъра тортиб йиғлайди. Бу ҳолат анчагача

50

давом этиб, даврада аввал аёллар сўнгра эркакларнинг айримлари ҳам овоз чиқара бошлайдилар. Соқи терма ва достонлар мавзусини ўзгартириб, Гўрўғлини куйлай бошлайди. Шу тариқа, жараён тонггача давом этади. Бу ҳолат кўпчиликнинг дилида муҳрланиб қолади. Айниқса, Майхувон чече Имом соқидан Имроҳимбек ҳақидаги терма ва достонларни тўлиқ тиклаб, қайтадан эшитиш иштиёқи ўсаверади.

Ушбу воқеадан икки ярим йил ўтгач, яъни йигирманчи асрнинг етмиш бешинчи йиллари магнитофон энди чиққанда Майхувон чече ҳам акасининг ўғлини олдига солиб, кассеталарга Бекнинг қаҳрамонликларини Имом соқидан ёздириш учун Ҳелмандан шимолга келади. Юқорида таъкидлаганимиздек, чече Айлободга келиб, қишлоқ оқсоқоли Алимардон додхохнинг ўғли Мўлла Хушбахтникига тўхтайди ва унга Имом соқини топиб беришларини илтимос қилади. Мўлла Хошбахт Имам соқининг қаерда эканлигини аниқлаб, Айлободдан қирқ чақирим узоқликда бўлган Қундуз атрофидаги Тилевкега қўнғирот элатидан бўлган соқининг дўсти Арбоб Абдумўмин уйига Абдулвоҳид акани жўнатади. Абдувоҳид ака соқига бориб оқсоқол тезда етиб келишини буюрганлигини таъкидлагач, иккаласи йўлга тушади. Каллаи Минор орқали Ҳожи Абдуғаффор қишлоғига келганда соқи, оқсоқолнинг нима учун чақирганини Абдувоҳид акадан сўрайди. Соқига жавобан Майхуван чече келганини ва соқини йўқлаётганини айтганда, соқи: «Аттанг, шу гапти Тилевкеде айтганиңда эди, мен кемес едим, чече нима сўрашини мен яхши билемен, мен еса вöни айталмайман, Бек баба маңа қассам берген», дейди. Лекин, йўлнинг кўп қисми босиб келинганлиги боис, ноилож оқсоқолнинг уйига келадилар.

Мўлла Хошбахтнинг меҳмонхонасида Мўлла Хошбахт, Майхуван момо, момога ҳамроҳлик қилиб келган ҳожи Мустафоқулнинг ўғли суҳбатлашиб ўтирар эдилар. Имом соқи ва Авдувоҳид акалар ҳам келиб кўришишиб, ҳол-аҳвол сўрашгач, Майхуван момо Имам соқига Бек бобо ҳақида илгари айтган термаларни ва достонларни айтишини сўрайди. Ва буни ёзиб олиб умрининг охиригача эшитиб туриш учун тасмали магнитофон ҳам олиб келганлигини айтади. Имом соқи оғир уф тортиб, бу илтимосни бажара олмаслигини, Бек бобо унга ўзи ҳақидаги терма ва достонларни ҳар қандай ҳолатда ҳам айтмаслигига қасам берганлигини таъкидлайди. Майхуван момо: «Мен вўмримди Бек бабаңниң қисметиге бағишладим, ҳаятимди тикдим, мина яна уч кунник жöлди басип келиб, бир амеллеб сени тапдим, мениң еллик жиллиқ аччи қисметим, сениң дастаннариңа арзимайма?», деб йиғлайди. Момога қўшилиб, меҳмонхонадаги ҳамма кишилар йиғлашади ва орага оғир бир жимлик чўкади. Имом соқи: майли чече, айтқаним бӧсин, – деб қўлига дўмбирасини олади. Кун тушдан ошган бўлишига қарамай, соқи кечаси билан тонг отгунча Бек бобонинг қаҳрамонликлари ҳақидаги ёшлик

51

достонларини қайта тиклашга ҳаракат қилади ҳамда жуда чиройли ва равон услубда тонг отгунча айтади. Момонинг буйруғи билан Мустафоқул ҳожининг ўғли соқининг куйлаганларини етти катта касеталарга ёзиб олади. Бу жараён эрталаб қуёш чиқишигача давом этади, қуёш чиқиши билан соқи ҳам достонларини тугатади, касеталарни момо олиб, Ҳелманга кетади. Абдувоҳид аканинг гувоҳлик беришича, мана шу кундан Имом соқининг тили тутилиб бошланди, соқилиқдан қолди, бир ойга етмай бутунлай тилдан қолди, ундан сўнг икки оёқдан қолди. Ўша терма ва достонларни айтгандан тўрт ой ҳам ўтмасдан соқи оламдан ўтди, дейди.

Албатта, кўпчилик томонидан эътироф этилган шахсда, қандайдир илоҳий хислатлар ҳам мужассам бўлади. Ва бундай хислатга эга бўлмаган киши, ҳеч қачон ўзининг орқасидан ўн минглаб кишиларни эргаштира олмайди. Бу – инкор этиб бўлмас ҳақиқат.

Имам соқининг соқичилик маҳоратига келганда, у кишининг истеъдодини ва санъатини четдаги кўпчилик элатдошларимиз эътироф этишдилар. Ва ҳатто, юлдузли кечаларда бир ҳовлига тўпланиб, Имом соқини мот қилиш учун ундан ҳар қандай мавзуда достон айтишни сўрашганда, ўша талаб этилган мавзуда тонг отгунча достон тўқиб айтиб берар эканлар. Тонг отиши билан эл тарқалар экан. Хуллас, бундай туғма шоирона истеъдодлар камдан-кам ҳолларда учрайди. Соқининг ижоди ва маҳорати муайян бир илмий тадқиқотни талаб этади. Лекин, афсуски, соқининг айтган достон ва термалари Эронда яшовчи лақайлар орасидан топилмади. Умид қиламизки, бу соҳада изланишлар давом этади, бу албатта этник қадриятлар тарғиби ва миллий маънавиятимизнинг ривожида муҳим аҳамиятга эга.

Иброҳимбекнинг Афғонистондаги фаолияти даврида муҳожирлар ва маҳаллий афғонлар орасидаги муносабатга келсак, айтиш мумкинки, аксарият жойларда муҳожирларга паст назар билан қараб, ҳатто эркаклар ҳарбий амалиётларда юрган пайтлари, муҳожир қишлоқларга босқин уюштирилиб, мол-мулклар таланган ва бошқа ваҳшийликлар қилинган. Элатдошларимизнинг таъкидлашларича эркакларнинг Айлободда йўқлигидан фойдаланиб, авғон қабилаларининг уч юздан зиёд қуролли гуруҳи Айлободга киради ва айтиб бўлмас ваҳшийликларни муҳожирларга раво кўрадилар. Бу воқеадан сал ўтмай Иброҳимбек ўз қўшини билан Айлободга етиб келади ва ваҳшийликлардан хабар топиб, қуролли гуруҳ орқасидан қувадилар. Натижада, уларга Бағлон вилоятининг Байрамчешме йўналишидаги Қизил Кўче номи билан ҳозир машҳур бўлган йўлнинг тор йўлагида етиб олиб, қуршовга оладилар. Ҳаммасини қуролсизлантириб, жазолайди. Мана шундай воқеалар табиий равишда Иброҳимбекда афғонларга нисбатан нафратини оширади. Ва албатта муҳожирларни нима бўлганда ҳам ватанга қайтариш ҳаракатида бўлади.

1.8. Шажара52

Шажара – араб тилидан олинган бўлиб, дарахт маъносини билдиради. Шажарашунослик, жаҳон мамлакатлари тадқиқотчилари томонидан генеалогия сифатида кишиларнинг тарихий келиб чиқиши, аждодлари, ўзаро уруғдошлик алоқаларини ўрганувчи тарих ва этнография фанлари таркибидан ажралиб чиққан соҳа ёки фандир. Шарқ воқеълигида шажарашуносликнинг икки тури мавжуд: 1. Шажараи насаб. 2. Шажараи иршод. Насаб шажараси авлод-аждодлари келиб чиқишига оид маълумотлар мажмуи бўлиб, генеалогияда энг кўп ривожланган тармоқ ҳисобланади. Тарихий тараққиёт натижасида эл ва юрт етакчиларининг шажарасига қизиқиш, улар генеалогиясининг ўз насли-насаблари билан қай даражада алоқада бўлганлигини ўрганиш илгаридан мавжуд бўлган. Айниқса, ўрта асрларда жамиятда имтиёзли табақаларнинг вужудга келиб, ҳукмдорлар томонидан улар солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлардан озод этилиши шажаранависликни ҳам ривожлантириб юборди. Хўжалар, саййидлар, охундлар ўз шажараларини тузиб, расмий доираларда муҳрлар билан тасдиқлатиб, авлодларига қолдирар, авлодлари ўз навбатида шажара дарахтини давом эттириб, ўз даври имтиёзларидан фойдаланган ҳолда муҳрлатиб, кейинги авлодларга қолдирар эди. Бундай шажаранавислик аслзодалар орасида оила-никоҳ муносабатларининг ўрнатилишида ҳам муҳим роль ўйнаган. Илгари араб графикасида тузилган насаб шажаралари бугунги кунда ҳам мавжуд бўлиб, ушбу тарихий ёзувни ўқий олмайдиган айрим шахслар элатдошимиз Ҳабибулла Солиҳга ўқитиб, шажара ёзувини давом эттириб, ушбу рўйхатга ўзи ва авлодларини қўшиб ёздириб кетганларининг гувоҳи бўлганмиз. Бундай шажаравий ёзувлар уч-уч ярим аср давомида яшаб ўтган авлодларни ўз ичига олиб, эни қирқ сантиметр, узунлиги беш метргача бўлиб, ҳар бир тарихий даврда махсус муҳр, жами етти-саккиз муҳрлар билан маълумотлар тасдиқланган бўлади. Ёздирган киши маълумотларнинг ҳаққонийлигига расмий тус бериш учун диний идоралардан тасдиқлатиб олади.

Иккинчи тури – шажараи иршод бўлиб, асосан шариат ва тариқат вакиллари томонидан устозларнинг иқтидорли ва истеъдодли шогирдларига берган ишонч ёрлиғидир. Шажари иршод асосан сўфийлик сулуклари вакиллари томонидан битилиб, шогирд ўз навбатида устоз даражасига етгач, ўз шогирди номини битиб, келажакка қолдирилиб келинган. Бу соҳа ҳозирги пайтда деярли кузатилмасада, насаб шажараси ёки насабномалар битиш айни пайтда ҳам ривожланиб, олий ўқув юртларида шажарашунослик фан сифатида талабаларга ўргатилмоқда.

Туркий халқлар ва минтақанинг бошқа халқларида ўзининг муайян уруғлар тизимига мансуб эканлигини идрок этган ҳолда етти авлодини билиш тарихий

53

анъана сифатида алоҳида эътибор қаратиб келинган. Уруғчилик асосан чорвадор халқларга хос бўлиб, кейинчалик ўтроқлашиш жараёни ўзаро умумийлик жиҳатларини фаол таъминлаган. Лақайлар ҳам ўтмишда чорвадор халқ ва туркий тилли элат сифатида қуйидаги йирик уруғларга бўлиниб, бу уруғлар ўз навбатда авлод ва бўғинларга, баъзан бўғинлар шохчаларга бўлинган.

Лақай элати тўрт йирик уруғлар сиёсий-ҳарбий бирлигининг ижтимоий-тарихий ҳосиласи сифатида ривожланиб, тарихий тараққиёт давомида минтақа халқлари орасида ўз ўрни ва мавқеига эга бўла борди.33 Эсенхўжа, Бадрахли, Байрам ва Тўртовул уруғлари бирлашиб, этник тараққиёт ривожини таъминлади. Бу уруғлар ўз навбатда авлодларга бўлинади.

1. Эсенхўжа уруғи курдек, нарин, ақсари, ўтарчи, ўзден, туечи, қулбачче, мирзағул, алтмиш, малиш, кунтув, қулумбет, қармиш, мöллабачче, надирбачче, яхшилиқбачче, байқöчқар авлодларига бўлинади.

Курдек авлоди тöқанди, башқап, абдал, алтибай, қазақ, чақа, қаратума бўғинларига бўлинади. Алтибай бўғини зағаратуяқ, ақбузав, қарасийрақ шохчаларига бўлинади.

Туечи авлоди малай, дўсей, жадигер, келдибек, бақибачче, нарбачче, молмиш бўғинларига бўлинади.

Малиш авлоди алибачче, бахтибачче, хöжамияр бўғинларига бўлинади.2. Бадрахли энг йирик уруғ ҳисобланиб, каттемерген, киччимерген, қизилбай,

келекей, парча, жунус авлодларига бўлинади.Каттемерген авлоди аннахöжа, байхöжа, усупбачче, ўразбачче, алимбачче,

муратбачче, сарибачче, халпебачче, шақасимбачче, кичисан, қарақул бўғинларига бўлинади. Усупбачче бўғини алланазар, байназар, навруз, касп, жалбöлди шохчаларига бўлинади. Ўразбачче бўғини даҳан, сари, мегер шохчаларига бўлинади.

Байхöжа авлоди далде ва қонхöр бўғинларига бўлинади.Киччимерген авлоди авледиҳасан, авлединазар, ақбаш, байсейит, жанқабул,

байқуруқ, бўдене, қоңур бўғинларига бўлинади.Парча ва жунус авлодлари ўз навбатида буйра, самарқанди, қичили, кўчек

бўғинларига бўлинади.Қизилбай авлоди деветер, серке, ўтеш ва жавғашти бўғинларига бўлиниб, бу

бўғинлар ўз навбатида авездентувған, хиле, жананнантувған, қаршидантувған, қарачанақ, ақчанақ, гуландантувған, туғлидантувған, дуванадантувған шохчаларига бўлинади.

3. Байрам уруғи тўрт ата, шакей, давет, чегене авлодларига бўлинади.

33 Элат тарихи алоҳида тадқиқотни талаб қилганлиги боис, ушбу мавзуга тўхталмасдан, этношажаравий жиҳатларига эътибор қаратамиз.

54

Тўрт ата авлоди эсебай, байтöлиш, қирсадақ, бўранай, чавлимурат, ақчанач бўғинларига бўлинади.

Шакей авлоди палван, тангриберди, худайберди, аллаберди бўғинларига бўлинади.

Давет авлоди ақдавет, қарадавет, ақчора, ҳайбат, бўрдангел, авледиҳасен, чирқиравуқ, қазақ, чуяға, азав бўғинларига бўлиниб, ақдавет бўғини қöтир, жулей, келикей, рисай, қабанай шохчаларига бўлинади. Қарадавет бўғини тинар, жанпўлат, бедел шохчаларига, бўрдангел бўғини қаратаяқ шохчасига, чирқиравуқ бўғини саркеч, чубурма, тентекавлед шохчаларига бўлинади.

4. Тўртовул уруғи учувул, суюндук, бурундуқ, чал, кўсе, гўргўре авлодларига бўлинади.

Учувул авлоди авледи тўре, авледи нар, алатöн, қара мўйча, қара сийрақ, жанкаш ва мирас бўғинларига бўлиниб, мирас бўғини ўз навбатида сари мирас шохчасига бўлинади.

Суюндук авлоди қул, хöжали, дусей, қўнғиртана бўғинларига бўлиниб, дусей бўғини чайғуз шохчасига бўлинади.

Бурундуқ авлоди чалпушт бўғинига, чал авлоди саричал, кўки, қийтақия, қарача бўғинларига, кўсе авлоди кичене бўғинига бўлинади.

Авлодларнинг қуйи поғонаси – ата, бала, небере, чебере, дубере ва ҳ.к., тарзда аталган бўлса, аждодлар ата, чалата ва ҳ.к., тарзда аталган. Илгари лақайларда етти пушти (авлоди)ни билиш одат бўлган, ўтган аср бошидаги алғов-далғов йиллари, большевиклар билан ўзаро урушлар, Афғонистон ва собиқ Совет ҳудудида воқеликка айланган этник парокандалик миллий менталитетнинг ушбу қирраларига соя солгандек бўлди. Айни пайтда элат вакилларининг аксарияти тўрт бобӧсини билишади. Жумладан, бизнинг аждодларимиз – Атақул, унинг отаси Маманазар хöжайин, унинг отаси Қарамирза, унинг отаси Жöлдаш.

Этник тараққиётда ўзаро ассимиляциялашув жараёнлари ҳам табиий равишда содир бўлиб, элат вакиллари ўзга элатлар қатори даврнинг барча фожиаларини ўз бошидан кечирган. Даврнинг мураккаб жараёнлари бу соҳада ҳам ўз таъсирини ўтказмасдан қолмаган. Масалан, бизнинг бобомиз Маманазар Ҳисӧр беклигидаги Бешбулоқ қишлоғида 1869 йиллар туғилиб, у ердан Балжувон беклигидаги Сангтўдага кўчиб келганлар. Бобомизнинг опаси Сангтўдадан Жарипқўлга Ханазар байға34 тушгандан сўнг, Маманазар хожайин ҳам

34 Ханазарбай – Байрам уруғининг Чуяға шохчасидан бўлиб, тахминан 1886 йиллар туғилган. Минглаб мол ва йилқилари бўлиб, Тавилдара томонларида яйловлари бўлган. Большевиклар томонидан қулоқ сифатида Шимолий Қозоқистонга сургун қилиниб, сургундан ой ва юлдузларнинг жойлашувига қараб ўз юртига пиёда қайтиб келган. 1956 йилда 70 ёшида Жарипқўлда вафот этган. Ханазарбойнинг Асадулла, Байхан ва Бўрихан номли фарзандлари бўлиб, уларнинг авлодлари айни пайтда Бўрдангел қишлоғида истиқомат қилишади.

55

Жарипқўлга кўчиб ўтиб, тахминан 1900 йиллар уйланиб, уч фарзанди – Ҳурмен, Зулайхо (Улдона), исмли қизлари ва Мурод исмли ўғли туғилган. 20-йиллардаги ҳарбий амалиётлар ва очарчиликлар сабаб, турмушга чиққан икки қизи Афғонистонга ўтиб кетган. Жумладан Зулайхонинг эри Алмардон асли Тавашардан бўлиб, 1929 йилларда эри билан Афғонистонга ўтиб кетган. Мурод бобомиз дастлаб алимбачче уруғидан бўлган Қора оқсоқолнинг Ҳанифа деган қизига уйланади. Ўша йиллардаги оғир касалликлар сабаб биринчи аёли вафот этгач, яна алимбачче уруғидан бўлган Сапар оқсоқолнинг Зайнаб деган қизига уйланади.35

Маманазар хўжайиннинг оиласи тахминан 1916 йиллар касалликдан вафот этгач, иккинчи марта Тўртуул уруғининг учуул шохчасидан бўлган мулла РажабБӧйнинг қизи Менгдона момомизга уйланган. Яъни Менгдона момомизни Бахтемирден Жарипқўлга узатиб келган. 1917 йили Жарипқўлдан Туемойинға кўчганлар. Туемойинда 1917 йили Бобоқул, 1919 йили Атақул ўғиллари туғилади. 1921 йили амир Олимхон Афғонистонга ўтгач, бобомиз ҳам Туемойиннан Кўнчибулаққа кўчадилар, Кўнчибулақда 1923 йили Субонқул ўғиллари туғилади.36 1927 йиллар бобомиз оилалари билан Сангтўдага кўчиб келади, у ерда Бахмал исмли қизлари туғилиб, икки яшарлигида вафот этади. 1932 йилдаги қурғоқчилик ва очарчилик сабаб, аҳоли яна Афғонистонга ўтишга интила бошлайди. Маманазар хўжайин ҳам оиласи билан Чубек атрофидаги ўтиш нуқтасига бориб, ўта олмасдан орқага қайтади. Иккинчи маротиба Саройкамар орқали ўтишга умид қилиб, у ерга борадилар. Ўтувчиларни кўчлари билан гупсар ва аматлар ёрдамида Панж дарёсидан ўтказиш билан шуғулланувчи Панж дарёси ҳавзасида истиқомат қилувчи маҳаллий аҳоли вакиллари тонг отар пайтида дарёдан ўтказишга ваъда берадилар. Келишилган пайтда келиб, аввал кўчни олиб ўтади, қайтиб келиб ўзларини ҳам ўтказишга келишилади. Кўчни олиб кетиб қайтиб келмайдилар (ёки улар афғон чегарачиларининг қўлига тушадилар ёки ушбу йўл билан талончилик қиладилар). Бу орада тонг ота бошлайди. Бир икки отилган ўқнинг овози ҳам эшитилади. Маманазар хўжайин ноилож орқага қайтишга мажбур бўлиб, йўқлик ва қашшоқлик сабаб, уч ойлар чамаси Саройкамарда қолиб, Ҳисӧри лақайлардан бўлган Атамурат соқининг қўллаб-қувватлаши туфайли қишлоқнинг подасини йиғиб боқиб юрадилар. Ҳамда боқилган пода учун ҳар ойнинг тўланида муайян миқдорда ойлик ҳақ берилишига, бундан ташқари ҳар куни кечқурун, яъни аср

35 Мурод бобомиз ва Зайнаб момомиздан тўрт ўғил (Саъдулла, Ибодулла, Нусратулла ва Асадулла) ва тўрт қиз (Ҳожарой, Ойминос, Завре, Хатича) бўлиб, улар Тошработ жулгесининг Қўшқудуқ ва Дарвозабулоқ қишлоқларида истиқомат қиладилар.36 Бобоқул бобомизнинг йили илон, отамиз Отақулнинг йили қўй, айнамиз Субонқулнинг йили тўнғиз бўлган.

56

ва шом оралиғида пода қайтгач «ошиҳалол»37 берилишига келишилади. Шундай қилиб уч ой давомида Маманазар хўжайин ўғиллари Бобоқул, Отақул ва Субонқуллар ёрдамида қишлоқнинг подасини боқиб, ошиҳалол йиғиб, ойнинг тўланида ойлик ҳақларини йиғиб уч ойча Саройкамарда бўладилар. Бир ойнинг тўланида ойлик иш ҳақларини йиғиб юришгач, бир маҳаллий аҳоли вакилининг ҳовлисига бориб ойлик ҳақларини сўрайдилар. Ушбу даврда Иброҳимбек ҳукуматга таслим бўлиб, лақайларнинг шасти анча тушиб, элатнинг кўзга кўринган вакиллари ҳукумат томонидан доимий тазйиқда эканлиги боис, ҳалиги киши ҳам бемаънироқ чиқиб қолиб, «Ҳақ-пақ бермайман, лақайлар ҳам одамми, ҳа сенларнинг етти пуштингдан тортиб, бош боболарингача.., Лақай дегеннинг уккесини….», деб сўкади. Ушбу ҳақоратни шом арафасида кўчада туришган мўйсафидлар эшитишиб, афсусланиб бош чайқаб қолишади. Тонг отгач қишлоқда йиғининг овози эшитилиб, кечаги ҳақ бермай, ҳақорат қилган чолни оти судраб ўлдиргани маълум бўлади. Жаноза маросимида кечаги воқеадан хабардор мўйсафидлар бу чол Лақай бобони ҳақорат қилганлиги сабабли унинг қарғиши текканлигини айтиб ўтадилар. Ушбу гап-сўз қишлоқ бўйлаб тарқалгач, Маманазар хўжайин «Мен бевосита сабаб бўлмасамда, билвосита сабаб бир чол ўлди, бу воқеа чолнинг қариндошлари билан муносабатни салбийлаштириб, яхшиликка олиб бормайди, фарзандларим эса анча ёш», деб, 1933 йилнинг ўзида яна Сангтўдага қайтиб келади. Маманазар хўжайин 1935 йили 66 ёшида Сангтўдада вафот этади. Бобомиз Маманазар хўжайин вафот этгач, оиланинг турмуш шароитлари оғирлашгач, Менгдона момо фарзандларини олиб ўз уруғдошларининг ҳузурига – Кўнчибулоққа кўчади шекилли, у ерда ҳам турмуш шароитлари ночорлигидан дарак топган Мурод бобомиз қишлоқнинг эшакларини йиғиб Кўнчибулоқдан ўгай онаси ва укаларини яна алимбачче уруғининг компакт бўлиб яшаётган ҳудудий бирлиги саналган Сангтўдага қайтариб кўчириб олиб келади. Лекин у ерда кўп турмайдилар. Менгдона момо 1938 йили ўғиллари билан Қўрғонтепанинг Райимбоев номли совхозига38 кўчиб келади.39 У ерда бир йил ўтириб, турмуш қийинчиликлари сабаб, Тераклитоққа – ҳозирги телевизор станцияси атрофларига кўчиб бориб, бир йил ўтирадилар.

37 Ошиҳалол – чорва молларини боққанлиги учун сўраб олинадиган кундалик нон ёки овқат.38 Ҳозирги Вахш ноҳиясининг Киров номли совхозининг бошланиш қисми. Қўрғонтепа-Калининобод (Сарбанд) йўналиши бўйлаб, Киров совхозига қайтиш жойидаги дарёнинг лаби.39 1938 йили Қўрғонтепанинг Райимбоев номли совхозида Бобоқул бобомиз Сарпиной исмли қизга уйланади. 1940 йили Қизилбулоққа кўчгач, 1941 йили Қизилбулоқда Бобоқул бобомизнинг Тожибой исмли ўғли, 1943 йили Хумарча исмли қизи туғилгач, 1944 йили Бобоқул бобомизни аскарликка олади. Хотини Сарпиной момо қўлида икки фарзанди ва бўйида уч ойлик фарзанди билан қолади. 1945 йили Хушвақт ўғли туғилади. Бобоқул бобо урушда бедарак кетгач, 1947 йиллар Сарпиной момо ҳам касаллик туфайли вафот этгач, фарзандлари Менгдона момо қўлида тарбияланади.

57

1940 йили Қизилбулоқ қудуғининг бош қисмига кўчиб бориб, қишлоқ ташкил этадилар.40 1944 йили Бобоқул бобомиз урушга кетиб қайтмайди.

1943-1944 йиллар Қизилбулоққа вабо касаллиги оралайди. Оқсоқолларнинг гувоҳлик беришича вабодан Қизилбулоқда бир ойда 32 киши вафот этган экан.

Менгдона момо қирқинчи йилларнинг охирида фарзандлари Отақул ва Субонқул билан Райимбоев номли (кейинчалик Киров) совхозга кўчиб келиб, доимий яшаб қоладилар. Отамиз Отақул кўп йиллар давомида пахтачилик бригадасига бригадир, укаси Субонқул эса омбор мудири бўлиб ишлайдилар.41

Ўз аждодларим тимсолида ушбу мисолларни келтиришдан мақсад, бир авлод, сулола мисолида этник тараққиёт жараёнларини ўрганиш, уруғлар орасида ассимиляция ҳолатларини кузатиш, ушбу жараённинг нотекис, шиддатли давом этиши, даврнинг оғир синовлари бир оила мисолида этник тараққиётда ҳам ўз изини қолдириб, давр фожиалари дастлаб этноижтимоий фожиа сифатида намоён бўлишини кузатиш мумкин.

1.9. Лақай отлари ва Ҳисӧри қўйлар

Кишнейди жийрен қашқа, Чабади таву-ташқа. Аҳ, вö лақай атиниң – Теңи жоғеди ашна! (Халқ қўшиқларидан)

Бир кун вöмриң бöса ат ал, Еки кун вöмриң бöса хатин ал. (Халқ мақоли)

Илгари лақайлар ижтимоий ҳаётида чорвачилик етакчи ўринни эгаллаб унда отчилик ва зотли қўйлар етиштиришга алоҳида эътибор қаратилган.

40 Бизнинг отамиз Атақул 1941 йили Қизилбулоқда Воразгул исмли қизга уйланади. Бу аёл бир йил яшагач касаллик туфайли вафот этгач, отамиз иккинчи марта Зимрет исмли қизга уйланади. Отамизнинг Зимрет исмли аёли ҳам мана шу касалликдан вафот этиб, уларнинг ҳар иккаласидан фарзанд қолмаган. 1949 йили Акгазега кўчиб келганлар. Бу ерда отамиз Тағайгул ва Хилча исмли қизларга уйланиб, 1953 йили ҳар иккаласи билан ҳам ажрашиб, Байрам уруғининг давет шохчасидан бўлган Қизилмазорнинг Тавашар қишлоғидан бўлган Ула хўжайиннинг қизи бизнинг онамиз – Бибиқандга уйланган. (Тағайгул онамиздан Қизларсара ва Кўганой исмли қизлар, Бибиқанд онамиздан Насриддин ва Жўрабой исмли ўғиллар ҳамда Майрам ва Саломат исмли қизлар бор). 1984 йили отамиз 64 ёшида вафот этган.41 Субонқул айнамиз қирқинчи йилларнинг охирида Балхия исмли қизга уйланиб, уч ўғил (Умар, Усмон, Ҳайдар) ва беш қиз (Бибинисо, Зебинисо,Хайринисо, Нигина ва Зулайхо) исмли фарзандлари Киров совхозининг Оқгаза қишлоғида истиқомат қилмоқдалар.

58

Мутахассисларнинг фикрига кўра Ҳисӧри қўйлар ҳам бевосита лақайлар аждодларининг чорвачилик соҳасида кўп йиллик меҳнати натижасидир.42

Лақайлар Кофарниҳон, Элак, Явансув, Даҳанасув, Қизилсув, Яхсув, Тайирсув, Вахш дарёлари ҳавзаларидаги кенглик ва адирликларга қадимдан жойлашган бўлиб, ижтимоий-тарихий тараққиёт босқичларида минтақа чорвачилиги ривожига ҳисса қўшиб келганлар. Лақайларда чорвачилик яхши ривожлангани боис илгари йирик Бӧйлар томонидан Ҳисӧр-Денов-Бӧйсун-Қарши орқали Самарқанд ва Бухоро бозорларида майда мол, катта шохли чорва ҳамда отлар сотилган. Шунингдек, яйловдаги моллар Қоратегин орқали водийга ҳайдалиб Қўқон бозорларида пулланган.43

Олимларнинг эътироф этишларича «Ҳозирги пайтда Лақайи от зотлари ишлаб чиқарилаётган ҳудудда қадимдан Хуттал от зотлари машҳур бўлиб, Лақайи отлар бевосита тоғли шароитларга мослашган чопқир ва чаққон Хуттал от зотларининг авлодларидир».44 Шунингдек, яна бир олимнинг таъкидлашича «Жанубий Тожикистон, хусусан Хуттал мамлакати (бугунги Хатлон вилоятининг асосий қисми) ўз чорвачилигининг қадимийлиги билан машҳурдир».45 Ва бу қадимий чорвачилик анъаналари асрлар давомида сайқалланиб, Лақайи от зотларини ва Ҳисӧри қўйларни вужудга келтирдики, ушбу муваффақиятлардаги марказий ўринларда бугун Лақай деб аталган элатнинг аждодлари турганлиги шубҳасиздир. Илгари лақайларда кўплаб миқдорда отлар боқилганлиги сабаб, элат дастурхонида от гўшти ва қимиз ҳам етакчи ўринни эгаллаган. Бугунги кунда элат тарихий тафаккурида анна шу 42 Қаранг: Азаров С.Г., Бригис О.И. Овцеводство Таджикистана. –М., 1930. -Стр.61.

43 Ҳабибулла Солиҳнинг гувоҳлик беришича у кишининг онасининг чолотаси Болтабой Самарқанд бозорларида доимий мол сотган ҳамда Самарқандлик бойлардан улфатлари бўлиб, улфатлари билан бўлган бир зиёфатда уй эгасининг 7-8 яшар қизи отасининг талаби асосида иштирокчилар даврасида ширали овозда тўлқинланиб шеърлар ва қўшиқлар айтган. Сўнг қизчани отаси тўхтатиб, «мен ўлсам, қандай қилиб йўқлайсан?» деб савол бергач, қизча марсия айта бошлаган. Марсия тахминан шундай бошланган:

Атажаним биргенем,Ата, десем, жан дедиң,Жану-дилим сен дедиңЖилик жарип жав бердиң.Туйнуктен ай кўрсеттиң,Туйтиктен сув ичкиздиң.

Бундай овоз ва марсия мазмунидан тўлқинланган Болтабой қизчанинг номини сўраб, ўтирганлардан дуога қўл очишларини, ўзининг аёли ҳомиладор эканлигини, шундай қизча туғиб беришни, ҳамда унинг исми ҳам Ойтилла бўлиб, худи шундай овоз ва оҳангда отаси вафот этгач жанозасида марсия айтишини тилашларини сўраб, шу муносабат билан эртанги зиёфат ўз ҳисобидан бўлишини таъкидлайди. Натижада бойлар дуоси ижобат бўлиб, Болтабой қизли бўлади ҳамда қизининг исмини Ойтилла қўяди. Қиз ота ишончини оқлаб зийрак ва доно бўлиб етишганлиги учун куёвга бериб узатилгандан кейин ҳам ҳар ойнинг тўланида бир қўй сўйдириб қўшни қишлоққа – қизига жўнатар экан. Кейинчалик Ойтилла момо: «менинг номимни отам Самарқанддан сотиб олиб менга қўйган», деб фахрланиб юрар экан.44 Қаранг: Массон М.Е. К истории происхождения локайской лошади. Известия. –Т.: ФАН СССР, 1949. №15. -Стр.57.45 Беленицкий А.М. Историко-географический очерк Хутталя с древнейших времен до X в.н.э. Материалы исследования по археологии СССР. –Москва-Ленинград, 1950. №15. -Стр.121.

59

жиҳатлар сақланиб қолганлиги қувонарлидир.46 Лақайларда мана шу мавжуд моддий маданият, маънавий маданият ҳамда амалий санъат намуналари элатнинг қадимийлигидан гувоҳлик берувчи ўқилмаган тарихдир.

Лақайлар қадимдан от, майда мол, йирик шохли чорва, шунингдек камроқ миқдорда туялар ҳам етиштирганлар.47 Бу ҳақда Ф.И.Льютко ҳам ўз асарида тўхталиб, Лақайда (Льютко Лақай деб, фақатгина Ёвон, Ленин (Рудакий), Ильич, Куйбышев (Жомий) ноҳиялари ҳудудини назарда тутган) ишчи отлар миқдори 5000, уюрдаги отлар миқдори 51000, сигирлар – 15000, қўйлар – 5000000, эчкилар – 2500000 деб кўрсатиб, мавжуд ҳар бир лақай хонадонига учтадан сигир тўғри келишини, энг камбағал чорвадорда 100-150 от, баъзи Бӧйларда 5000 қўй мавжудлигини ёзади.48

Ҳисӧри қўйлар – асрлар давомида маҳаллий аҳоли томонидан етиштирилган йирик, думбали, яъни жаҳондаги энг йирик қўй туридир. Илгари ушбу қўйлар Самарқанд, Бухоро, Хива, Хўжанд, Қўқон, Қарши, Балх ва Ҳирот бозорларида жуда харидоргир бўлган. Ўн учинчи асрда Марко Поло Ҳисӧри қўйлар ҳақида сўз юритиб, йириклигини, думбаларининг катталигини, кўриниши чиройли ва гўштининг ёғлилигини ҳамда хуштаъмлигини эътироф этган. Ушбу қўй тури тез ўсиб, тез семиради. Шохсиз бўлиб, бўйни ва оёқлари узун, ранги қора, бўр ва қизғиш сариқ. Қўчқорининг бўйи 80 см.,дан 1 метргача, оғирлиги 120 кг.,дан 195 кг.гача, думбасининг оғирлиги 18-20 кг.дан 55 кг.гача бўлиши мумкин. Лақайлардаги амалий санъат намуналари ва баъзи одатлар қадимий тарихнинг сирли гувоҳи сифатида қимматлидир. Чунончи, қўйнинг калла суягининг ҳовлида осиб қўйилиши, «қарижилик»ларнинг сақланиши, лақай тақиялардаги қўчқор шохига ўхшаш айланма гуллар қўй ва қўчқорлар аъзоларининг бало-қазони даф этувчи восита сифатида қаралиб келинаётганлигидан далолатдир. Бу одатлар асрлар қаърида шаклланиб, эл тасаввур ва тафаккуридан ўрин олган экан зотли қўйлар етиштиришда ҳам элат вакилларининг ўрни беқиёс эканлигини кўрсатувчи тарихий далилдир. Шунингдек, бугунги кунда ҳам элат вакиллари орасида давом этиб келаётган «Топиқ войин» ҳам элатнинг ўтмиш тарихидан, унда чорвачилик етакчи ўринни эгаллаганлигидан далолатдир. Тўпиқ ўйинида асосан қўйнинг тўпиқ суягини ўртоғи, шериги ёки танишига бериб, исталган пайтда уни талаб қилиши мумкин.49 Тўпиқни берган киши томонидан 46 Элат оғзаки ижодида қимизчиликка оид қуйидаги мисралар учрайди: Шапирда Шадманға бер,

Тўрдеги тўртўвге бер, Вўзиң ичда маңа бер.

47 Қаранг: Қармьшева Б.Х. Узбеки-локайцы Южного Таджикистана. –Сталинабад, 1954. -Стр. 62.48 Қаранг: Льютко Ф.И. Басмачество в Локае. – Москва-Ленинград, 1929. -Стр.41.

49 Тўпиқ ўйин - қўй сўйилиб, давраларда зиёфат давомида тўпиқли жилик кимнинг олдидан чиқса у гўштини ейиши баробарида «Мана шу тўпиқни ким олади, ютганга бир қўй бераман, деб эълон қилади. Бундай ҳолатда талабгорлар кўпайиб, ҳатто тўпиққа

60

сўралган пайтда кўрсатилса тўпиқни олган киши ютади, акс ҳолда ютқизади. Ушбу ўйиннинг туркий халқларга хос қадимий ўйин эканлигини Маҳмуд Қошғарий ҳам тасдиқлаб, аҳолининг маълум қатлами орасида тўпиқ осиб юриши, нозик жойларда, ҳатто ҳаммомда ҳам тўпиқ берган киши томонидан сўралиб қолгудек бўлса чиқариб кўрсатиш масъулияти мавжудлиги ҳақида таъкидланган.50 Элат этноижтимоий ва маданий ҳаётида такрорланмас ҳар бир детал элатнинг тарихий илдизларининг теранлигидан далолатдир. Чорва суяклари билан боғлиқ ушбу ўйин элат вакилларининг азалдан чорвачилик билан шуғулланиб, ушбу соҳада маълум муваффақиятларни қўлга киритганлигидан далолатдир. Демак, Ҳисӧри қўйлар ҳамда Лақайи отларнинг шаклланиб, довруқ таратишида лақайларнинг ҳиссаси беқиёсдир. Ушбу жиҳатлар минтақада лақайлар этнотарихий томирининг теранлигини билдирувчи омилдир.

Қармишеванинг ёзишича йигирманчи асрнинг биринчи ярмида лақайларда отлар миқдори ва сифати жиҳатидан етакчи ўринни эгаллайдиган Бӧйлар довруғи минтақадан ташқарида ҳам машҳур бўлган. Жумладан, Ҳисӧр лақайларидан энг йирик Бӧй Ёвон жулгесининг Ғарав қишлоғидан – Матам-бий ҳисобланиб, мингта оти бўлган, Балжувон лақайларидан энг йирик Бӧй Сельбур қишлоғидан (чирқиравуқ уруғидан) – ХолбобоБӧй бўлиб, унинг тўққиз юз оти ва уч минг қўйи бўлган. Баччемазар қишлоғидан (байтолиш уруғи) АмиралиБӧйнинг беш юз оти, ўн минг қўйи ва 50-60 туяси бўлган. Кўктош жулгесининг Чолтош қишлоғи (Эсенхўжа уруғининг Ақсари шохчасидан)дан бўлган Жўрақул тöхсабанинг, Беш капа қишлоғидан Мöлла Жала, шунингдек Мöлла Яқубларнинг ҳамда Данғаранинг Гумсув қишлоғидан Қума-бий (Эсанхўжа уруғининг Қулумбет шохчаси), Беш булоқ қишлоғидан (Бадрахли уруғининг Катта мерган шохчаси) Муҳаммади-бий, Даҳанасувдан ТўрахонБӧйнинг зотли отларининг таърифи ҳамда уларнинг тадбиркорлик фаолияти ҳозиргача элат вакилларининг орасида ғурур билан тилга олинади.

Лақайи от зотлари унчалик йирик бўлмаган, лекин кучли, иссиқ ва изғирин шароитларга чидамли, чаққон ва чопқир отлар сифатида танилиб, собиқ иттифоқ бўйлаб ўтказилган қатор мусобақалар совриндори бўлганлигини катта авлод вакиллари яхши эслайдилар. Лақайи отларнинг ташқи кўринишини ўн тўққизинчи асрнинг охирида Балжувон беклигига ташриф буюрган рус офицери

талашиб ҳам қолишганлар. Иккита ўртоқ тўпиқ ўйнашиб юриб, ёзнинг жазирама кунида кўлга чўмилишга боришибди. Иккаласи кўлнинг ўртасига сузиб келганда тўпиқ берган йигит ўртоғидан тўпиғини талаб қилса, ўртоғи шартта тилининг тагидан тўпиқни олиб узатиб, бир қўй ютиб олган экан. Ютиб олинган қўй асосан элга зиёфат қилиб берилган. Бунда асосий соврин элнинг олқиши бўлган.50 Бу ҳақда қаранг: Қошғарий М. Девону луғотит турк. –Т: Фан, 1960. –Б. 198.

61

чаққонлиги, кўп миқдорда юк ташиш имконияти, орқасининг кенглиги, бошининг енгиллиги, оёқларининг бақувват ва йўғонлиги ҳамда давомли меҳнат қилиш имкониятининг мавжудлиги билан машҳур бўлган отларни томоша қилганлигини ёзади.51 Яна бир рус офицери Снесарёв ҳам мавжуд от зотларининг ичида Ўрта Осиёга машҳур бўлган Лақайи отларнинг Ховалингда ва Кўлоб беклигида кўрганлигини, уларнинг улуғворлиги: елкасининг кенглиги, оёқлари ва гавдасининг бақувватлиги, орқасининг кенглиги ҳамда салмоқлилиги ҳақида тўхталади.52

Лақайи отларнинг бақувват, чопқир ва чидамлилигини эътироф этиб, мутахассислар отларнинг 150-160 килограмм юк билан бир кеча-кундузда саксон чақиримдан ҳам ортиқ йўлни босиб ўтишини, тез юрса соатига 8-9 км.ни, жўрғалаб соатига 13-16 км.ни босиб ўтишини, шунингдек яхши от енгилроқ юк билан 180 чақирим масофани бир кеча-кундузда босиб ўта олишини таъкидлашганлар.

Лақайи отлар машҳур бўлиб, кўп йиллик этнотарихий тараққиёт давомида лақай элати вакиллари томонидан тоғли шароитларга мослаштирилган юк ташиш ва улоқ (кўпкари) учун қулай бўлган кўкракли, сағриси кенг, оёқлари бақувват, ранги асосан тўриқ, саман ва кўк бўлиб, танасининг узунлиги 150 см, кўкрак айланаси эса 160 см., атрофида бўлган от туридир. Лақайи отлар – миниш ва юк ташишга мўлжалланган. Илгари лақайи отлар Ҳисӧрда, Балжувонда, Кўлобда, Қўрғонтепа ва Қабодиёнда кўпайтирилган. Лақайи отлар гала-гала бўлиб, яйловларда парвариш этилади. Асосан бақувват отлар сифатида гавдаси ва боши кўп катта бўлмасада, орқа гавдаси кенг, бўйни узун, оёқлари нисбатан бақувват, ёли ва думи узун бўлади. Тойчалар олти ойлигида онасидан ажратилиб, бир яшарлигидан эркак тойлар урғочи тойлардан ажратилиб боқилади. Тойлар бир ярим яшарлигидан бошлаб, минишга ўргатилади. Куз бошланиши билан ёш йигитлар ўз тойларини улоқ чопишга ўргатиш мақсадида мусобақалар ташкил этадилар. Шу тариқа тойлар зиммасидаги вазифалар мураккаблаша бориб, уларнинг ҳар қандай шароитга чидамлилиги ривожлантирилади. Беш йилда мукаммал вояга етади. Югуриш суръати 1000 метрга 1 минуту 17 секундда, 1200 метрга 1 минуту 30,8 секундда, 1600 метрга 2 минутда, 2000 метрга 2 минуту 26,8 секундда, 2400 метрга 2 минуту 57 секундда, 3000 метрга 3 минуту 53,2 секундда, 3200 метрга 4 минуту 05 секундда, 4000 метрга 5 минуту 13 секундда етиб келади. Лақайи отлар 1990 йилларгача 20 минг

51 Қаранг: Бронников Н. Поездка в Горную Бухарию (Путевые наброски). //Туркестанские ведомости. 1896. №29. -Стр.119.52 Қаранг: Снесарев А.Е. Восточная Бухара. Сборник матералов по Азии. Вып. 79. -Санкт-Петербург, 1906. -Стр. 63.

62

бошни ташкил этиб, Султонобод, Ҳисӧр, Кофарниҳон, Турсунзода ва Хатлон вилоятида парвариш қилинар эди.53

От ўз эгасидан бошқани ўзига яқинлаштирмайди. Бунинг учун эгасининг ижозати лозим. Улоқ ва пойга отларнинг чиниқишида етакчи ўрин тутиб, унинг ёшлигидан шиддатли югуриши, ҳар қандай муракаб ҳолатларда ҳам осонлик билан йўналишини ўзгартира олиши, бошқарувга тез бўйсуна билиш кўникмаси, енгиллик ва шиддатлилик хусусиятлари ривожлана боради. Маълумки, улоққа кучли ва ғайратли от талаб этилади. Лақайлар ўзбек миллатини ташкил этган қадимий туркий компонентлардан бири сифатида минтақа халқларига хос бўлиб, турли халқларда турлича аталадиган улоқ ўйинларини эъзозлаб келишганлар. «…Қозоқларда «Кокпар», қирғизларда «Улақтартыш», ўзбекларда «Улоқ», тожикларда «Бузкаши» деб аталган»,54 жисмонан чиниқтирувчи ўйин тури лақайларда «Улақ», «Улақ тартиш», «Улақ чабиш» деб аталиб, йилнинг салқин мавсумида ўтказилади. Лақай отларининг ранги қуйидагича: қизил-тарлан-бўз тарлан; қора – қора тўриқ (жигарранг) – тўри – очиқ тўри – жийрон (оч сариқ); кўк (кулранг) – оқ бўз – (оч кулранг, оқ кўкимтир, оққа яқин) – бурул (кўкиш холдор) – қўла (саман) ва ҳоказо.

Айғир отни уюрга қўйишда унинг ташқи кўриниши билан бир қаторда улоқдаги маҳорати ва муваффақиятлари ҳисобга олинган. Йирик Бӧйлар улоқларда соврин олиб юрган отни байталлар уюрига қўшиш учун пулни аямасдан, эгаси қанча деса савдолашмай олаверганлар. Чунки, битта яхши айғир қирқтагача байталга қўйилиб, қулунлатиши мумкин. Туғилиши билан қулун, урғочиси учинчи йили ғунажин, тўртинчи йили дўнажин, айғирга қўйилгунча – субай байтал; эркаги учинчи йилдан ғўнан, тўртинчи йилдан дўнан,55 дейилади.

Баъзи ҳолларда қулун туғилиши билан ёш болага совға қилинади ёки энчи берилади. Бунда ёш бола томонидан қулун бир яшарлигидан минила бориб, «минги» қилинади. Бошқа ҳолларда икки яшардан сўнг қулунларни минги қилина боради. Ушбу жараён ҳам ўзига хос мураккабликларга эга бўлиб, эркинликда сакраб юрган қулун ёки ғунан мажбуриятдан бош тортиши табиий. Бунда, тўдадан қöриқ ёрдамида ушлангач, бир икки кун оч қолдириб, сўнг нўхталаб, ўргатилган бошқа бир отнинг орқасига боғлаб якка юришга одатлантирилади. Сўнг ғайратли йигитлардан бири эгарлаб миниб, жуган билан бошқариб, барча қаршиликларни енгиб, ғўнанни ўз буйруқларига бўйсиндира

53 Рақамларга оид маълумотлар расмий манбалардан олинди.54 Игры народов СССР /сост. Былева Л.В., Григорьев В.М. –М.: Физкультура и спорт, 1985. –С.7.55 Ғўнанлик ва дўнанлик аломатлари отларнинг тиши ва бошқа белгиларига қараб аниқланади. Дўнанлик ёшига қадам қўйган отнинг сут тишлари ўрнига мустаҳкам тишлар чиққан бўлади. Шунингдек, ёли, туёқлари ва думи ўсган бўлиб, жинсий вояга етган бўлади.

63

боради. Бу ҳолат ҳар бир соат орасида танаффуслар билан бир неча кун давом этади. Бунда тўлиқ бўйсундириш учун кўпинча отнинг жуганини олмасдан, эгарнинг кўзига тортиб қўйилади. Бундай жазолаш ва қатъиятлик натижасида ғўнан тақдирига тан бериб, бўйсуниб бораверади. Илгари эркак кишининг байтал миниб юриши уят ҳисобланиб эркак киши эркак от миниб юрган. Байтални эса чўпонлар, десярлар, ёш болалар ва аёллар миниб юриши кузатилган.

Отларни мураккаб машғулотларга тайёрлаш учун уни яхшилаб озиқлантириш жараёни бошланиб, дастлаб икки ҳафта давомида беда, сомон, полиз маҳсулотларидан аралаштирилиб берилаверади. Сўнг бу усул тўхтатилиб арпа суткасига бир килограммдан, иккинчи кун икки-икки ярим килограмдан кўтарилиб борилаверади. Бир кеча кундуздаги норма 16 килограммга етгач, отнинг ўзи емишни камайтира бошлайди ва суткасига уч килограммга тушади. Натижада от етишади. Кузнинг салқин кунлари бошлангач «совутиш» жараёни бошланиб, от қантарилади. Ва емиш пайти махсус рацион асосида арпа билан боқила бошлайди. Салқин кунлар от минила бориб, дастлабки 1-2 чақирим масофани секин қадам билан босиб ўтилади. Ҳар куни масофа миқдори узайтирила боради. Шу тариқа отни секин-аста терлаттириб, тўпланган ёғини томирларига сингдирила боради. Кечаси ҳам отнинг ухлашига имконият берилмасдан уни қашиш орқали ҳушёрлиги таъминланиб турилади. Совутиш жараёни бир ойдан бир ярим ойгача давом этиши мумкин.

Отнинг асосий абзаллари: эгар, узанги, жуган, қуйишқан, қамчи.

1.10. Амалий санъат намуналари

Маълумки, лақайлар каштачилиги элат ҳунармандчилигининг ёрқин намунаси сифатида анъанавий турмуш тарзида муҳим ўрин тутади. Каштачиликда элат вакилларининг эстетик дунёси ўз ифодасини топиши билан бир қаторда диний ва дунёвий тасаввурлар ҳам мустаҳкам ўрин олгандир.

Каштачилик амалий безак санъати намунаси бўлиб, аёл ва қизлар қўл меҳнатининг моҳирлик билан гул ва нақшлар тасвири туширилган шаклидир. Лақайларда каштачилик игна ва илмоқли бигиз воситасида тикилади. Элат каштачилигида минтақа халқлари каштадўзлигига хос турфа шакллар, ўсимликсимон нақшлар, фазовий жисмлар нақши, мева ва гуллар, шунингдек ҳайвонлар шакллари ўз ифодасини топган. Элат каштачилигида касб-ҳунарга оид тасвирлар, чунончи чорвачилик ва деҳқончилик оид нақшларда эстетик дид асосида тасвирланган нақшлар ўз ифодасини топди. Мутахассисларнинг эътироф этишларича каштачилик қадимдан инсоният вакиллари ҳайвон терисидан кийим

64

қилиб кийиб келаётган даврдан бошланган бўлиб, ижтимоий-тарихий тараққиёт натижасида суяк бигизлар, кечинчалик метал бигизлар пайдо бўлиб каштачилик ҳам ривожлана борди. Марказий Осиё минтақаси халқларида айниқса ўрта асрларда каштачилик яхши ривож топиб, йигирманчи асрда ҳам, гарчи ишлаб чиқариш ривожланиб, саноат юксалиб, кашта тикиш машиналари қўл меҳнатини сиқиб чиқараётган бўлсада, бадиий дид ва нафосатни ўзида мужассамлаштирган жўрма, илма ва босма кашталар аёллар қўл меҳнатининг юксак намунаси сифатида эътироф этилмоқда. Айниқса, лақайлар каштачилиги қўл меҳнатининг юксак намунаси сифатида эъзозланаётганлиги қувонарлидир.

Элат вакиллари каштачилигида рамзлар ва белгилар ифодасига асосий эътибор қаратилиб, бунда соляр56 ва астрал57 мотивлар етакчи ўрин эгаллайди. Кашталарнинг аксариятида марказий қисмда доира шаклидаги безаклар қуёш ёки ой тимсолини акс эттиради. Туркий халқлар каштачилигида қуёш тимсолини акс эттириш тарихий-анъанавий моҳият касб этиб, халқларнинг орзу-умиди рамзи сифатида асрлар оша этнотарихий қадрият сифатида авлодлардан-авлодларга ўтиб келмоқда. Амалий санъатда қуёш, ой ва юлдузлар аксини тасвирлаш қадимдан туркий халқларда мавжуд бўлиб, кўплаб археологик қазилмалар буни тасдиқлайди. Ушбу анъаналарнинг ҳар бир тарихий давр ва маданиятлар ижобий қирраларини ўзида мужассам этиб трансформацияланган шакли лақай амалий санъати намуналарида сақланиб, авлодлараро сайқалланиб келмокдаки, бу лақайлар қадим туркий маданий меросининг ворисларидан бири сифатида тарихий илдизлари инсоният ибтидосига бориб тақалишидан далолатдир.

Кашталардаги айлана гулли ёки доира шаклидаги нақш қуёш ва унинг нурларига ишора бўлиб, элат тафаккурида зулмат устидан ғолиб ягона куч бу ёруғлик эканлигининг эътирофидир. Шунингдек, элат вакиллари каштачилигида зооморф, яъни ҳайвонот олами тимсолларининг тасвирланиши чорвачилик элат тарихий тараққиётида зарурий ўрин эгаллаганлигини билдиради.58

Лақайлар ижтимоий-маданий ҳаётида ўтов муҳим ўрин тутганлиги боис, бу каштачиликда ҳам ўз ифодасини топган. «Шаңрақ», «узук» ва «турлик»ларнинг амалий санъат асарларида, хусусан каштачиликда акс этиши узун тунлар қиз ва аёлларнинг ўзаро тўпланишиб, мавжуд воқеъликни бадиий буёқларда ранглар бир бирига мутаносиблигининг ўзига хос тарзда танланиши кашталарда эстетик дид ва жозибанинг устунлигини таъминлаб, борлиқни моҳирона акс эттиришга бўлган иштиёқ ифодасидир. Кечаси ой ва юлдузларнинг, туш пайти қуёшнинг 56 Соляр – қуёш акси туширилган кашталар.57 Астрал – юлдузлар акси туширилган кашталар.58 Масалан шохлар ва турли ҳайвонлар тимсоллари.

65

шаңрақ орқали намоён бўлиши ва бу ўтов ичидаги микроборлиқ ёруғлигини таъминлаб, унинг гўзаллигига ҳисса қўшиши каштачилик намуналарида ўз аксини топганки, бу жиҳат туркий халқлар амалий санъати ривожида муҳим ўринга эгадир. Бодом ва қалампир гулли кашталар тикилиб, уйга кирар жойга осиб қўйилиши: бодом – тўкин-сочинлик, ёғингарчиликнинг мўл бўлиши туфайли адирларнинг гуллаб яшнаши, ҳосилнинг мўл бўлиши, калампир эса – оилани ёмон кўзлардан асровчи кўзмунчоқ сифатида рамзий мазмун касб этади.

Кашталарда шохли жониворларнинг акс этилиши мардлик ва шужоатга ишора бўлиб, элат вакилларини доимий ҳушёрликка, ҳар қандай таҳдидларга доимий тайёр туришга чорлаган.

Лақай элатининг илгич, напрамеч (мапрамеч), жук чариғич, эшикка осиладиган жиҳозлар, тақия (ёш ўғил болалар, қиз болалар, аёллар ва эркаклар дўппилари), айнахалта, чайхалта, ўтовни безайдиган осма буюмлар, кашталар, серпе, жук бети каби амалий санъат намуналари эстетик дидни белгиловчи намуналар бўлиши билан бир қаторда, этнотарихий қадриятларнинг ҳам ажралмас қисми сифатида элатнинг қадимий тарихидан далолатдир. Бу тарихни туркий халқлар каштачилигида умумийлик ва ўзига хослик жиҳатларини таққослаш асосида ўқий билиш юксак дид, етук савия ва теран тафаккурни талаб этади.59

Лақайлар амалий санъати намуналари санъатшунослик ва этнография фанлари учун ҳали очилмаган қўриқ бўлиб, лақайлар амалий санъати ушбу элатнинг тарихи сингари сирлидир. Ушбу амалий санъат намуналарининг айрим деталларида элатнинг туркий халқлар амалий санъати билан ўзаро умумийлик жиҳатлари, шунингдек нақшлардаги бежиримлик, бетакрорлик ва табиийлик орқали элат ҳунармандчилигининг ўзига хос жиҳатлари намоён бўлиб, замонавий жўрмадўзликда ҳам анъанавий-тарихий усулларнинг устуворлигини таъминлайди. Элат вакиллари томонидан босма, илма ва жўрма шаклида тикилган амалий санъат намуналари Европа ва Океан орти мамлакатларининг

59 2006 йилнинг 30 ноябридан 31 декабригача Ўзбекистон пойтахти Тошкент шаҳрида лақай элати амалий санъати намуналари кўргазмаси бўлиб ўтди. Кўргазмада тарихчи, этнограф, файласуф ва санъатшунос олимлар қатнашиб кўргазмага қўйилган амалий санъат намуналарига юқори баҳо беришдилар. Кўргазма «Карвон» арт-галереяси ташаббуси асосида Швецариянинг маданият ва санъатни ривожлантириш дастури ва республика «Ҳунарманд» уюшмалари кўмагида ўтказилди. «Караван» арт-галереяси директори Наталия Мусина, Ўзбекистон Бадиий Академияси академиги, санъатшунослик фанлари доктори, профессӧр Асқар Ҳакимов, санъатшунослик фанлари номзоди Шаҳло Абдуллаева, Швецариянинг маданият ва санъатни ривожлантириш дастури Ўзбекистон бўлими бошлиғи, шунингдек ушбу асар муаллифи сўзга чиқишиб ҳақиқатан ҳам лақайлар бой санъат намуналарига эга элат эканлиги, санъат намуналарининг бадиий-тарихий қиммати, элат вакиллари томонидан сирли нақшлар асосида яратилган санъат намуналари тарих ва бугунги кунни боғловчи кўприк эканлигини, лақайлар кашта ва жўрмадўзлиги уларнинг анъанавий маиший ҳаётида етакчи ўрин эгаллаганлиги, лекин бу жиҳатлар санъатшунос олимлар томонидан ҳали етарлича ўрганилмаганлигини қайд этишдилар.

66

қатор музейларини безаб турган экспонатлар ҳамда каталог – фотоальбомлардан ўрин олганлиги қувонарлидир.

Лақай каштачилигидаги нақшлар фақатгина эстетик дид берувчи гўзаллик намуналари бўлмасдан рамзий белгилар, санъатшунос олимларнинг фикрига кўра, уларда соляр ва астрал мотивларнинг ифодаланиши Марказий Осиё халқлари сингари лақайларда ҳам қадимий ёруғлик тимсолларига сиғинишнинг трансформацияланган шакли бўлиб, ой ва юлдузлар ҳамда думли (шохли) айланмалар ёруғлик тимсолари сифатида, ибтидоий тасаввурларнинг авлоддан-авлодга узатилиб, бугунги кунгача етиб келган тарихий намунасидир.

Машҳур хаттот Ҳабибулла Солиҳнинг гувоҳлик беришича кашталардаги нақшин безаклар рамзий ёзувлар бўлиб, келинчакларнинг ўз ёрига атаб тиккан белбоғлари бурчагида «вафо» сўзи нақшин ёзувларда битилган бўлиб, севги ва вафодорлик бобида йигит зиммасига улкан масъулият юклаган. Шунингдек, жойнамозлар ҳошияларида «каъба», «бисмилла», «ҳуваллоҳ» сўзлари нақшин шаклларда битилган диний ҳикмат намуналаридир.60

Амалий санъат намуналари, хусусан каштачилик ҳақида гап кетганда лақай каштачилиги минтақа жўрмадўзлигининг «бетжувари» сифатида етакчи ўринларда талқин этилиб, мутахассислар томонидан юқори баҳоланади.

Дўппи енгил бош кийими сифатида туркий ва форсий тилли халқлар орасида кенг қўлланиладиган кийим шаклидир. Шу билан бир қаторда амалий санъат намунаси сифатида ҳам лақай элати вакиллари тикадиган дўппилар ўзининг бадиий-эстетик қимматига эга. Дўппи тарихи ҳам олис ўтмишга бориб тақаладики, бу археологик қазилмалар қадимий деворларда (VI-VIII асрлар, Панжакент)шарқ миниатюраси шаклида чизилган монголоид типидаги эркаклар аксида ўз ифодасини топган.61 Ижтимоий-тарихий тараққиёт натижасида бош кийимлари ҳам ҳар бир даврнинг ижобий жиҳатларини ўзида мужассамлаштириб, бугунга келиб мукаммал шакл касб этган.

Ушбу соҳа мутахассисларининг эътироф этишларича рус тилидаги «тюбитейка» атамаси, аслида туркий, яъни татар тилидаги «тўбетей» сўзидан олинган бўлиб, бошга кийиладиган кийим маъносини англатган.62 Сўнг ушбу атама калкалаш усулида рус лексиконига киритилган бўлиб, бугунги кунда фаол қўлланилмоқда.

Лақайларда дўппилар «тақя», «тақия» тарзида талаффуз этилиб, бугунги Хоразм лаҳжаларида ҳам миллий бош кийим «тақя», «тахя» тарзида талаффуз этилади. Мутахассислар лақай «тақия»ларини Самарқанд дўппидўзлиги 60 Ҳабибулло Солиҳ. Нақшин ёзувлар //Ўзбекистон матбуоти журнали. 2003. №2. Б. 42-43.61 Қаранг: Богословская И., Левтеева Л. Тюбитейки Узбекистана XIX-XX веков. –Т., 2006. -С.13.62 Богословская И., Левтеева Л. Тюбитейки Узбекистана XIX-XX веков. –Т., 2006. -С.10.

67

намуналари билан ўхшаш томонларнинг жуда кўплиги, лекин лақай дўппилари ўзининг нозик ва бежирим тикмалар билан ажралиб туришини эътироф этишади.

Тақияларнинг бастирма тақия, гуллеме тақия, шавдирақ тақия ва ҳоказо турлари мавжуддир. Тақия ўзига хос шакли ва безагига эга бўлиб, асосан уч қисмдан: айлана, этак ва чироздан иборат бўлади, ҳамда унинг турига қараб, тупек ёки патлар билан безатилади. Лақай тақиялари каштачилик намунаси сифатида қиз ва аёллар тақиясига қимматбаҳо тошлар ҳамда заргарлик буюмлари тикилса, эркаклар, бўзболалар ва ёш болалар тақияси кашталар асосида тикилади. Бунда 3-5 яшар ўғил болаларнинг тақиясининг ён томонига қушларнинг рангли патларидан «жиға» тикилади.

Жиға – инсоният онгли тарихининг дастлабки босқичларида саклар ва хунларда, ундан сўнг турк ҳоқонлиги шароитида эл-улус бошлиқлари ва юрт бошлиқлари бош кийимига тақиб юрадиган мартабани билдирувчи белги, даража. Дастлаб бундай жиғалар рангли қушлар қаноти ва патларидан олинса, кейинчалик қимматбаҳо тош ва олтинлар билан жило бериладиган бўлган. Ҳозирги даврда бундай жиғалар қўлланилмасдан, балки ёш болаларнинг бош кийимига рангли қуш патларидан жиғалар тикилади. Ушбу одат тарихнинг илк даврларидан давом этиб, фарзанднинг келажакда комил инсон бўлиб, эл-улус бошлиғи, бек бўлишини тилаб қилинадиган эзгу ниятдир.

Шавдурақ тақия – манатдан тикилиб, атрофига маржон, сетора, чироз, чирознинг ён ва орқа қисмларига туморчали тупеклар, чирознинг пешона қисмига илк баҳорда пайдо бўладиган «чач» деб аталадиган чумчуқнинг бош ва бўйин қисми қора ялтироқ патларидан бош кийимнинг катта-кичиклигига қараб, яъни қизларнинг ёшига қараб 9-11 ёки 13 патдан иборат тизма тикилиб, бу патлар «чач пати» дейилиб, ўсмир қизлар тақияларининг пешона қисмига «чачпат» тикилиб кийдирилган. Бошқа халқлар сингари лақайларда ҳам оилада қиз эъзозланиб, бўйга етиб, совчи келиб, куёвникига узатилгунча ота-онаси, ака ва опалари томонидан алоҳида эътибор билан тарбияланган. Ҳар бир ота вояга етмаган қизига «соч» қушининг пешона патидан дўпписига тикилишина орзу қилиб, қуш овига чиққан. Ёш қиз вояга етгунча пешона қисмига «соч» қушининг пати тикилган тақияни кийиб, рўмолсиз юрган.

Элат вакиллари томонидан «жўрме», «басма» усулларида тикиладиган «бастирма», «гуллеме», «шавдирақ» тақиялар амалий санъат намуналарига ишқибоз бўлган коллекционерлар томонидан тўпланиб, кўргазма ва айрим

68

туристик меҳмонхоналар63 залларини безаш билан бир қаторда, Марказий Осиё минтақаси, Ғарб ва Америка қитъаси музейларини ҳам безаб келмоқда.

Лақай «тақия»лари байрамона кийимлар силсиласига кириб, элат вакиллари томонидан тўй-тантаналарда, йиғинларда, шунингдек кундалик ҳаётда кийилади. Бундан ташқари рўзғор доирасида ҳамда кечаси ухлашда кийиладиган енгил бош кийимлари ҳам мавжудки, булар «арахчин», «кирчин», «лапек» дейилади. Арахчин ва кирчинларни асосан ёш ва ўрта ёшдаги эркаклар бош кийими ҳисобланса, пилтегеч билан пилталаб тикилган лапекни кўпинча чоллар ётишда кийишади.

Безак ва тақинчоқлар ҳам амалий санъат намуналари сифатида этномаданий тараққиётда муҳим аҳамиятга эга. Тақинчоқлар барча даврларда мавжуд бўлиб, кишилик жамиятининг дастлабки босқичида зарур пайтда баъзи йиртқич ҳайвонлар ҳужум қилганда қурол сифатида ишлатиш ҳамда турли ирим-сиримлар туфайли баданннинг турли қисмига осилган бўлса, кейинги даврларга бориб безак вазифасини ўтай бошладилар. Тақинчоқлар палеолит даврида суякдан, неолит даврида турли тошлардан, темир даврида металдан ясалган бўлса, бугунги кунда ҳар учаласининг бирикмасидан ҳам ясалиб, зийнат асбоблари сифатида қиз ва аёлларни безамоқда.

Безак буюмлари ҳам амалий санъат намунаси сифатида элат маданий ҳаётида ўзига хос аҳамиятга эга бўлган. Лақай заргарлари томонидан ясалиб, бўйинга осиладиган «тамақмончақ», пешонага боғланадиган «қассаба», бурунга тақиладиган «лати», балдоқ, ҳалқа, сирға, узук, билакузук ва бошқалар элат маданий қадриятлари тизимида тарихий-меросий аҳамиятга эга.

Тамақмончақ ҳам тақинчоқ сифатида заргарлар томонидан турли металлардан ясалиб, ялтироқ тошлардан кўзлар қўйилиб ишланган. Бугунги кунда тамақмончақ деярли ясалмайди.

Қассаба ҳам безак сифатида яқин-яқинларгача қизларнинг пешонасига боғланган бўларди. Қассабанинг пастки қисмидаги баргаклари тагига «чачпати» қушининг бўйин патлари терилиб, мустаҳкамланиб, унинг ўртасига, яъни пешонанинг марказида марварид кўзли олтин ёки кумуш тақинчоқ осилиб, уни «қассабаниң хатеби» дейишарди.

Лақайлар амалий санъатининг нодир намуналари бўлган жўрме, гуллама ва бошқа шаклдаги мапремеч, илгич, жукчариғич, серпе, айнахалта, чойхалта, бастирма ва гуллеме тақиялар, шунингдек тамақмöнчақ, қассаба, лати каби безак буюмлар ҳақиқатан ҳам ўрганиб, тарғиб этишга лойиқдир. Зеро, санъат элнинг

63 Жумладан, Самарқанд шаҳридаги «Самарқанд афсонаси» меҳмонхонаси кўргазма зали деворидаги тўрт юзга яқин дўппининг тўқсон фоизи лақай дўппиларидир.

69

юзи, унинг фахри ҳамда атрофидаги миллат ва элатлар орасида доимий ўрнини белгиловчи омилдир.

1.11. Ўтов

Элат вакиллари этнотарихий тараққиёти давомида Лақайи зотли отлар ва Ҳисӧри қўйларни етиштирганлиги чорвачилик билан фаол шуғулланганлигидан далолатдир. Маълумки, чорвадор турмуш тарзи янги-янги яйловлар ахтариб, доимий ҳаракатда бўлишни, яъни кўчиб юришни тақозо этади. Бундай кўчиб юришлар мавсумий турар жойларга эга бўлишни талаб қилади. Турмуш тақозоси натижасида яқин ўтмишда лақайларнинг аждодлари қозоқ, қирғиз ва қорақалпоқлар аждодлари сингари ўтов тикиб, ўтовларда яшаш ва унинг ичи ҳамда ташқари қисмини безаш элат этник маданиятнинг ажралмас қисмига айланиб келган.

Ўтовлар оқ ва қора ўтовларга бўлиниб, ҳар бир уруғ оқсоқоллари ва Бӧйлар ўзлари учун оқ ўтов тикишган. Чунки, оқ ўтов фақатгина яшаш учун мўлжалланмасдан, у ушбу уруғ вакилларининг оқсоқол ҳузурида вақт-вақти билан тўпланиб, мавжуд муаммолар ечимини топиш учун йиғиладиган маъмурий идора вазифасини ҳам ўтаган. Бундан ташқари, оқ ўтовлар асосан оқ қўйнинг жуни асосида қилинган кийизлардан иборат бўлганлиги учун ҳамманинг ҳам қўлидан оқ ўтов тикиш келавермаган. Оқсоқолларнинг гувоҳлик беришларича оқ ўтовлар бундан бир ярим икки аср илгари оқ қўйнинг жунидан ясалган кийизлар ҳисобига қад кўтарган бўлсалар, ўн тўққизинчи асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, қора кийизлардан тикилган баъзи ўтовларнинг устига оқ бўзлар тортилиб, оқ ўтов дейиш расм бўлган. Лақайларда ўғил уйлантиришда албатта оқ ўтов тикилиб, унинг қурилиши ва ташқи кўринишига куёв томон масъул бўлса, ўтовнинг ичкари қисмини безаш масъулияти келиннинг зиммасида бўлган. Безак-жиҳозларнинг асосий қисми ўтовнинг тўрига, эшикдан киришда чап тарафга осилган бўлади.

Бошқа барча ҳолатларда қора ўтов тикилган. Чунки, қора кийиз лақайларда жуда кўп бўлиб, бу қўйлар жунининг асосан қора рангда эканлиги билан изоҳланади. Шунингдек, ёш келин-куёвларга атаб тикилган оқ ўтовлар ҳам йиллар ўтиши билан ташқи муҳит таъсири натижасида сарғайиб, ўзининг оқ рангини йўқота борган. Қишлоқда оқ ўтовлар сонига қараб, қишлоқда Бӧйлар ва янги уйланганлар миқдори аниқланган. Бӧйларда оқ ўтовлари билан бир қаторда қора ўтовлари ҳам бўлиб, ўз навбатда у ошхона, анжомхона ва хизматкорлар учун яшаш хонаси ҳисобланган.

70

Ўтовлар қуйидаги қисмлардан иборат бўлган. 1. Кереге. Бу чивиқларни ўзаро кесиб ўтган ҳолда бириктириш йўли билан ясалган панжара бўлиб, керегелар миқдори ўтовнинг ҳажмини белгилашган. Масалан, 6, 8, 16. Бир кереге бир қанат деб аталиб, керегелар сонига қараб неча қанатли ўтов тикилганлиги аниқланган. Камбағал оилалар одатда олти қанатли қора ўтовлар тикишганлар. Бӧйлар ўн олти қанатгача ўтов тикишганлар. Баъзи ўтовлар кенг ва ёруғ бўлишлиги учун икки кереге устма-уст қўйилиб, бириктирилган. Бундай ўтовлар «қöш керегели вöтав» дейилган. Керегеларнинг пастки, яъни ер билан туташган қисмига йирик тошлар терилиб, «керегеташ» дейилади. 2. Увуқ. Эгилган йўғонроқ тол чивиқлар бўлиб, увуқ кереге билан шаңрақти ўзаро боғлаб турадиган воситадир. Увуқлар икки ярим-уч метр узунликда бўлиб, уларнинг сони тикиладиган ўтовнинг ҳажмига қараб 70-80 тагача ҳам бўлиши мумкин. Ҳар ким кереге ва увуқлар сонини оила миқдори ва имкониятига қараб белгилаган. Бӧйлар ўтовлари саксон увуқдан иборат бўлган. 3. Шаңирақ. Конуссимон шаклда бўлиб, ўтовнинг тепа қисмининг айланалигини таъминлаб турувчи восита. Шунингдек, ўтовнинг асосий қисми бўлган кереге-увуқ-шаңирақ ўзаро бирикмаларининг таркибий қисми. 4. Шаңирақнинг устида ундан тахминан ўн баравар кичикроқ шаклдаги «жузук», яъни узук ўрнатилиб, узук унинг тагида турликларни маҳкамроқ ушлаб туриш учун қўйилади. Турликлар ўтовнинг устки қисмини асосан тўрт бўлакка бўлиб туриб, бу бўлаклар ўз навбатида жапсар деб номланади. Тепадан ўтов ичига қуёш тушиб туриши учун зарурат бўлганда жапсарлар очилади. Ўтов қисмларини бир-бирига ўзаро мустаҳкам боғланиши учун ҳайвон терисидан қилинган ингичка иплардан фойдаланилади. Ўтовнинг ёғоч қисми тиклангач устига кийизлар тортилиб, мол жуни ва қиллардан тайёрланган узун арғамчилар ва «белдев»лар64 воситасида мустаҳкам боғланиб, ушбу усул шамол ва бўронларда ўтовнинг мустаҳкамлигини таъминлаш учун хизмат қилади. Ўтовнинг эшиги ергенек деб аталади. Ўтовнинг эшиги кун чиқар томонга қаратиб қурилади. Чунки:

1. Тонг отгач ўтовнинг эшиги очиб қўйилиб, қуёш чиққач унинг нурлари ўтов ичини ёрита бошлайди, демак, тонг саҳардан ўтовнинг ичи қуёш нурларидан баҳраманд бўлади.

2. Ётишда бош ўтовнинг тўр қисмига қўйилиши шарт. Тўр эса қибла томонда бўлади. Демак, ушбу жиҳатлар бевосита элат вакилларида ўтов тикиш

64 Белдев – ўтовнинг устига ёпиладиган кийиз ёки бошқа қалин матоларнинг ҳар қандай ҳолатда ўз ўрнини ўзгартирмасдан мустаҳкам туришини таъминлаш мақсадида боғланган қалин пиликсимон арқон. Белдевлар жунли арқон бўлиб, қўй, эчки ва йилқи жунларининг аралашмасидан эшилган. Белдевнинг икки учи ўтов керегелари устидан юргизилиб бўсағанинг мустаҳкам ёғочларига боғланган. Шошилинч пайти баъзан боболаримиз ўз отларини белдевларга боғлаб ўтовга киришган.

71

маданиятини шакллантирганки, бугунги кунда ўтовлар деярли тикилмай қолган бўлса ҳам ушбу маданият лой ва ғиштдан уй қуриш жараёнида кузатилади.

Ўтовнинг ташқари қисми, яъни керегеларнинг ташқи томонидан қопланган кийизнинг устидан баландлиги тахминан бир метру йигирма сантиметр бўлган айлана чий билан ўралган. Бу бир томонидан ўтовнинг пастки қисми мустаҳкамлигини таъминласа, иккинчи томондан чорвачилик шароитида молларнинг ўтовга келиб ишқаланишида ўтов конструкциясини ҳимоялаш вазифасини ҳам бажарган.

Кечаси ўтов ичи қорачироқ ёрдамида ёритилиб, узун кечалари қизлар ва ёш аёллар қорачироқ атрофида тизилишиб ўтириб кашта тикишганлар.

Лақайлар ўтовининг бошқа туркий халқлар ўтовларидан асосий фарқи шундан иборат бўлганки, лақайларда ўтовлар “қўш кереге” воситасида тикланган. Яъни керегелар устма-уст қўйилган. Ва табиийки бунда нисбатан пастроқ керегелардан фойдаланиб, бу бир жойдан иккинчи жойга кўчишда ҳам қулай бўлган. Шунингдек, қўш керегели ўтовлар баланд ва ёруғроқ бўлган. Ўтовлар асосан икки қисмдан иборат бўлиб, чап томон эркаклар учун, ўнг томон аёллар учун мўлжалланган бўлади. Шунингдек, аёллар қисми ошхона вазифасини ҳам бажарганки, озиқ-овқат маҳсулотлари ўтовнинг ўнг қисмида жойлашган бўлади. Қўзилатиш мавсумининг аёзли кечалари нимжон қўзи, улоқ, қулун ва бузоқларни «аязда қаришип» қомаслиги учун ўтовнинг қуйи қисмида сақлаш ҳолатлари ҳам бўлган. Қиш мавсумида ўтовни иситиш учун ўртадан ўчоқ кавланади ва бу ўчоқда олов ёқилади. Тутун чиқиб кетиш учун зарурат бўлганда жапсарлар очилган. Бу олов чой қайнатиш ва овқат қизитиш учун ҳам фойдаланилган. Элат вакиллари оддий чой билан бир каторда, жайлав чай, яъни кийикўти ва бўтакўзларни яйловда териб, қуритиб олинган қуритмалардан ҳам чой сифатида фойдаланганлар. Зирадан ҳам чой сифатида фойдаланилган.

Оқсоқолларнинг гувоҳлик беришича илгари лақайлар турмуш тарзида чорвачилик етакчи ўринни эгаллаганлиги боис, ҳар бир оила ўз шароити доирасида кеч куздан ҳўккиз, от ва бўрдоқиларни сўйиб, гўштини қовуриб хумларга босиб ташлаганлар. Қоронғи қишда овқат тайёрлаш шароитининг муракаблиги боис, хумлардан керакли миқдорда қовурилган гўштлар олиниб, ўчоқда қиздирилиб, тановул қилинган. Зарурат бўлган пайтдагина овқат қилишганлар. Нон пишириш эса кунда ёки кун ора қилинган бўлиб, қиш мавсумида ўтов ичидаги ўчоқдан фойдаланилиб, деярли кунда кечаси хамир қорилиб, ёш болалар учун ўчоқнинг сопол билан текисланган икки ён томонларига кулча ёпилиб, нонуштага пишириб берилган. Нон ва кулчалар иссиқ мавсумларда ташқарида пиширилган.

72

Лақайларда барча тўйларда улоқ (кўпкари) ва алиш (кураш) берилганлиги боис, тўйлар қишки ва эрта баҳор мавсумида белгиланган. Ва бу ҳолатларда табиийки, таклиф этилган барча меҳмонлар, полвон ва чавандозлар учун ўтов-қўшхоналар тикилган. Бӧйлар тўйларини ўтказиш учун қирқтагача ўтов-қўшхоналар тикишганлар. Ва ҳар бир қўшхонага бир неча мутасаддилар ҳамда уларнинг ихтиёрига бир неча хизматчилар тайинланиб, қўшхонадаги меҳмонлар зиёфати учун моллар ажратилган.

Ўтовнинг ички қисмини безаш масъулияти аёлларнинг зиммасида бўлиб, керегелар ва увуқларга турли рангли ипаклар воситасида нақш солиб тикилган йўғон лентасимон тикмалар-бағишлар осилдирилади. Тўрга мапремеч ва сандиқлар қўйилиб устига бўғжомалар ҳамда кўрпа ва ястиқлар йиғилади. Жукчариғичлар осиб йиғилган юклар безатилиб-ўралиб, серпелар осилади. Керегеларга жўрмелеб тикилган ойнахалта, чойхалта ва табақлавлар осилиб, ўтов ичи безатилади. Ўтов эшигига парда, яъни «ешик-чалпинчақ» осилган. Ўтовга киришда хамчи осиш учун махсус жой бўлиб, керегенинг бу учига ҳеч нарса осилмаган. От абзеллари ва қамчи доимо тайин туриши қатъий талаб этилган. Шу жиҳатдан халқ орасида бугунги кунда ҳам «уйиде хамчиси асилип турмаган лақай-лақайма?!», ибораси тез-тез қулоққа чалиниб туради.

Чорвачилик билан доимий равишда шуғулланиш натижасида ҳамда янги-янги яйловлар ахтаришлари туфайли илгари моддий-ижтимоий турмуш шароити элат вакилларидан ҳар қандай ҳолатларга доимо тайёр туришни тақозо этган. Молларга бўрилар галасининг ҳужуми эркаклар билан бир қаторда аёлларни ҳам доимий ҳушёрликка чорлаб ўтов ичида қурол ва от абзаллари доимий тайин турган. Хуллас, илгари ўтовлар элат турмуш тарзида муҳим ўрин тутиб, лақайлар ижтимоий ва маданий қадриятларининг тарихий намунаси сифатида эътиборлидир.

1.12. Мусиқа

Лақайларда мусиқий санъат инструментлари сифатида дўмбира, най, чанқовуз ва дап анъанавий моҳият касб этади. Асосан, дўмбира чорвадор туркий халқларнинг асосий мусиқий асбоби сифати минтақа мусиқий маданиятининг муҳим қатламини ташкил этади.

Элат вакилларида мусиқий маданиятнинг шаклланишида илгари оила асосий роль ўйнаб, дастлабки мусиқий таълим оилада олинган. Эркаклар дўмбира, аёллар чанқовуз ва дап чалишлари анъанавий моҳият касб этганлиги боис ҳар бир оилада ота-она, чалата-каттейене, ака-опа-янга томонидан ёшларда ушбу соҳаларга рағбат уйғотила бориб, дастлабки устозлик қилиш вазифаси ҳам

73

катталарнинг зиммасида бўлган. Оилада учирма бўлган ёш «мусиқачи» атрофда қўшнилар ва қариндошлар орасида ушбу соҳани нисбатан эгаллаб, қишлоқ миқёсидаги беллашувларда мусиқий санъатини намоён эта борган. Шу тариқа ёш ўспирин ўз мусиқий маҳоратини мукаммаллаштира борган.

Чўпон най ҳам чорвачиликда муҳим аҳамиятга эга бўлиб, у чўпоннинг орзу-умиди ва армонларини ифодалаш билан биргаликда найнинг оҳанги билан моллар йўналиши белгиланган. Шу асосда моллар ҳам мусиқа оҳангига бўйсина борган. Шунингдек, чўпон най оҳанги асосида ўзининг қайси ҳудудларда эканлигини билдириб, пешин ёки аср пайти орқасидан нон-овқат олиб келувчи шу оҳанг воситасида чўпонни топган.

Қобиз, чанқобиз – ёғочдан ёки тунукадан ишланиб, қилдан тор қилиниб, лабларнинг орасига олиниб чалинадиган мусиқа асбоби. Қобиз овозининг жарангдорлиги бармоқлар ҳаракати билан бир қаторда чалғувчининг тил ҳаракатларига ҳам боғлиқ. Қобиз чалиш асосан илгари кенг эътироф этилиб, бугунги кунда камдан-кам учрайди. Лақайларда қобиз чалувчилар илгари кўп бўлишган. Қобизни асосан қиз ва аёллар бир жойга тўпланган пайтлари ёки тўй ва томошаларда чалишганлар.

Ёши улуғ кишиларнинг гувоҳлик беришларича илгари халқ сайилларида, чунончи баҳор фаслида қиз ва аёллар тепаликларга тўпланишиб чанқовуз тортишганлар. Ва бутун қишлоқни чанқовуз овози тутиб кетган. Онамнинг гувоҳлик беришларича Қизилмазор жулгесидаги Тавашар қишлоғидан бир опалари Қизилсувнинг нариги томонига узатилган. Баҳор мавсумида Қизилсув тошиб, ўтиш имкони бўлмаган паллада қизнинг опа ва сингиллари тепаликка чиқишиб, чанқовуз тортар, у томонда ёш келинчак чанқовуз овозини таниб, у ҳам тепаликка чиқиб чанқовузини тортар, чанқовузларнинг сеҳрли мусиқий оҳанги асосида етти-саккиз чақирим масофадаги қариндошлар соғ-омонликларини ушбу мусиқий асбоб оҳанги воситасида билдириб ўзаро «суҳбатлашганлар».

Момоларимизнинг гувоҳлик беришларича илгари элат вакиллари орасида чанқовуз чалмайдиган қиз бўлмаган. Қизларнинг каштачилик анъаналарини ўрганиши қанчалик мажбурий бўлса, чанқовуз чалишни ўрганиши ҳам шунчалик мажбурий бўлиб, бундай мажбурийлик ўзаро беллашув ва мусобақаларни вужудга келтириб, ёшлар санъати ҳам сайқаллана борган. Оқсоқолларнинг гувоҳлик беришларича ҳатто беш-олти чақирим масофада бўлган икки баъзан уч қишлоқ қизлари тўда-тўда бўлишиб, ҳар гуруҳ ўз қишлоғидаги тепаликларга чиқиб, ўзаро беллашув тарзда чанқовуз чалишган. Юлдузли сокин кечада қишлоқлараро мусиқий овозлар баралла эшитилиб, мусобақалар авжга чиқиб,

74

ярим кечагача давом этган. Ҳатто қишлоқ оқсоқоллари «елди ухлатмайсаңар» деб қизларига дакки ҳам беришар экан.

Аёллар маиший мусиқаси билан бир қаторда қўшиқчилик ҳам ривожланган. Айниқса, бош ёки кичик бармоғи билан томöққа уриб «ҳиме» усулида айтиш жозибали мазмун касб этади. Севги-лирик тематикага эга бўлган ушбу жанр бугун ҳам ўз айтувчиларига эга.

Қизлар ва аёллар илгари буғдой ўриш, ёзнинг жазирама иссиғидаги пахтага ишлов бериш ишларида сояли жойларда давомли ўтиришлар, келинга сарпо танлаб «тöғиз тузеш», кашталар тикиш, тенгдошларидан бирига «қуймақ», «патаҳа» тўйлари муносабати билан «Қиз жийин» (айрим ҳудудларда «Қиз кече») ўтказилиши жараёнида, шунингдек юлдузли тунларда тепаликларга чиқиб, чанқовуз тортиш ва ҳоказо жараёнларда нағма-мусиқий жанрларга эътибор қаратиш билан бир қаторда турфа мавзуда термалар ҳам айтишган. Бугунги илмий-техникавий тараққиёт натижасида телерадио, аудио-видео тизимлар жадал ривожланиб, ёшлар эстрадаси анъанавий тус олган палла дўмбира, чанқовуз, дап ва бошқа аждодий чолғу асбоблари кам ишлатилаётгани ташвишлидир. Зеро, ўнлаб асрлар давомида аждодларимиз маданиятининг муҳим қирраси сифатида сайқалланиб, маънавий баркамоллик сари етаклаб келган анъанавий мусиқий санъат ҳамда терма ва айтимлар алоҳида тадқиқот сифатида ўрганилиб, ёшлар орасида тарғиб этилиши, шунингдек ушбу соҳа ривожини таъминлаш учун рағбатлантириш фаолиятини йўлга қўйиш лозим. Улкан денгиздан қатра сифатида ўзлигини намоён қилишга мойиллик бериб, жилоланаётган халқимизнинг ушбу маданий ва маънавий меросига муносабат ижобий йўналишга ўзгармаса, ушбу соҳа ҳам элнинг тарихи сингари мураккаб моҳият касб этиб, қўл етмас олислик сари пинҳоний тус олиб, маданий тарихимизнинг сирли саҳифасига айланади.

Этномусиқашуносликни ўрганиш тажрибаси шуни тасдиқламоқдаки, ижтимоий-тарихий тараққиёт натижасида элат вакиллари орасида эркак мусиқачилар ҳамда соқилар дўмбира, най ва чанқовузда мусиқий оҳанглар чалиб, достон – термалар айтиб эркаклар даврасини қизитиш билан бир қаторда қиз ва аёллар даврасига ҳам таклиф этилиб, аёлларга хос бўлган лапарларни айтиб даврани қизитганлар. Шунингдек, аёл соқи ва мусиқачилар ҳам бугунги аёлларимизга ўрнак бўларли даражада аёллар даврасида фаолият кўрсатиб, даврага файз бағишлаганлар. Аёллар нафақат чанқовуз ва дапда, балки, дўмбира ва найда ҳам мусиқалар чалиб, мусиқий оҳангларга мос лапарлар айтишганлар.

Қизлар ва аёллар орасида турфа мазмун ва шаклдаги каштачилик анъаналарининг мавжудлиги улар орасида маданий ва маънавий анъаналарнинг қисман бўлсада давом этишини таъминлаб келмоқда. Шу билан бир қаторда

75

бундай анъанавий тадбирларнинг камайиб кетаётганлиги ташвишлидир. Шу жиҳатдан ҳам лақайлар тарихий ва маданий мероси жаҳон маданий меросининг ўзига хос ажралмас қисми сифатида халқаро ташкилотлар томонидан қўллаб-қувватланишга лойиқ. Чунки, йилларнинг чанг-ғуборлари ва занги юзини қоплаётган лақай элати маданияти ҳамда маънавияти намуналари фақатгина лақайлар маданиятидаги йўқотиш бўлмасдан, бутун туркий халқлар, шунингдек минтақа халқлари ва жаҳон маданиятининг таназзулга юз тутган бўлагидир. Шу жиҳатдан ҳам асрлар давомида лақай элати вакиллари томонидан қўлга киритилган маданий ва маънавий ютуқлар жаҳон халқлари маданий ютуғи сифатида эътироф этилиб, унинг инқирозга юз тутгани маданий фожиа сифатида қаралиб, умуминсоният маданиятининг бир парчасини асраб қолиш – жаҳон маданиятини турфа таҳдидлардан асраб қолиш сифатида қаралиши жоиздир. Ушбу мақсадни амалга ошириш зиёлилар зиммасидаги масъулиятдир.

Кейинги йилларда техниканинг ривожи элат вакиллари орасида меҳнат қўшиқларининг ҳам қисман бўлсада унутилишига олиб келди. Илгари қўш ҳайдаш маросимида, буғдой, арпа, писта янчиш жараёнларида айтиладиган «Ҳайда», «Майда» ва бошқа қўшиқлар меҳнат фаолиятининг ушбу турлари механизациялашганлиги ва электрлаштирилганлиги боис айтилмай қўйди. Натижада, қўшиқчилик билан бир қаторда мусиқий маданиятда ҳам ворисийлик анъаналари қониқарсиз аҳволга тушиб қолди. Боболари машҳур соқи бўлиб ўтган ёш авлоднинг аксарияти мусиқий билимдан бегона. Авлодлараро ворисийлик анъанаси йўлга қўйилмас экан ушбу соҳада ижобий натижаларни қўлга киритиш мушкил.

Илгари ҳеч бир тўйни соқисиз ёки дўмбирачисиз тасаввур этиш мумкин эмас эди. Кейинги йилларда эстрада гуруҳларининг кўпайиши, шунингдек иқтисодий қийинчиликлар туфайли тўйлар ҳам халқ анъанавий куйларисиз ўтадиган бўлиб, соқичилик деярли рағбатлантирилмай қолди. Ушбу жиҳатлар ҳам этномусиқий-достончилик анъаналари ривожига салбий таъсир этди.

Элат вакиллари турмуш тарзида оғзаки ижод ва мусиқий намуналардан фойдаланиш инсоннинг дунёга келишидан бошлаб, қирқи чиқиши, аллалаб ухлатиши, уни тарбиялаш жараёни, босқичма-босқич бўлиб ўтадиган тўйлар – суннат тўйи, никоҳ тўйи, мучал тўйлари, пайғамбар ёшига етганлигини нишонлаш маросимлари ва ниҳоят дафн маросимида ҳам унинг атрофидагилар оғзаки ижод намуналаридан вазиятга қараб унумли фойдаланиш маҳоратига эгаки, бу этномаданий қадриятларнинг теранлигидан далолатдир.

Соқичилик анъаналарининг давомийлигини таъминлаш ҳамда мусиқий таълим асосан қишки мавсумда олиб борилиб, қишда аҳоли нисбатан бўшроқ бўлган. Бошқа мавсумларда экин ва чорва ишларининг кўплиги, ҳосилни йиғиб

76

олишлар ушбу соҳага эътиборнинг мунтазамлигига имкон бермаган. Лекин, йирик соқилар ҳузурида шогирдлар мусиқий, достончилик ва терма айтиш таълимини ўзлаштириш жараёни давом этаверган. Оқсоқолларнинг таъкидлашларича фақат ўроқ ўриш мавсумида шогирдлар ўз ота-оналарига қарашиш учун бир ой – бир ярим ой танаффусга чиқишганлар.

«Навруз» байрами лақайларда «Жил баши» деб аталиб, ушбу маросим 15 мартдан бошланиб апрель ойининг охиригача давом этиб, ҳар куни турли қишлоқлар байрамни нишонлаб, эл орасида «Жил баши»нинг давомийлигини таъминлаб борганлар. Бунда қишлоқ ташкилотчилари томонидан ҳар кимнинг имконига яраша пул ёки майда мол йиғилиб, йиғилган нарсалар ўртага ташланиб, пулга керакли нарсалар сотиб олинган. Шунингдек қишлоқ аёллари тўпланишиб, икки уч оиладан бўлиниб, маросим учун белгиланган жойда ўчоқ кавлатиб, қозон осиб, «Жил баши»нинг мазмунли ўтишига ҳисса қўшганлар.

«Жил баши»ни ўтказишда қишлоқ ташкилотчилари қўшни қишлоқлар оқсоқоллари билан келишилиб, маросимни ўтказиш куни белгиланган. Илк баҳор мавсумида муайян ҳудудда жойлашган қишлоқлар оқсоқоллари ҳар куни бир қишлоқда йиғилишиб, «Жил баши»нинг мазмунли ўтишига бош бўлиб туришганлар. Элат ёшлари ҳар куни зиёфатни еб, кенг майдонда олиш, улоқ, пойга уюштиришиб, соқилар ва дўмбирачилар баъзан алоҳида гуруҳларда, баъзан ўзаро бирлашиб навбат билан аввал ширали мусиқа, сўнг терма ва достонлардан намуналар куйлашганлар. Алоҳида гуруҳларда куйлаганда соқининг ширали овози, сеҳрли санъати ва мусиқий маҳоратига қараб нариги гуруҳнинг эшитувчилари бу гуруҳга оғиб кела бошлаганлар.

Хуллас, элат маданиятида мусиқий қирраларни соқичиликдан айри тасаввур этиш мушкул. Халқ орасида алоҳида мусиқачилар бўлиши билан биргаликда соқилар ҳам мусиқий маданият тарғиботчиси сифатида ушбу соҳа ривожини таъминлаб келганлар.

1.13. Болалар ўйини

Инсоннинг шахс сифатида шаклланишида болалик даври асосий ўрин тутиб, мутафаккирларнинг таъкидлашларича туғилган чақалоқ етти-саккиз ёшга тўлгунича улкан бир даврни босиб ўтади. Ундан сўнг яъни етти-сакиз ёшдан балоғат ёшигача бир қадам қолади. Балоғат ёшидан сўнгги давр кўз-очиб юмгунча ўтиб кетади. Болалик даври боланинг ақлий, жисмоний ва физиологик ривожланиш давридир. Етти-саккиз ёшгача ўғил ва қиз болаларда бирбовурлик хусусиятлари кўпроқ кўзга ташланиб, бу ёшдан сўнг турфа болалар ўйини жараёнида ўғил ва қиз болалар алоҳида ўйинлар ўйнашга интилишадилар. Болалар ўйини болаларда жисмоний жиҳатдан чиниқа боришини таъминлашга

77

хизмат қилса, иккинчи томондан уларда интеллектуал қобилият ривожига хизмат қилади. Оилада болаларнинг ақлий қобилиятини ривожлантиришга интилишади. Шу жиҳатдан ёш гўдак тили чиқиб, бармоқларини мукаммал санаб, эркин гапира бошлагач, оиланинг катта аъзолари томонидан гўдак бармоғига ишора қилишади. Бунда энг йирик бармоқдан қуйидагича атай бошлаб, бу иборалар гўдак тафаккурида муҳрланиб қолишига ҳаракат қилишадилар. Булар: баш бармақ, балали буйрек, вортанғи терек, чулдир чумек, кичене бўбек.

Болалар ўйини бошқа халқлар сингари лақайларда ҳам яхши ривожланган бўлиб, бу – бўш вақтни мазмунли ўтказишни таъминлайдиган омилдир. Бола ўйинга қизиқувчан ва мойил бўлади. Ўйинлар болаликдан чаққонлик, мардлик, тадбир билан иш тутиш, матонат ва садоқат руҳларини ёшлар онгига сингдиришга хизмат қилиши лозим. Лақайларда болалар ўйинларининг қуйидаги турлари кўзга ташланади: «Жашинбавуқ», «Чув-чув», «Чилик-дангел (чилик вöйин)», «Ашиқ вöйин», «Қурчақ вöйин», «Жалт етти», «Ақ суек», «Житип кетти», «Пашша-вазир», «Чекменташ (Чекмекташ)», «Чар пöчақ», «Кўр тулки», «Бöхча тайлав», «Ҳакке-дукке», «Ҳаллезат» (Сакраш ўйини), «Чув-чув» – от ўйини, «Қувиб жетиб алиш», «Қавун-қавун», «Ланка», «Жанғақ вöйинлар» болалар орасида кенг тарқалгандир. Ушбу ўйинлар болаларнинг ёш хусусиятига қараб таснифлашиб борган. «Жашинбавуқ» ва «Чув-чув» нисбатан ёшроқ болалар орасида ўйналса, «Чилик-дангел» каттароқ ёшдаги болалар даврасида ўйналган. Айрим ўйинлар қуйидаги тарзда амалга оширилади.

Жашинбавуқ

Ўспирин болалар етти ёшдан бошлаб ўн уч-ўн тўрт ёшгача турли болалар ўйинларида ўйнайдилар. Жашинбавуқда болалар ва қизлар йиғилишиб, доира чизилади. Шарт қўйилиб, охирида ким қолса, ўша айланада посбон сифатида қолади, қолганлари яширингани қочиб кетишади. Бу қолган бола фақатгина айланани посбонлик қилиши керак эмас, балки ўйин иштирокчиларидан кимнидир ушлаши лозим. Шу мақсадда айланадан чиқиб яширинганларни ахтариб кетгач яширинганлар ҳар томондан маррани эгаллаш мақсадида чопа бошлайдилар. Кимни маррага етмасдан ушласа кейинги посбонлик навбати уники бўлади. Акс ҳолда, яна ўзи посбонлик қилади. Жашинбавуқ жуда кенг тарқалган ўйин тури бўлиб, барча ҳудудларда учратиш мумкин. Жашинбавуқ ўйинида кенг тарқалган айтимлар қуйидагилар:

Бирем-бирем, екем-екем,Уйур учум, туйур тўртем.Байтал бешем, авул алтим,

78

Қирқирлавуқ, Қурбаншейит,Али минен Мамашейит –Сен тур, сен чиқ!

Чув-чув

Бунда болаларнинг бири бўри, иккинчиси чўпон бўлиб, қолганлари қўй бўлишади. Ва ҳаммаси тизилишиб, бир-бирининг орқасидан ушлашиб чўпоннинг орқасидан кетаверадилар. Йўлда бўрини учратадилар. Бўри «жöл бöсин?» деб сўрайди. Чўпон «Қумурсқаниң тöйиға» деб жавоб беради. Бўри «тöйдан маңа савғат алип қайт: жиликтиң жаву, желек, масси, калиш» деб буюради. Чўпон қўйлари билан айланиб, яна келиб бўрининг ёнидан ўтади. Бўри «савғат апкелдиңме?», деб сўрайди. Чўпоннинг «жöқ» дейишини эшитиши билан бўри «Оллоҳу акбар» деб охирги қўйга ташланади. Чўпон қўйлари билан «чув-чув» деб ҳимоя қилишга уринади. Лекин, турли томондан ҳужумга ўтган бўри қатор охиридаги қўйни юлиб олиб, ўзи ўтирган тепаликка обориб ўтирғизади ва шу тахлит қолган қўйларни ҳам битта-битта олиб кетаверади. Чўпон билан учта қўй қолгач, улар қочиб яширинади. Бўри эса ўз ўлжалари билан уларни ахтаришга тушади. Агар тополмаса, чўпон уч қўйи билан ғолиб, топса чўпонни уч қўйи чўпонликни уддаламанликда айблаб чимчилай бошлайди.

* * *Ўғил болалар ёшлигидан ошиқ ўйинга ружу қўяди. Чунки, уларнинг кўз

ўнгида ёши каттароқ ўспиринларнинг деярли доимий машғулоти ошиқ ўйин бўлиб, бу жиҳатлар ёш болаларда ҳам ўйиннинг бу турига муҳаббат ўйғотиб боради. Ошиқнинг турлари: сақа – йирик ошиқ; гавез – бузоқнинг ошиғи; ган, ген – оддий ошиқ; хит, пит – четлари едирилган ошиқ. Ўйин турлари – «жутиб алар», «шақшил», «каттерхат», «жеди», «вўлди».

* * *Қиз болалар ёшлигидан қўғирчоқ ўйинига меҳр қўяди. Ҳар бир она қизалоғи

учун турфа рангли ипаклардан қўғирчоқ ясаб, ҳатто отасини қизи учун бешикча ясаб беришга ҳам кўндиради. Шу тариқа ўғил ва қиз қўғирчоқлар ясаб, жинсларига монанд қилиб кийим тикишиб, бешикка солади. Қизалоқлар йиғилишиб қўғирчоқларини олиб келишиб, улар ичидан келинчак ва куёв танланади. Шу тариқа «тўй» ўйини бошланиб, қолган қўғирчоқлар «қуда» ва «қудағий» ролини «ўйнашади».

79

II. боб. ЛИНГВИСТИКА ВА ФОЛЬКЛОР

2.1. Лингвистик таҳлил

Жамият тараққиётида тил қайси миллат, ёки этник гуруҳга мансублигидан қатъий назар, бир-бирини боғлаб турувчи умумийлик билан бир қаторда ўзига хос фонетик, грамматик ҳамда лексик хусусиятларга эгадир. Тилимизнинг Бӧйлигини табиий равишда мана шундай специфик хусусиятлар таъминлайди. Мана шу жиҳатлар лақай диалектига ҳам хосдир.

Ҳеч қандай тил ёки диалект моддий-маънавий асоссиз шакллана ва ривожлана олмайди. Балки, мавжуд тиллар муайян тарихий илдиздан куртак отиб, географик ва этнотарихий шароитлар таъсирида ривожланиб ўзининг лексик қатламини Бӧйитиб бораверади. Лақай диалекти ҳам эски туркий тилдан ибтидо олиб,65 этнотарихий тараққиёт натижасида лексик қатлам Бӧйиб, ривожланиб борган диалектал бирликдир. Албатта, тилнинг ўзига хос мавқени касб этиши учун ўзига хос лексик қатлам асосий ўринни эгаллаши лозимки, ушбу ҳол тадқиқот объектимизда кузатилади.66 Шу билан биргаликда ҳеч қандай тил, ёки диалект мустақил равишда ривожлана олмаганидек, тарихий ва геосиёсий жараёнлар ривожи натижасида лақай диалектида ҳам мўғул, араб, тожик ва рус тилларидан ўзлаштирилиб, диалектал грамматикага ҳамда талаффуз нормаларига бўйсиниб, луғавий таркибдан мустаҳкам ўрин олган лексик қатлам ҳам табиий равишда мавжуддир.

Лақай диалектида ўзига хос қатламда сўз туркумлари:67 I. От. Айна. Алчаңнаған айнама жең тайлаған қиз керек.1. Содда от. Ай. Асманда ай войнайди, жерде чавдеш қайнайди.2. Қўшма от. Қöлвöрамал. Айнам ахшам куевлеппе, кийимини жувай десем

кисесиден жаңа қöлвöрамал чихти.3. Жуфт от. Идиш-аяқ, ечки-улақ. Идиш-аяхти жий, ечки-улақ жайилғаннан

сöң дадайлағаниң пайда бермейди!II. Сифат. Ўзбек адабий тилидаги сингари содда, қўшма ва жуфт сифатларга

бўлинади.

65 Маҳмуд Қошғарийнинг «Девону луғотут-турк» асаридаги аксарият сўзларнинг бугунги лақай диалектида ҳам учраши мисолимизнинг далилидир.66 Шуни ҳам таъкидлаш лозимки, лақай диалектида ўзига хос қатламнинг аксарияти туркий тиллар учун мазмун жиҳатидан умумийлик хусусиятига эга бўлиб, талаффузда фарқланиши мумкин. Шу сабабли лақай диалектини ўзбек тилининг қипчоқ лаҳжасидаги гуруҳ сифатида қаралиб, фақатгина айрим ўзига хос жиҳатлари таҳлил этилмоқда.

67 Сўз туркумларига оид баъзи маслаҳатлар Вахш тумани 8-ўрта умумтаълим мактаби ўзбек тили ва адабиёти ўқитувчиси Элназар Менглиевдан олинди.

80

1. Содда сифатлар. Жаңа, кўне. Жаңа кўйлегиңди кий, ахшам куевиң куевлеп келеди, қайниң харжисини тайлап кетти.

2. Қўшма сифатлар. Қараңасаҳар, ачкўз. Жездем қараңасаҳарден атини егерлеп енип кетти, апам артидан қарап қалди.

3. Жуфт сифатлар. Ач-жалаңач, алис-жувуқ. Алис- жувухтан тойчилар келеди, қошханани кўбейтиңер!

Булардан ташқари от, феъл ва бошқа сўз туркумларидан сифат ясовчи аффикслар ёрдамида ҳосил бўлган ясама сифатлар.

1. Отдан сифат ясовчи аффикслар: Жаз-ғи, жантақ-ли, жоңишқа-ли. Жайдақ жорғаңизди жоңишқали жерде жоғари-қуйи жетелемей, арқаннаң, тинасиз!

2. Феъл ва бошқа сўз туркумларидан сифат ясовчи аффикслар: Жирт-иқ, бур-ме. Бурме кўйлек жиртиқ екен!

II. Сон. Сонлар талаффуз жиҳатидан оз бўлсада фарқ қилади. 1. Миқдор сон. Жетти, тоққиз, жийирма.2. Дона сон те, та аффикслари ёрдамида ҳосил бўлади. Уште, тоққизта,

жийирмата.3. Тартиб сон. Ўзбек адабий тилидагидек –нчи ва -инчи аффикслари ёрдамида

ҳосил бўлади. Биринчи, жеттинчи, жийирманчи, воттизинчи.III. Олмош. Лақай диалектида олмошлар келишикларда қўйидагича

турланади. Бирликда: Кўпликда:

1. Бош келишик – во, вол. - волар.2. Қаратқич келишик – вониң. - волардиң.3. Тушум келишик – вони. - воларди.4. Жўналиш келишик – воңа, воға. - воларға.5. Ўрин-пайт келишик – вонда, вода. - воларда.6. Чиқиш келишик – воннан, вондан, водан. - волардан.IV. Равиш. Илгери, ертен. Ертен Житирген жўнемесем бöмайди!Диалектал қатламга оид сўз ва аффикслар ёрдамида ясалган сўзлар: Ашир-ма,

вўшек-чи, арғиш-чи.Юқоридагилар билан бир қаторда лақай лексиконида ўзга тиллардан

ўзлаштирилган сўзларга диалектал аффиклар ёрдамида ясалган сўзлар ҳам табиий равишда учрайди.

1. Тожикча сўзлар: Март-лик, ҳамсая-чилиқ, доғаби-ға, авхўрек-ке.2. Арабча сўзлар: Ийман-ли, миллет-чи, гунаҳ-сиз.3. Байналмилал сўзлар: Айриплан-да, айрипорт-та, университет-те, пошта-

да, магезин-де.81

Перефикслар (морфема) ёрдамида ясалган сўзлар ҳам борки, булар: бемазза, бегунаҳ, бепул, беқаде, беқадир, нашукур, камгап ва бошқалар.

Полисемантик сўзлар

Бошқа тил ва диалектлардаги каби лақай диалектида ҳам кўп маъноли сўзлар (полисемия), шаклдош (омоним), маънодош (синоним) ҳамда маънолари бир-бирига қарама-қарши (антоним) сўзлар ҳам элат лексиконида асосий маъно категорияларини ташкил этади. Полисемантик сўзлар барча сўз туркумларига хосдир:

I. От. Жер. Жерге (ерга) жумалатмаң! Жериңе (томорқа) жержаңғақ ек!II. Сифат. Вўткир. Пакиң вўткирме? Қайнатаң вўткир чал екен, қаерден

сӧрамасаң жатиб атар қип жавап береди!III. Феъл. Қайнав. Чавдешде чай қайнади. Базарда адам қайнайди. Бийкең

биревге гап бермей қайнади! Вўчирув. Чирахти вўчир. Давушиңди вўчир. Вотти вўчир. Жазғаниңди вўчир. Даскени вўчир.

Диалектал полисемантик сўзларда қуйидагилар муҳим аҳамиятга эга: аяқ, қол, кўз, қаш, бет, қулақ ва бошқалар. Аяқа айран қуй. Аяғиңди чечип тўрге вўт. Сўкирчектиң аяғини сазла. Қолиңди жув. Қулағиң карме? Чимилдихтиң қулағини кештеле. Қулахтиң сувини бур! Бетиңе сепкул ташипти. Серпениң бетини аттап сарғайтипти.

Омонимлар. Лексиконда шаклдош сўзлар фаол қўлланилиб, асосан от сўз туркумига мансуб бўлсада, бошқа лексик маънони англатганда ўзга сўз туркуми ўрнида келиши мумкин. Булар: Қӧй, жетти, жаш, жук, кун, ат ва бошқалар. Қӧйди сой (Қӧй-от). Пулди жайиға Қӧй (Қӧй-феъл). Жетти (сон) жаш. Ниетиге жетти (феъл).

Диалектал омонимлар адабий тилдаги омонимлар сингари турли хилдадир:1. Лексик омонимлар; ай, кун.2. Семантик омонимлар; кўк (осмон ва ўт-ўлан), вот (вотти жақ, вот вўсип

қапти).3. Морфологик омонимлар; кир (кийимниң ифлосланиши, уйга кир).4. Фонетик омонимлар; сап (сап бесават, қолиңди кисеңе сап жирме).5. Синтактик омонимлар; ақсақал (бошлиқ, соқоли оқарган қари киши).Синонимлар. Маънодош сўзлар барча сўз туркумларига оид бўлиб,

диалектал лексиконда анчагинадир. Чунончи: бўбек, чақалақ; кексе, қари, ақсақал; чара, илаж; уялди, тартинди; март, батир, қорқмас; саз, дурус, яхши; хунук, бадбашере. Синонимик отлар: адам, киши; кун, аттап. Сифатлар: бенамис, уятсиз, шарменде; хўширей, чирайли, датиғана. Олмошлар: ҳамме,

82

бари, тодайлашип. Феъллар: тамомлади, питирди; житирди, қирини берди. Равишлар: авел, илгери, алдин. Синонимик доминант сўзлар ҳам борки, булар: вўтекеткен, тазза, раса, хоп, зап, вўте, вўлгидей, вўлердей ва ҳоказо.

Антонимлар. Қарама-қарши маъноли сўзлар ҳам лексиконда муҳим ўрин тутиб, уларни бир қанча гуруҳларга бўлиш мумкин.

1. Ўзак орқали ифодаланувчи антонимлар: яш-қари, пас-балент, жаңа-кўне, ер-хатин, бар-кел, яхши-жаман, иссиқ-сувиқ, майда-катте, авур-жеңил, дос-душман, ақ-қара ва ҳоказо.

2. Тасдиқ ва инкор формада келувчи антонимлар: адепли-беадеп, вахли-бевах, ҳақли-наҳақ, намисли-бенамис, барди-бармади, аған-амаған, кўрген-кўрмеген (феъл), барип-бармай, кўрип-кўрмей (равишдош), билинер-билинмес, жетер-жетмес (сифатдош) ва бошқалар.

3. Хусусиятни билдирувчи антонимлар: яхши-жаман, вўтирик-чин, воғири-тоғири. Вўтирик-чинди ериңе жеткизип жуз кўришмес қип тайладиң!

4. Рангни билдирувчи антонимлар: ақ-қара, қизил-жашил. Қизил-жашил кийип хатиннар намазлап жири!

5. Мазза-таъмни билдирувчи антонимлар. Аччи-чуччи. Ермен-хатинниң арасида аччи-чуччи гап болади-да, волардиң арасиға тушип уриштираман деген адамнинг бети қара болип қалабереди!

6. Вақт, пайт, ҳолат ва вазиятни билдирувчи антонимлар. Ерте-кеч, ертемен-кечқурун, кече-кундиз, қишин-жазин, пас-балент, жоғари-қуйи. Хатин аламан деп жоғари-қуйи чавуп, бар пулиниңам башиға жетти.

Жуфт сўзлар. Лексикондаги жуфт сўзлар адабий тилдаги жуфт сўзлардан тузилиши жиҳатидан фарқ қилмасада, талаффуз жиҳатидан фарқ қилади. Жуфт сўзларни мазмун-моҳиятига қараб қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин:

1. Такрор йўли билан ясалган жуфт сўзлар: Қап-қап шали, қотан-қотан мал, сурув-сурув Қӧй, сандиқ-сандиқ сарпай, хум-хум гўш. Лексиконда феъл ёрдамида такрор йўли билан ясалган сўзлар кўпроқ учрайди: Болди-болди, барип-барип, жугирип-жугирип, бара-бара, гапире-гапире ва бошқалар. Шунингдек: вўтти-кетти, барди-келди, айтти-Қӧйди ва бошқалар.

Сифат ва равишлар ёрдамида ясалган жуфт сўзлар: Катте-катте, тез-тез, жаңа-жаңа, ҳар вах-ҳар вах, чимчип-чимчип, войиб-войиб ва ҳ.к. Чимчип-чимчип Қӧйсаңиз майли, войиб-войиб амаң! Катте-катте қарувли жеп, уйхусирамастан тез-тез қарувли ишлең!

Сифат антонимли ва равиш антонимли жуфт сўзлар: майда-катте, ач-жалаңач, яхши-жаман, қишин-жазин, нари-бери, кече-кундиз, ертели-кеч. Ач-жалаңач дени савлиқ! Кече-кундиз насти атип жатасиз, ишлемесеңиз қишта ниме жеймиз?!

83

Сон ва олмошлар ёрдамида ясалган жуфт сўзлар: Беште-беште, ушта-ушта, жуфт-жуфт, бир-еки, тўрт-беш, мен-мен, ким-ким, сиз-биз, сен-мен, шу-шу. Миң сизу-бизден бир жизу-биз яхши.

2. Иккита мустақил маъноли сўзлардан тузилган жуфт сўзлар. Бундай ҳолатда ҳар икки сўз ўз мустақил маъноларини сақлаб қолсада, бирлашиб умумий маънони ҳам ҳосил қилади. Бундай жуфт сўзлар асосан отлар ёрдамида ясалади: Ичек-қарин, авуз-бурун, қаш-кўз, ел-журт, кўз-қулақ, қариндаш-уруқ, хиш-табер, егер-жабдиқ, войин-кулги, қазан-вочақ, идиш-табақ, қол-бет, келин-куев, ечки-улақ, ешик-тешик, ени-Бӧйи ва ҳ.к. Войин-кулгимен болип келин-куевем есимизден чиғип кетипти.

Сифатлар билан ясалган мустақил маъноли сўзлар: ач-жалаңач, вöйдим-чуқур. Қирғини кесин, матасекилге миндиремен деп вöйдим-чуқур жерлермен ҳайдап дукиллетип кўкейимди қуритти.

Сонлар билан ясалган мустақил маъноли жуфт сўзлар: Бир-еки, беш-вон, жетти-саккиз, жийирма-воттиз. Жетти-саккиз чалди чақирип никесини қийип ап кетебер!

Олмошлар билан ясалган мустақил маъноли жуфт сўзлар: Вол-бул, сен-мен, меники-сеники, вöндай-бундай, вöяқ-буяқ ва ҳ.к. Илгери меники-сеники жöғ еди, сен тирбизек қаерден чихтиң, ҳамме нерсени бавуриңа басип ағайинди уриштирип тайладиң!

Феъллар билан ясалган мустақил маъноли жуфт сўзлар: Жеди-ишти, куйди-жанди, урди-сохти. Жездең тапқанини жеди-ишти яна Рассиясиға жоғалди, апаң куйип-жанип қалаберди.

3. Бири мустақил, иккинчиси ёрдамчи маъноли жуфт сўзлар. Булар асосан от ва сифатлардан ясалган бўлиб, асосан биринчи сўзда маъно тўлиқ сақланган бўлади: Кийим-кечек, ичек-чабақ, қатқан-қутқан, жавун-чачин, хатин-халач, жанде-жунде, жалт-жулт, чала-чулпа ва ҳ.к. Айнам хатин-халачти тилешкеге миндирип, чечемди жамбашиға алдида трактирини тириллатип тöйға кетти!

4. Ҳар икки компонентда ҳам аниқ маънони англаш мураккаб бўлган сўзлар, бундай сўзлар кам учрасада, муомалада мавжуд: Ибир-жибир, пала-партиш. Кундузи ибир-жибир, кечеси шибир-шибир.

5. Иккинчи компоненти биринчисига оҳангдошлик йўли билан ясалган жуфт сўзлар: Чай-пай, нан-пан, аш-паш, палав-малав, пул-мул, жай-пай, ала-була, кўз-пўз, қазиқ-пазиқ, сув-пув. Жай-пайди салдим, чай-пайиңизди ичкен босаңиз, тўшек-пўшекти чаң қимастан, лай-пай кийимлерди чечип, жайиңизға жатиң!

Қариндошлик терминлари. Этник лексиконда қариндошлик терминлари ушбу соҳадаги адабий тил ҳудудларидан ҳам ташқарига чиқиб кетади, яъни қариндошлик соҳасига оид баъзи сўзлар, адабий тилда учрамайди. Чунончи:

84

Айна, чече, чалата, каттене, катапа, балдиз, бийке, жезде. Айнам базардан балдизиға жузик, бийкесиге кўйлек ап берди, саңа жездең ап берсин деди. Айнам чечемниң чашбавуни домбирасиға тупек қипти.

Қариндош, таниш-билишларга ҳамда меҳмонга ёшидан қатъий-назар «айна» деб аташ ҳам кенг тарқалгандир. Айна, жöғари кетсең машиниңе мением миндире кет. Шу билан бир қаторда умумий қариндошлик атамалари ҳам қўлланилади: Ата, ене, аке, уке, апа, сиңил, таға, жиен, бўле. Тағаман жиен бир-бириге мейруван болади, неки жетти бўлени бир сайда жандар жеген екен!

Қариндошлик даражасига кўтарилган муносабатларни ифодаловчи терминлар: Вакил ота, вакил ене – булар асосан келиннинг ўз ота-онаси узоқда турган тақдирда келинни узатиб олиб келганда обрўйли, тажрибали, куёвнинг уйига яқин туриб, уларнинг оиласидан хабар олиб турувчи эру-хотинни асосан келинга ҳар-икки томоннинг розилиги билан сарполаб вакил ота ва вакил она деб тайинлашади. Вакил ота ва вакил она қизнинг аҳволидан бохабар бўлиб туриш масъулиятини ўз зиммасига оладилар. Шунингдек диалектал лексиконда емчекдеш,68 қияматли дос,69 тутинған апа, аке70 каби атамалар ҳам қўлланилади. Шу билан бир қаторда абисин, қайни, қайни сингил, вўгей, ялғаба, кичкуев, кундеш, кенже, небере, чубере, эбере, дубере терминлари кенг ишлатилади.

Лақай элати илгаридан чорвадор бўлиб, “лақай от зоти” ва “Ҳисӧри қўйларни” етиштиргани элатнинг чорвачилик соҳасида муҳим муваффақиятларни қўлга киритганидан далолатдир.71 Шу сабабли этнолексиконда чорвачиликка оид сўзлар асосий ўринни эгаллайди. Чунончи: Қирқим, тўл, кулук, уйир, қотан, дамерде, падаван, енчи, шавулақ, тохли, чари, савлуқ, чибич, таке, сарке, қулун, тай, ғўнен, дўнен, бийе, байтал, айғир, жорға, самен, жийрен, ғунажин, буқадев, ийнек, гавез ва ҳоказо.

Шу билан бир қаторда лақай элати вакиллари деҳқончиликда ҳам куч синашиб, қатор муваффақиятлар, шунингдек “лақайи қовун” навини ҳам етиштирганликлари барчага маълум.72 Деҳқончилик терминларидан: амач, Бӧйинтириқ, қош, чиғина, ашкади, қалампир, зардали, қарали, ғўлиң, ғозапая, қашқа, кўрек, бирчигит, ах пахта, лўлепке, шахариқ, воқариқ, жўек. Кампиримнинг алдини апараман деб, булар екеви гап сатип вотирилар, биз боса тал туште шахариқта буларди кутемиз!

68 Емчекдеш – бир онадан туғилиб, бир онани емган кишилар.69 Қияматли дос – қиёматгача содиқ қолиш масъулиятини ўз зиммаларига олиб, дўстлашган кишилар.70 Туғишган эмас, балки тутиниб қалин борди-келди алоқаларини йўлга қўйган кишилар.71 Қаранг: Лақай. // Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. –Т., 2003. 5-том. 239-бет.72 Қаранг: Энциклопедияи хочагии қишлоқи Точикистон. Чилди якум. –Душанбе, 1989. -Саҳ. 477.

85

Қўшма сўзлар. Лексиконда қўшма сўзлар ҳам ўзига хос тарзда учрайди. От + от тарзида келувчи қўшма сўзлар: Ташрабат, Қошқарбулақ, Доңизадир, намашамгул, суташ, ширбинич, тавуқшорпа, Қӧйшорпа, ашкедиқувурма, ташбақа, жербуқа, жержанғақ ва б.қ.

Сон + от тарзида келувчи қўшма сўзлар: Бешбулақ, Бешкапе, Бешкўтел, Қошқудуқ, Учтўбе ва ҳ.к.

Сифат + от тарзида келувчи қўшма сўзлар: Ақгазе, Қизилбулоқ, Қарабадам, Қизилсув, Тайирсув, Яхсув, Аччибулақ, Чуччисув, калпалав ва б.қ.

Хуллас, лақай тилшунослиги туркий халқлар, шунингдек, ўзбек лингвистикаси билан ўзаро умумий алоқадорлик жиҳатлари билан бир қаторда диалектал хусусиятлар таъсири боис ўзига хос томонларга ҳам эгаки, булар этнолингвистик жараёнларнинг ривожини таъминловчи омиллардир.

2.2. Адабий таҳлил

Бугунги шароитда миллий маънавият намуналарини тарғиб этиш, шу орқали аҳолининг дунёқарашини Бӧйитиб, аждодларнинг бетакрор маданий ва маънавий меросидан хабардор этиш ҳар қачонгидан ҳам муҳимдир. Миллий мерос бўшлиқда вужудга келмасдан, муайян тарихий жараёнда, макон ва замоннинг узвий боғлиқлигида этник гуруҳлар маънавий дунёсида шаклланиб, ривожланган руҳий-маънавий ҳамда маданий хазиналарнинг умумлашмасидан ташкил топади. Бӧй маънавий хазина миллий мерос кўламининг кенглигини таъминлайди.

Лақай элати ҳам Бӧй маънавий мерос соҳибидир. Этномаънавий мероснинг асосида халқ оғзаки ижоди ётиб, у ўз навбатида достончилик, эртакчилик, мақолчилик, терма қўшиқлар, нақл ва ривоятлардан иборатдир. Халқнинг бутун орзу-умиди, армонлари, ҳамда келажакка ишончи оғзаки ижод намуналарида ўз ифодасини топган. Айниқса, этник маданият ва маънавиятнинг ўзига хос тарихий илдизига эга бўлган соқичилик санъати орқали фольклор намуналарини халққа етказиб, тўғри йўлга бошлаш кўпни кўрган соқиларнинг зиммасидаги улкан масъулият бўлиб келган.

Элат маънавий меросида кўплаб эртак, мақол, латифа, терма қўшиқлар ва достонлар мавжуд бўлишига қарамасдан, кейинги йиллардаги миллий-маънавий меросга муносабатнинг сустлиги боис, бугунги кунда уларнинг кам миқдори сақланиб қолган. Ҳеч кимга сир ҳам эмас ҳамда ҳеч ким инкор ҳам қила олмайдики, биз яқин-яқингача бутун аҳоли ёппасига бесавод бўлган давр деб ҳисоблаган XX асрнинг бошларида фақатгина лақайларнинг ўзидан ўнлаб

86

соқичилик мактаблари юздан ортиқ соқиларни тайёрлаган бўлса, бугунги кунда элат ичидаги соқиларнинг миқдори 3-4 тага ёки етади, ёки етмайди. Шу жиҳатдан ҳам Бӧй маънавий-маданий меросимиз инқирозга юз тутган бугунги паллада оғзаки ижод намуналарини тўплаб тарғиб этиш муҳим илмий аҳамият касб этиши билан бир қаторда савоб ҳамдир.

Лақайларда атрофдаги туркий халқлар сингари Алпомиш ва Гўрўғли циклидаги достон ва термалар маънавий меросда устунлик мавқега эга бўлган. Элатнинг этномаданий ҳаётини ўрганиб, қатор илмий мақола ва монография эълон қилган этнограф олима Б.Х.Қармишева лақайларнинг маънавий-маданий меросида Алпомиш ва Гўрўғли циклидаги эпослар мустаҳкам ўрин олганлигини айтиб, авлодлар томонидан эъзозлаб ўрганилишини таъкидлайди.73

Албатта, бугунги кунда ҳам халқ оғзаки ижод намуналарини келажак авлодлар орасида тарғиб этиш илгарига нисбатан суст бўлсада аҳоли орасида кузатиш мумкин. Бундай ижобий ҳолат эркакларга нисбатан аёллар орасида яққолроқ кузатилади. Айниқса дала ва томорқа ишлари тўхтаган қиш мавсумида ҳамда узун қиш кечалари қизлар ва аёллар йиғилишиб кашталарини тикиш билан бир қаторда чечан аёллар ва айтувчиларни чорлаб эртак, ривоят, достон ва қўшиқлар айтилиши ҳамда чанқовузларнинг сеҳрловчи пардаларда чалиниши маънавий ва маданий меросимизнинг авлодлардан-авлодларга ўтаётганлигидан далолатдир. Ушбу одат илгари миллий маросим сифатида ойли кечаларда ҳам узлуксиз давом эттирилган. Бу ҳақда олима М.Миркамолова ёзади: «Нақл, ривоят, эртак, ашула ва халқ қўшиқларини маромига етказиб ижро этиш аёллар орасида айни пайтда ҳам давом этмоқда. Ўтмишда ёруғ кечалари аёллар ва қизлар қишлоқнинг ўнғай жойига тўпланишиб қўшиқлар айтиш, эртаклар айтишиб чанқовуз чалишганлар. Тағаева Ҳалима опанинг такидлашича ушбу одат лақайлар истиқомат қилувчи баъзи мавзеларда ҳозир ҳам давом этмоқда».74

Шуни ҳам таъкидлаш жоизки 1961 йилда лақай оғзаки ижодини ўрганиш Тожикистон Фанлар Академияси Рўдакий номидаги тил ва адабиёт институтининг йиллик режасига киритилиб, шу йилнинг июль-август ойларида ёш тадқиқотчилар М.Миркамолова ва М.Холовлар томонидан тадқиқот ишлари олиб борилган. Шу билан бир қаторда 1963 йили Ўзбекистон Фанлар Академияти Тил ва адабиёт институти томонидан ҳам илмий экспедиция уюштирилиб, фольклоршунос олим Тўра Мирзаев томонидан Данғаранинг

73 Қаранг: Қармишева Б.Х. Узбеки-локайцы Южного Таджикистана. Труды Института истории, археологии и этнографии АН Тадж. ССР, т. XXVI. –Сталинабад, 1954, вып.I. -Стр. 14-26.74 Миркамолова М. Мавқеи эпоси Гўрўғли дар фольклори лақай-ўзбекони районҳои чанубии Точикистон. Диссертация барои гирифтани унвони илмии номзади фанҳои филология. –Душанбе, 1971. -Саҳ. 13.

87

Саргазон қишлоғида истиқомат қилувчи Шомурод соқи Бӧйман ўғлидан «Авазхоннинг Гирдоб кўлига сафар қилиши» достони ёзиб олинади.75

Эркаклар билан бир қаторда халқ оғзаки ижоди намуналари аёллар томонидан ҳам маҳорат билан ижро этилган. «Жанубий Тожикистонда истиқомат қилувчи лақай аёлларидан Зулайхо Тағаймуродова, Иқбол Ҳайбатова, Бибиш Ойматова, Жиғагул Остонаева, Сайлигул Қурбонова, Ҳалима Эргашева каби айтувчилар фольклор намуналарини маҳорат билан ижро этганлар».76

Лақайларда эртак жанри ҳам кенг ривожланган бўлиб, элат вакиллари орасида куплаб эртак (маселе) айтувчилар, кечалари қишлоқ аҳлини тўплаб ёки тўй ва маросимларда тонг отгунча айтишган. Соқилардан фарқли равишда эртак айтувчилар кундузи айтмасдан фақат кечалари айтишган. Кундуз куни эртак айтиш қатъиян таъқиқланиб, барча ушбу тартибга амал қилганлар. Эртак айтувчиларнинг шуҳрати, мавқеи ва обруйи соқиларникидан кам бўлмаган. Улар тўйларга таклиф этилиб, меҳмонлар даврасини қизитганлар. Эртак айтувчилар давраларда фақатгина эртаклар билан чекланиб қолмасдан нақл ва ривоятлар, мақоллар, латифа ва ёшлар орасида тарбиявий аҳамиятга эга бўлган панд-насиҳат типидаги суҳбатларни ҳам бошқариб бориб, аҳоли олқишига сазовор бўлганлар. Шундай моҳир, гапга чечан кишилардан «Ула Ҳайбатов, Ҳасан Бобоназаров, Мирзабек Сафаров, Ҳалима Эргашева, Иқбол Ҳайбатова, Мора Жалматов, МенгалиБӧй Тағаевлар халқ орасида ўзига хос мавқега эга бўлганлар».77 Бундай айтувчиларнинг баъзилари элликтагача эртак ва қиссаларни ёддан билишганлар.78 Шу билан бир қаторда баъзи айтувчилар ўзларининг энг севган қисса ва эртаклари билан шуҳрат қозонганлар. Жумладан Жиғагул Остонаева Тоҳир ва Зуҳра қиссаси, Иқбол Ҳайбатова Гўрўғли қиссаси (Гўрўғли ҳақида эртак), Абдураззоқ Абдураҳмонов Қубдишаҳриёр подшосининг қиссаси ва унинг вазирлари, Дурхол Рузматова Гулмирза қиссаси, Ҳалима Эргашева Тоҳир ва Зуҳра эртаклари орқали машҳур бўлишган.79 Барча эртак ва ривоятлар «шундай қилиб мураду махседлериге жетедилер, бизмен сизем мурад-махседлеримизге жетейик» тарзида тугатилади. Аҳоли орасида айниқса аёллар томонидан соқилар куйлаган машҳур назмий достонларни ривоят шаклида айтиш кенг тарқалган. Алпомиш циклидаги достонлардан Бӧйбўри ва Бӧйсари, Гўрўғли циклидаги достонлар ҳамда Тоҳир ва Зуҳра, Гулмирза ва Ёзи Кал

75 Ушбу достон Ўзбекистон Фанлар Академияси Адабиёт институти архивида 1556 инвентар рақами билан сақланмоқда. Яна Қаранг: Тожикистондаги ўзбек достончилари ижодини ўрганиш ҳақида. //Ўзбек тили ва адабиёти журнали. 1964. № 5.76 Тожикистон ФА Рудакий номидаги тил ва адабиёт институти архиви. Фонд IV: 0521-1775.77 Ўша архив. Фонд IV: 1776-1777.78 Ўша архив. Фонд IV: 0514.79 Ўша архив. Фонд IV: 7471-7486.

88

насрий оҳангларда ҳам мазмун моҳиятига путур етказилмасдан давраларда нақл этилган.

Элат халқ оғзаки ижодида ривоят, ҳикоя ва нақл этиш ўзига хос ўринни эгаллайди. Ривоят, ҳикоя ва нақл жанрлари ҳам қаҳрамонлик эпослари сингари яхшилик ва ёмонлик ўртасидаги кураш, оқибатда эзгуликнинг ёвузлик устидан ғалабаси билан тугалланади. Шунингдек, ҳажвий-комик характердаги ривоят ва нақллар ҳам мавжуддир. Ривоятлардан: Ҳасан, Ҳасаннинг эшагининг охури, Аваз, Ёзи Кал, шунингдек табиат ҳодисаларига, дарё, кўл, қудуқ, булоқ, тоғ, тепа, тузтоғ, қишлоқ, шаҳарларга бағишланган ривоятлар этник фольклорда муҳим аҳамият касб этади. Ривоятлар орасида шажара тарихига оид, етти боболарни билиш, ўзи туғилган ва яшайдиган қишлоқ, шунингдек яқин атрофдаги асосий нуқталар тарихини тарғиб этиш ҳам кенг тарқалгандир.

Юқоридагилар билан бир қаторда воқеаларни ривоят ва нақл этиш, шунингдек, реал тарихий жараёнларни ҳикоя қилиш ҳам оғзаки ижодда ўзига хос ўринни эгаллайди. Ҳикоялар асосан 1920-1931 йилларда элат вакилларининг большевикларга қарши курашидаги тарихий жараёнлар, аждодларимизнинг қаҳрамонликлари, хусусан Иброҳимбек ва унинг атрофидаги аскарбоши ва йигитларнинг ҳарбий фаолиятлари, уларнинг Афғонистондаги ижтимоий-ҳарбий фаолиятлари жараён иштирокчиси ёки ушбу воқеаларни эшитган киши томонидан ҳикоя қилинади. Совет ҳокимияти Иброҳимбек ва унинг тарафдорлари ҳақида ижобий фикр билдиришни қатъий таъқиқлаган бир шароитда ўша тарихий жараён ҳақида соқилар томонидан достон ва термалар яратишга имкон бўлмади, буни албатта репрессив сиёсий вазият ҳам тақозо этмас эди. Иброҳимбекнинг ҳарбий фаолияти ҳақида фақатгина хорижда реал баҳо берилиб,180 Афғонистонда қолиб кетган элатдошимиз Имомсоқи томонидан қатор достон ва термалар яратилиб куйланди.

Ҳикоя жанрига иккинчи жаҳон уруши иштирокчилари томонидан урушдаги воқеалар ва бу жараёнларда ўзларининг тутган мавқеи ҳамда ўрни ҳақидаги ҳикоялар, 50-60-70-йиллардаги республика жанубида қўриқ ва бўз ерларни ўзлаштиришдаги этноижтимоий жараёнлар, мустақилликнинг дастлабки йилларидаги фуқаролар уруши воқеалари ҳамда охирги йилларда йигитлар ва эркакларнинг Россия шаҳар ва вилоятларидаги меҳнат фаолиятлари, милиция ходимлари билан муносабат масалалари, бориб келиш, иш топиш ва иш ҳақини ундиришдаги қийинчиликлар ҳақида жараён иштирокчилари томонидан тўй, маърака, давра ва мачитларда ҳикоя қилинади.

80 Қаранг: Насриддин Назаров. Муҳаммад Иброҳимбек Лақай. –Т., 2006.

89

Халқ оғзаки ижодида латифа жанри ҳам муҳим аҳамият касб этади. Латифа қаҳрамонлари Афанди, Кал, Алдаркўса бўлиб, баъзи ҳудудларда Лаку-Пак ҳам латифа қаҳрамони сифатида майдонга чиқади. Латифалар ҳам тўй, маърака, давра ва йиғинларда айтилиб эшитувчиларни кулгига чорлайди. Шу жиҳатдан элат маънавий тафаккуридаги латифа жанри баъзи ҳудудлардаги аския жанрига ўхшаб кетади. Албатта, юқоридаги хусусиятлар фақатгина лақай элатига хос бўлмасдан, минтақада яшовчи барча туркий тилли халқ ва элатлар, ҳамда тожик миллатига ҳам хосдир. Чунки бир геосиёсий ҳудудда яшаган халқ, қайси миллат ёки элат вакили бўлишидан қатъий назар доимо ўзаро маданий-маънавий конвергенция таъсирида бўлади. Яъни бирининг маданияти иккинчисининг маданий қирралари ҳисобига Бӧйиб, ривожланиб бораверади. Ушбу жараён маданий тараққиётнинг устувор қонунларидан биридир.

Элат фольклорида юқоридагилар билан бир қаторда қўшиқ жанри ҳам ўзига хос ўринга эга. Қўшиқчилик жанрида термалар, тўртликлар ва қаҳрамонлик эпосларидан парчалар етакчи мавқени эгаллайди. Чунончи Тоҳир ва Зуҳра достонидан, Ёзи Кал ва Алпомиш достонидан парчалар қўшиқ сифатида куйланади. Қўшиқлар дўмбира, чанқовуз, дойра ёрдамида, шунингдек мусиқий асбобларсиз ҳам айтилади. Масалан:

Қиз дегени мисли бир гул бöмаса,Чачини вўргенде сумбул бöмаса.Қизға берген қалиниңди қайтиб алСўйлегенде тили булбул бöмаса.

* * *Жаним балам ешит айтқан сўзимди,Сарғайтирма менинг гулдей жузимди.

Жöл жиргенде ат башиға урмағинНамартти жöлда жöлдаш қилмағин.

* * *Саргезеннинг шох ати,Жанғақ чахтим қағати.Кисемдеги билезикКелинчегим савғати.

Мажбурлаб эрга берган қизларнинг дарду-ҳасратлари ифодаланган қўшиқлар ҳам учрайди:Эшик алди пайдувар,Пайдувардинг гарди бар.Чалға тийген қизлардиңЖурегиде дарди бар. * * *

Қашим қара дугана,Вўзим ворта мияна.Вўз теңиме тушмедимВўмрим вўтти дувана.

* * *Қараңада ай кўрдим,Чамбил қашқа тай кўрдим.Вўн баш яшар жашимдаЕллик яшар чал кўрдим. * * *

Паске еккин шалини,Балент кўтер палини.Аман босақ кўремиз

90

Душманлардиң ҳалини. * * *

Ай тувған жер жарихди,Сув тиймеген қорихди.Камбағалдиң кийгениБўз кўйлекмен чарихди. * * *

Арғамчиним узилди,Кимлер тартар учини.Аскер кеткен айнамниңКимлер кўрер жузини. * * *

Тавдан турип таш аттим,Қатти емес, бош аттим.Жöлдан вўткен жигиттиЖан айнама вöхшаттим. * * *

- Вўзим келдим жаниңа,Бир гап сöрай айтасан.Байдиң ули мен бöлипЖавчи қöйсам қайтесен?! * * *

- Байдиң ули сен бöлип,Жавчи қöяр чағиңда.Қатти касел мен бöлипТўрде жатсам қайтесен?! * * *

- Қатти касел сен бöлип,Тўрде жатар чағиңда.Ҳаким-табиб мен бöлипБашиңа вўтсем қайтесен?! * * *

- Ҳаким-табиб сен бöлип,

Башима вўтер чағиңда,Тири-мурде мен бöлипГўрде жатсам қайтесен?! * * *

- Тири-мурде сен бöлип,Гўрде жатқан чағиңда,Гўркев бачче мен бöлипГўриңди ачсам қайтесен?! * * *

- Гўркев бачче сен бöлип,Гўрди ачар чағиңда,Бир қап тари мен бöлипЧачилип жатсам қайтесен?! * * *

- Бир қап тари сен бöлип,Чачилип жатар чағиңда,Қир лачини мен бöлипТериб жесем қайтесен?! * * *

- Тав лачини сен бöлип,Териб жейер чағиңда,Сувда балиқ мен бöлипСузип кетсем қайтесен?! * * *

- Сувда балиқ сен бöлип,Сузип кетер чағиңда,Тöр тайлаған мен бöлипУшлаб асам қайтесен?! * * *

- Тöр тайлаған сен бöлип,Ушлаб аған чағиңда,Билип қöйғин март жигитМурадиңа жетесен!

Тез айтиш ҳам элат оғзаки ижодидан муҳим ўрин тутиб, асосан тафаккури шаклланаётган ёш болаларнинг фикрлаш қобилиятини ўстириш, сўз Бӧйлигини ошириш ва нутқининг мукаммаллашувида муҳим аҳамиятга эга.

91

Тез айтишда янглишиш эҳтимоли кўпроқ бўлган қофиядош сўзлар қўлланилиб, жарангли ундошларнинг қайта-қайта такрорланиши таъминланиб, талаффуз ҳам сал бошқачароқ бўлади.

Тез айтиш жараёнида баъзи товушлар тушириб қолдирилса, мазмун тамоман ўзгариб, тез айтаётган шахс атрофдагиларга кулги бўлиб қолиши ҳам мумкин. Масалан: «Ҳар бöрбай - ҳайбар бöрбай»!

«Бухарадан кеген ала бöғжамани мен бöғжамаламай ким бöғжамаласин»! «Жетекен жулдизди жетти марте санаса- сöраса саваб емиш»!«Жöлда жатқан жузимди жесең жувип же, жемесең жоғал»!

2.3. Болалар фольклори

Халқ оғзаки ижодининг яна бир муҳим жиҳати болалар фольклоридирки, ушбу жанр лақайларда ҳам кенг ривожланган. Болалар фольклорининг асосини қўшиқлар ташкил этиб, асосан ўйин жараёнида айтилади. Ўйин қўшиқлари билан бир қаторда болалар севиб ўйнайдиган ўйинлар ҳам бўлиб, улар ўсмирларнинг маданий ҳаётида муҳим аҳамият касб этади.181 Болалар ўйинларидан бири «Қара қияқ,қу-қу»дир. Қара қияқ қу-қу,Қизил қияқ қу-қу.Тулки-тулки тумандаМама уйи бараман.Мама ниме бередиЕчкисининг сути жоқ,Кадисининг қути жоқ.Алиб урдим ешиккеТахта бӧлди бешикке.Ҳали бабам келеди

Чапанини чечеди,Сӧң мамамди кўреди.Мамамиздиң неси бар,Учар-учар қуши бар.Учип кетти ҳаваға.Дайраларди қуритти,Балихларди чиритти.Еки жинди уришти,Қизил қанға батишти.

Болалар фольклорида яна бир кенг тарқалган айтим қуйидагидир:Кун чихти, алма пишти,Қахтим-қахтим екев тушти.Биревини ала қарға алип қашти.Қувдим-қувдим жеталмадимҚизилсувдан вўталмадим.

Алдимнан жилғин таях чихти,Жилғин таяхти дамердеге бердим.Дамерде бир қози берди,Қозини мамама бердим.Мамам ийне берди,

81 Бу ҳақда биринчи бобнинг «Болалар ўйини» параграфида муфассалроқ берилган.

92

Ийнени қизға бердим.Қиз жумурқа берди.Қазанға салдим қарс этти,

Вочақа салдим парс этти,Авзима салдим жутилип кетти!

2.4. «Жумбӧқлар»82

Жумбоқ, яъни топишмоқлар ҳам оғзаки ижод намуналари сифати этномаънавий тараққиётда асосий роль ўйнайди. Жумбоқ айтишдан асосий мақсад фақатгина рақибини мот этиш бўлмасдан, балки ҳар икки томонни ҳам мулоҳазага чорлаб, ақлини чархлайди. Албатта, жумбоқ айтган томон тополмаган томон олдига шарт қўяди, иккинчи томон енгилмаслиги учун тафаккур имкониятларининг барча қирраларини ишга солади. Шу тариқа ўйин иштирокчиларининг фикрлаш доираси кенгайиб боради. Жумбоқлардан намуналар:

Бир дегеним-билек, еки дегеним-журек, уч дегеним-вўшек, тўрт дегеним-тўшек, беш дегеним-бешик, алти дегеним-ашиқ, жетти дегеним-желке, саккиз дегеним сарке, тоққиз дегеним-таке, вон дегеним-воймақ, қағанини тап-жумбақ.

* * *Мен бир жумбақ айтайин, табасама?Таппасаң жамбашимда қаласама?Дайраниң вöртасида бир бургут барҚуйруғи шу дайраниң жағасида.

(Табақнинг ичидаги қошиғи ёкиқозон ва ичидаги чўмич).

* * *Жумбағимниң жузи қара,Таппағанниң вўзи қара.

(Кесов)* * *

Жирген жӧли бареке,Вотирған жайи мареке.

(Одам) * * *Кучлиден кучсиздинг ҳукми зор.

(Бола) * * *Таң атса тўрт аяхлап,

Пешинде еки аяхлап,Намашамда уч аяхлап жиреди.

(Одамнинг чақалоқлиги,вояга етиши ва қарилиги)

* * *Бели букирейген,қулағи тикирейген.

(Қари) * * *Чуқур вора аломат,Ичи қизил-қиямат.Ҳўл бӧп кирип, қури чиғар –Я, Мустафа Муҳаммад.

(Тандир, чўғ, зувала, нон) * * * Ҳали-ҳали ҳалинчек,Гули-гули гулинчек.Жетти қиздин, енесиҲалием босе келинчек.

82 Топишмоқлар

93

(Қўғирчоқ) * * *Жумбақ Қӧйдим жубини тап,Тағин Қӧйдим тағини тап.Жубини тапқан босаңТатли бийдиңем атини тап.

(Қош ҳўккиз, ҳўккиз, қовун) * * *Чақирғанман табишқан, жўргекликтен жабишқан.

(Ном) * * *Авдан, авданниң усти ечки қотан,Қотанниң усти жабиқ ворман.Ворманниң усти чирақ,Чирахтиң усти қияқ.Қияхтиң усти майдан,Майданда гале мейман.

(Оғиз, мўйлов, бурун, кўз,қош, пешона, сочлар)

* * *Бир тўбениң башида еки лачин,Бир вўмирге кўрмейди тавдиң башин.

(Кўз, бош) * * *Еки тентек аяхлашип жатир,Тура салип таяхлашип жатир.

(Киприк) * * *Еки қулақ бир баши бар,Узун таяқ жамбаши бар.Тузувгене ишге сасангҚулахларди бураши бар.

(Дўмбира) * * *Қолиң тийсе дадайлағич келинчек,Қол тиймесе ухлап жатқич келинчек.

(Дўмбира) * * *Қараңа уйде қаплан гулдирер.

(Тегирмон) * * *Жол устиде вой-вояк.

(Тикон) * * *Жол устиде жавли қайиш.

(Илон)* * *

Жар башида жарти лачиқ.(Лати)

* * *Минг ечкини бир чибихман ендирдим.

(Паки, сочлар) * * *Қатар-қатар таш тердим,Жийрен атти бош Қӧйдим.

(Тишлар, тил) * * *Тувилғанда ворахтай,Аяхланса қулахтай,Толишқанда табахтай.

(Ой) * * *Еки гилем, кең гилем,Екевием тең гилем.

(Ер, осмон) * * *Асти тахта-усти тахта,Вортасида қурт-қумурсқа.

(Ер, осмон) * * *Ақ сандиғим ачилди,Ичиден зар чачилди.

(Қуёш) * * *

94

Керегениң башида бир периште,Ҳали замат кетеди вол мағрипке.

(Қуёш) * * *Тўбемизде навбетмен еки чирақ,Биревиден-биреви жариғирақ.

(Ой, қуёш) * * *Бир еркек, бир урғачи зап вöйнайди,Уялмай қилихларин ҳич қöймайди.Қиржиңлап ташбақадай қачса кампирЧалиям жеталмастан тирбанглайди.

(Ой, қуёш) * * *Бизлер қирқин қизлармиз,Жуптимизди излермиз.Гунаге батқанимиз жöқТаң атқинча жатқанимиз жоқ.

(Юлдузлар) * * *Там башида жарти нан.

(Ой) * * *Там башида тари жайдим.

(Юлдуз)Там башида тари жайғаним жоқ.

(Кундуз) * * *Бизлер-бизлер биз едик,Бизлер алти қиз едик.Бир жибеке тизилдикТаң атқанда узилдик.

(Ҳулкар юлдузи) * * *Биз-биз едик, биз едик,Бизлер миңлеп қиз едик.Таң атқинча жайилдиқТаң атқан сöң жойилдиқ.

(Юлдуз) * * *Бир палекте вöн еки қавун,Алтави аччи, алтави чуччи.

(Олти ой қиш, олти ой ёз) * * *Бир балишта қирқ жетим жатипти.

(Тўсин) * * *

Жугирип-жугирип келеди,Теңгечей жерди алади.

(Таёқ) * * *

Биртегене авзи бар, миңнеп-миңнеп кўзи бар.

(Элак) * * *

Бизиң уйде бир қиз бар,Қӧлида бигизи бар.

(Шоли) * * *

Қанға вӧхшап қани жӧқ,Жейин десең гўши жӧқ.

(Чегиртка) * * *

Бир тахчеде қирқ қиз.(Гугурт)

* * *Екеви тең, вӧртаси кең.

(Осмон ва ер) * * *

Бизием-бизем биз едик,Бизлер қирқин қиз едик.Аттап чиғип қирилдиқ –Қараңада тирилдик.

(Пашша) * * *

Баради-баради авзи ачилип қалади.(Калиш)

95

* * *

Ақ тарланим қалтиравуқ,Қабирғаси жалтиравуқ.

(Сув) * * *Ақ пишегим арабадан чорчип тушти.

(Тукирик) * * *Кундуз буваз, ахшам қисир.

(Этик) * * *Қулағидан бурайман,Таяғимди тиреймен.

(Этик ва массини киймоқ) * * *Таяғиңди тиресең тöлип қалар,Суғурсаң туршекдей боп солип қалар.

(Этик, масси) * * *Қизартип салдим, бöзартин чиғардим.

(Гўшт қовуриш) * * *Билқиллатип салдим, бужмайтип алдим.

(Гўшт қовуриш) * * *Барип-барип авзи ачилип қалади.

(Калиш) * * *Сойсаң иржаяди, куйдирсең тиржаяди.

(Қўйнинг калласи) * * *Тағайимниң тарлани,Бўзлеп-бўзлеп кишнейди.

(Момақалдироқ) * * *Ақсақ тавуқ жер қазади.

(Томчи) * * *Ешиктен кирер енкейип,Тўрге чиғар тинкейип.

(Қари, совуқ) * * *Урсаң таяқ вўтмейди,Қувсаң аяқ жетмейди.

(Шамол) * * *Атаси ат егерлегинче,Баласи Бешбулақ жетеди.

(Тутун, ўт) * * *Кўк байталим жиреген,Шахини кўкке тиреген.

(Тутун) * * *Қибладан кебеди жетти адам,Воттизи талашип басти қадам.Жеттиси жугирип кела салипВол воттиздан илгери берди салем.

(Ҳафта, ой) * * *Даң-даң етти, даң етти,Астидан беклер вўтти.

(Элак) * * *Жумалатсам жани жоқ,Бавузласам қани жоқ.

(Хамир) * * *Қотир ечки кулге авнайди.

(Кўмеч)

* * *

96

Ақ қочқарим жатип семиреди.(Хамир)

* * *Узун-узун узун жöл,Учиға чиққан бармекен.Туби чуқур кең қудуқТубиге жеткен бармекен.Тубиге жетип бу сувданҚаниб ичкен бармекен.

(Илм) * * *Ақ жер ачтим, қара буғдай чаштим.

(Қоғозга ёзмоқ) * * *Алистан қарасам бир жип,Жувихтан қарасам миң жип.

(Отнинг думи) * * *Тузсиз пишкен аш кўрдим.

(Қовун)Қайнаб пишкен таш кўрдим.

(Мош, нўхат) * * *Жар башида жарти лачиқ.

(Бурун)Ҳабалайди қапқир қанчиқ.

(Лаб) * * *Бир кўккеге бузавим бар,Уйдегиниң бариси безар.Базарға алип чихсамТабилмайди ҳич харидар.

(Сичқон) * * *Жердиң астида жездемниң ати кишнейди,Атқа жем берей десем, қирғини ат тишлейди.

(Чаён, илон)

* * *Баши боғаниман чачи жоқ,Кўзи боғаниман қаши жоқ.

(Балиқ) * * *Зув баради байбиче,Зув келеди байбиче.Вўрмегиниң учиниҲич таппайди байбиче.

(Ўргимчак) * * *Ақ уйим дум-думалақ ешиги жоқ,Кун тушер тўбесиде тешиги жоқ.Ичиде ухлап жатқан бир чақа барБайқушти бўлейтиған бешиги жоқ.

(Тухум) * * *Чиғади бир шаҳарден қирқ миң қошин,Қошинда на бир ат бар, на бир машин.Урушип-жанжаллашип жирмейдилерТереди вўз ҳалиге насибесин.

(Қумурсқа) * * *Адахтан келеди лўк,Еки кўзи кўк.Изерлесе изи жоқТизерлесе тизи жоқ.

(Чегирке) * * *Жерге уриб балтани,Сöң бошаттим халтани.Жерден вўсти кўп вотларБоп жемиштиң султани.

(Буғдой) * * *

97

Тузсиз пишкен аш екен,(Қовун)

Сойилғинча таш екен.(Тарвуз)

* * *Қотир улағим кессек чайнап семиреди.

(Қавун) * * *Кўйлеккенем чим кеште,Вони кўрген ҳавесте,Жаши жийирма беште.

(Қовун) * * *Қизғана жер астида, чашбаву жер устиде.

(Сабзи) * * *Биз-биз едик, биз едик,Бизлер қирқин қиз едик.Мамам бизлерди жулдиТизип парсаға илди.

(Қалампир тизгини) * * *Қара сийирим қарап тури,

(Қозон)Қизил сийирим жалап тури.

(Олов)Керегениң башида хали хоржин.

(Тутқич) * * *Чимчиқ уяда, қуйруғи қияда.

(Табақдаги қошиқ) * * *Семизгене ақ тана,шахим бар деп махтана.

(Чойнак) * * *Енеси авзин ашти,

баласи тевип қашти.(Кели, келисап)

* * *Ақ пишегим жугире-жугире жукли болди.

(Урчуқ) * * *Тақирчақ тўбеде тай войнар.

(Паки) * * *Жилғинли тўбениң башида, тохличалар войнайди.

(Бит) * * *Калте кундеш уй бағади.

(Қулф) * * *Зом кучигим анқ етти,Давуши Терекли жетти.

(Милтиқ) * * *Вўзи батир, жолда жатир.

(Қопқон) * * *Бир жилан жер жузини аралаған,Изиден ҳич ким жетип баралмаған.

(Йўл) * * *Атаси палван, енеси жöрға,Қизи қошихчи, ули вöйинчи.

(Кўприк, сув, қурбақа, балиқ) * * *Жолдиң егеси ким?

(Туяқ)Сувдиң егеси ким?

(Булақ)Сўздиң егеси ким?

(Қулақ) * * *

98

Дунйеде аччиям, чуччием шул!(Сўз)

* * *Сулув қиз ешик ашти,Чашбаву сиртқа қашти.

(Кўз, киприклар) * * *Тўрт таяғи бар, саккиз туяғи бар.Узун хамчиси бар, тўрт булағи бар.Қош найзаси бар, ҳаммеге пайдаси бар.

(Сигир) * * *Тап етти табақ айналди,Ҳамиянниң авзи байланди.

(Сигирнинг ахлат чиқариш жараёни) * * *

Сақали боғаниман, ақили жоқ.(Эчки)

* * *Сирти талли гўш, иччи қатти таш.Таштинг ичиде бихтирилған аш.

(Ўрикнинг данаги) * * *Урмай-сохмай жилатар.

(Пиёз) * * *Вўзи бир қариш, тили миң қариш.

(Қалам) * * *Узун-узун улама, учини тавуп болама?!Катте сапалди адам, атиб-жертип болама?!

(Йўл ва ер) * * *Бир аяқ қатиқ, ҳамме жерге татиқ.

(Ой) * * *

Жилт этти, житип кетти.(Чақмоқ)

* * *Шилдир-шилдир жугеним,Сулув қашқа дўненим.Аязли кун жирмеген,Аяғи жерге тиймеген.

(Момақалдироқ, булут) * * *Тўрт аяғи асманда, арқасиман жугирер.

(Чиғина) * * *Бир тахче-ичи тола михча.

(Оғиз ва тишлар) * * *Миң-миң еки, миң еки,Бармахлари вон еки.

(Йил, ойлар) * * *Хулпин ала тони бар,Қуйруғида хали бар.

(Йўлбарс) * * *Бир табақ анар,Ҳаддиң боса бирин ал.

(Ўчоқдаги чўғ) * * *Талдан таяғи бар,Алти аяғи бар.Вöртасида қуйруғиВöлам худаниң буйруғи.

(Тарози) * * *Миң байлам, чихти жайлав.

(Қамиш капа) * * *Адахтан кеген ала қошқар,Аяғини тиреп сув ичер.

99

(Булут) * * *Баҳар барклейди,Кузек гуллейди.

(Омонқара ўсимлиги) * * *Жол устиде гўже қайнар.

(Чумоли ини) * * *Бизиң уйде бир қиз бар,Қолида бигизи бар.

(Супурги) * * *Жеңимдеги жашил таш,Жерге тушсе табилмас.

(Жон) * * *Войиб алдим-ворни жоқ.

(Сув) * * *Атам берген тал химич,Миң жилдаям чиримес.

(Ном) * * *Букри мамам бук етти,Жугирип тўшекке кетти.

(Сичқон) * * *Тўрде турар тўрт кампир,Тўртевием шох кампир.

(Чивиқ) * * *Байқуш бабам лай тепкилейди.

(Нонпар) * * *Қазиқ башида қар турмас.

(Эчкининг шохи) * * *Вöл минедир, минедир –

Таву-ташти талаған?(Бўри)

* * *Вöл минедир, минедир –Жер-жаҳанди жалаған?

(Шамол) * * *Вöл минедир, минедир-Сув тубиде вöйнаған?

(Қундуз) * * *Вöл минедир, минедир-Кепенин гулден пичкен?

(Нафс) * * *Бир атим нас, нар туйе кўтаралмас.

(Уйқу) * * *Ийри-бийри атаси,Жасси-жапалақ енеси.Лаъли жавҳар қизғанаси,Кампирзада улғанаси.

(Наъматак) * * *Вöра-вораниң ичиде шора.

(Тузлиқ) * * *Қараңа уйде, қаплан гулдирейди.

(Тегирмон) * * *Кўккене қöйим вўлаятир,Авзидан қани келаятир.

(Ковул) * * *Қилтиң-қилтиң қилали,Жашил чапан устиде,Жалмаңнаған қилали.

(Шилиққурт) * * *

100

Қирқ таяқ-қирқин таяқ,Бир калледе қирқ қулак.

(Узум) * * *Тептим тешик, миндим бешик.Алдим ажириқ, артим тоғай.

(Узанги,эгар, от ёли ва думи) * * *Тавушқаним войнайди,Чачи меним қолимда.

(Урчуқ) * * *Узун-узун уз кетти,Узун Бӧйли қиз кетти.Қасабаси қалтирапЖузгенеси жалтирап.

(Сув) * * *Вöл нимеди-нимеди,Жетти алем кезеди?

(Қуш) * * *Вöл нимеди-нимеди,Қанати бар-қани жöқ?

(Балиқ, капалак) * * *Вöл нимеди-нимеди,Жағаси бар-жеңи жöқ?

(Кафан) * * *Абжувазда еки вöқ,Бирин Қӧйда, бирин сöқ.

(Чивиқ) * * *Асти тағара, усти нағара,Бир гули лала, қирқ миң чегара.

(Ер, осмон, ой ва юлдузлар) * * *Анара, мунара, чўллерге қонара.

Савурдан тутуги, темирден етиги.(Турна)

* * *Бир дарах, вўн еки путақ,Ҳар путахта воттиз япрақ.Ҳар япрақтиң бир жағи қара,Бир жағи ақ.

(Йил, ой, кунлар ва кеча-кундуз) * * *Тўрде бирев вотири,Кундуз куни аҳвелиңди кўремен деп,Хуптамнан соң вўлемен деп.

(Кўрпа, тўшак) * * *Ҳарре таяқ, жашил қияқ, жавли чирақ, намли пилик, тузли қудуқ.

(Соч ўрими, ўсмали қош,кўз, тил ва тишли оғиз)

* * *Жол устиде кўрпе-тўшек,Вони кўрмеген кўр ешшек.

(Кўприк) * * *Жол устиде вайвайек.

(Тикан) * * *Бир чуқурда миң чуқур.

(Жузвöймақ) * * *Вўзи қул, бели байлавли.

(Супурги) * * *Кўк лата, ичи тола ақ пахта.

(Осмон, булут) * * *Сари бабам ичкери, сақаллари ташқари.

(Сабзи)

101

* * *Ҳўккиз шахли, буқа бöйинли, қийғир қанатли, туе аяхли.

(Чегиртке) * * *Жар жағалаб жугирдим,Жавли қурмач қувурдим.Жöлда жирген баччениңКўкейини қувурдим.

(Бўри) * * *Ҳай келди, ҳийла келди,Жамилғичин жамилипУялған жайра келди.

(Куёв) * * *Вояқа вўттим жугирип,Буяқа вўттим жугирип.Ақ қурайдиң башиниЧатиб вўттим жугирип.

(Ўргимчак) * * *Ақ Қӧйимди сöйдим,Устини жавуп Қӧйдим.

(Зувала) * * *Асти тахта, усти тахта,Вöртасида жашил пахта.

(Писта) * * *Супача жерге кун тиймес.

(Ўра) * * *Биз- биз едик, биз едик,Бизлер қирқин қиз едик.Бирте-бирте узилдикСöң бир жипке тизилдик.

(Чий қопқоқ) * * *

Тавда талайманди кўрдим,Сувда сулейманди кўрдим.Бети қаймақ ашти кўрдимЖумалап пишкен ташти кўрдим.

(Бўри, балиқ, сумалак, тарвуз) * * *Есебай айнамниң кисесини,Ел жийилип тигелмес.

(Ернинг тешиги) * * *Ахшам келер лайлатип,Кундуз келер лайлатип.

(Уйқу) * * *Кундузием жолдаш,Кечесием жолдаш.

(Таёқ) * * *Вўзи туе, чаккеси куе.

(Ўчоқтош) * * *

Шиқир-шиқир шираван,Ичиде бар мейруван.Авзида бар азиғиЧочағида қазиғи.

(Бешикдаги ўғил бола) * * *

Сулеймен сувда, Қуйруғи қумда,Тумшуғининг учида Бир сиғим тилла.

(ГЭС, симёғоч, лампочка) * * *

Кўккене Қӧйим вўлеятир,Авзидан қани келаятир.

(Сўйилган молнинг ўпкаси) * * *

Ешшектен балент, аттан пас.(Хачир)

102

* * *Қатар-қатар таш тердим, жийрен атти бӧш қӧйдим.

(Тиш ва тил)

* * *Тақир тубеде тай вӧйнайди.

(Устара)

2.5. Достонлар ва соқичилик

Халқ оғзаки ижодининг салмоқли қисмини достонлар ташкил этиб, соқилар томонидан куйланиб, авлоддан-авлодга узатилиб келинган. Достонларни халққа ва келажак авлодга етказиш масъулияти асосан соқилар зиммасида бўлган. Соқичиликнинг муҳим шартларидан бири кўплаб достонлар ва термаларни ёддан билиб, дўмбира чертишда ўзига хос маҳорат эгаси бўлиш билан бир қаторда жарангли овоз соҳиби бўлиши ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлган. Устоз бўлажак шогирдини дастлабки имтиҳон қилиб ана шу хусусиятларни кўрмагач, шогирдликка олмаган. Шогирдлик даври ўрта ҳисобда олти йилдан ўн йилгача чўзилиб, устоз шогирдида кўрмоқчи бўлган барча хусусиятларни шакллантириб, мукаммал ривожлантирмагунча шогирдлик даврини давом эттиравериб, шогирднинг белига «белбевбайлав»,83 яъни белбоғ боғлаш маросимини орқага ташлайверган. Устоз томонидан белига белбоғ боғланмаган шогирд тўй, томоша ва катта давраларда достон ва термалар айтиш ҳуқуқига эга бўлмаган. Устоз шогирдида ўзидаги бор хислат ва хусусиятларни шакллантириб ривожлантириш учун, давраларда ўзини қандай тутиш сирларини ўрганиши учун шогирднинг шогирдлик даврининг учинчи йилидан бошлаб, ўзи таклиф қилинган тўй ва томошаларга олиб борган. Табиийки, соқилар иштирокидаги достонхонлик бир ёки бир неча кеча-кундуз давом этган. Бундай шароитда устоз чарчагач, достоннинг қолган жойидан шогирди устоз оҳангида, устоз авж пардаларида давом этиб кетган. Устоз эса бошқа хонага ўтиб, икки-уч соат дам олиб қайтгач, соқичиликни бошлашдан олдин иштирокчилардан шогирдининг достон айтиши, дўмбирани чертиши ва овози қандайлигини сўраб, унинг кўзга ташланадиган камчиликлари ҳақида ҳам иштирокчилардан сўраб, ўзича шогирднинг соқичилик фаолиятини баҳолаб бораверган. Албатта, соқичиликка даъвогарларнинг 83 Белбевбайлав – илгари машҳур соқилар шогирдлари барча достонларни ёдлаб, соқилик ҳунарини эгаллагандан сўнг шогирднинг қариндошлари ва оқсоқоллар иштирокида ўтказиладиган расмий маросим. Ушбу расмий маросим асосан шогирднинг ота-онасиникида ўтказилиб, она ўғлини соқига шогирдликка берган даврдан бошлаб яхши ният билан гулли белбоғ тикиб қўяди. Ўғли шогирдлик босқичидан ўтиб, соқи сифатида шакллана бошлангач, отаси қўчқор ёки ҳўккиз сўйиб, элга тўй берилади, зиёфат давомида устоз шогирдининг белига белбев боғлаб, «дайим белиң бақувват бöсин, абийирли бöл» деб оқ фотиҳа беради. Устознинг ижозати билан шогирд маросим иштирокчиларига ўз билим ва ҳунарини намойиш этади. Иштирокчилар устоз ва шогирд фаолиятига шу тариқа баҳо беради. Афғонистондаги элатдошларимиздан Имом соқининг ҳам етти-саккиз яшарлигида Иброҳимбек бобомиз унинг айтган термаларини эшитиб, устига кундал тўн ёпиб, белини боғлаганлиги ҳақида Афғонистонлик элатдошларимиз ҳозир ҳам тўлқинланиб гапирадилар.

103

барчасида ҳам олти-ўн йил давомида устозининг уйида соқичиликнинг сир-асрорларини ўрганиш имконияти бўлмаган. Баъзилар мустақил равишда шогирдлик фаолиятини ўзининг уйида қайсидир соқига сиртдан тақлид қилиб, унинг соқичилик фаолиятидаги йўл ва йўналишларни ўргана бориб, вақт-вақти билан ўзи тан олган устози ҳузурига бориб имтиҳон бериб турган. Соқига хос барча хусусиятлар мукаммал шакллангач, устози бундай шогирдларининг ҳам белига белбоғ боғлаб, оқ фотиҳа берган. Шу тариқа соқичилик мактаблари вужудга келиб, ривожланиб бораверган. Устози иштирок этган тўй ва базмларда қатъий қоида бўлиб, шогирдлари ҳурмат юзасидан устозининг олдига ўтмаган, яъни устоздан беижозат қўлига дўмбирасини олмаган. Фақатгина устози чарчагач, устознинг ижозати билан соқичиликни давом эттирган.

Марказий ва жанубий Тожикистонда яшовчи туркий халқлар соқичилик мактабларида Гўрўғли циклидаги достонлар билан бир қаторда, Алпомиш, Юсуф ва Аҳмад, Гулмирзо, Бедил ва Шодмон, Кўктемир, Ойпарча, Алланазарбек, Ойкелин, Тоҳир ва Зуҳра, Юсуф ва Зулайхо, Ошиқ Fариб ва Шоҳсанам, Ёзи Кал, Олчинбек, Хонойим каби достонлар кенг тарқалиб, соқи бўлиш орзусида бўлган барча шогирдлар юқоридаги достонларни мукаммал билиши талаб этилган. Достонлардан халқ орасида Ёзи Кал достони машҳур бўлиб, тўй, томоша, маросим ва тантаналар билан бир қаторда меҳнат маросимларида ҳам севиб куйланиб, халқнинг руҳини кўтарган.84

Машҳур соқиларни беклар ва амир ҳузурига чорлаб достон айттирган. Қундузсоқининг Бухоро амири таклифига биноан бир неча маротиба Бухорога бориб Гўрўғлихонлик қилгани, шунингдек Балжувон беги ҳузурида ташкил этилган мусобақада бир ҳафта достон айтиб, ғолиб бўлиб, мукофотлар олганлиги, соқилар амир ва беклар ҳузурида фақатгина достон айтмасдан амалдорларни халққа раҳм шафқат қилишга, зулм қилмасдан халққа таянч бўлишга ундовчи термалар тўқиб айтганликларини илмий манбалар тасдиқлайди.85

Халқ орасида Юсуф ва Аҳмад ҳамда Алпомиш циклидаги достонлар ҳам муҳим ўрин тутган. Юсуф ва Аҳмад достонини Бозорсоқи Шеров маҳорат билан куйлаганлигини муйсафидлар ҳозир ҳам эслашади. Алпомиш достони ҳам халқ оғзаки ижодида муҳим ўрин тутиб, дастлаб 1948-1949 йиллари Б.Х.Қармишева томонидан Толасоқи Ҳайбатовдан ёзиб олинган. Бедил ва Шодмон ва Гулмирза достонлари ҳам севиб куйланган. Булардан ташқари аҳоли орасида Кўктемир, 84 «Ёзи билан Зебо» достонининг Ўзбекистонда 20 варианти ёзиб олинган. Қаранг: «Ёзи билан Зебо». Достонлар. Ёзиб олувчи ва нашрга тайёрловчи Охунжон Собиров. –Т., 1962. Тожикистонда эса ушбу достоннинг саккиз варианти ёзиб олиниб, ФА нинг Рудакий номидаги тил ва адабиёт институти архивида сақланмоқда. Баъзи вариантларида Зебо, Тансиқ, Тансиқжамол, Зебогул, Ойзебо, Ёзи эса Ёзиназар, Ёзикал номларида келади.85 Бу ҳақларда қаранг: Тожикистон ФА Тил ва адабиёт институти архиви. Фонд IV. 0429; 1454; 1803.

104

Ойпарча, Ойкелин, Алланазарбек достонлари ҳам тўй ва тантаналарда тингловчилар томонидан соқилардан талаб қилиб эшитадиган достонлар сирасига киради. Лақай элати илгаридан чорвадор бўлганлиги боис, достон сюжетларининг аксарият қисми тоғ ва адирликларда юз бериб, персонаж ва қаҳрамонлар чорвачилик билан бевосита ёки билвосита алоқада бўлиб, чорва моллари ва уй ҳайвонлари ҳам достонлар компонентини ташкил этади.

Илмий манбаларда таъкидланишича лақай соқилари ўрта ҳисобда 35-45 достонни ёддан билишган.86 Улар тўй, тантана ва маросимларга таклиф этилиб, тўйларда улкан қўшхоналарга жой тайёрланиб, соқи тўрдан ўтказилган. Зиёфатдан сўнг соқи дўмбирасини жўрлаб, дастлаб кичик терма ва қўшиқларни, даврани тўлиқ ўзига жалб этганлигига ишонч ҳосил қилгач, достонхонликни бошлаган. Ўзига тўқ одамлар меҳмонларни кўп чақириб, ўнлаб йирик қўшхоналар тикиб ёки ташкил этиб, ҳар бир қўшхонага алоҳида соқилар таклиф этилган. Тўйга номи чиққан соқи иштирок этгудек бўлса аёллар ҳам йиғилишиб, достон эшитишганлар. Бундай ҳолларда қари кампирлар даврага яқинроқ ўтиришиб, ёш аёллар ва қизлар юзларини ярим ёпиб, орқароқда ўтиришганлар. Хизматдан сўнг соқиларга қўй, тана, от ёки хизмати ва маҳоратига қараб қоплаб буғдойлар берилиб, соқи совғалари билан уйигача кузатиб қўйилган. Баъзи соқилар тўйда берилган нарсаларни давранинг ўзида оқсоқоллар ва камбағалларга бўлиб бериб элдан дуо олганлар.87 Баъзан тўйга машҳурроқ соқи узоқ йўлдан келган чоғда қишлоқнинг обруйли кишилари навбат билан бир неча кун соқини меҳмон қилиб, кундузи соқига дам бериб, кечалари қишлоқ аҳлини йиғиб, зиёфатдан сўнг достон эшитиш давом этган, улар ҳам ўз навбатида соқига тўн, эчки, ёки қўй совға қилганлар. Тадқиқотчиларнинг таъкидлашларича халқ оғзаки ижодида достонларнинг ижобий персонажларига муҳаббат ва салбий персонажларига нафрат элатнинг эркаклари билан бир қаторда аёлларининг қалбида ҳам мустаҳкам ўрин олган. Баъзан меҳнат маросимларида, қиш кунлари йиғилишиб кашта тикиш жараёнида аёллар ва қизлар Гўрўғли, Авазхон, Юнуспари, Нурхонбек, Гулинор, Олмаой ва Узуккўзлар ҳақида бир бирларини қўллаб-қувватлаб ёки инкор қилиб шундай тўлқинланиб гапирадиларки, сўйловчига атрофидагилар ҳазиллашиб: «Хутти вўзиңем Гўрöғлиман Авезханнинг жамбашида жириб, ҳаммесини кўргендей қассам ичиб гапиресен», деяр эканлар.88

86 Тожикистон ФА Тил ва адабиёт институти архиви. Фонд IV. 1627-1631.87 Тожикистон ФА Тил ва адабиёт институти архиви. Фонд IV. 1627-1631.88 Бу фикрни олима Марҳабо опа Миркамолова билан 1999 йилдаги суҳбатда эшитган эдим. Опа айни пайтда Самарқанд шаҳрида яшамоқда.

105

Лақай элати маданий меросини ўрганишда халқ оғзаки ижоди алоҳида ўрин тутади. Халқнинг бутун орзу умиди, армонлари, ҳамда келажакка ишончи фольклор намуналарида ўз аксини топган. Айниқса, миллий маданиятнинг ўзига хос тарихий илдизига эга бўлган бахшичилик (лақайларда соқичилик) санъати орқали халқ оғзаки ижоди намуналарини халққа етказиш, мард-баҳодир ўғлонларининг шаънига мадҳиялар тўқиш, шунингдек, туркий халқларга хос бўлган Алпомиш ва Гўрўғли циклидаги достон ҳамда лиро-эпик асарларни ўзига хос мусиқий жозиба билан халққа етказиш аждодлардан авлодларга миллий-маданий анъана сифатида мерос қолган. Лақай достончилик мактаби яқин ўтмишда ўзбек достончилигидаги етакчи ўринлардан бирини эгаллаб келганлиги фольклорист-мусиқашунос олимлар томонидан эътироф этилган.

Ўн тўққизинчи асрда ва йигирманчи аср бошларида лақайларда қатор соқичилик мактаблари фаолият олиб бориб, ушбу соҳада машҳур соқиларни яратганки, бундай мактаблар асосчилари сифатида Қундузсоқи ва Ҳайбатсоқиларни кўрсатиш мумкин.

Қундузсоқи – Шарқий Бухоронинг Балжувон беклигига қарашли ҳудудда 1840-41 йиллари туғилиб, 1910 йили вафот этган. Қизилмазор музофотининг Дастори қози қишлоғида яшаб, ўнлаб Гўрўғлихон шогирдларни етиштирган. Ўзи Гўрўғли циклидаги достонларнинг олтмиш тўрттасини, жумладан: «Гўрўғлининг туғилиши»; «Гўрўғлининг Гуржистонга бориб Авазхонни олиб келиши»; «Гўрўғлининг Холматхоннинг уйида меҳмон бўлиши»; «Юнуспарининг Боғи Эрамга сайрга чиқиши»; «Боғбоннинг Гўрўғлига арз қилиши»; «Аҳмаднинг Гўрўғлига даъвоси»; «Гўрўғлининг қошига икки элчининг келиши»; «Авазнинг бориб сув парисини олиб келиши»; «Кўктемир савдогарнинг Авазхонга дори бериши»; «Fордан бир қўлнинг кўриниши»; «Турк хонининг ўғли Туркбачченинг Чамбилга келиши»; «Гўрўғлининг Райҳонараб билан уруши»; «Авазхоннинг Чамбилдан аразлаб ота юрти Доғистонга кетиши»; «Гўрўғлининг Санам ва Гавҳар номли қизлари», «Юнуспарининг Боғи Эрамга сайлга чиқиши», «Гўрўғлининг торож бўлиши», «Кўктемир», «Авазхон ва Қоракўз», «Авазнинг Гирдоб кўлига сафари», «Гулойимпари», «Нурали» ва яна ўнлаб достонларни ва халқ қўшиқларини мукаммал билиб, маҳорат билан ижро этган. Қундузсоқи лақайларда соқичилик мактабининг асосчиси сифатида йигирмага яқин шогирдлар етиштирган. Дастлабки шогирдлари Ҳайбатсоқи, Атамуратсоқи ва Бегмансоқилар бўлиб, Жорубқўлда Ҳайбатсоқи ўзига хос мактаб яратиб, қатор шогирдларни етиштирган. Қундузсоқининг устозининг исми ҳам ўз навбатда машҳур даҳанакийиклик Атамурат соқи бўлиб, лақайларда 19-асрнинг иккинчи ярми ва 20-асрнинг бошларида Атамурат исмли кишиларнинг кўплиги шундандир. Манбаларда таъкидланишича Қундузсоқининг соқичилик маҳорати

106

Бухоро амиригача етиб бориб, ҳар замонда амир соқини Бухорога таклиф этиб, бир неча кун Гўрўғлини айттириб, эшитар экан. Амир бир неча марта соқининг Бухорода доимий қолишини илтимос қилсада, соқи узрини айтиб ватанига қайтиб келар, жўнаш олдидан амир соқига қимматбаҳо тўн, олтин ва от бериб эҳтиром билан жўнатар экан. Яна манбаларда таъкидланишича Балжувоннинг беги Қундузсоқини қароргоҳига таклиф этиб, Шукурмаст исмли ўзининг соқиси билан мусобақага солади. Қундузсоқи етти кеча-кундуз достон айтиб, ғолиб чиққач, Балжувон беги Қундузсоқига пул ва олтинлар ҳамда еттита от инъом қилган экан. Қундузсоқи амир ва беклар олдида юксак мавқега эга бўлсада, доимо халқ орасида юриб, тўй ва маъракаларда халқнинг хизматини қилган. У қатнашган даврада юздан ортиқ одамлар йиғилишиб, соқини суҳбат ва Гўрўғлихонликка чорлаган. Соқичилик билан бир қаторда йиғилганларга панд ва насиҳатлар айтиб, муамоларни ечиш йўлида яхши маслаҳатлар берган. Қундузсоқи шогирдларни болалигидан қобилиятига қараб танлаб олган. Шогирд бир достонни ёдлагандан сўнг ундан соқи имтиҳон олган. Шогирдларнинг шогирдлик даври ёки шогирдлик босқичидаги мураккаброқ саналган жараён тугагач, соқи ўз ҳисобидан мол сўйдириб, зиёфат бериб турган. Қундузсоқининг машҳур шогирдларидан: Астанақулсоқи – машҳур Қундузсоқининг ўғли, Қизилмазорнинг Дастори қози қишлоғида яшаб, саксон ёшида вафот этган. Отасидан кўплаб достон ва термаларни ўрганган. Мустафоқулсоқи – 1888 йили Қизилмазорнинг Дастори қози қишлоғида туғилиб, машҳур Қундузсоқининг ўғли сифатида Гўрўғли циклидаги достонларнинг барчасини, шунингдек яна кўплаб достон ва термаларни ёддан билган. Вахш ноҳиясининг Киров номли совхозида ҳам яшаган. Бегмансоқи – Бошиэшли қишлоғида яшаб, саксон ёшида вафот этган.

Атамуратсоқи – ҚизилБӧйсоқи ва унинг акаси Атамуратсоқининг устози бўлиб, ўн навбатда Атамуратсоқи машҳур Қундузсоқининг шогирди бўлган. Гўрўғли эпосидаги достонларнинг етмиш иккитасини тўлиқ билган. Шогирдлари эса ўрта ҳисобда қирқтадан достон билишган.

Ҳайбатсоқи – 1846 йилда Шарқий Бухородаги Балжувон беклигига қарашли Жорубқўлда (ҳозирги Тожикистон Республикаси Хатлон вилояти, Кўлоб минтақаси) туғилиб, ўн бир-ўн икки ёшида Қундузсоқига шогирд тушиб, етук соқи бўлиб етишиб, кўплаб достон ва термаларни маҳорат билан ижро этган. 1906 йили олтмиш ёшида Жорубқўлда вафот этган. Соқининг бир неча шогирдлари бўлиб, ўғли Тўласоқи ва Уласоқилар ота касбини маҳорат билан эгаллашган. Айниқса Тўласоқи йирик Гўрўғлихон соқи сифатида минтақада шуҳрат қозонган.

107

Ҳайбатсоқи кўплаб достон, терма ва қўшиқларни ёддан билиши ва дўмбирани турли усулларда чертиши билан бир қаторда, жарангли овоз соҳиби ҳам бўлиб, достон айтиш жараёнида тингловчиларни бутунлай ўзига жалб этиб, гоҳида кулдирган, гоҳида йиғлатган.

Ҳайбатсоқи репертуарида машҳур Қундузсоқининг шогирди сифатида лақай анъанавий соқичилик мактабига хос бўлган Гўрўғли циклидаги достонлардан «Гўрўғлининг туғилиши»; «Гўрўғлининг Гуржистонга бориб Авазхонни олиб келиши»; «Аҳмаднинг Гўрўғлига даъвоси»; «Гўрўғлининг қошига икки элчининг келиши»; «Авазнинг бориб сув парисини олиб келиши»; «Кўктемир савдогарнинг Авазхонга дори бериши»; «Гўрўғлининг Райҳонараб билан уруши»; «Авазхоннинг Чамбилдан аразлаб ота юрти Доғистонга кетиши»; «Гўрўғлининг Санам ва Гавҳар номли қизлари», «Юнуспарининг Боғи Эрамга сайлга чиқиши», «Гўрўғлининг торож бўлиши», «Кўктемир», «Авазхон ва Қоракўз», «Авазнинг Гирдоб кўлига сафари», «Гулойимпари», «Нурали» ва яна кўплаб достонлар ва халқ қўшиқларини ижро этиб, ўзига хос мактаб яратган.

Шогирдларидан: Тўласоқи Ҳайбатов – машҳур Ҳайбатсоқининг ўғли бўлиб, 1886 йили Жорубқўлда туғилиб, дастлаб отасига шогирд тушиб, қобилиятининг ўткирлиги боис тез орада отасининг шогирдларига ўзи ўргата бошлаган. Отаси вафот этганда Тўласоқи йигирма ёшда бўлиб, бутун оила ташвиши унинг зиммасида қолади. Йирик соқи бўлиб етишгач, Тўласоқи ўн бешдан ортиқ шогирд етиштириб, Гўрўғли циклидаги достонларни айтишда 1960 йиллар унинг олдига тушадигани бўлмаган. Хусусан, «Гўрўғлининг туғилиши»; «Гўрўғлининг Гуржистонга бориб Авазхонни олиб келиши»; «Гўрўғлининг Холматхоннинг уйида меҳмон бўлиши»; «Юнуспарининг Боғи Эрамга сайрга чиқиши»; «Боғбоннинг Гўрўғлига арз қилиши»; «Аҳмаднинг Гўрўғлига даъвоси»; «Гўрўғлининг қошига икки элчининг келиши»; «Авазнинг бориб сув парисини олиб келиши»; «Кўктемир савдогарнинг Авазхонга дори бериши»; «Fордан бир қўлнинг кўриниши»; «Турк хонининг ўғли Туркбачченинг Чамбилга келиши»; «Гўрўғлининг Райҳонараб билан уруши»; «Авазхоннинг Чамбилдан аразлаб ота юрти Доғистонга кетиши»; «Гўрўғлининг Санам ва Гавҳар номли қизлари» ва бошқа достонларни юксак маҳорат билан куйлаб, Толасоқидан фақатгина «Юнуспарининг Боғи Эрамга сайлга чиқиши» достони тадқиқотчилар томонидан тўлиқ ёзиб олинган. Толасоқи 1968 йили Жорубқўлда вафот этган. Уласоқи Ҳайбатов – тахминан 1890 йиллар Жорубқўлда туғилган, машҳур Ҳайбатсоқининг ўғли. Отасига беш йил шогирд тушгач, отаси вафот этади, сўнг соқичиликнинг сирларини акаси – Тўласоқидан ўрганиб, 21-22 ёшидан бошлаб мустақил соқи сифатида ўз фаолиятини бошлайди. Уласоқи Гўрўғли циклидаги достонларнинг йигирматасини ёддан билиб, жумладан: «Авазхоннинг Чамбил

108

мамлакатидан аразлаб кетиши»; «Гўрўғлининг Султуз тоғида ғойиб бўлиши»; «Қаландарнинг Чамбил бозорига от олиб келиши»; «Кўктемир ва Алпомиш» достонларини маҳорат билан ижро этган.

Лақай соқичилик мактабларининг асосида Гўрўғли циклидаги достонлар ётади. Маълумки, Гўрўғли – туркий халқ қаҳрамонлик эпоси бўлиб, Марказий Осиё халқлари томонидан севилиб куйланган. Гўрўғли эпоси бир неча достонлардан иборат бўлиб, достонларнинг яратилиш тарихи эрамиздан олдинги асрларга бориб тақалади. «Халқ оғзаки ижодининг шоҳ асарларидан бири «Гўрўғли» достони бугун биз билган вариантига нисбатан ёш жиҳатидан «Авесто»дан кексароқдир… Гўрўғли – гўрда, яъни қабрда туғилган бола» маъносида эмас, балки Оловнинг ўғли – Қўрнинг ўғли, деган тушунчадан келиб чиққан.

Демак, у оловнинг фарзандидир. Ҳатто, бугунги кунда озарбайжон тилида ҳам у Кўрўғли шаклида ишлатилади ва мазмуни изоҳсиз қолаверади», деб муаллиф юнонларнинг афсонавий қаҳрамони Гераклнинг хамиртуруши Гўрўғлидан олингандир: Гўрўғли – Гўрўғил – Геракл, деб тахмин қилади.89

Гўрўғли циклидаги достонларнинг умумий мажмуи ўттиз иккитани ташкил этиб, лақай соқилар ўттиз икки достоннинг барчасини ёддан билишганлар.90

Бундан ташқари Гўрўғли достонининг бир неча варианти мавжуд бўлган. Эпоснинг биринчи достони Гўрўғлининг туғилишига боғлиқдир: Аҳмад исмли уруғ бошлиғи туркман ерида яшаб, унинг Ҳилол номли гўзал синглиси бўлади. Ҳилол бир куни бош юваётганда Али исмли отлиқ киши уларнинг уйи олдидан ўтаётиб кўзи Ҳилолга тушади ва бир кўргандан ошиқ бўлиб, Алининг бир қарашидан Ҳилол ҳомиладор бўлади. Элнинг таънасидан қочиб ой-куни яқинлашган Ҳилол ўзини ўлдиради. Гўрда ўғил туғилади. Аҳмаднинг байтали ҳар кеч қабристонга бориб чақалоқни эмизиб қайтади. Бу воқеадан Аҳмаднинг от боқувчиси Бобоқамбар дарак топиб, Аҳмадга айтади. Аҳмаднинг одамлари чақалоқни уйга олиб келиб, унга Гўрўғли деган ном берадилар. Бобоқамбар байтални Гўрўғлига совға килади. Кундан кунга Гўрўғли тенгдошларига нисбатан гавдали бўлиб ўсаверади. Гўрўғли отни жуда яхши кўради ва унинг кўпайишини орзу қилиб Чамбилга келган Райҳонарабнинг отидан насл олади. Кунлардан бир кун Гўрўғли ва тойчоқни чилтанлар олиб кетади ва Гўрўғлига: тила тилагингни, – дейдилар. Гўрўғли чилтанлар ва Хожаи Хизрдан Чамбил мамлакатига Аҳмаднинг бошлиқ бўлишини, қўшни мамлакатлардан Чамбилга полвонларни йиғиб, Гуржистондан Авазхонни олиб келиб полвонларнинг 89 Қаранг: Бахтиёр Ризо. Ўзбек тарихи-ўзлик тарихи. –Т.: Янги аср авлоди, 2001. -Б.38.

90 Тожикистон ФА Тил ва адабиёт институти архиви. Фонд IV. 0574.

109

бошлиғи этиб тайинланишини сўрайди. Шунда чилтанлар Гўрўғлидан нима учун фарзанд сўрамаётганлигини сўраганда Гўрўғли: «Мендан ном қолсин, зот қолмасин, менинг қаҳрамонликларимни кишилар гипириб юрсин» дейди. Гўрўғли кўзини бир юмиб очганда ўзини бир ҳашаматли қасрда, Fирот отини эса чиройли абзаллари билан кўради. Шу кундан бошлаб Гўрўғли Чамбил мамлакатининг султони бўлиб, мамлакатни обод қила бошлайди. Гўрўғлининг оти Fирот одамдек ақлли, чаққон ва зийрак бўлиб, дастлаб Гўрўғли Fиротни миниб Райҳонарабнинг мамлакатига боради ва унинг қўлидан янгасини халос этмоқчи бўлади. Янгаси Гўрўғли билан Чамбилга қайтмасдан Райҳонарабнинг синглиси Ширмонни унга қўшиб жўнатади. Гўрўғли Ширмонни тоғаси Аҳмадга олиб келганда, Аҳмад Ширмонни Гўрўғлининг ўзига тўй қилиб беради. Достоннинг бошқа бир вариантида Гўрўғли Fиротини миниб овга чиққанда, осмонда булут пайдо бўлиб, ғойибдан: «Отнинг абзалини ол» деган садо келади ва абзаллар ерга тушади. Булутнинг орасидан бир пари қирқ канизаги билан пайдо бўлиб, Гўрўғли парининг жамолини кўриши билан ҳушидан кетади. Бу париқиз – Юнуспари бўлиб, Куҳи Қофдан келган бўлади. Юнуспари Гўрўғлининг олдига шарт қўйиб, ўзининг маконини айтиб ғойиб бўлади. Гўрўғли Куйи Қофга боради, дев ва аждарлар билан урушиб, Юнуспарини Чамбилга олиб қайтади. Сўнг Гуржистонга бориб, Холжувонни ўғирлаб қайтиб, ўзига фарзанд қилади ва унинг номини Авазхон деб қўяди. Қирқ мамлакатдан қирқ ботирни олиб келиб, Авазхонни уларга бошлиқ этиб қўяди. Соқибулбулни Кашмирдан олиб келиб, ўзи ва Авазхонга маслаҳатчи этиб тайинлайди. Гўрўғлидан сўнг достонда Авазбек ва унинг ўғли Нурхонбек асосий қаҳрамонлар сифатида Чамбил мамлакатини мудофаа этиш ва бошқа мамлакатлардан гўзал қизларни олиб келиб, Чамбилда гўзал оилаларнинг кўпайиши учун курашадилар. Авазбек Гўрўғлининг ишини давом эттириб, Соқибулбул ва Ҳасанполвоннинг оиласини мустаҳкамлаш йўлини тутадилар. Бу воқеалар «Авазнинг Қорағордан бориб Соқибулбулга хотин олиб келиши» ва «Ҳасанполвонга Момоҳаштакни олиб бериши» достонларида мукаммал тасвирланган. Гурўғли эпосида муҳаббат ва оила масалари кенг тарғиб қилиниб, турли мамлакатлардан гўзал қизлар мажбурий эмас, балки ўз хоҳишлари билан, уларнинг ота-оналари ва қариндошларининг розичилиги билан Чамбил мамлакатига олиб келингани «Қаландарнинг Чамбил бозорига от олиб келиб солиши» достонида мукаммал тасвирланган.

Лақайларда аёл соқилар ҳам бўлиб, улар аёллар ичида дўмбира чалиб, достон ва термалар куйлаб юришган. Энг машҳурлари – Иқбол Ҳайбатова 1888 йили Қизилмазорнинг Жантақли қишлоғида туғилиб, Ҳайбатсоқининг авлодларидандир. У ёшлигидан Гўрўғлихонликка қизиқиб, отаси Ҳайбатсоқидан

110

олти йил давомида соқичиликнинг сирларини ўрганади. Кейинчалик Гўрўғлихон аёллардан бўлиб етишиб, дўмбира чалиб, давраларда достон айтиб юради. Турмушга чиққач, эри унинг соқичилик қилишига қарши бўлиб, дўмбирасини синдиради. Отаси Иқбол опага бошқа дўмбира беради. Уни Иқбол опа сандиққа яшириб қўйиб, эри уйда йўқлигида машқ қилади. Эрининг вафотидан сўнг аёллар ичида машҳур достончи бўлиб танилади. Ўндан ортиқ Гўрўғли эпоси достонларини ва бошқа достонларни дўмбира чалиб, давраларда маҳорат билан ижро этган.

Жиғагул Остонаева – 1881 йилда Жорубқўлда туғилиб, Гўрўғли циклидаги достонлар билан бир қаторда Тоҳир ва Зуҳра, Ёзи ва Зебо достонларини маҳорат билан куйлаган. 1960 йилларнинг охирида Жорубқўлда вафот этган.

Зулайхо Тағаймуродова – 1923 йили Данғаранинг Иғрон қишлоғида туғилган. Дўмбирани маҳорат билан чертиб, Гўрўғли достонларини, Ёзи Кал ва Алпомиш достонларини ҳам мароқ билан ижро этган. У соқичиликни отасидан ўрганиб, кейинчалик тўй ва маъракаларда қиз ва аёллар орасида достон ва термалар куйлаган. Кейинчалик Колхозобод ноҳиясининг Коммунизм колхозига кўчиб ўтган.

Йигирманчи асрда, шунингдек айни кунларда ҳам соқичилик анъаналари давом этиб, соқилар халқни маданият ва маънавиятимиз намуналаридан баҳраманд этиб, ёшларни мардлик, ботирлик ва ватанпарварлик руҳида тарбиялашга ҳисса қўшиб келмоқдалар. Соқилар тўй ва йиғинларда достон куйлашдан олдин дебоча сифатида ёки достон куйлаб тугатгач хотима сифатида ҳам термалар айтишади. Бахшилар термаларнинг асосини дўмбирасига мадҳиялар айтиш, ёки отни мақташ билан базмни бошлаган ҳамда ҳазил-мутойиба руҳидаги термалар билан давом эттириб, яна дўмбирасига мадҳиялар айтиш руҳида тугатган. Лақай бахшичилик мактаби вакилларининг аксариятида ушбу жиҳат устувор мавқе касб этади:

* * *Арчалардиң астидан,Арчиб аған дöмбирам.Пистелердиң астидан,Пичиб аған дöмбирам.Жийделердиң астидан,Жийиб аған дöмбирам. * * *

Домбирам бар арчадан,Чертиб вўттим кўчеден.Бöйдақлиғи қурисин,

Иззе тарттим нечеден. * * *

Домбирам бар сари тал,Келин маңа қулах сал.Куев чарчап барадиТўшегини қалин сал. * * *

Дўмбирам сўйле бир майдан,Жамалиң жарқин айдан.Хай мöлла бöл, хай хöжа

111

Ризқиң тиле Худайдан. * * *

Дöмбирам алдим қöлға,Худайим салди жöлға.Домбирам сени бағайин,Башиңа тупек тағайин.Вўксип-вўксип айтмасаң,Алиб жерге сöғайин.

Чил-чил қилип синдирип,Вочақа сап жағайин.Ҳасил бöған кулиңди,Базарларда сатайин.Сатип, кеген пулиға,Бир атим нас атайин.Жариқ бöпти жоралар,Енди турип кетейин.

Соқилар репертуарида термалар билан бир қаторда халқчил достонлар ҳам асосий ўрин эгаллаганларки, қаҳрамоклик, ватанпарварлик, баҳодирлик ва мардлик хусусиятлари тараннум этилган бундай достонлар соқилар томонидан қайноқ, ўйноқи оҳангларда куйланиб, иштирокчилар томонидан севиб тингланган. Ва бундай достонлар ёшларда шужоат ва олижаноблик хислатларини шакллантиришда муҳим омил бўлган. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Тил ва адабиёт институти архивида 1556 инвентар рақами билан сақланаётган, 1963 йил фольклоршупос олим Тўра Мирзаев томонидан Тожикистон Республикаси Кўлоб минтақаси Данғара райони Саргазон қишлоғида истиқомат қилувчи Шомурод соқи Бӧйман ўғлидан ёзиб олинган “Авазхоннинг Гирдоб кўлига сафар қилиши” достони ўзига хос миллий маънавият намунаси сифатида тарбиявий аҳамиятга эгадир.

2.6. «Авезханнинг Гирдаб кўлиге сафар қилиши» достони

Саксен еки сағадар, тöхсан еки тöғадар, бир минг беш юз жиғадар ҳаммеси жийилип келип арктиң устиге чихти. Шунда Ғўрöғлибек навкарлери, саркарделери кегенде чöлан тартти. Ана шунда саркарденикке бари кегенде Гўрöғлининг вахти хöш, димағи чах бöлди. - Аҳмед тағаё, деди. - Ҳа, деди. Мен сеңе жетти жилдан бери журтти тапширдим, жашиң саксенге жетти, тағамсан. Дили мöмин-арши худа. Мен елдиң вахтини хöш қилайин-егертейин авға. Шу вахтта Авезханниң устиге Сақибулбул тöн инъöмди жапти. Жапқан инъöмдиң ҳар бир гули Гўрöғлиниң нечи жиллиқ хиражидан битди. Шунда Аҳмедтиң шувдай кўзи туштию, кўп рашкиси келди. -Оббо, мен тағаси едим, каттеси едим, меҳнет қибем, маңа қиймади, деб кўңлиден вўткезди. Шунда Гўрöғлибек: – Кўп саркардениң ичиде, асманниң асти, жердиң устиде мениң кўрмеген, авламаған тöғайим барма, - деди. Шунда Аҳмед туриб айтти: Шу тöғайға бариппанам, келиппенем, деди. Гўрöғлибек: - Қаерге, деди. - Вöртабöздиң адағи, майда-

112

каттенинг қуйи яғи, Гирдаб деген кўли бар, сен Авезханди махтайсан, инъöмиңдиң алдини бересен, бир жақа сапар қиса Ғиратти бересен. Қана, Авезхан ниме ишти тиндирди? Елдиң вахтини хош қиламан десең, кўрмеген махлуқ-жандарлар шунда бар, ахирида авлап бöса, кўремеп Авезханниң батирлиғини. Шу Гирдабти жузип чихса уч қалла.

Гўрöғлибек Аҳмедке: – Кўрген кўлиңе вўзиң башлайсан, – деди. – Ҳасен, – деди, – сен елдиң артидан ҳайдайсан. Уч юз киши амелдардан егертти, уч юз киши пақирдан егертти.

- Дöсимнан душманим кўп, журтти саңа тапширдим, – деди Сақибулбулға. Сибизиғ-сурнай тартилди, Тўше-талқан артилди, Аттинг бели тартилди, Кунем чашкеге жетти, Авур қöшин егертти, Кўче-кўчеден вўтти, Кўче гумбурлеп кетти, Хöшбах қилди элетти, Гўрöғлибек минди Ғиратти Ақли адамнан кўпди, Сапарим Гирдаб бöпти, Тапдим катте давлетти, Кече-кундуз жöл тартти. Асман тейиде бар жулдуз, Сувдиң тубиде қундуз,Жöл тартади Гўрöғлибек

Арадан вўтти тöққиз кечею-кундузНамази асир бöпти,Жаңа Гирдапқа жетти.Кун бöпти жаңа намашам,Сöм журекке тушти ғам,Қöлға алдим тилла жам.Ертеминен таң атти,Бопти намаздиң вахти,Катте карнайди мўңретти,Сибизих-сурнайин тартти,Арманда қама енди авға чиғамиз,Тöққиз кече-кундуз авда вўтти,Тоғай гирдидеги қамиш чапланип кетти.Ҳич авлағидай тöғай қамади.

Шунда Гўрöғлибекке Аҳмед айтти:- Қана, Гўроғлибек вахтиң хöш бöлдима? Гўроғлибек: Балли таға, вахтим хöш

бöлди, – деди. Аҳмед: – Енди Авезди Гирдапқа сал, ел тамашасини кўрсин, кўзиң қиймаса вўзим саламан, деди. Ана Авезхан шунда турип, Войлайман вўтер дунйе вўтти, Тенеде жаним аманатти, Мен вўлемен жалғизман, Сöрайтиғаним жöхти, Хизмет қилдим халисдан, Барған жерим Гулистан, Ата журтим Дағистан, Алип келдиң ат чавуп,

Дағистаннан вöрисдан. Енем еди маҳитабан, Атам еди ширин зуван, Мениң атим Халжуван, Сениң қолиңа тушип, Атим болди Авезхан. Ачувлансам, Алмасимнан тўкдим қан. Мени кўлге самағин,

113

Бу Гирдабтиң тайи жаман. Ул атаниң қуввати, Қиз енениң зийнети, Бай бермегин давлетти, Гирдабтиң тайи жаман. Егесиз қима журтти,

Жалғизлиқ вöте қатти, Самағин ата Гирдапқа.Ана Гўрöғлибек айтти:Досимнан душманим кўпти Сағин балам Гирдабқа, Самасаң вўте уятти.

Авезхан белиге алмасини бувди. Вöн еки юз киши қолини дуваға кўтерди. Авезхан қулач уриб вўзини Гирдапқа салди. Бир қалла во четиге, бир қалла бу четиге сузип барди. Бу Гирдаб девдиң исми-аъзами минен турған экен. Ақ дев акеси, Қара дев иниси. Авезхап вўзини Гирдабқа сағаннан Ақ дев хабер тапти. Кўлдиң астидан чангек узатти. Авезханниң аяғидан чангекти вöраб алди. Авезхан тепсинди бöмади, дев тартаятир. Ана Авезханди Гирдаб тартип кетти. Авезхан худаға сийинип, жилап батип кетти. Шундай барип кўти минен вöтирди, кўзини ашти. Бир таштиң устиге атқа мингендей миниб қапти.

Сув жöқ, сув устде қаған екен. Алмасини белиден тартти.Гап гапирей дöлаптан, Журт каттеси Кöлаптан, Авезхан алмас тартти Белидеги ғилаптан.Ё Али, деб сермеди, Хамишдай қаламлаб атти, Таштиң жариғидан қаради,

Ат чабилған далани, Асилғани тилла қалади, Билмеймен ичиде ниме балади. Бир тилла қаълени кўрди, Уч қалла пиядалаб айналди, Бирен жерде авзи жöқ.

Шу палле вöн екки кече, вöн екки кундуз вўтти. Ахириға барди, бир чешме қайнаб жатир. Ҳе, ажеп чешме. Авезхан айтти:Вöйлайман дунйе вўтти, Танде жаним аманатти, Қöйдай бахтим елетти, Вўлсем арманим кўпти,

Ҳар шаҳарден апкелдим, Вöн тўртта паризатти, Сöрайтиғаним жöхти.

Ана шунда ғам минан Авезхан ухлап қапти. Бағанағи Ақ дав минен Қара дав кўп зöр давлер екен. Екеви аке-уке. Асман асти, жер устиде, дунйенинг тўрт таркиде беш юз патша бар екен. Гўрöғлидан башқа ҳамме патшалардан давлер бир-бир қиз аған екен. Буни Аҳмед вазир биледи екен. Шу қалла Авезхан Гирдабта вўлсин деп сағанекен сувға. Ақ давем чангекти тартиб ухлаб қабеди. Дав беш юз патшанинг қизини базмгар қилип, вöйнаб жирибеди. Бу қизлар давлерге уйликке жарамайди. Тамашасини қилиб жирибеди. Бу қизлардиң каттесини Барчин дер эди. Атасининг ати Шасипет патша. Ана Авезхан чашмениң башида ҳали уйхуда жатир.Асмандағи айидан, Ақил кетмейди уйиден,

114

Вöн еки тутам жумелек, Чулқашиб турди бöйидан. Беш юз қизди егертип, Жаңа турди жайидан.Қизил гуллердиң лашиға,Қиз егертип жамбашиға,Адамниң ақли кетеди,Қаққу урип кулишиге.Чихти қаъленинг башиға,Кўзин салди майдан-дашиге,Жатибеди чашмениң башида,Кўзи тушти қизлардиңЧамбилдиң адамкушиге.Ҳайран болиң қизлардиң налишиға,Йенди барайиқ шул адамниң қашиға.Балент тавдиң вöраси,Ачилди гулдиң лаласи.Жириң енди барайиқ,Чешмеге кепти қайси журттиң тўреси,Ана енди қизлар жўнеди.

Ҳа дегенде ҳатиге,Маңнайда чаш патиге,Вöн екки тутам зар чашбав,Чалкешеди путиға.Тöққиз тилла тиздирген,Мурнидағи латиге.Вöттиз тилла тиздиргенМöйнида хамапатиге.Беш юз қизди егертип,Жетти бектиң сиртиға.Ай тувади тöлади,Қöйдиң вöти лалади,Жаңа кўзини салади.Еркек журти кимиян,Пул сақлайди ҳамиян,Эҳ, бöлай Бӧйиңа қурбан.Эҳ, қаерден келдиң айна,Сöм журегим болди қан.Бу дунйе ғаниметти,Дав қöлиға тушиппен,Вўлсем арманим кўпти,Пасил қурайиқ суҳбетти.

Қизлар шунча қилди, Авезхан воянмади. Уч кече-кундуз вўтти. Жаңа қулағиға қизлардиң давуши жетти. Авезхан шундай башини кўтерди.Асмандағи айидан,Жаңа турди жайидан.Ҳу, асманда тувған айим,Бандем десин худайим.Сöрағанниң айби жöқ,Қаерден кепсен шайим.Ҳисабданлар ҳисаб алди ҳар айдан,Жуги питген хавфли кўчти сарайдан.Сендей ярдиң бöйидан,Сӧрағаннинг айби жöқ,Келишиң кимниң жайидан.Вон тўртте айдай тöлайиқ,Екевимиз бирге бöлайиқ.

Тўреге мейман жайиңнан,Суйген жайиңа барайиқ.Бетде дана халиға,Башида дурре шалиға.Тақдирлерим қурисин,Тушиппен девдиң қöлиға,Жиргин мейман кетейик.Айлар қиблаға батди,Войлайман дунйе вўтти,Қурисин девдиң бети,Кетейик тўре, кетейик.Телмирди еки кўзим,Алдиңда қурбан вўзим,Қаерден кепсен мейман,

115

Сенмен кетмегим лазим.Давге гарев тушиппен,

Алти жилдан бермаған.

Ана енди Авезхан айтади: Барчиннен мен дарайин, Кимнинг қизи боласан, Дарегиңди сӧрайин.

Ана, қиз айтади: Асманда учқан ғазиман,

Тилла жузиктиң кўзимен. Асил мени сӧрасаң, Шасипеттиң қизиман. Чинбибининг вўзимен. Тавдиң қари ерисин, Сувларда балиқ чирисин. Тушиппен давдиң қолиға, Тақдиретим қурисин. Тавда барди тармани, (қар) Шул худаниң пармани. Туштим девдиң қолиға, Журеккенем армани. Вўзим қиздиң дилбари. Сениң затиң сӧрайиқ,

Сен қаердиң намдари. Сеннен қасам айрилип, Кўп журектиң армани. Амбарковдиң аркини, Уздим гулдиң баргини, Мендей яриң сöрайди, Сендей бектиң журтини. Бегижан қаерден кепсен. Ал-ал бетти, ал бетти, Қуралайдиң суретти, Қаерде тўре макениң, Қайси журттиң абати. Мен сӧрайман жавапти, Ачиқ гапиргин гапти, Қаерден кепсен тўре, Вўпке журегим кавепти.

Ана енди Авезхан туриб айтти:Бахта ачилған гулимен, Зар чаман булбулимен. Асил затим сöрасаң, Гўрöғлиниң улиман. Ҳава жавса тав туман,

Есиме тушсе журтим, Сöм журегим бöлар қан. Асил атим сöрасаң, Чамбилден чиққан Авезхан.

Қиз айтти: Қурисин девдиң бети, Белиде кўп қуввати. Балент тавға жавди қар, Мен аялда муштипар. Арзим шулди Авезхан,

Сöрап кепсен журтиңнан, Бöлалмайсан сарме-сар, Мен бир сеннен милладар, Бу Гирдапта нимең бар, Қолиңнан кетер ихтияр.

Ана енди, Авезхан айтади: Белиме байлаб пöлатти,Чўлге чаптим Ғиратти,Таптим аркен давлетти,

Урлап кетсем мен сени,Вўте жаман уятти.

116

Девге қиламан меҳнетти,Кўп тартаман диққатти,Девге жетсе мендей бектиң қуввати,

Шунда алади сендей паризатти. Э, бöмаса биби ҳей, Башқа реже менде жöхти.

Ана енди, Авезханди беш юз қиз егертти. Чашме қалди.Миннан қуйи Машатти,91

Мерген вöғин жаңшатти,Ана, дарвозани қизлар бöшатти.Бугун айдиң нечиги,Тун қараңа кечиги,Беш юз қизди егертип,Кирди қаъле ичиге,Кўзи тöла жашиға,Қулақ саң налишиға,Беш юз қизди егертип,Жетти дев жамбашиға.

Қурисин девдиң бети,Шу ишлерден хабери жöхти,Қизлар гирдини апти,Ҳалием ухлаб жатир,Сираям хабери жöхти.Бир кече-кундуз вўтти,Беш юз қиз бир болип,Ураятир чинтағиға,Девдиң жанидан вўтти,Ана дев кўзини ашти.

Ана, дев қизға гапираятир: Сув келеди дарадан, Қан кетеди жарадан. Мени уйхудан вояттиң, Не гап вўтти арадан. Ат мойнида ҳекили, Минсе войнар какули,

Чуччи уйхумнан вояттиң, Бир гап бопти шекилли. Мениң вўзим зўравар, Ҳич ким бомас сарме-сар, Мени уйхумнан вояттиң, Қаерден келди хабер.

Қиз айтти: Вон тўртте айдай толипти, Белге алмасти чалипти, Сени хабердар қимай, Қаълеңе кирип кепти, Муннан хабериң жохти.

Арада милтиқ атди, Шише кўлини чалғитти, Хабериң жоқ сен воннан, Мойнима саб билекти, Қахдай қилип сӧрди тамахти.

Дев башини кўтерип, - қаерде, деп сöради. Қиздиң алдиға тушиб жўпеди. Дарвозасидап келиб қöлини салди. Авезханди кўрди. Ажелиң жетипти уккағар, деб ғажиллап дамиге тартаберди. Авезханам давге жетти. Екеви бир-биримен ушлашти. Дев Авезханниң белиден қисиб алип кўтерди. Авезханам жерде алишти кўрген. Туриб-туриб жетти кече, жетти кундуз вўтти. Авезхан худаға нала қилди:Журт каттеси Арзрум, Калимеге лайиқ тилим, Ҳу, жаратқан худа-я,

Не кечеди аҳвелим, Башима сама зулум, Атасидан айрилип,

91 Машат – бугунги Эроннинг Машҳад вилояти117

Қамасин Нурали улим. Мен кўп тартим диққатти, Чамбилге қилдим меҳнетти, Я парвердигар, алла-я,

Артима тайламағин,Екигене лалентти. (Яри Алмаайим, қизи Гулинар)

Шунда жетти кун вўтти. Хожаи Хизир баба пайда болди.

Мен айтайин балент тавдиң учини, Супайилар кийип чиғар кавуш масси хиччини,

Хöжаи Хизир бабаси жетип келип, Бекке берди тöхсан палваннинг кучини.

Бураб ҳалигани салди. Ё Али, деб девди кўтериб жерге урди.Қизил гулдиң лашини, Кўрдиңме бектиң ишини, Атдай қилип минип турди, Катте девдиң тўшини.

Девдиң ҳалиге қара, Кўзден тўгеди жашини, Кўрдиңме налишини.

Ана, енди дев жилашқа тушти:Жан, Авезхан қöябер, Кўзиме тöлди жашим. Ҳилле чиғади давушим.

Савлетиң жаман екен, Майда бöлди-ху тўшим.

Хизметиңди қиламан, атиңа сайис бöламан, мусурман бöламан, - деб жалинди дев. Авезхан кўнмеди. Алмасди белден тартти, ғарғарлатип ғилапдан суғуриб алди.Қизил гулдиң лашини, Кўрдиңме бектиң ишини,

Кести девдиң башини, Жайратти қизил лашини.

Калле гапириб жўней берди. Авезхан айтти:Бай бердим аркен давлетти, Ишим бöлди ғалети, Сöрамаппан девдиң жанини.

Девдиң каллеси кете берсин, тенеси кўтерилип туше берсин. Беш юз қиз Авезханниң гирдини алди. Авезхан хапа болип, мунғайип турипти. Қизлар айтти:Чўлге чаптиң Ғиратти, Абат қилдиң Чамбил журтти, Қураладиң суретти,

Ниме мунча хапасан, Сабр қиғин тўре, – деб, Авезханди егертти.

Авезханди қаълеге алип келди. Қизлар девдиң жанини билереди. Қаълениң вортасида бир чилгази кўл бареди. Авезхан кўлдиң четиде турди. Барчин еки қизди, кўлдиң астиға ҳўким қилди. Екеви жўмелегиге таш байлап тушип кетди. Кўлдиң тубиге жетти. Кўлдиң астида бир тақа тилла ҳужре. Ичиде катте кўк

118

яхтан. Муниң ичини ашти. Ичиде майдағана бир сандих бар. Вöлам тилладан. Екеви сандихти жўмелегиге байлап, чиғарип келди. Ана, Авезхан сандихти кўтерип девдиң мурдесиниң алдиға жетти. Арадан жетти кун вўтти. Ҳалием мурде вўзини кўтериб уриб жатипти. Асте абайлап сандихти бöшатти. Майдағана еки тарчи (чумчуқ) екен. Еки тарчиниң каллесинием узипкене алди. Узилип кетип қаған Ақ давдиң каллеси акеси Қара девди егертип келаятқанеди. Екевием вўлип қалди. Авезхан башиға давдиң тажини илди. Барчинди алди. Жетти жил шу қаъледе жатти. Жетти жилдан соң Барчинге: -Чамбил егесиз қалди, кетейик, - деди.

Авезханди беш юз қиз баленттен паске тартиб, егертип жўнейберди. Қаъледен сиртқа чиғип, жетти қабат тимди бöшатти. Авезхан шундай кўзини салди. Тимниң ичиге қаради, санади. Беш юз тулпар атти кўриб алди. Дев беркитип тайлағанекен. Ҳаммесиниң қулағиға қöрғашин қуйилған. Мöйниға завли, каллесиге авсар. Ҳаммесиниң тўрт аяғиға тўрттеден занжир қағип, тўрт таманға байлап тайлаған. Атларди шу банд тохтатип турғанекен. Авезхан қарағаннан беш юз тулпар ҳуркип, қимирлап кетти. Аяхлариға байлавли занжирлер майда-майда бöп кетти. Авезхан атлардиң саврисини силап, вö четтен бу четке барди. Атлардиң Авезханға мейри тушип, жуваш бöлди. Беш юз қиз кейниге қайтти. Давдиң қöрханасидан беш юз егер-абзалди кўтерип келди. Қизлар чачини вöрап, башлариға мусурмани сағаби телпекти кийип, вўзлерини мардене сипетли қилип, бир-бир атқа миндилер. Барчин бир чангел тöпрақа девдиң исми аъземини вöқип, кўлге атти. Кўл қурип, аттап чиғип, жердиң жузи бöп қалди.Ағар дайраниң ағиши, Кўзиге тöлар жаши, Аллаға жетсин налиши, Ҳö-ҳöлап шавқим берип, Чихти қизлардиң давуши. Беш юз қизди егертип, Жўнеди Чамбилдиң адамкуши. Қанатини қисиб алип, Уча берди асманға, Давлердиң алғир қуши. Жеңсесиде зöр ҳайдар, Беш юз қизди егертип, Сапар қилди адамхöр. Белде пичақ жавҳардöр, Жавурнида қалқан қуббадор,

Найза ушлайди гулдар. Бир сапар қип барғанда, Зарбесиден жилади, Адахта шаҳри Барбар. Беш юз қизди егертип, Чиға берди Гирдаптан, Чамбил елде зöравар. Ё, жаратқан парвердигар, Қолдан кетмей ихтияр, Жўней берди Гирдаптан, Дунйеден вўтти адамхöр. Аттап куни саябан, Жавунли кун панаван. Ақсақ елге балдарчиқ, Жиндириге хатимгар.

119

Беш юз қизди егертип, Гирдаптан чихти сайилгар.Намаз асирде жўнебеди, ярим кечеде Гирдаптан чихти. Ана таңам атти.

Авезхан жайидан турип, бамдадти воқип, кўзиге дурбин салди.Енди, гапти бияхтаң ешитиң:Гўрöғлибек Авезханнан айрилип, журтқа қандай бараман деп, хижелет чегип,

кўлдиң жағасида жатибеди. Гўрöғлиям кўзини салип, Гирдаптиң чеккесиде қарани кўрди. Бул вöни кўрди, вöл, буни кўрди. Кўб жил вўткен. Ана шунда ҳич ким-ҳич кимди танимай Ғират таниди, билди. Гапиралмайди, жанивар.Сувдан чиққан суйрукти, Ё, жаратқан парвердигар, Азиз башқа самағинда буйрухти. Жамбашиға салди жанивар, Чилтан сийлаған қуйрухти, Жайида турип вöпнай берди,

Кўрдиңме шундай жуйрукти. Чöрчиб-чöрчиб жулиб алди, Байлавли турған ғöлани. Бу ғöлани судреп жўнеди, Кўрдиңме бектиң ати, Ҳамме ҳайранлар қалди.

Ана, Авезхан кўзини салип Ғиратти кўрди. Башимда аркен давлетим, Сенсен мениң қанатим.

Ат Авезханниң алдиға бариб, жатибалди. Авезхан аттиң туяғиниң астидағи какулиден тавеп қилди. Ел билдики – Авезхан кеген. Авезхан аввел башдан атасидан тавеп қилди, кейин Аҳметтен тавеп қилди.

Аввел худа, кейин пирдиң ҳурмети, Тўрт чарияр, Мустафаниң ҳурмети.

Ақ сақалиңниң ҳурмети деп Аҳметтен тавеп қилди. Аҳмет саксен жашта еди. Башқалар Авезханнан тавеп қилдилар. Шадман жорасиға беш юз қизди тапширип, атасидан дува алип, Ғиратти минип, Чамбилден хабер алиш учун илгерирақ жўнеди Авезхан. Булардан уч кун илгери жетти. Чамбилдиң адағида Билес деген таву бареди. Шоға чиғип, дурбин салди. Журтида аманлиғекен.Етек журтиң Кабулди, Батирдиң жани сабилди, Қандай йене тувдикен, Шу шекилде қабилди. Елим хабер тапсин деп, Гуппе-гуппе ура берди Егер қашиға дабилди. Балент тавлардиң қари, Аллаға жетсин зари, Кепти Чамбилдиң адамхöри. Алдига пешваз чихти,

Жатқан елиниң бари, Авездиң алдиға жетти, Жетип вöртаға алди, Вўлсек арманимиз жöхти, Елдиң абади кепти, Елдиң сайиби кепти. Асманда учқан ғази, Аллаға жетсин арзи. Кепти Чамбилдиң жалғизи, Чув-ҳа десе вöйнайди, Астида алғир бўзи.

120

Ана, булар кўришип, сöрашип турған палле Гўрöғлибек елимен артидан жетти.Гул ачилар баҳарде, Булбул сайрар саҳарде, Қöшин кирди шаҳарге. Тав башида арчаға, Қатарда жирген нарчаға, Тамаша қил, Авезхан -Дукке-дукке дабул титип, Аралади кўчеге.

Бахтиң ачилған гули, Вўзи батирдиң хили, Чув-ҳа, десе вöйнайди, Астида бектиң мали. Ат вöйнатип келипти, Чамбил елдиң булбули-Гўрöғлибектиң ули.

Ана, қаълеге жетти. Дамини алди.Асмандағи айини, Кўриң жамбилдиң шайини, Тöққиз кече-тöққиз кундуз, Берди елге тöйини.

Тöққиз кече-тöққиз кундуз вўтти. Тöйди берип, бағанағи беш юз қизди, беш юз саркардеге биртеден инъом қипти.

Кўче-кўчеге жарчи қöйип бақиртти, Арманда қамаңар деп қирқ атли.Катте карнайди мўңретти, Ҳамме махсетке жетти. Адашқанлар табишти, Қӧй-қозидай жамрешти.

Есен-аман, тодай-тугел бариси махседиге жетти. Гўрöғлибек чиллеханасиға барип жатти. Аман-аман, заман-заман Гўрöғлининг замани деб, жатти.

2.7. Термалар

Яр екениң билмедим, Дилбар екениң билмедим, Яр касбини тилге сап Волла кетериң билмедим. Афтода бöп жöлға тушмей, Ат қадрини билмедим. Жирер жöлимнан адашмай, Кўзим жашқа қамашмай, Ата қадрини билмедим.

Алти ай каселменд бöмай, Ене қадрини билмедим. Вўтти дунйе мақсуди, Гулбон қадрини билмедим.

Ҳава жавса, жигитлер -Ҳўл бöлади терскей беттиң қияси,Бир жаманниң журтқа урар куеси,Бир нечениң юзге жетти туеси,

121

Бир нечени қулун тувип,Ат миндирди биеси.Ло илоҳа илолло,Қудретиңниң шеваси,Парзент екен-Адамзаттиң мавеси.0, бир нече хоки шерлер -Чиғип қалди чияси, О, бир-нече банделер -Жалғизидан айрилип, Кўк жамилар, кўк киер -Артидаги сияси. * * *

Адир-адир, адир сайлар, Адира қалар малдан соң. Алчаңлашқан байбичелер, Арбақ бöлар байдан соң. Жуйрук қилиб не қиласан, Арқаси жавур боған соң. Яби қилип не қиласан, Шу жуйруктен вöзған соң. Қирқатиған қир пöлат, Балта бöлар, чöт бöлар. Шу марттен қаған соң. Жалғиз қилип не қиласан, Селге-селге толған сöң.

Кўптен кегин аған сöң. * * *

Бир уйде нече жансан, Бир-бириңе меймансан. Қадриң шунда вўтеди, Бир-бириңнен қаған соң. * * *Адир-адир, адир сайлар, Бир кўришке ел деб жилар. Бизилип жатқан харабалар, Абатимди бер деб жилар. Воң жахтағи келинчеклер, Воң тизземе ул деб жилар. Бӧйи жеткен жаш қизлар, Бир қучмаққа ер деб жилар. Катте-катте ашқар тавлар, Бир башима қар деб жилар. Зар қадрини заргер билер, Заргер қадрини ким билер.Зари-зарге улашқинча, Мард қадрини ким билер. Мардке иши тушмегинче, Мард қадрини номард билмес, Гадейлик башқа тушкинче.

2.8. Бўрон соқи

Бўрон соқи Бобоқулов 1950 йилнинг 12 январида бугунги Темур Малик ноҳияси Жарипқўл қишлоғининг Давет участкасида туғилиб, 1968 йили ўрта мактабни ўз қишлоғида тугатган. 1969-1973 йиллар Кўлоб педагогика билим юрти ҳамда қуролли кучлар сафида бўлган. 1978-1983 йиллар Хўжанд давлат педагогика институти ўзбек тили ва адабиёти бўлимида таҳсил олган. Айни пайтда Жорубқўл қишлоғи Давет участкасидаги 5-ўрта мактаб ўқитувчиси.

Бўрон соқи ушбу соҳадаги дастлабки таълимни отаси – Хўжақулов Бобоқул соқидан олади. У қундуз соқи ва Ҳайбат соқи соқичилик мактабларининг муваффақиятларини ўзида мужассам этган машҳур соқидир. Шунингдек, устозлари Қорахон соқи Алатов (Давет участкасидан), Ашур соқи Қорақулов

122

(Қозоқ участкасидан), Аҳмад соқи Назаров (Қўшқия қишлоғидан)лар ҳам Бўрон соқи ижодида муҳим роль ўйнаган.

Соқи репертуарида Гўрўғли туркумидаги достонлар, чунончи «Авазхоннинг ёшлиги», «Авазнинг арази», «Кўктемир», «Гулширин», «Маликаи айёр», «Бўтакўз», «Мозандарон тўқайи», «Тарикистон сафари», «Гўрўғлининг туғилиши», «Чамбил қамали», «Кўк темир», «Жалматбек», «Гулширин», «Гавҳар билан санам» достонлари мавжуд. Шунингдек, термалардан «Домбурам», «Насиҳатлар», «Ота-оналар тўғрисида», «Ёлғизлик», «От тўғрисида», «Гулчамбар», «Улоқ», «Жорубқўл тўғрисида», «Она юртим Жорубқўл» ва бошқалар бор. Унвонлари Тожикистон халқ маорифи аълочиси, республика бахшилар конкурси ғолиби (1989 й.), республика, вилоят ва туман миқёсидаги қатор маънавий-маърифий тадбирлар совриндори.

Унинг ширали овози, мусиқий истеъдоди ва шоирона табиати барча минтақаларда муваффақият қозонишига асос бўлди. Шу билан биргаликда лақайнинг «бетжувари» сифатида эл томонидан эъзозланиб, маънавият ва ҳикматга йўғрилган тўй ва йиғинлар ўтказилишини таъминлаб борди. Бугунги кунда Бўрон соқи томонидан куйланган достон ва термалар элнинг қалбидан жой олгандир. Бўрон соқи термаларидан намуналар:

* * *Домбирам, сени ким жöнди,Башиңа булбул қöнди.Сени жöнған устаниңБармағидан бал тамди. * * *

Домбирам, сени бағайин,Бӧйниңа тупек тағайин.Вўксип-вўксип чихмасаңВочақа салиб жағайин. * * *

Домбирам бар арчадан,Чертип вўттим кўчеңнен.Бемаҳалде черткен сöңГап ешиттим чечеңнен. * * *

Дöмбирам бар қарағач,Бöйғанаси бир қулач.Сени қöлға ағанда

Жараңлап хуп кўңниң ач. * * *

Пистелердиң астидан, Пичиб аған дöмбирам.Зареңлердиң астиданЗариллаб аған дöмбирам. * * *Сўйле дöмбирам тар минан,Вўтмесин вўмриң хар минан.Тавда қулан вöйнайдиЖавун минан, қар минан. * * *

Худа суйген вöйнайди,Зулпи гажек яр минан.Замбур вöйнар балминанКарвен вўтер чўлминен. * * *Суқсур вöйнар кўлминен,Тулки вöйнар дўлминен.Таң жаришар маҳали

123

Кампир вöйнар чалминан.Сени қолима алипҚöшиқ айтай тил минен.Жараңлеп куйлейбергин,Мен чертейин қöлминан. * * *Домбирам, сени алайин,Шу кеч хизмет қилайин.

Тойға кеген елимниңБарини хурсан қилайин. * * *

Ағайинниң тöйиға,Тöпланипти яш-қари.Майли ешитсин дастанЖийилғаннардиң бари.

2.9. Мақоллар ва ҳикматли сўзлар

Халқ оғзаки ижодининг ўзига хос ихчам ва сермазмун намунаси бўлган мақол ва ҳикматли сўзлар этноижтимоий тараққиётда этник тафаккурда шаклланиб, асрлар давомида сайқалланиб бугунги кунда мукаммал шакл касб этиб келган теран мазмунли жанр сифатида кундалик ҳаётимизнинг барча соҳаларида фаол қўлланилиб келинади.

Туркий халқлар, хусусан ўзбек миллати таркибидаги лақай элати вакиллари ҳам ўз тафаккур тараққиётида теран мазмун ва моҳият касб этувчи мақол ва ҳикматли сўзлари билан ўз мақсадларини ифодалашнинг ихчам усулларини қўллаб келганлар.

Элат маънавий меросида мақол ва ҳикматли сўзлар ҳам муҳим аҳамият касб этади. Ушбу халқ оғзаки ижоди намуналари ижтимоий-тарихий тараққиёт жараёнида аждодлар тажрибаси давомида яралиб, миллий маънавиятимизнинг ажралмас қисми сифатида қадрлидир. Мақол ва ҳикматли сўзлар ҳаётдаги реал жараёнлар, меҳнат фаолияти, кундалик турмуш тарзи тажрибаларидан маънавий сайқалланиб, тарбиявий аҳамиятга эга бўлган бетакрор Бӧйликдир. Унда ватанга, дўстга, ёрга садоқат, меҳр-муҳаббат тараннум этилиб, кишиларни ижтимоий-маиший воқеаларга мулоҳаза билан муносабатда бўлишга чорлайди.

Этнотарихий тараққиётдан маълумки, лақайларнинг танглайи халқ оғзаки ижоди намуналари асосида кўтарилиб, унинг тафаккури мақоллар, ҳикматли сўзлар, термалар ва қаҳрамонлик достонлари асосида юксалиб келган. Шу боис бугунги кунда ҳам лақайлар гурунгида ушбу жиҳатлар яққол кўзга ташланади.

Этник тафаккур тажрибалари кундалик ҳаётдаги маиший турмушда, элат вакиллари орасида ўзаро бирлик ва этник яхлитликни таъминлашда, юртни кўз қорачиғидек асрашда, ризқ-рўзимизнинг асоси бўлган ерни эъзозлашда, меҳнатни улуғлашда, асосан этник тараққиёт жараёнида элат ижтимоий ҳаётида асосий ўрин эгаллаган отни эъзозлашга оид ўнлаб теран фикрлар, ифодалар ўзининг мазмунли ифодасини топганки, булар лақайлар ўтмишда чорвадорлик

124

билан бир қаторда ерга ишлов бериб деҳқончилик сир-асрорларини ҳам эгаллаб, ушбу соҳа ривожига ҳам ўз ҳиссаларини қўшиб келаётганлигидан, демак элат вакилларининг қадимдан ўтроқ эканлигидан далолатдир.

Ўтмишда лақайлар ижтимоий фаолиятида мерганлик асосий ўрин тутганки, мақолларнинг маълум қисми ушбу соҳага бағишланганлигидан далолатдир. Шу билан бир қаторда элат вакилларининг маънавий тарбияси ҳам етакчи ўринда турганлигини қуйидаги мақол тасдиқлайди:

Мерген босаң арсланға найзаң тийсин,Алим босаң елинге пайдаң тийсин.

Этник тафаккурдаги матал ва мақолларнинг барчасини йиғиш алоҳида илмий тадқиқотни талаб этади. Қуйидаги матал ва мақоллар муаллиф томонидан йигирма беш йил давомида, яъни Ленинобод давлат педагогика институтининг тарих-филология факультетига ўқишга кирган даврдан устозлар маслаҳатлари асосида тўплай бошлаб, айниқса 1991-1992 йиллар «Лақай овози» ассоциациясида ишлаб юрган пайтимда ушбу соҳадаги фаолиятим ҳам самарали бўлади. Бу даврда ҳар бир минтақалардан келган оқсоқолларни суҳбатга тортиб мақол ва ҳикматли сўзлар айтишларини сўрардим. Ушбу тафаккур дурдоналарининг муайян қисми ўша даврда йиғилган бўлиб, бу соҳада ўз маслаҳатларини аямаган шахслар элимизнинг пешқадам вакиллари сифатида элат маънавияти маҳсулларини ўзларида мужассам этган ҳамда этник тафаккур тараққиётига ҳисса қўшган ва қўшиб келаётган шахслар сифатида хотирлашга ва эҳтиромга лойиқ. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, кўплаб мақол ва ҳикматли сўзларнинг мазмунини сақлаб қолган ҳолда вазн ва қофияга солишда муаллиф томонидан назмий имкониятлардан ҳам фаол фойдаланишга ҳаракат қилиниб, айрим ҳикматли сўзларни сайқаллашда ижодий ёндошилди.

Минг йилликлар давомида халқ тафаккурида сайқалланган мақол ва ҳикматли сўзлар асослари олис ўтмишга бориб тақаладиган маънавиятимизнинг дурдоналаридир.

* * *Сўздиң кўрки мақал,Беттиң кўрки сақал.

* * *Ат айналип қазиғини табади,Ер айналип елини табади.

* * *Абайлаған кўзге чўп тушер.

* * *Абийирди жаштан, ақлди баштан.

* * *Абийирди жаштан хатинди баштан.

* * *Абисин ағарип алдиңа тушмесин,Қарайип кейниңдеем қамасин.

* * *Абисиним ажиним,Кўрсем келер ғижиним.

* * *Аввел вўзиңди бил,

125

кейин башқаға кул. * * *

Аввел хиш, сöң дарвиш. * * *

Авзи жаман елди булғайди,Аяғи жаман тўрди булғайди.

* * *Аврувди жаширсаң вўлесен. * * *

Авуздиң кўби ашқа яхши,Қöлдиң кўби ишге яхши. * * *

Авулдаштиң авзи сассиқ. * * *

Авулдаштиң қизи вӧсирақ,Вӧсирағам бӧса бейирақ.

* * *Авур табаниң қизғани жаман. * * *

Авур таш вöрин табади. * * *

Авур таштиң қизиши қийин,Қизғаннан сöң сувиши қийин. * * *

Авчиниң кечиккениден суйин.Арақхöрдиң кечиккениден куйин. * * *

Авчиниң уч вöйи бар,Милтиғим атилама-атилмайма,Атилса тийеме-тиймейме,Тийсе вўлеме-вўлмейме. * * *

Ақ қуянди кийикдей атқан атам,Вўз қизини какуликдей сатқан атам. * * *Ағайин бермесеем,Вўз куниге бар бöсин. * * *

Ағайин бир вўлувде,Бир тириде керек. * * *

Ағайин жувуқ вöтирса тишлешеди,Алис вöтирса кишнешеди. * * *

Ағайин саз бöса баш кўбеер, Абисин саз бöса аш кўбеер. * * *

Ағайин турғанда башиңди бегананиң иргесиге урма! * * *

Ағайин явға керек,Мал давге керек. * * *

Ағайинди ағайинға тöхлиқ қöшади,Тöхлиқ қöшмаса, жöхлиқ қöшади.Вöрта ҳал бöсаң, ағайинға қöшилалмайсан,Я тöх бöл, я жöх бöл. * * *

Ағайинди айирғич вўшек жаман,Шеригиң жöқ сöппайған тўшек жаман. * * *

Ағайиним бир теңге,Ар-намиси миң теңге. * * *

Ағайинман ағайинчилиқ қилайин десең, алди-берди қима! * * *

Ағайиннан бир алим алис вöтир. * * *

Ағайиннан нерсе ама, асаңам савдалашмай ал! * * *

Ағайинниң азари бöсаям, безари бöмайди.

126

* * *Ағайинниң бир қоли жағасида боса, бир қоли табағида! * * *

Ағайинниң қадрини душманли бöсаң билесен,Ата-ене қадрини балали бöсаң билесен. * * *

Ағайинниң қизиғи – алиш-бериш,Қудалихтиң қизиғи – бариш-келиш. * * *

Ағайинсаң ақл айт,Ақл айтсаңам мақул айт. * * *

Ағайинниң қаши яхши,Ағар сувдиң баши яхши. * * *

Ағайинға қариз берсең, е қарзиңнан кечишке тоғри келеди, е ағайинчилихтан. * * *

Ағаниң жаман бöса,Вўмирге хöрлиқ.Мингениң жаман бöсаҚамчиға зöрлиқ. * * *

Адам бахттиң қöнғанини билмейди,Учқанини биледи. * * *

Адам бöлиш қийин емес,Адам бöғаннан сöң қийин. * * *

Адам бöлув асте-есте,Ҳайван бöлув бир пасте. * * *

Адам вöйға тöймайди,Жандар қöйға тöймайди.

* * *Адам вўзиден кейингилерди кўрип қартаяди. * * *

Адам уйге мейман,Жан гавдеге мейман. * * *

Адам қулағидан азип, кўңлиден семиреди.

* * *Адамди иш қаритмейди,Ғам қаритеди. * * *

Адамини тавуп жолдаш бол,Аялини тавуп вöмирдаш бöл. * * *

Адамниң чирайиға ишенме,Ақлиға ишен! * * *

Адашқан ғазди,Бириккен қарға алади. * * *

Адашқанға жулдуз айдай,Ачқағанға кўже майдай. * * *

Адашқанниң айби жӧқ, Қайтип елин тапқан сӧң.Ачилғанниң айби жӧқ –Вўзи билип жапқан сӧң. * * *Адашқанниң айиби жöқ,Қайтип уйирини тапқан сöң. * * *

Адашмайман деген жӧлчиям тал туште жӧлдан адашади.

* * *Адашсаң елмен адаш.

127

* * *Ажел ғайиптан, насибе ғайиптан, мейман ғайиптан. * * *

Ажелден қöрқсаң – вўлесен. * * *

Аз бӧлди деп куйинме – пайда қилади,Кўп бӧлди деп суйинме – зая бӧлади.

* * *Азаниңа емес, қазаниңа келеди. * * *

Азғана ашим, ғавғасиз башим. * * *

Азихли азмайди. * * *

Ай бöмаса, адамзат ақлдан адашади,Кун бöмаса кўңилди кир басади. * * *

Ай жаритмас кўңилди сўз жаритади,Кун жилитмас кўңилди сўз жилитади.

* * *Айға бöйимиз жетсе,Кунге қöлимиз жетеди. * * *

Айға жетмес ашиңди авулдаштан аяма.

* * *Айғир бöғич қулунниң жағи гўшли келеди. * * *

Айда кегичке табақ, кунде кегичке таяқ. * * *

Айма назик, тилла жузик. * * *

Айнасини кўрип иниси вўседи,Апасини кўрип сиңниси вўседи. * * *

Айран жеп ақ кусеген, қавун жеп қақ кусеген. * * *

Айранға кесең, аяғиңди жаширма. * * *

Айрилған азади, қöшилған вöзади. * * *

Айрилғанди айиқ жейди,Бўлингенди жандар жейди. * * *

Айтип қиған иштиң айби жöқ,Жаширип қиған иштиң кечирими жöқ. * * *

Айтқан жерде сўз қасин,Басқан жерде из қасин. * * *

Ақ ийт, қара ийт,бариси бир ийт. * * *

Ақ савуттиң жағаси бар жеңи жöқ,Мард жигиттиң ачуви бар кеги жöқ. * * *

Ақли аздиң аззаби кўп. * * *

Ақли барға ишара, ахмақа таяқ. * * *

Ақли жöқ ахмаққа,нурсиз, сувуқ кўз питер.Дуваси жöқ авузға, маъниси жöқ сўз питер. * * *

Ақлли адам азмайди,Жағали кийим тöзмайди. * * *

Ақлли вўзини пас тутар,128

Ахмақ вўзини мас тутар. * * *

Ақлли кал башини жаширмайди, яхши ҳамсая ашини жаширмайди.

* * *Ақлман билим – даналиқ белгиси. * * *

Аққан дайра, жатқан бöйра. * * *

Аққурай вöтин бöлди,Ақ лата хатин бöлди. * * *

Ақл бöй минан емес, вöй минан вўлченеди. * * *

Ақл қувват, журек қувват, тил қувват. * * *

Ақлди Худа бермесе, бирев уйреткен ақл ахмақа жухмайди. * * *Ақлли адам тавуп айтади,Ахмақ адам қавуп айтади. * * *

Ақлли аял башиңа қарайди,Ақлсиз аял жашиңа қарайди. * * *

Ақлли аял есиңе қарайди,Ақлсиз аял кисеңе қарайди. * * *

Ақлли аял жöлиңа қарайди,Ақлсиз аял қöлиңа қарайди. * * *

Ақлли вӧйлаб гапиреди,Ахмақ вӧйиб гапиреди. * * *Ақлли ер – елини вӧйлайди,

Ақлли хатин – ерини вӧйлайди. * * *Ақлли жигит ичиде,Тилла жалли ат жатар.Ақлли аял ичиде,Тилла бешикли ул жатар. * * *

Ақлли хатин ағайиннан ҳайиккен еркектиң алдини қайирар, Ахмақ хатин ағайинли еркекти бир-бириден айирар! * * *

Ақллиниң алдидан вўт,Ахмақтиң арқасидан вўт. * * *

Ақлсиз баш аяққа тиним бермейди.Қöрқақ дамерде таяққа тиним бермейди. * * *

Ақрапта сувуқ урмаса,Ахиреттеем урмайди. * * *

Алариңда алим бöлип,Берериңде залим бöма. * * *

Аларманға алтав аз,Берерменге бирев кўп. * * *

Алдиңа бир қарасаң, арқаңа алти қара.

* * *Алдинғи араба қаерден жирсе,Кейинги арабаям шöерден жиреди. * * *

Алдинғи малалчилихтан,Кейинги малалчилих жаман.

* * *129

Алисдағи душманнан,Аңнип жирген дöс жаман. * * *

Алипдей тура босаң қилич кесмес,Долдай ийри босаң ҳар апатқа чалинасан! * * *

Алисдағи авлиеге ишенип, жувухдағи халпени хапа қима.

* * *Алишда жаним-жаним,Беришде чихти жаним. * * *

Алишмақ бар, атишмақ жöқ. * * *

Алқиш аған амандир,Қарғиш аған жамандир. * * *

Алқиш аған камеймес,Қарғиш аған кўбеймес.Барекети бöмайдиЕлге бермес, нанжемес. * * *

Алтмиш жил ач бöсаңам,Атаңниң габин унутма. * * *

Алчаңнаған жигитти душман кесе кўремен,Алчаңнаған хатинди қиз бергенде кўремен. * * *

Аман бöса бу башим,Тағин чиғар шу чачим. * * *

Аманат жанға вўлим ҳақ. * * *

Аманат-аман сахлайди! * * *

Амекимниң айхари, ешшегимниң тайхари.

* * *Анқавға қирғавул қайда. * * *

Арве тоймай – ел байимас. * * *

Арғамчиға қил қувват. * * *

Арғимақ аттиң қуйруғи,Бирде жибек – бирде қил.Даналиқтиң белгисиБириде бек, бирде қул. * * *

Арғумақти жаманлап,Қана тулпар тапқаниң?!Ағайинди жаманлапҚана тувған тапқаниң?! * * *

Арғимақтиң белгиси аз чайнап кўп кавшейди, даналихтиң белгиси аз гапирип кўп вӧйлайди.

* * *Алчаңлаған хатинди ақ уйиде бир сина.Мен-мен деген хатинди бешиклиде бир сина. * * *

Аразлап атасиникиге кеген бир аял айтқан екен: Айув еди, маймун еди ерим еди,,Хас еди, хапес еди уйим еди. * * *

Арзанниң жилиги татимас. * * *

Арзанчилиқ бöса аларманнан,Қимбатчилиқ бöса сатарманнан инсап кетеди.

130

* * *Ариқ атқа қамчи (уюр) вўтер,Тешик уйге тамчи (уюр) вўтер. * * *

Ариқ атқа хамчи уйур,Жиртиқ уйге тамчи уйур. * * *

Арқавуни елден, еришини желден тилеп букри – жумалақ қилдиқ. * * *

Арпа берсең атқа бер,Дукур-дукур чайнасин.Қизди берсең жашқа бер,Қизғалдақдай жайнасин. * * *

Арпа буғдай аш екен,Алтин кумуш таш екен. * * *

Арпа қарасиз бӧмас, батир жарасиз. * * *

Арслан қарисе ийтке кулки бöлади. * * *

Арсландай кучиң бöсаям,Тулкидей ҳадисиңем бöсин. * * *

Арқаңнан қиз қаса изиң қалади,Ул қаса вўзиң қаласан. * * *

Асаң балам насаҳат,Амағаниң бесаҳат. * * *

Асаң қиздиң жашини,Кўтермейди башини.Асаң қиздиң қариси –Журегиңниң дариси! * * *

Асман чўппен тирелмейди,

Жер ҳаччемен суелмейди.Жилқида вўт жöқТавушқанда сут жöқ.Сувда қаймақ макру,Сутмен бетти чаймақ макру.Дайраниң қапқағи жöқ,Қарғаниң аппағи жöқ. * * *

Асраялсаң миң кунник, асрамасаң бир кунник. * * *

Астиңдағи атиңам аманат, қӧйниңдағи хатиниңам аманат, ҳали жутмаған наниң аманат, тенеңде жаниң аманат, пақат авледу-зурриятиң абадий.

* * *Ат авнаған жерде тук қалар! * * *

Ат айналип, қазиғини табади. * * *

Ат аламан деп уринсаң – давлеттиң кегени, бир жӧлда еки суринсең абийирдиң кеткени.

* * *Ат асаң, бöйи минан башиға қара,Хатин асаң кўзи минен қашиға қара. * * *

Ат асаң миниб ал, хатин асаң кўриб ал. * * *

Ат башиға кун тувса,Сувлиғиман сув ичер,Ер башиға кун тувсаЕтигимен сув кечер. * * *

Ат бöлатқан қулинниң,Бавури жазиқ келеди.

131

Батир бöғич жигиттиңМаңнайи жазиқ келеди. * * *

Ат бӧғич тай дайдиб айлаб жиреди, ер бӧламан деген ул кеген мейманди қӧлайлап, авзини пайлап, ешитгенини саралап-сайлап, яхши гапти журегиге жайлап жиреди.

* * *Ат вöрнини тай басар. * * *

Ат егесиниң рисқисини тилейди. * * *

Ат жигиттиң қанати! * * *

Ат кишнесе уйирини сағинади,Ер еснесе елини сағинади. * * *

Ат кўрмеген ат кўрсе,Чаба-чаба вўлтирер.Тöн киймеген, тöн кийсеҚаға-қаға тöздирар. * * *

Ат сувимаған бöса, узақ жöлда жарилиб вўледи. * * *

Ат сувсаса сув ичер,Сувсамаса сув кечер. * * *

Ат тузға имтилади, жигит қизға. * * *

Ат ҳам бирде жалли,Бирде жалсиз.Жигит бирде маллиБирде малсиз. * * *

Ат уюрин сағинса,Алисқа кўз тайлайди.

Ер елини сағинсаБелбавини байлайди. * * *

Ата вўлсе ули бар,Мулки вайран бöмайди. * * *

Ата-ене дуваси, вöттан сувдан асрайди. * * *

Ата кўңлин аврутқан,Ел ичиде хар бöлар.Ене кўңлин аврутқанПарча нанға зар бöлар. * * *

Ата пушт, ене сабахана! * * *

Ата рази, худа рази. * * *

Ата турип ул гапирсе ер жеткени,Ене турип қиз гапирсе Бӧй жеткени. * * *

Ата-бабадан қаған ески журтти бузув – жаманлиқ. * * *

Ата-ене қартайса тирев бöғич ул бöғин,Ел намусин кўтергич ирев бöғич ул бöғин. * * *

Атадан кўрген вöқ жöнар,Енеден кўрген тöн пичер. * * *

Атадан яхши ул тувилса,Елиниң ғамини жейди.Атадан жаман ул тувилса,Елиниң малини жейди. * * *

Атадаш ат устиде, 132

енедеш ел устиде ҳал сӧрайди. * * *

Ата-енем бар бöсин,Авзи-бурни жöқ бöсин. * * *

Ата-енеңди сағинсаң – тувилип-вўскен елиңе бар.Жашлиғиңди сағинсаң – киндик кесилген жайиңа бар. * * *Атали алти тöйғанда,Енели жетти тöяди. * * *

Атали жетим – қул жетим,Енели жетим – гул жетим. * * *

Атали сағирениң кўзи вöйнар,Енели сағирениң авзи вöйнар! * * *

Атали ул – хöжали қул. * * *

Атам берген ақ атим аяғидан житип кетти,Енем берген егерим жерлерге кирип кетти! * * *

Атамдикиде жанған чирақтиң,Маңа ниме пайдаси бар. * * *

Атамнан мал қамади, енемнен қағани шу бургели пўстек.

* * * Атаң барда ел тани,Ақлиң барда жöл тани. * * *

Атаң вўлмей гап уйрен. * * *

Атаң тарази, енең тарази.

* * *Атаң тири бöса қул ама,Енең тири бöса чöри ама. * * *

Атаң тири бӧса – мақседиңе жетесен! * * *

Атаңам бöса бир жöлдаш. * * *

Атаңа не қисаң - алдиңа шöл келеди. * * *

Атаңди вўлтиргенге-енеңди бер. * * *

Атани кўрип вöқ жöнар,Енени кўрип тöн пичер. * * *

Атаниң жаши улға мерас,Енениң жаши қизға мерас. * * *

Атар таңға қарап жирсеңем,Батар кунге қарап жирме. * * *

Атаси башқаниң ати қашқа. * * *

Атаси турип ул ақсақал,Енеси турип қиз ақсақал,Бöған жерден қач. * * *

Атаси урмаған қöңизди,Баласи урама дöңизди?! * * *

Атиң жаман бöса,Сатип қутиласан.Хатиниң жаман бöсаҚайтип қутиласан?! * * *

Атиң хöра бöса-берди худа,133

Хатиниң хöра бöса-урди худа. * * *

Атиңнан айрилсаңам, егериңнен айрилма. * * *

Атқа бергисиз ғунан екен,Қизға бергисиз жуван екен. * * *

Атлиниң рисқи алтав, туе мингендики тўртўв, ешшек мингендики екўв, пияданики бирев, жатқандики жарти. * * *

Атти баққин тар жерде,Қараңаси бар жерде! * * *

Атти жиргенде хамчила, хатинди жатқанда чимчила.

* * *Атти кўрип, арабаниң бели талди.

* * *Атти кўрип – аяғим талди. * * *Атти қамчи минан ҳайдаған қуритади,Жем минен ҳайдаған умутади. * * *

Атти ҳариғанда кўр,Жигитти қаригенде кўр. * * *

Атти хамчиман ҳайдама,Жеммен ҳайда. * * *

Аттиң азғини жöрға,Адамниң азғини мöлла. * * *

Аттиң ачуви қулағида,

Ийттиң ачуви қуйруғида. * * *

Аттиң жугениден атлама. * * *

Ахирзаман бöса дайрада сув тартилади,Жигитлерге қизлардиң вўзи кеп асилади. * * *

Ахмақ атасини вўлтиргенмен дöс бöлади. * * *

Ахмақ баштан ақл чиқмайди,Ақл чихсаям маъқул чиқмайди. * * *

Ахмақ вўзини бек санар. * * *

Ахмақ дувалдиң авнаятқан таманидан желкесини Қӧйип ийтереди. * * * Ахмақ кетаятқанда махтанади, батир қайтқанда. * * *

Ахмақ савдегер бöлар,Базар вўткен сöң,Вöн теңгеге нан жейдиҲалден кеткен сöң. * * *

Ахмақтиң ақили туштен сӧң енеди. * * *

Ахмақтиң атқан вöғи авға тиймейди, тавға тийеди. * * *

Ахмахтиң айтқани бöмайди,Сандрахлағани бöлади. * * *

Ахмахтиң аяғи жеткинче,134

Чöлахтиң таяғи жетеди. * * *

Ахшам жебем шулле,Ертемен турдим ҳилле.

* * * Ач адам урушқақ, ариқ қöй тиришқақ келеди. * * *

Ач, жалаңач - дени савлиқ. * * *

Ачарчилиқ жиллари бир аялдан сöраған екен:Кимниң хатинисан?-Унли қаптиң хатиниман, унли қаби бöш бöса, аллекимниң хатиниман. * * *

Ачкўздиң алти қарни,Балаханасиман жетти қарни бар! * * *

Ачув душман, ақл дöс. * * *

Ачув кесе ақл кетеди,Тилини тишлеген жеңеди,Тишлемеген жеңиледи! * * *

Ачув минен қартайсаң,Кулги минен жашарасан. * * *

Аччи бӧсаң талдай бӧл, чуччи бӧсаң балдай бӧл.

* * *Аччи минан чуччини татқан биледи,Алис минан жувиқти жöртқан биледи. * * *

Аш атлиники, тöй тöнлиники. * * *

Аш бöса табақ табилади. * * *

Аш вўткен тамақтан ташам вўтеди. * * *

Аши барда ашатими жöқ,Иши барда вöхшатими жöқ! * * *

Ашиқ атқан вöзади,Чилик атқан тöзади.Барисиден қöй бағипҚуйруқ жутқан вöзади. * * *

Ашиқ вöйнаған азар,Тöп вöйнаған тöзар.Ҳаммесиден қöй бағипҚуйруқ жеген вöзар. * * *

Ашиққан иштен пайда жöқ. * * *

Ашиң ҳалал бöса, кўчеге чиғарип же. * * *

Ашиңди бермесең-берме,ташиң минан урма. * * *

Ашти хар қисаң, вахти келип қатқан нанға зар бöласан,Ерди хар қисаң, жиллар вўтип қари чалға зар бöласан. * * *

Аювға намаз уйреткен таяқ,Ачкўзге намаз уйреткен тамақ. * * *

Аялда ақл-парасат бӧсин,Чирайиге аш қуйип ичесеме?!

* * *Аяли жöқ уй жетим. * * *

135

Аялиңман дӧс бӧсаң – уйиңе бареке тӧлади,Билимлимен дӧс бӧсаң – Башиңа ақл тӧлади.Март жигитмен дӧс бӧсаң –Елиңде қадриң бӧлади.Учевиңи тиндирсаң – еки дунйе жаннети сенники бӧлади. * * *Аямавуз алти кун,Алти ай қиштан қатти кун. * * *

Аяған кўзге чўп кирер. * * *

Бавур жесең басип же, кўзиң жарих болади. * * *

Базарға барип бахтиңнан кўр,Уйге келип тахтиңди кўр. * * *

Базарға барсаң, кўрсе қизар бöма,Давреде пул бермес маъреке бузар бöма! * * *

Базардан жаш савлиқ сайла, баш қӧшқар сайла.

* * *Базари жақин байимас. * * *

Базарим базар емес, ҳамсаям базар! * * *

Базариң минан тийирманиңди вўзиң қил. * * *

Базарға ҳанделек кирсе жаз кегени. * * *Бай бар десе табилади,

Камбағал бар десе чабилади. * * *

Бай бöп балтаси жöқ,Гадей бöп халтаси жöқ. * * *

Бай бöсаң елиңе пайдаң тийсин,Мерген бöсаң арсланға найзаң тийсин.Бай бöлип елге пайдаң тиймесе,Мерген бöлип арсланға найзаң тиймесе,Елден бурун уйиң куйсин! * * *

Бай бöсаң ташма, камбағал бöсаң шашма! * * *

Бай кийсе қулли бöсин!Камбағал кийсе-қаерден алдиң?! * * *

Бай қайда бöса, вöй шöнда. * * *

Байдики басилдириқ,Жöхтики асилдириқ. * * *

Байдиң баласиниң:Вўлтиргени вўрел,Сöйғани ҳалал! * * *

Байдиң қашиға барсаң,Байимасаң маңа ке.Жöхтиң қашиға барсаң,Жöғалмасаң маңа ке. * * *

Байдиң қули бöп жиргеннен,Пақирдиң ули бöп жирген маъқул! (Баъзи Бӧйларга куёв бўлиб, эшшакдек ишлагунча,

136

камбағалниң эрка куёви бўлиб юрган маъқул, деган маънода) * * *

Байлиқ байлиқ емес,Бирлик байлиқ. * * *

Байлиқ бирхилларди – тура жӧлдан тайдиради,Билим кўтелден ап турра жӧлға ендиреди. * * *Байтал тугул баш қайғи,Қарнимизға аш қайғи! * * *

Бал ушлаған бармағини жалайди. * * *

Балали қарғаға кўтен жок,Кўтен босаям путин жоқ. * * *

Балали қуян қачалмас. * * *

Балам – аселим-балим, баламниң баласи – жаним!

* * *Балаң бир кун ач қаса,Қирқ кун ақл сöрама. * * *

Балаң гўш береди, гўш бермесеем тўш береди, неберең гўшини жеп суегини береди.

* * *Балани бешикде, хатинди тўшекде суй. * * *

Балани жаштан, келинди баштан тарбиеле. * * *

Балани жаштан, хатинди баштан. * * *

Баланиң саккизиде тиши тушеди.Саксениде ердиң ерге иши тушеди. * * *

Балаға жетти жашқачей бекмен, вöн тўрт жашқачей қулман, вöннан сöң дöсман гуруң қиғандай гуруң қил. * * *

Балент тав бöсаң қарли бöл,Жигит бöсаң арли бöл. * * *

Балент тав қайдан жöл берсин,Башини туман чалған сöң.Март жигит қайдан нан берсинДавлетин Худа аған сöң. * * *

Балент тўбеге чихсаң кўзиң ачилади,Дана минан сўйлешсең кўңниң ачилади. * * *

Балиқтиң куни кўл минен,Жигиттиң куни ел минен. * * *

Балиғи бöмаған кўли қурисин,Кийиги бöмаған чўли қурисин. * * *

Балиқти кўл сақлайди,Жигитти ел сақлайди. * * *

Бар барини айтади,Жöқ зарини айтади.Қудағий назини айтади,Қуда сазини айтади. * * *

Бар жерге жугир,137

Жöғ жерге тукир. * * *

Бар махтанса табилар,Жöх махтанса чабилар. * * *

Барар жериң миң бöсаям,Жатар жериң бир бöсин. * * *

Бардиң иши парман минан,Жöхтиң иши арман минан. * * *

Барида батип же,Жöғида сатип же. * * *

Барлиқ жараштиради,Жöхлиқ талаштиради. * * *

Барлиқ не дегизмейди,Жöқлиқ не жегизмейди. * * *

Бармақлар башқа бöсаям,билек бир,Тилимиз башқа бöсаям, тилек бир. * * *

Бармақлар бирикмесе,Ийнеем илинмейди. * * *

Батар кунниң атар таңиям бар. * * *

Батарға жирме, атарға жир,Тақа жирме, қатарға жир.Кундуз дунйе кезсеңемВўз уйиңе жатарға жир! * * *

Батир елдиң билеги, сақи елдиң тилеги, дана бӧса – журеги.

* * *Батир елдиң савлети,Тöлқин кўлдиң савлети.

* * *Батир жарасиз бöмайди,Жигит хатасиз бöмайди. * * *

Батир жигит енеден,Тулпар қулун биеден. * * *Батир затли хатиннар,Қувип-чанчар ул тувар. * * *

Батир тувилса елдиң насибеси,Жавун жавса жердиң насибеси. * * *

Баҳанеси баччеси,Зағара ун кулчеси. * * *

Бахт келди деп шашмағин,Бай бöлдим деп ташмағин. * * *

Баш екев бöмай,Мал екев бöмайди. * * *

Баш екев бöмай,Рисқи екев бöмайди. * * *

Баши аврумағичтиң алдида башим авруди деме. * * *Баши жöхтиң – аши жöқ. * * *

Башида ақли жöхтиң,Еки аяғида тиними жöқ. * * *

Башидан вўткенниң - қашидан вўт. * * *

Башиңа баш қӧшқан Худа, ашиңа ашам қӧшади.

* * *138

Башини егип кесе, атаңниң хуниданам кеч! * * *

Башиң ташқа тийгенде,Каллең ишлеп кетеди.Жан қадрини кеч билсеңАжел келип жетеди. * * *

Башиңда тийирман таш айналсаям,Башиң аман бöсин. * * *

Башқа кеген баладан,Башдан қулақ садақа. * * *

Беарға беш кун намаз. * * *

Беғайрат куев – таң атқаннан сöң сўз қатади. * * *

Бегана журтда хан бöғинча,Вўз журтиңда чöпан бöл. * * *

Бегана журтта султан бöғинча,Вўз елиңде ултан бöл. * * *

Беганани башиңа кўтерип массисиге ултан бöғинча, вўзиңдикиниң башини сила,елиңе султан бöсин! * * *

Бегананиң ати вöзғинча,Вўз елимниң тайи вöзсин. * * *

Беззаттан батир чихса,Капесиге қарап ат салади. * * *

Бек бöмасаңам,Бек қöнатиған уйиң бöсин.

* * *Бек зикир чалса,Башқалар бахши бöлади. * * *

Бекке тийип безиллегенче,Қулға тийип қутулғаниң мақул. * * *

Бектиң ҳақи белгили. * * *

Бергенниң бетиге қарама. * * *

Бермегенди бериб уялтир. * * *

Бермес бергенминен ғаш,Айув мергенминен ғаш. * * *Берместиң аши пишмес, қазани вӧттан тушмес.

* * *Берсе қöлидан ал,Бермесе жöлидан ал! * * *

Берсең аласан,Барсаң кўресен. * * *

Берсең аласан,Ексең вöрасан. * * *

Бетарбие жигит - жугени жöқ атқа вöхшайди. * * *

Бетге айтқанниң айби жöқ. * * *

Бетимниң қаттилиғи,Жанимниң ҳузури. * * *

Беш кунник келинди махтама,Беш жиллиқ келинди махта.

139

* * *Бешиклиниң бели тинди,Бешиксиздиң бели синди. * * *

Бешиктеги баланиң бек бöлишин унутма. * * *

Бешиктен тешикке(қабрге)чейин илм изле. * * *

Бизиң қöлимизғаям қарға вотирар. * * *

Билек бир бöғаниман, бармақ башқа-башқа. * * *

Билек жирелмаған жöлда, билим жиреди. * * *

Билеке куч кеген жоқ,Каллеге ҳуш кеген жоқ. * * *

Билим дӧсиңди кўбейтеди,Байлиқ душманиңди кўбейтеди. * * *Билим, ҳўнер сени бағади,Байлихти сен бағасан. * * *Билимли бӧсаң –Ел вўмириңди тилейди,Бай бӧсаң – душманнарВўлимиңди тилейди. * * *Билимли вўлсе ел қайғуради: - Яна бир алим чиққинча қирқ жил керек.Бай вўлсе қирқ адам қуванади: -Байлиғини бўлиб алиш керек. * * *Билимлиниң билими жуғади,

Билимсиздиң ириңи жуғади. * * *

Билмегениңди кишиден сӧра, катте билмесе киччиден сӧра.

* * * Билмейсен десе ачувланма,Билгениңнен билмегениң кўп. * * *

Бир ай минмей атиңди махтама,Бир жил жатмай хатинди махтама. * * *

Бир бав беде бир тенге,Байтал бахмақ асанма.Батман буғдай юз тенгеХатин амақ асанма. * * *

Бир байдиң журтиға еки чишқан талашқан екен. * * *

Бир гул тöлиб ачилади,Бир гул сöлиб ачилади. * * *

Бир жаманниң касапатидан аққан дайра қурийди.Бир яхшиниң шарапатидан лайқа дайра тунийди. * * *

Бир жанжал чиққан уйден,Қирқ кун насибе қачади. * * *

Бир жил тут еккен киши,Юз жил гавҳар тереди. * * *

Бир кампир айтқан екен:Есизген қизлиғим, ташбақа почақ тузлиғим. * * *

Бир қалдирғачман баҳар кемейди.140

* * *Бир қумалақ бир қарин жавди саситади. * * *

Бир кунлик жöлға чихсаң,Уч кунлик азиғиңди ал! * * *

Бир кунник вўмириң бöса - ат ал,Еки кунник вўмириң бöса - хатин ал! * * *

Бир кунник вўмриң бöса,Ярим кунем жöрға мин. * * *

Бир кўргенде тöн сийли,Танишқанда бöй сийли. * * *

Бир мартеге аллаған ахмақ,Еки мартеге ишенген ахмақ. * * *

Бир селгеде жетти бўлени жандар жепти. * * *

Бир синаған жаманди,Қайтип еки синама. * * *

Бир синағанди,Еки синаған – шумлиқ. * * *

Бир сöм алип жилаттим, миң сöм берип жубаттим. * * *

Бир тентек елге вўрел, бир жанниқ селге вўрел.

* * *Бир уйде вўн беш жансан,Бир-бириңе меймансан. * * *

Бир хил адам улиниң арқасидан каттелик қилади, бир хил адам атасиниң арқасидан каттелик қилади.Қаригенде улға суениш – вўрел,Ер жеткинче атаға суенишем–вўрел,Вӧннан вӧяғи – бенамуслиқ. * * *

Бир хил дöс хатиниңди кўрип дöс бöлади,Бир хил дöс малиңди кўрип дöс бöлади. * * *

Бир-бирини адам гаплешип, жилқи кишнешип табади.

* * *Бирге таниш бöғинча,Миңге билиш бöл. * * *

Бирдики миңге, миңдики туманға. * * *

Бирев жабр қиса, сен сабр қил. * * *

Бирев ичмеке сув таппайди,Бирев кечмеке сув таппайди. * * *

Биревге берсең ашиңди,Чимирмағин қашиңди. * * *

Биревге вöлим тилегинче,Вўзиңе вўмир тиле. * * *

Биревден сарқит жегинче,Ийттен тартип же. * * *

Биревди билей десең, бир қапча тузди бирге же. * * *

141

Биревдиң ат кўтермес кўзи бар,Биревдиң ат кўтермес сўзи бар. * * *

Биревдиң ашиға мöйниңди чöзма. * * *

Биревдиң тавуғини жесең ғаз байла,Малини жесең қиз байла. * * *

Биревдиң яхшисидан пайда жоқ,Вўзиңниң жаманиңниң башини сила.

* * *Биреви вöқийбереди,Биреви тöқийбереди,Бизиң уйдегилер шöл! * * *

Биреви жесе, екинчиси жегениниң авзиға қараса – қияматтиң кегени шöл! * * *

Биринчи байлиқ ден савлиқ, екинчи байлиқ бала-чаға,Учинчи байлиқ юз савлиқ (қöй). * * *

Бирлешип кўтерген жук – жеңил келеди. * * *Бирлик бöмай,Тирилик бöмас. * * *

Бит ачувини бургеден алади. * * *

Бӧзбаланиң кўрген тушини айтма, қиған ишини айт.

* * *Бöйдахтиң кўзимен қиз ама,Пияданиң кўзимен ат ама. * * *

Бӧйдақ жигит жугеннеген атдай,

Қизди кўрсе лавуллаған вотдай. * * *Бöйдақ жигит журт куеви.

* * *Бӧйдақ жигиттен дувалдиң жариғиям ҳаймиғади. * * *

Бӧйдақ минан талашип, хапебанди узилди.Хапебанд байлаялмай – кўзиден жаш сузилди. * * *

Бӧйдақа таң атмайди, балали уйдиң урлиғи жатмайди.

* * *Бӧйимдай бӧйи барди таптим, Вӧйимдай вӧйи барди таппадим. * * *Бöламан деген бала,Вöн бешиде баш бöлар.Бöмайман деген балаЖийирма бешде жаш бöлар. * * *

Бöламан деген жигиттиң,Алдини ама, жöлини қув.Бöламан деген баланиң,Бетиге урма, белини був. * * *

Бöсағадан табилса, тўрге вўтме. * * *

Бу дунйеде таш қатти,Ташларданам баш қатти. * * *

Буғдай жатса сабанханани,Арпа жатса амбарханани кеңейтир. * * *

Бугун вўтсе – ертеге Худа патша!

142

* * *Бугуниңди вöйлама, ески чариғиңди тайлама. * * *

Булахтиң сувини ичемен деген, белини еңкейтеди. * * *

Булбулиниң қадриге жетмеген елдиң, куни қурбақаға қалади. * * *

Булуттан чиққан аттап жерди куйдирер,Ерден чиққан хатин елди куйдирер. * * *

Бургут қартайса,чишқан авлайди. * * *

Буринғи мейманди, сöңғи мейман қувип чиғаради. * * *

Бурнимда тилла лати,Аяғим суқағатти! * * *

Бухарада мали бардиң кўңни тоқ! * * *

Бўлеңе ишенип,ерсиз қама. * * *

Вахтим бекар вўтмепти, Вўмрим зая кетмепти. * * *

Вöғири қарисе сöпи бöлади. * * *

Вöй сўздиң сандиғи. * * *

Вӧйдиң туби деңгиз – батасанда кетесен, тавекелдиң туби тарлан – минесенда вўтесен.

* * *

Вöйинниң ази яхши, кал қиздиң нази яхши. * * *

Вöйламай гапирген, аврумай вöледи. * * *

Вöйли вöйланаман дегинче,Вöйсиз айтадиғанини айтип бöлади. * * *

Вöйнап вўсген жан едик,Вўзимизге хан едик. * * *

Вöйнаса бöтаси жеңеди,Чиннашса атаси жеңеди. * * *

Вöйчиниң вöйи питкинче, Далбениң иши питеди. * * *

Воңиңи вӧңла, соңини сӧңла. * * *Вöқ жарасидан, гап жараси жаман. * * *

Вӧқ жетмес жерге қилич силтеме. * * *

Вöн куевдиң назини кўтерген қайне,Бир келинниң назини кўтералмайди. * * *

Вöрада жатда ул тапқин,Россия барда пул тапқин(Вöрада жатип улли бöл, Ишлегинда пулли бöл). * * *

Вöраза-намаз тöхлихта,Ийман кетер жöхлихта! * * *

Вöрақчиниң бееби вöрақ танлейди, Хатинниң бееби тарақ танлейди. * * *

143

Вöрис бабам балғали,Қизиң барма ағали.Қизиң егиз тувиптиБешик бергин сағали.Ҳалинчек асти тешик,Базариңнан ал бешик.Гўдеклер шамаллайдиУйиңниң бари ешик! * * *

Вöртада бурун бöмаса,Кўз-кўзди жейди. * * *

Вöсирақа арпа уни баҳане. * * *

Вöтин деген чўп бöлар,Тере берсең кўп бöлар. * * *

Вöтиниң бöса аяма,Кулчеңди кулге таяма! * * *

Вöтирған бўксе, вöйма вöйипти (Жалчитқанға жарашади). * * *

Вöтирған жериң кең бöсин. * * *

Вӧтирған жердиң қадрини кўчкеннен сӧң билесен.

* * *Вöтирған қиз вöрин табар. * * *

Вöтирғани вöпақ,Турғани сöпақ. * * *

Вöтти қöзғасаң вўчеди,Ҳамсаяни қöзғасаң кўчеди. * * *

Вöтқа барған хатинниңВöттиз авуз габи бар.

Сутке барған хатинниң Саксен авуз габи бар. * * *

Вöттиз жиллиқ ватан,Қирқ жиллиқ қöтан. * * *

Вöттиз тиштен чиққан сўз,Вöттиз уруққа жайилади. * * *

Вöшек- вöшекти ташувчи гўдек. * * *

Вўз ағайин турғанда,Вўзге жерге қöнмағин. * * *

Вўз елим – ўлен тўшегим. * * *

Вўз елимниң баши бöмасамда,Сайиниң таши бöлайин. * * *

Вўз елиңде палвансан,Беганаға надансан. * * *

Вўз елиңди бöсағаға Вöтирғизда лай бергин,Беганаға зияфат қип, Уй тўриден жай бергин! (Бегонапарастларга киноя) * * *

Вўз елиңнен ер чиқса,Хатиниң ул тапқандай суйин.Елиңнен дав кеткендеДавлетиңе вöт кетгендей куйин! * * *

Вўз журтиңниң қадири,Кўчкенде вўтер.Ағайинниң қадири,Вўлгенде вўтер. * * *

144

Вўзге журтта пайда бар,Вўз елиңдей қайда бар?! * * *

Вўзи майда бöлип, қöлиңа саз кесе – сақа қил!Вўзи киччи бöлип, маслаҳати маъқул бöса – аке қил! * * *

Вўзиге жең бöмаған,Башқаға чабув бöлалмас. * * *

Вўзиң билмесең – билгенниң кўңлини тап. * * *

Вўзиң жедиң – ийт жеди! * * *

Вўзиң сув ичетиған қудуққа тукирме,қайтип киратиған ешикти қатти жавуп чихма. * * *

Вўзиң суйгенди ағинча,Вўзиңди суйгенди ал. * * *

Вўзиңде жöқ – алемде жöқ. * * *

Вўзиңде тöла айип,Биревге кулесен иржайип. * * *

Вўзиңди кўрген вўлсеем,Атаңди кўрген вўлмесин. * * *

Вўзиңдики вўзиңе,Ай кўринер кўзиңе. * * *

Вўзиңдики вўлтирсеем,Аттапқа тайламайди. * * *

Вўзиңдикиден шакеребиңди аясаң, бегана кўзиңди вöйип, малиңди сöйдирип, қувурмаңди урип кетеди! * * *

Вўзиңнен чиққан бек бӧсин! * * *

Вўзиники дегенде,Ешшекдейин кучи бар.Биревдики дегенде,Қöл учида иши бар. * * *

Вўзиниң абийирини билген мейманбир куннен ашиқ турмайди. * * *

Вўзиниң хурсанчилиғини елгеем тилеп,Вўзиниң дарди – ғамини башқаға рава кўрмеген адам – жаннети! * * *

Вўзиниң кўчесиде тазиям жöлбарс. * * *

Вўзиңнен қасаң – вўлдиң! * * *

Вўзиңниң енең ене болип,Ериңниң енеси шапталиқақ бöмасин! * * *

Вўлатиған жандар,Иниге қарап улийди. * * *

Вўлик жандарди ийт қаппас. * * *

Вўлик қöйдиң вўпкесиге,Тири қöйдиң талағиға талашма. * * *

Вўлимнен башқасиниң ертеси яхши. * * *

Вўлувчиниң ажели жетмесе,145

Вўлтирувчиниң қöли жетмейди. * * *

Вўрдек кўлиде,Жигит елиде азиз. * * *

Вўриши башқани пада қöшади,Уйири башқани нöхта қöшади. * * *

Вўскич елдиң жигити бир-бирини батир дейди, вўсмес елдиң жигити бир-бирини хатин дейди.

* * *Вўсувчи наҳалдиң тамирини чаппа. * * *

Вўтирик айтип тапқан пайданиң ахири залал, чин айтип тапқан залалдиң ахири пайда.

* * *Вўтирик айтқан жерде кўп турма. * * *

Вўтирикти чин тöхтатади,Сувди чим тöхтатади. * * *

Вўтириктиң аяғи калте,вўтирикчиниң тили калте. * * *

Вўтирикчи вўлген адамди гуваҳ тутади. * * *

Вўтмес вўмир, синмас темир бöмайди. * * *

Вўтмишиң тузув бöса,Арвелерем қöллайди. * * *

Вўшекчи авуз жибирламай туралмайди.

* * *

Вўшекчиниң тили,Вöғириниң қöли қичип туради. * * *

Гадей байға жетемен дейди,Бай худайға жетемен дейди. * * *

Гай биревдиң бöйи пас,Гай биревдиң вöйи пас. * * *

Гап гапирсең барлап гапир,Авзи-башиңа қарап гапир. * * *

Гаптиң яхшисини қулақ биледи,Жöлдиң яхшисини туяқ биледи. * * *

Гардениңниң ғапси бар,Журегиңниң тапси бар. * * *

Гунаҳкар я сўзиден, Я кўзиден билдиреди. * * *

Гуруң бузав емизер,Бузав таяқ жегизер. * * *

Гўштиң бари қази бöмас,Ийттиң бари тази бöмас. * * *

Давлети бардиң савлети бар. * * *Давлетиң қайтса,Ийтиң вўзиңди қабади! * * *

Давлетлиниң баласи,Вöн бешиде баш бöлар,Бедавлеттиң баласиЖийирма бешде жаш бöлар. * * *

Давлетлиниң баласи,146

Хамчи учидан пул табар.Бедавлеттиң баласинТуе устиде ийт қабар. * * *

Давлетмен парзенттиң артиғи жöқ. * * *

Давлеттиң артиғи баш жармайди. * * *

Давлеттиң баши жер. * * *

Дана минан сўйлешсең,Ҳамме дардиң тўгилер.Надан минан сўйлешсеңҚöш қабирғаң сўгилер. * * *

Дана тавуп айтади,Надан қавуп айтади. * * *

Дананиң айтқан габини, қиған ишини қулағиңа қуйип, журегиңе туй,Вöниң яшашиман ишиң бöмасин! * * *

Дананиң бӧйидай бӧй елде кўп, вӧйидай вӧй елде жӧқ.

* * *Даңгесе вўз уйиде вўзи мейман. * * *

Дарах жерде кўгерер,Жигит елде кўгерер. * * *

Дард ийнениң тешигидей бöп кирип, туедей бöп чиғади. * * *

Дард кирувде қилдай, чиғувда филдей. * * *

Дардиң босаям, қарзиң бöмасин.

* * *Дени савға кунде тöй. * * *

Деҳқан бöсаң егиш жериң кең бöсин,Чарваң бöса вöт минан жем тең бöсин. * * *

Деҳқан бöсаң -жериңниң башида бöл.Куев бöсаң -келинниң қашида бöл. * * *

Деҳқан жавғанда тинади,Чöпан вўлгенде. * * *

Дöс башиңа, душман аяғиңа қарайди. * * *

Дöс бöсаң журектен бöғин. * * *

Дöс деп ҳамме сириңди айтма,Дöсиңниңам дöси бар. * * *

Дöс егиз бöса, душман сегиз. * * *

Дöси кўппен сийлашқин,Дöси азман сирлашқин. * * *

Дöсимам тилим, душманимам тилим. * * *

Дöсиң кетемен десе, жувап бер, ишиден қалади.Душманиң кетемен десе, жувап бер, сириңди алади. * * *

Дöсиң кўп бöса давлет,147

Жöх бöса кулфет. * * *

Дöсиңди вўзиңе қариб алда ҳурметини қил,Душманиңди дöсиңнанам қариб алда сирини бил. * * *

Дöсиңди гапке ама,Вахтини аласан.Душманиңди гапке амаСириңди алади. * * *

Дöсиңнан ечки асаң,қанжиғасиға қöй байла. * * *

Дöслиқ қиламан десең малиңнан кечишке тайяр бöл,душманлиқ қиламан десең каллеңнен кечишке тайяр бöл. * * *

Дӧсқа атилған вӧқ, қӧйниңа тушкен чӧқ.

* * *Дöсқа зар, душманға хар қима! * * *

Дува минан ел кўгерер,Жавун минан жер кўгерер. * * *

Дузахқа тон кийип киргеннен,Жиртиқ кўйлекмен жаннетке тушген маъқул. * * *

Дунйеге вöт кетсеем,Жўгиниң қазани қайнасин. * * *

Дурус жирген тузеп жиреди,Бузуқ жирген бузип жиреди. * * *

Душман атқан таштан, ағайин атқан кессек қатти тиеди. * * *

Душман жағаңнан ағанда, тазилари тиззеңнен алади.

* * *Душманға жаниңди берсеңем,сириңди берме. * * *

Душманға маслаҳат бергенем ахмақ, маслаҳат ағанам ахмақ. * * *

Душманди ташман урғинча,ашман ур! * * *

Душманиң жағаңнан аса,Ийтием етегиңнен алади. * * *

Душманиңниң душмани минан дöс бöл – пайда қиласан.Дöсиңниң душмани минан дöс бöма – сайда қаласан! * * *

Душманниң кўпригиден вўткинче,Дайраға аққан маъқул.

* * *Егесини сийласаң,Ийтиге суек тайла. * * *

Еки аврув бир кесе – ажелдиң жеткени, еки палекет бир кесе – абийирдиң кеткени.

* * *Еки ат тебишсе,Вöртада қаған ешшек вўледи. * * *

Еки киши гунаҳкер бöса,Бир киши данекер бöсин.

148

* * * Еки қузғин талашса,Бир қарғаға жем бöлар.Тўртта қузғун бириксеБир қарғани жеп бöлар. * * *

Еки сийир савғанниң айрани бар,Еки хатин ағанниң вайрани бар. * * *

Еки аяқ авқаттиң бир аяқ желием бар.

* * *Еккенде жöқ, тиккенде жöқ,Хирманда ҳазир. * * *

Ел ағасиз бöмас,Тöн жағасиз бöмас. * * *

Ел амаса еллик жил жатади! * * *

Ел дардиге шерик бомас ер - ер емес,Батириман данасини қолламаған ел – ел емес. * * *

Ел жашиман чирайли,Журт башиман чирайли.Тав ташиман чирайли,Табақ ашиман чирайли. * * *

Ел қöлидан қуш тöймас,(Қöлдан бергенге қуш тöймас). * * *

Ел куйингенде куйинген дана,Ел суйингенде суйинген дана. * * *

Ел қулағи елликте. * * *

Ел сийлаған ешикте қамас. * * *

Ел явсиз бöмайди,Жер тавсиз бöмайди. * * *

Елбеги алим бöса -ели вöзади.Елбеги залим бöса -ели тöзади. * * *

Елбеги надан бöса,Елди бегана талайди. * * *

Елге берсең ашиңди,Ел силайди башиңди.Ийтке берсең ашиңдиИйтлер тартар лашиңди. * * *

Елге дува кеткен:Вўзиникиге вöн тенге беришге қизғанади, Беганаға миң тенгени қöшқöллап узатади! * * *

Елге-ел қöшилса давлет,Елден ел кетсе кулфет. * * *

Елге ермек, журтқа жумбақ бöма! * * *

Елге қöшилған ел бöлади, елден айрилған жер бöлади. * * *

Елге Худа беремен десе – алим береди, бермеймен десе – залим береди.

* * *Елде бöса елеги тиеди,Беганада – теззеги тиеди!

149

* * * Елде тулки аштан вўлмейди. * * *

Елди вўзиңнен пас кўрме: кимнен назирқасаң Худа шони тўриңниң егеси қип қояди! * * *

Елди деб на атам жер кўрди, на енем ер кўрди. * * *

Елди деб сув кесе симиредиген, таш кесе кемиредиген адамди жаратқанам қоллайди, елем қоллайди! * * *

Елди тöй жияди, тöй жиймаса вöй жияди! * * *

Елеке барған хатинниң,Еллик авуз габи бар. * * *

Елиден безген ер емес. * * *

Елини сағинмаған ер жöқ,Уйурини сағинмаған ат жöқ. * * *

Елиңде дана бӧса Маккедеги байдай, хатиниң яхши бӧса қӧйниңдағи айдай.

* * *Елиңе қарап ертениңди айтаман.

* * *Елиңниң жамани ермегиңе жарайди. * * *

Еллик жашқачей абийириңди бақ,Елликтен сöнг – абийириң сени бағади. * * *

Еме билген қöзиға,Еки савлуқ ийеди.Емалмаған қöзиғаВўз енеси иймейди. * * *

Емизекли бала ишли хатинниң бир қöлини,Ишсиз хатинниң еки қöлиниям байлайди. * * *

Емчек берген нарақ жат,Қучақ берген берек жат! * * *

Ене қизға қиғани,Тушкен жерде аш бöсин.Бöғжамаси бöш бöсаҚиздиң баши таш бöсин! * * *

Енели жетим башида,Тарақ минан қöл вöйнайди.Енесиз жетим башидеСирке минен бит вöйнайди. * * *

Енем атамниң қöйнида жöқ,Мен атамниң вöйида жöқ. * * *

Енениң сўзи мерген,Чебердиң кўзи мерген. * * *

Енеңниң пилте чирағиман қағинча,Атаңниң кўне жарағиман қал! * * *

Енеси махтаған қизди ама,Чечеси махтаған қиздан қама. * * *

Енеси тепкен қулинниң ети аврумайди,

150

Атаси урған баланиң бети аврумайди. * * *

Енесини кўрда қизини ал,Кўзесини кўрда қимизини ич. * * *

Енесини кўрда қизини ал,Сутини кўрда қаймағини ич. * * *Епли келин тилесең – епли келин аласан,Сепли келин тилесең – сепли келин аласан. * * * Ер елимен яхши,Жер канимен яхши. * * *

Ер жаңилса қöлға тушеди,Қуш жаңилса тöрға тушеди. * * *

Ер жигит ели учун тувилип, ели учун вўледи. * * *

Ер жигит елиге талпинар,Учқан ғаз кўлиге талпинар. * * *

Ер жигит елиниң насибеси. * * *

Ер жигит – тағайсиға вӧхшайди. * * *Ер жигит уйиден чиқса, уйириге қöшилади. * * *

Ер жигиттиң ати яхши чихса – бир бахт,Хатини яхши чихса – миң бахт. * * *Ер жöлдаши – тавеккел.

* * * Ер кўрмеймен деген жерини уч кўреди.Ат басмайман деген жерини уч басади. * * *

Ер минен хатинниң арасиға,Ахмақ адам тушеди. * * *

Ер суринмей ел танимас,Ат суринмей жöл танимас. * * *

Ер тувилған жайини, ийт тöйған жайини қöмсайди. * * *

Ерге жаққан хатин,Елгеем жағади. * * *

Ерден ашмақ бар, елден ашмақ жöқ. * * *

Ерден чиққан хатин келинчек бöлади,Бöмайман деген еркек еринчек бöлади. * * *

Ерди кўрсең хидир тут,Елди кўрсең қадир тут. * * *

Ердиң асили кучиден билинеди,Хатинниң асили ийисиден билинеди. * * *

Ердиң куни ел минен,Елдиң куни жер минен. * * *

Ердиң мали – елдиң мали. * * *

151

Еркек киши атини, қуралини, хатинини биревге ишенмейди. * * * Ери қуватлиниңХатини уятли. * * *

Еринмегин катмен чап,Жузи синсин қайрилсин,Малди сöйсаң, гўш тураЖик-жигиден айрилсин. * * *

Еринчек етегиге суринеди. * * *

Еринчектиң еки дöси бар,Бири уйху, бири кулги:Ақилиниң камлигин,Кулги минен жеткерер.Ирисқисиниң камлигин,Уйху минан жеткерер. * * *

Еркек:Жамбашиңда жӧлдашиң,Рузғариңда қӧлдашиң.Пана қиғич қӧрғаниң –Гирдиңдеги вӧрманиң. * * *Еркек ахшам иеди,Кундуз чапанини чаппа киеди.Асаң ахшам ап қалдиң,Вöннан қалди қап қалдиң! * * *

Еркек ачқаса вўлмейди, Еркекти намус вўлтиреди. * * *

Еркек давушли хатинда уят бöмайди,

Хатин давушли еркекте қувват бöмайди! * * *

Еркек затиниң жамани,Барибир яхши бир тамани! * * *

Еркек киши еки марте жетим бöлади, қаған жетимликлердиң бариси ҳаррам.Биринчи жетимлик енесиден айрилғанда,екинчи жетимлик атасидан айрилғанда,учинчиси аялидан айрилғанда, тўртинчи жетимлик – жумбақ. Биринчимен екинчи жетимлик муқаррар, учинчи жетимлик белди енкейтеди, тўртинчи жетимликтен дöстиям, душмандиям жаратқанниң вўзи асрасинки,белди тўрт жериден синдиради! * * *

Еркекмен дегенниң алди барда, арти тар. (Эркак бугунини ўйлайди, эртасини ўйламайди) * * *

Еркекти синайин десең, ишини кўр,Аялди синайин десең, тишини кўр. * * *

Ерлик билекте емес, журекте. * * *

Ерте қичирған хöраздиң баши кетеди. * * *

Ерте турған жигиттиң,152

Ирисқиси артади.Ерте турған аялдиңҲамме иши питеди. * * *

Ерте чихсаң алдиңнан кун чиғади,Кеч чихсаң алдиңнан тун чиғади. * * *

Ертенги иш ешшектием вöйлатқан. * * *

Есиң барида елиңди тани. * * *

Есиң барида, етегиңди жий. * * *

Еснеген екев екен,Есиз мениң хатиним! * * *

Етегим- ме жеңимме,Шулам мениң теңимме?! * * *

Етектен кеген нöғайға қöй бахтирған худайим. * * *

Етигиң тар бöса,Дунйениң кеңнигиден не пайда! * * *

Етикчиден узақ қач,Бигизи тийер кўзиңе.Жаманлардан узақ қачСўзи тийер вўзиңе. * * *

Етмен тирнахти айирип бöмас. * * *

Ечкиниң ажели жетсе, жар жағалайди. * * *

Ешик ачиқ бöсаям, сöрап кир. * * *

Ешикден кундеш кирсе,

Тешикден уруш киреди. * * *

Ешиктен аққан сувдиң,қадри жöқ. * * *

Ешшек барға саналсада,Малға саналмайди. * * *

Ешшеке мингенниң,Аяғи тинмас.Еки хатин ағанниң,Қулағи тинмас. * * *

Ешшеке егер жарашмайди. * * *

Ешшекеем сақичма! * * *

Ешшек-ешшектен қаса қулағини кеседи,Абисин-абисиннан қаса талағини кеседи. * * *

Ешшексиз қишлақ – қишлақ емес. * * *Ешшекти жаширсаң ҳаңрап шарменде қилади. * * *

Ешшекти сийласаң, егесини тебеди. * * *

Ешшекти теппейди деме,Ийтти қаппайди деме. * * *

Ешшектиң жуги жеңил бöса,Жатаған келеди. * * *

Ешшектиң палекети хўтикти ала кетти.

* * *Жавди кўрмей жарали.

153

* * * Жавман гуруч аш болади,Мейман кўңни хош болади. * * *Жавун вўзини сел вöйлайди,Қудуқ вўзини кўл вöйлайди. * * *

Жавун минан жер кўгереди,Дува минан ел кўгереди. * * *

Жавчи минан елчиге вўлим жӧқ. * * *Жағ-жағламас, жағ бöмас,Суринмес туяқ бöмас! * * *

Жағ-жағтиң жағиллашиға, қарғаниң қағиллашиға қулақ саған еркек манзилиге жеталмайди. * * *

Жаз жавуни жамбаштан,Қиш жавуни уст-баштан вўтеди. * * * Жазда жамилғичиңди тайлама,Қишда вўзиң билесен. * * *

Жаздиң жуғиндиғи,Қишқа аш-қатиқ бöлади! * * *

Жазилатиған каселдиң,Тавеби алдидан чиғади. * * *

Жайиңди тавуп вöтир,Жашиңа қарап сўйле! * * *

Жайини тавуп жумиш қил,Жерини тавуп тигиш қил. * * *

Жайлавда ақ жувуқ, палектиң башида қақ жувуқ, кўпке Ҳақ жувуқ.

* * *Жайлавдағи сийирдиң шахиға урсаң, уйдеги сийирдиң шахи зирқирайди. * * *

Жала урди – бала урди. * * *Жалақ бöса ийт табилар,Тўшек бöса уй табилар,Жигит бöса қиз табилар. * * *

Жалаңаяқ бай бӧса – кейтини қӧйғали жер таппайди, бай жалаңаяқ бӧса – бетини қӧйғали жер таппайди.

* * *Жалғиз бöсаң ел изле,Сувсиз бöсаң кўл изле! * * *

Жалғиз жирип жöл тапқанча,Кўппен бирге адаш. * * *

Жалғиз тайди уйреткен,Сайис десе бöмайди.Беш кун елге баш бöса,Райис десе бöмайди. * * *

Жалқав қараб вöтирип чарчайди. * * *

Жаман адам вўз ғамиман куйиниб яшайди,Яхши адам ел ғамиман жугирип яшайди. * * *

Жаман адам вўзи бöлалмайди,154

Бöғанди кўралмайди. * * *

Жаман ат жалдар бöлади.Яхши хатин халдар бöлади. * * *

Жаман ашиңди аясаңам яхши габиңди аяма.

* * *Жаман бала вўзиден майдани уриб жилатади,Яхши бала жилаған балани жубатади. * * *

Жаман гапти билгинче, яхши ишти бил! * * *

Жаман дöс алдиңди вöрап жиргизмейди,Яхши дöс журегиңе тикен киргизмейди. * * *

Жаман ерден жайдақлиқ яхши,Жаман хатиннан бöйдақлиқ яхши. * * *

Жаман жердиң батқанин,Егеси билмес, ат билер.Ағайинниң азғанинАғайин билмес ят билер. * * *

Жаман жöлдашдан жöнилмаған таяқ яхши. * * *

Жаман ийт егесини қабади. * * *

Жаман сайға сув питсе кечувге жӧл бермейди, жаман байға мал питсе ичувге сув бермейди.

* * *

Жаман сийир табистан тувади. * * *

Жаман сувдиң ийрими жаман.Жаман хатинниң ирими жаман. * * *

Жаман уйдиң меймани сақи. * * *

Жаман ул атасиниң жиназасида малини қиймайди. * * *

Жаман хатин еригеЖалғиз атин сöйдирар.Яхши хатин ерини Жöхтан қурап тöйғизар. * * *

Жаман хатин ерини қизғанади,Жаман патша жерини қизғанади! * * *

Жаман хатин ул тувди,Ули бетини жувди! * * *

Жаман хатинниң баласи жамбашида кўчеме-кўче жорғалайди. * * *Жаманға аш берсең уйиңнен чихмайди,Арвеге аш берсең тушиңнен чиқмайди. * * *

Жаманға жалинғинча, жаман бöхчаңди ахтар. * * *

Жаманға жалинғинча,Жатип жаниңди қармала. * * *

Жаманға сайилем сайил,Саргарденчилигем сайил.

155

* * * Жаманға сириңди айтма,Сириңди айтсаңам, чиниңди айтма. * * *

Жаманди яхши деме мали бар деп,Ешшекти тарлан деме жали бар деп. * * *

Жаманнан жарти авуз аш қалади. * * *

Жаманнан жиркенсеңем бӧлади, Уйренсеңем бӧлади. * * *Жаманнан яхши чихти деп суйинме,Яхшидан жаман чихти деп куйинме,Барибир аслиге қайтади! * * *Жаманнардиң яхшиси бöғинча,Яхшилардиң жамани бöл. * * *

Жаманниң ати жирмесе,Уйге келип хатинини тўбелейди. * * *

Жаманниң ашнаси кўп,Жаниға пайдаси жöқ. * * *

Жаманниң бетиге кулип қарасаң,Иштаниға жамав тилейди. * * *

Жаманниң жағасидан ама,Тағасиға бар. * * *

Жаманниң қöлини бергенче,Яхшиниң жöлини бер. * * *

Жаманниң меймани ақилек! * * *

Жан аврутмасаң, жумишиң питмейди,

Жугирмеген муратқа жетмейди. * * *

Жаңа байдан қарз сӧрама. * * *

Жандар жеген бўксемниң,Ийттен несин аяйин. * * *

Жандар жöлдашини дастиқ қимайди. * * *

Жандар қартайса қозиға масқара бӧлади.

* * *Жандар қартайсаям, Бир қöйлиқ ҳали бар. * * *

Жандар кўрсең атиб ал,Жаманнан жаниӊди сатиб ал. * * *

Жандарди жандарлиғи учун атмайди,Қöйларди бавузлағани учун атади. * * *

Жандардиң азиғи жöлида,Жигиттиң азиғи қöлида. * * *

Жанжали уйде буламиқ тиш синдирар. * * *

Жанжалли елге (жерге) жанашма. * * *

Жани бар жигит, Атини беганаға хамчилатмайди. * * *

Жаңилмағич жигитти қараңа кече жаңилтиради. * * *

Жанмаса вöтин жаман,156

Жағалмаса хатин жаман. * * *

Жар Бӧйида жантахти,Жаннан кечкен нар жейди. * * * Жаратқаннан елиңе тиле,Елден қағанини вўзиңе тиле! * * *

Жарға ж-а-а-р десең,Жар бöйи жамалади. * * *

Жарипқöлда қöй миң сöм, келе-келе вöн миң сöм. * * *

Жатар қурсақа – жарти бавурсақ. * * *

Жатқан жиланниң қуйруғини басма. * * *

Жашим вöрта бöғанда, жавумам тöрта бöп қалди! * * *

Жаширғаним жағамнан чихти! * * *

Жеңим жаман бöса, жағам яхши,Бўлем жаман бöса, тағам яхши. * * *

Жеп тöймаған жалап тöяма! * * *

Жер бöса ел бöлади,Ел бöса ер бöлади. * * *

Жерге тушген – жетимдики. * * *

Жерге тушкен жетимдики,Киседеги хатиндики,Нақд жутқаниң вўзиңдики. * * *

Жерде жатқан жумуртқа,

Асманда бургут бöлади. * * *

Жериден айрилған жетти жил жилайди, елиден айрилған вўлгинче жилайди. * * *

Жетекен жулдизди жетти марте санаса, сöраса саваб емиш! * * *

Жетелеген ийт, авға жарамас. * * *

Жетим қизча сабин десе,Қияматтиң жолида.Енели қиз сабин десе –Енесиниң қолида. * * *

Жетим қöзи асрасаң,Авзи-бурниң май бöлар.Жетим бала асрасаң,Авзи-бурниң қан бöлар. * * *

Жетим минен жесирге тикенексиз жöл қайда! * * *

Жетимге жöғалған тай енчи. * * *

Жетимниң қарни жеттев. * * *

Жеткен кессек минен,Жетмеген теззек минен. * * *

Жетти башли жиланнан қöрқма,Жетти жузли адамнан қöрқ. * * *

Жетти жилда журт жаңа,Еллик жилда ел жаңа. * * *

157

Жетти жиллиғини вöйламаған еркектен сақлан,Жетти айлиғини вöйламаған аялдан сақлан. * * *

Жибекти асраялмаған жун қилади,Ерди асраялмаған гуң қилади.

* * *Жиғилған ҳўккизди,Бавузлағич кўбееди. * * *

Жигит жанар чöх бöсин,Чöх бöмаса жöх бöсин. * * *

Жигит жийғанини жемейди,Буюрғанини жейди. * * *

Жигит жöлдашиман белгили. * * *

Жигитлик, денсаввлиқ, яхши аял – бариси қадирсиз. * * *

Жигитлик желип кетти - жеталмадим,Қарилик қарип келди – қачалмадим.

* * *Жигитмен жандардиң азиғи жӧлида.

* * *Жигитти палекет басса,Жöртип башлайди. * * *

Жигиттиң ати яхши чиқса бир давлет,Хатини яхши чиқса миң давлет. * * *

Жигиттиң атини меҳнет чиғаради.

* * * Жигиттиң атини, я ати чиғаради,Я хатини чиғаради. * * *

Жигиттиң бир хилиВўзиниң кучиге такиелесе,Бир хили хатининиң хишиғатакиелейди! * * *

Жигиттиң қанати – ат. * * *

Жигиттиң еки журти бар. Ата журти, яки вўзиниң журти – бек журти; Вöтирған журти - тек журти, яки кек журти. Ата журтиң яхшилиғиңа суйинеди, елге яхшилиғиңди аширип, жаманлиғиңди жаширади. Камбағал бöсаңам бекдей қип махтайди.Вöтирған журтиңда қöлиңниң узунниғиға қарайди, жағаңниң қизиллиғига қарайди, берсең жағасан, бермесең жахмайсан. Гапирсең кек сақлайдилар.Вöтирған журтиңда ел бар бöсаң кўралмайди, жöқ бöсаң бералмайди, вöртача бöп, тек жирген маъқул. * * *

Жийилиб жеп,Жайилип жатмақа не жетсин! * * *

Жийилмаған уйге жавчи келеди. * * *

Жийған бай емес,158

жедирген бай! * * *

Жилағанди кайиме вўлгени барди,Кулгенди кайиме билгени барди. * * *

Жилай-жилай қудуқ қазсаң,Куле-куле сув ичесен! * * *

Жилайин десең жöлға чиқ,Вöтлайин десең тавға чиқ. * * *

Жилан жолда кажеле жирсеем, вўз иниге тоғри киреди. * * *

Жилан чаққан ухлайди,Ачқаған ухламайди. * * *

Жиланнан қачқандай жаманнанам қач.

* * *Жилаңқининг жани раҳатте,Индемес чақалақа қийин.

* * *Жили-жили гапирсеңЖилан иниден чиғади,Қöпал-қöпал гапирсең,Мусурман диниден чиғади. * * *

Жилқи малдиң патшаси,Ечки малдиң қашқаси. * * *

Жин куйлеке жин жиек! * * *

Жинниңем қöлайлаған адами бöлади. * * *

Жип жиңишке жериден узиледи. * * *

Жип чапанниң жаңасидан,Жибек чапанниң кўнеси яхши. * * *

Жипти жиялмаған жун қилади,Қизди жиялмаған гуң қилади. * * *

Жирахдағи кишнешер, жувихдағи тишлешер. * * *

Жирген аяқ – жўргем. * * *

Жирген аяқа жўргем илинеди. * * *

Жире берсең кўре бересен,Кўре берсең кўне бересен. * * *

Жиреберсең кўребересен,Кўреберсең билебересен.Билгениңди илебересенЕлге вўмир тилейбересен. * * *

Жиртиқ – тешике кулди. * * *

Жöғалған ешшектиң тöхимини қарама,Вўлген ешшектиң наҳалини сöрама. * * *

Жöғалип табилған мал вўлже,Аврип жазилған жан вўлже. * * *

Жӧғарида жай бӧса қуйида қама. * * *

Жöқ десең жöғаласан,Бар десең вöңланасан. * * *

Жöқчилиқ ердиң қöлини байлайди. * * *

Жöл аззаби, гўр аззаби.159

* * * Жöл адами жöл минан. * * *

Жӧлбарсти ийтке талатма. * * *Жöлға чихсаң жöлдашиң бöсин. * * *

Жöлға чихсаң,Жöлдашиңди тавуп чиқ. * * *

Жöлда жатқан теримен,Сулув қиздиң еримен. * * *

Жöлдан чихсаңам, елден чихма. * * *

Жöлдан чихсаңам, журтдан чихма. * * *

Жӧлдан қӧшилған жӧлдаш емес. * * *Жöлдашиң ақлли бöса адашмайсан. * * *

Жöлдашлиниң жöли кең. * * *

Жöлдашти жöл айиради. * * *

Жöлдиң егеси туяқ,Сувдиң егеси булақ,Гапдиң егеси қулақ. * * *

Жöлдиң текиси жаман,Хатинниң семизи жаман. * * *Жöли ачих жигиттиң,Бажаси чиғар алдидан. * * *

Жöлсиз жирип зöриқсаң,Жöл қадрини билесен.Жалғиз жирип зöриқсаң

Ел қадрини билесен.Сирлашувчиң бöмасаДöс қадрини билесен. * * *

Жӧмартте жӧқ дейиш жӧқ, Намартте бар дейиш жӧқ.

* * *Жöрға емес жöйилғир,Жöрғаламаса сöйилғир. * * *

Жöрға минген жöлдашидан айрилади,Кўп яшаған қурдашидан айрилади. * * *

Жöрғаниң қадри,Жиргенде билинеди.Яхшиниң қадриВўлгенде билинеди. * * *

Жöртқанға жöлдаш, Қайтқанға қариндаш бöма. * * *

Жöхлиқ уят емес, барлиқ мурат емес. * * *

Жуван жишкергенде, жиңишке узиледи. * * *

Жугирген амайди,Буюрған алади. * * *

Жугиргендики емес, буюрғандики. * * *

Жугирип чарчаған, жирип дам алади.Жирип чарчаған, турип дам алади.Турип чарчаған, вöтирип дам алади.Вöтирип чарчаған, жатип дам алади.

160

Жатип чарчаған қайтеди?! * * *

Жук авурин нар кўтерер,Елдиң авурин ер кўтерер. * * *

Жумишдиң жамани жöқ. * * *

Жумуртқани чоққа кўмсең куч болади,Е қайнатсаң, е қувурсаң – пуч болади. * * *

Жумуртқани кўмип жесең аш болади,Вон беш жиллиқ ич авуриң лаш болади.Жумуртқаға бузғинч сепсең рава болар,Воттиз жиллиқ ич авурға дава болар. * * *

Журек сандиқ, авуз қулип,Ҳўнери бар ачади. * * *

Журт жутаса жöхчилиқ,Журт байиса тöхчилиқ. * * *

Журттиң кузегием иссиқ, қишиям иссиқ. * * *

Жутаған халпе шукурге тöймас. * * *

Жутқаниң вўзиңдики,Чайнағаниң гуман. * * *

Жўгиге бергениң -аллаға бармайди.Жетимге бергениң -

аллаға баради. * * *

Заманиң тулки бöса, тази бöп жугир. * * *

Заргер бöсаң мисқа ишлев берип алтин қиласан,Еркек бöсаң айғирди жöлиңа сап хатин қиласан! * * *

Затида бар тöри тай,Бир чаппаса қöймайди! * * *

Зöрдиң таши вўрге жумалайди(Зöрдиң таши тийирманташ айналтиради). * * *

Зувалаңди катте қил,Кўрейин тöймағаниңди.Кийимиңди катте пичКўрейин сиймағаниңди. * * *

Иегиге суенип қаған,Тўшегини қалин саған.Ийти ҳабаласаям кампирини сўгеди, Ешшеги ҳаңрасаям кампирини сўгеди! * * *

Ийман бöса адамсан,Ийманиң жöқ – надансан. * * *

Ийманли жигит ата-енесини тўрге судрейди,Иймансиз жигит ата-енесини гўрге судрейди. * * *

Ийманли тавуп гапиреди,Иймансиз қавуп гапиреди.

161

* * * Иймансиздиң баридан жöғи,Ата-енесиниң шöри. * * *

Ийне қайда бöса, сабағам шöнда. * * *

Ийне кўзиден синади,Чечен сўзиден синади. * * *

Ийнек сöйсаң уч кун уйге кеме,Жилқи сöйсаң жетти кун уйден чихма. * * *

Ийнем синди, жаним тинди. * * * Ийнениң кўзидей тешикден туедей шамал вўтеди. * * *

Ийнениң кўзидей жерден,Балтаниң сабидай сувуқ вўтеди. * * *

Ийт вöпкелейди, Егеси билмейди. * * *

Ийт ийтге буюрди, ийт қуйруғиға. * * *

Ийт семирсе егесини қабади,Ешшек семирсе егесини тебеди. * * *Ийт тезеги дари бöлди,Қизил сувдан нари бöлди. * * *

Ийт тöйған жериге имтилади,Жигит тувилған жериге. * * *

Ийт – қориған жерге вўч. * * *

Ийтим алғир бöсин десең,

Гундисини мöл бер. * * *

Ийтиң жаман бöса, атип қутуласан.Атиң жаман бöса - сатип қутуласан.Ҳамсаяң жаман бöса - кўчип қутуласан.Хатиниң жаман бöса - вўлип қутуласан. * * *

Ийтке сарижав жахмас. * * *

Ийтке суек, қудағийға қимбати кўйлек тайласаң, на вöниси талайди, на буниси! * * *

Ийтлер бир-бирини таласаям,Жандар кесе биригеди. * * *

Ийттен суек қарздар.

* * *Ийтти қаппайди деме, Атти теппейди деме. * * *

Ийтти теппе – ирисқиң қачади. * * *

Ийттиң алдида кучук ҳабаламайди. * * *Ийттиң башини сасаң табақа,Чöрчип тушер жалақа!(Ахмахти ҳурмет қисаң,Тузлиғиңа тукирер.Ашиңди жеп гердейипВўшек айтип какирер). * * *

Ийттиң вўлгиси кесе, мачитге сарийди. * * *

162

Ийттиң жалағини теппе. * * *

Илгери ел нанди қулағидан артиқ жемеген,хумнан қувурилған гўшти алип жеп, қурутти сувға езип ичип кетеберер екен. * * *

Илми барди жаш деме,Илми жöхти баш деме. * * *

Илмли киши аз сўйлер,Аз сўйлесеем саз сўйлер. * * *

Инсапли мейман бир кунник, инсапсизи уч кунник. * * *

Ириген авуздан чириген сўз чиғади. * * *

Ириллайсиз қаппайсиз,Меннен яхшини таппайсиз. * * *

Ирисқиниң баши бирлешув. * * *

Ичек-қарин гўш бöмас, душман ҳичем дöс бöмас. * * *

Ичиң кетти, кучиң кетти. * * *

Ичиңдеги гап – никели хатин. * * *

Ичке жутқан дард сил қилади. * * *

Иш жиришсе – тиш ташти синдиради,жиришмесе буламиқ тишти синдиради. * * *

Иш тушкенде ҳай-ҳай,Пул дегенде вай-вай. * * *

Ишенген суенгичим,Вўзимди ҳайран, кўңлимди вайран, тилимди бийран қип тайлади! * * *

Ишенгениңе сийинсаңам,Ешшегиңди маккем байла. * * *

Иши чала тинч ухламас. * * *

Ишим питти, ешшегим лайдан (сувдан) вўтти. * * *

Ишиң ийнемен питатиған бöса, жувалдиз ишлетме. * * *

Ишлеб жеген зағара,Арқаңа қуйруқ тағара.Ишлемей жеген зағараАрқаңнан жилмай ағара. * * *

Ишлесең кўп бöлади,Ишлемесең бариям жöх бöлади. * * *

Ишлесең қулдай ишле,Жирсең бекдей жир.Жесең жандардай тишлеКулсең жигиттей кул. * * *

Ишли қизға тöлип-ташқан қöш сандиқ,Даңгесеге биртегене бöш сандиқ. * * *

Иштансиздиң тушиге,Алти қариш бўз енеди. * * *

163

Ишти қил, намисти қöлдан берме! * * *

Иштиң туби бареке,Елдиң туби мареке. * * *

Кавлейберсең ками кўп,Кавлемесең ками жöқ. * * *

Калдикимен қулдики,Лаппа-лайиқ келди-ку! * * *

Кал-калди табади,Кўр-кўрди табади. * * *

Калле кўбу – ақл жоқ. * * *

Каллем кал бöсаям, кўңним назик. * * *

Калте жип курмевге кемес. * * *

Камбағал бöсаң базардиң қарибиден уй сал. * * *

Камбағалдиң нимеси бар,Тантинчақ тамири бар. * * *

Карге ешитирда қач,Кўрге кўрсетте қач. * * *

Касел – келувде жемге жугирген малдай,Кетувде юз жашар ҳассели чалдай. * * *

Каселим тузелсин десең бахшиға бар, адам бӧлай десең яхшиға бар.

* * *Катменим шай, белим шай,Қазсам сувға жетемен,

Ешшегим шай, атим шайКўчсем тавға жетемен. * * *

Касебе, касебениң туби насибе. * * *

Катапам чалиға тўрт теңге берип айтқан екен:- Чал, базар барсаңиз:Ай қизға айна, Сулув қизға сурме,Қараханға қалпақ,Тўреханға телпек,Вўзиңизге дастар,Кўрпемизге астар алиб қағанини қайтариб келиң! * * *

Кегинче мейман уялади,Кегеннен сöң уй егеси уялади. * * *

Кейинги малалчилихтан алдинғи малалчилиқ яхши.

* * *Кексени қапта сақла,Вўлигини ҳапта сақла! * * *

Кекчил бӧма, кўпчил бӧл. * * *

Кел демек бар, кет демек жöқ. * * *

Келин алдим деб керилме,Ишге буюрса еринме.Ишге буюрса еринсеңУлиңниң кўзиге кўринме. * * *

Келин бобем қайнем туртти,Қайне бобем келин турти. * * *

Келин жаман емес,164

Тушген жери жаман. * * *

Келин келер аяғиман,Чöпан келер таяғиман. * * *

Келин минен куевдиңЧачаласин терейин,Жайнаб-жадрап жирсин депАқ патаҳа берейин! * * *

Келин чиққан жайиға емес, Тушген жериге қарайди. * * *

Келинди кегенде кўр,Себини жайғанда кўр. * * *

Келинди сайлаб асаңам,Куевди сайлаб алалмайсан. * * *

Келинниң аяғидан,Чöпанниң таяғидан,Баҳа берсе бöлади. * * *

Келинчек вўзини жаширди,Давушини қирдан аширди. * * *

Келинчектиң сирти емес, ичи сулув бӧсин.

* * *Келиштирмесе ишиңди,Биламиқ синдирар тишиңди. * * *

Керегеси сайин ули бӧсин,Увуғи сайин қизи бӧсин. * * *Керек бöса, терегем жиғилади. * * *

Кесевден атлама.

* * * Кийиз кимдики бöса билек шöники,Келин кимдики бöса тилек шöники. * * *

Кийиз сатсаң ҳамсаяңа сат,Чеккесиде вöтирасан. * * *

Кийикти атиб аласан,Байбичени сатиб аласан. * * *

Кийиктиң бöйнини вöқ кеседи,Жигиттиң бöйнини жöқ кеседи. * * *

Кийим нур, тамақ гўр. * * *

Кийимиң тар бöсаям,Пейлиң кең бöсин. * * *

Кийимниң жаңаси яхши,Дöстиң кўнеси. * * *

Киймесеңем тöниң бöсин,Жемесеңем наниң бöсин,Уришсаңам хатиниң бöсин. * * *

Ким агер яхшилиқ қиса сақали ағарсин,Ким агер жаманлиқ қиса суеги ағарсин. * * *

Ким нан тапса – вўзиниң нанхӧриға береди. * * *Кимки башқаниң айбини саңа айтса, сениң айбиңдиям башқаларға айтади.

* * *Кимнер ачар булахти,

165

Кимнер бурар қулахти. * * *

Кимнер қазар қудухти,Ким ичер сув-сувухти.

* * *Кимниң табағиниң башида босаң,Шöниң қöшиғини айт. * * *

Кир кўйлеке жун жиек!(Кал каллегеем тақияма?!). * * *

Киччи хийра, катте дайра. * * *Кишиниң баласини кишеннесеңем турмайди.Вўз балаңниң вўзегиге тепсеңем кетмейди. * * *

Кишиниң жамани кирип-чиққиниңча билинеди,Вўзиңниң жаманиң вўлгиниңче билинмейди. * * *

Кишнейди жийрен қашқа, Чабади таву-ташқаАҳ, вö лақай атиниң Теңи жоғеди ашна! * * * Куев юз жиллиқ, қуда миң жиллиқ. * * *

Куевди ийт қаппайди. * * * Куевди пайғамберлер сийлаған. * * * Куевдиң кўңлини тапда, кучини ал. * * *

Куевлешге харжиң жох деп, жол бермейди, кўрмей қара кўзимди,

Қара кўз деп, лайлар кечдим –Ийтлер қапти вўзимди. * * * Кузекдеги кучиңди, куевге берме. * * *

Кузектиң қатиғини куевге бергисиз! * * *

Кунде кегич мейманниң қадрием бöмайди. * * *

Кунде тöйған баланиң,Кўзием тöқ бöлади.Ҳаптада бир тöйғиштиңFайрати жöқ бöлади. * * *

Кунде тöйсаң кулесен,Ҳаптада бир тöйсаң,Нанниң қадрини кейин билесен. * * *

Кундешмен ҳазиллешме:Кўзиңди вöяди, тирилей сöяди! * * *

Кундештиң кунием кундеш,Кулием кундеш. * * *

Кундуз кулгиден, ахшам уйхудан айирмасин! * * *

Кундуздиң кечини бер,Кечениң тинчини бер! * * *

Кунниң батишиға жирме,Таңниң атишиға жир. * * *

Кучим бöса қöлимда,Ханға салем бермеймен.Насибем бöса жöлимда,Журт теззегин термеймен.

166

* * * Кучук асрап ит қилдим,Вöң балдиримнан қапти.Биревге милтиқ бердимКўкрегимнен атти. * * *

Кўз қöрқақ,қöл батир. * * *

Кўз тöймай, қарин тöймайди. * * *

Кўзден нари кўңилден нари. * * *

Кўзи тöқ кўргенини айтар,Кўргенсиз бергенини айтар. * * *

Кўзиң кўзге тушгенде,Мейриң жузге тушеди.Шапаатиң шайланипЖурек жизға тушеди. * * *

Кўк вöт жегич ат чарчағич келеди. * * *

Кўлдиң балиғи яхши,Хатинниң ариғи яхши.

* * *Кўне шибирткини вöтқа жахма. * * *

Кўңилдеги сирди кўз билдиреди. * * *

Кўп ахмахтиң ағаси бӧғинча, бир яхшиниң тағаси бӧл.

* * *Кўп баланиң ичиде бир қари – бала пейил бӧлади, кўп қариниң ичиде бир бала – дана пейил бӧлади.

* * *Кўп бöса кетеди, кам бöса жетеди.

* * * Кўп гапирген я жöлдашидан, Я қурдашидан айрилади. * * *

Кўп жесең-ку бöлади,Қарниң зикр салади! * * *

Кўп қидирсаң елге жезде бöласан,Кўп гапирсең елге езме бöласан. * * *

Кўп махтама:Келинди кегенде кўремиз,Себини жайғанда кўремиз! * * *

Кўп тукирсе кўл бӧлади, жилағанда сел бӧлади, кўпти жилатма сели вўзиңди ап кетеди.

* * *Кўп уринса жӧқ жӧйилади, вӧнча-мунча душманнардиң кўзи вӧйилади.

* * *Кўп яшағинча, кўпти кўргин. * * *

Кўпке баш ақсақалға – қолиңди бер,Парасатли жашларға жӧлиңди бер. * * *Кўпке жугирген,Аздан қури қалади. * * *

Кўпке кулги керек,Ийтке тулки керек. * * *

Кўппен тентек бӧсаңам, кўпке тентек бӧма.

* * *Кўпти жаманлаған кўмувсиз қалади.

167

* * * Кўпти жилатқан кўп жирмес. * * *

Кўптиң давуши қöшилса,Бир давушти жöқ қилади. * * *

Кўптиң дуваси кўл. * * *

Кўптиң ичиде тӧй кўп, аздиң ичиде вӧй кўп.

* * *Кўпчилик бир муштан урса вўлтиреди, бир авуздан берсе тöйдиради. * * *

Кўрген аштиң куйиги қатти! * * *

Кўрген аштиң кўз ҳақи бар. * * *

Кўре-кўре кўз қартайсаям, айта-айта сўз қартайсаям, кўңил қартаймайди.

* * *Кўринген алис емес, кўтерген авур емес.

* * *Кўрмегенниң кўргени қурисин. * * *

Кўрпеңе қарап аяқ узат. * * *

Кўтералмаған қöшип арқалайди. * * *

Кўтере қул биригип елим дегич бай бӧмас, бар жулдизлар биригип вӧн тўрт кунник ай бӧмас.

* * *Кўчкен журтта кесев қалади. * * *

Кўҳари кўбейгениге хурсан. * * *Лақайдиң куев бöғани – бек бöғани. * * *

Лақайдиң «ҳийла» дегени – «хийли» дегени.

* * *Майсаси жоқ тав жетим,Вўлжеси жоқ ав жетим. * * *

Мақал қайдан чиғади вöй бöмаса,Кийиз қайдан чиғади қöй бöмаса. * * *

Макке тапта малға бер,Малиң семиз бöлади.Арпа тапта атқа берАтиң семиз бöлади. * * *

Мал аласи сиртида, Адам аласи ичиде. * * *

Мал егеси жöлбарсди,Алдирғали қöймасди. * * *

Мал еплегенге питеди. * * *

Мал кўтереди тöйиңди,Ағайин кўтереди вўлимди,Дöс кўтереди кўңилди,Учевиденем бöмасаСöң кўресен куниңди. * * *

Мал қалдирма, нам қалдир. * * *

Малди бахсаң қöйди бақ,Гўши кетмес вöрадан.Ийт асрансаң сиртланнан,Қöй бермейди қöрадан.

168

* * * Малди жайғич жайди - баққан биледи, вӧтти жаққич жайди - жаққан биледи.

* * *Малди тапқанға бахтир,Вöтинди чапқанға жахтир. * * *

Малдиң аласи сиртида,Адамниң аласи ичиде. * * *

Малдиң егеси бöса,Жандардиңам худайи бар. * * *

Малдиң патшаси – жилқи. * * *

Мал-дунйе, келериде, тöйға кеген қиздай,Кетериде, қöлиңа ушлаған миздай. * * *

Мали бар мали учун, мали жӧқ ари учун талашади.

* * *Мали вўскенниң мурути вўседи,Ули вўскенниң урти вўседи. * * *

Мали-давлеттиң баши - парзент. * * *

Мали жöқ деп ерден кечме,Ҳасили жöқ деб жерден кечме. * * *

Малим аримниң садағаси,Арим жанимниң садағаси. * * *

Малиң аз боса – еплегин,Кўп боса – сеплегин.92

* * *

Малиң бар – ҳалиң бар. * * *

Малиң барда бари дöс,Малиң жöхта қана дöс. * * *

Малиң хора бӧса – берди худа,Хатиниң (ериң) хӧра бӧса – урди худа. * * *Малиңниң дöси кўп,Жаниңниң дöси аз бöлади. * * *

Малли бетим жариқ,Малсиз бетим чариқ. * * *

Малу-давлет март жигиттиң абийирини аширип жайини тўр қилади.Намарттиң инсафини худай алип еки кўзини кўр қилади. * * *

Малға егесиниң кўзием дари. * * *

Манқа бурунниң ешиги,Сабанхананиң тешигидей! * * *

Маңнайдан аққан аччи тер,Кўзге тушсе туз бöлар.Қулаққа тийген аччи гапЖурекке жетсе муз бöлар. * * *

Маңнайиңда чирақ бар,Ешигиңде булақ бар.Вöхшатип елге нан бер,Қöраң тöла улақ бар. * * *

Маслаҳатли тöй тарқамас.92 Сеплегин – совға қил, садақа чиқар.

169

* * * Маслаҳатти кўнеден сӧра, кўне билмесе кўп вӧқиғаннан сӧра, кўп вӧқиған билмесе кўп жиргеннен сӧра.

* * *Маслиқти қöй кўтереди. * * *

Махтасаң баланиң ақли тöқ бöлади,Қарғасаң бар ақлиям жöқ бöлади. * * *

Машаваниң машиям болади,Ичиде мушдай ташиям болади.

* * *Маънили адам аш жейди,Бемаъни адам таш жейди. * * *

Мейман атайи худа,Ати балайи худа.(XIX аср ва XX асрнинг биринчи ярмида меҳмонлар отда келиб, отларга уч маҳал ем бериш лозимлиги шароитида айтилган мақол) * * *

Мейман вўз ихтияримен келиб,Уй егесиниң ихтияриман кетеди. * * *

Мейман гаппен тöймайди. * * *

Мейман келер ешиктен, рисқиси келер тешиктен. * * *

Мейман қöйдан жуваш. * * *

Мейман тöймадим деп вўксинмейди,

Маңа мал сöймадиң деп вўксинеди! * * *

Мейман хасиетли бӧса, қӧйиң егиз тувади.

* * *Мейманға аввел қабағиңди бер,Сӧң табағиңди бер! * * *

Мейманға аш қöй,Еки қöлини бöш қöй. * * *

Мейманға кел дейиш бар, кет дейиш жӧқ.

* * *Мейманди сийлаған бай бöлади. * * *

Мейман-мейманди шум кўреди,Уй егеси барисини. * * *

Мейманниң алдида пишегиңди пиш, ийтиңди тур деме – мейманға тийип кетеди. Қаш қараймастан хатиниңди махтап, қандиңди ур, деме, ийип кетеди. Бар ҳўнериңди хуптамнан сöң ишлет. * * *

Мен - балама, балам - баласиға. * * *

Мен жемедим кунжитти,Сен жемедиң кунжитти,Кунжит гўң кимнен чихти. * * *

Мен қиламан вöттиз,Худайим қилади тöққиз. * * *

Мен-мен деген адамди,Жöлдаш бöлип жöлда кўр.

170

* * * Мергенниң фақат кўзи мерген емес, қöлиям мерген. * * *

Меҳнет ерликке жеткизеди,Ерлик еллике (елге) жеткизеди. * * *

Меҳнети аздиң вўнмеги аз. * * *

Меҳнетиң қатти бöса,Тапқаниң татли бöлади. * * *

Меҳнетсиз аштиң тузи шöр. * * *

Меҳнеттиң нани татли,Жалқавдиң жани татли. * * *

Меҳр еки кўзде. * * *

Миң кишининг намини билгинче,Бир кишининг сирини бил. * * *

Миң қöшчиға бир башчи. * * *

Миң кунги ден савлиқти,Бир кунги уринтирған вўлтиреди. * * *

Миң сизу-бизден, бир жизу-биз яхши.

* * *Миң тӧйсаңам ашқа, нанниң жайи башқа. * * *Мöлла билгенини вöқийди,Қарға кўргенини чöқийди. * * *

Мусапирман танишди бир кун, авулдашди уч кун, ағайинди бир

ҳапта, ата-енеңниң емчекдешини бир ай, вўзиңниң емчекдешиңди бир жил, ата-енеңди бир вўмир мейман қил! * * *

Муштай хамир аш бöлади,Мейман кўңли хöш бöлади. * * *

Надан - ҳалимди айтаман деп,сирини айтади. * * *

Наданман жӧлдаш бӧсаң – башиң қатади, вӧғириман жӧлдаш бӧсаң – башиң кетеди, устаман сирдаш бӧсаң – ишиң питеди, қазиман сирдаш бӧсаң – е ишиң питеди, е башиң кетеди.

* * *Накасден қарз ама,Қарз асаңам харж қима. * * *

Намартке салем бер,Вöн теңге таван бер. * * *

Намус вўлимнен кучли. * * *

Намус деген баладир, вöтқа-сувға салади. * * *

Нанди катте тишлесеңем,Гапти катте гапирме. * * *

Наниң бар –намиң бар. * * *

Нанға туйилсең сувға жугир,Сувға туйилсең гўрге жугир. * * *

171

Несийеге маймул вöйнамайди. * * *

Ниетиң – жолдашиң бöсин. * * *

Ниме сӧрарини билип, жавабини жайлаб жиргенниң сўзи мерген, ниме сӧярини билип, пичағини қайраб жиргенниң кўзи мерген, елини вӧйлаб, пайдаси тийип жиргенниң ҳам сўзи, ҳам кўзи, ҳам вўзи мерген.

* * *Нимени хар қисаң, шöға зар бöласан! * * *

Паданиң баши босаң Калтек башиңа тийеди,Паданиң адағи босаңКалтек қуйруғиңа тийеди.Паданиң вöртаси босаң вöзасан. * * *

Пақир адам панада,Жатар жери жанада. * * *

Палекет айналтирса кўрер кўз кўрмеске айналади. * * *

Палекет аяқ астида. * * *

Панаси бомаған сайдан без,Пайдаси бомаған байдан без. * * *

Папирускаштиң ҳам қöли, ҳам пули куеди,Наскаштиң ҳам тили, ҳам пули куеди. * * *

Пешана тақ етип ташқа тиймей кўз ачилмайди, пешананиң ташқа тийишини кутместен,кўзи ачиқлардиң маслаҳатиге қулақ салиш керек! * * *

Писте кундениң жариши жаман,Жетимниң қарғиши жаман. * * *

Питкен ақл бöмаса,Сурткен ақл бöмайди. * * *

Пишегиң алғир боса чишқан қачади,Хатиниң алғир боса мейман қачади. * * *

Пишеке вöйин, чишқанға вўлим. * * *

Пишектин жугиргени сабанханағаче. * * *

Пишкен ашке бакевул кўбеер. * * *

Пулди кўрсе париштеем жöлдан чиғади. * * *

Пулим бар деп суюнме,Дениңниң савлиғиға суюн. * * *

Пулиң бöса қулиңман,Хизметкериң-улиңман. * * *

Пуллиниң авзи вöйнайди,Пулсиздиң кўзи вöйнайди. * * *

Пул-пулди табади,Пулсиз катмен чабади. * * *

Пулсиз базарға барған,172

Кепенсиз мазарға барған минан тең. * * *

Сабан бöғин, чўп бöғин.Душман кесе кўп бöғин. * * *

Сабеби бöмаса,сабзи базарға чихмайди! * * *

Сабин кирди ачади, езме сирди ачади.

* * *Савдагарлик шундай касбки,Қайқайсаӊ учасан, шалпайсаӊ тушесен. Ҳаррам аралашса хар боласан, ҳалал жирсеӊ бар боласан. Хайр-саховат ва садақа абийириӊди аширади, давлетиӊди таширади.

* * *Савуп жесең миң кунник, сӧйип жесең бир кунник.

* * *Сари жиланниң чаққани жаман,Кеткен қиздиң қайтқани жаман! * * *

Сақтиң изи қалади,Далбениң каллеси. * * *

Сен жамансан яхшим жоқ,Сеннен башқа кишим (хишим) жоқ. * * *

Сен куйгенге мен куйген,Екевмизем тең куйген. * * *

Сен саларда – мен салар, атқа жемди ким салар.

* * *Сенем маңнайсиз,

Менем маңнайсиз.Алле аңнаймизАлле аңнамаймиз. * * *

Сениң атиң жире турсин, мениң атим тура турсин.

* * *Сепли қиз алип кетер,Сепсиз қиз илип кетер! * * *

Сиз-биз деген жили гап ағайинға жарашар, жиз-биз деген жили гўш қудағийға жарашар.

* * *Сиз турипсиз тиккейип,Биз туриппиз тиккейип.Жерде жатқан паяниКим тереди еңкейип. * * *

Сизиң вўлувиңиз,Бизиң кўмувимиз. * * *

Сийинғаниңнан, суенгениң кучли бöсин. * * *

Сийир сийпағанди билмейди, жаман сийлағанди билмейди. * * *

Сийирдиң шахи, ешшектиң туяғи, ахмақтиң ҳамме жери хавфли. * * *

Сийлағанди сийир билмейди,Сийпағанди ешшек билмейди. * * *

Сийлағанман сийлашқин, вöл атаңниң қули емес,Сийламағанман сийлашма, вöл пайғамбердиң ули емес.

173

* * * Синамаған аттиң арқасидан вўтме. * * *

Сиркеси сув кўтермес,Бекарден-бекарге жўтелмес.

* * *Сöйсаң қöзи вўледи,сöймасаң жигиттиң вўзи вўледи. * * *

Сув деҳқанниң қани,Жер – қöлидағи нани. * * *

Сув чихмайди деп жерден кечме,Даңгесе екен деп ерден кечме,Екевиниң вöбали ҳамме нерседен устун! * * *

Сувли жер қулақсиз бöмас,Тавли жер булақсиз бöмас. * * *

Суйгениң қашиңда бöса, давлет қушиям башиңда бöлади. * * *

Султан суегин хöрламас. * * *

Сулув сулув емес, суйгениң сулув. * * *

Сулув супланғинча тöй тарқайди. * * *

Сулувидан жилуви! * * *

Суриндим деб зих бöма,тўрт аяғи бар ат ҳам суринеди. * * *

Сут минен кирген адет, суекмен чиғади. * * *Сўз каттеден, сув киччиден.

* * *Сўз қулақминан,Жöл туяқминан,Сув булақминан қадрли. * * *

Та, бир яхшилап тартишмасаң, бир-бириңди яхши танимайсан! * * *

Табахти жалаб жесең, хатиниң чирайли бöлади. * * *

Табахти жалаб жесең, жаннетке киресен. * * *

Табистанда жайлавларға кўчемен,Дöс қöлидан ниме бöса ичемен! * * *

Тав-тавға жетмейди, Адам-адамға жетеди. * * *

Таваккел қисаң тавға чиғасаң. * * *

Тавға чихсаң шашмай чиқ,Кўп ҳаддиңнен ашмай чиқ. * * *

Тавда тувилған қулинниң,Еки кўзи ташта бöлади.Қимбатчилиқда тувилған баланиң,Еки кўзи ашта бöлади. * * *

Тавдан арқаси бардиң,Ташдан журеги бöлади. * * *

Тавекел қилда ташти жут,Ажелиң жетмесе вўлмейсен. * * *

Тавекел – тавди текислейди. * * *

174

Тавекелчи туйедей ишти питиреди. * * *

Тави бар-жöли бар. * * *

Тавман ташти сув бузар,Адамзатти сўз бузар. * * *

Таврöт – Муса пайғамберге, Забур – Давут пайғамберге, Инжил – Иса пайғамберге, Қуръан – Муҳаммад пайғамберге жиберилген китаплер. * * *

Тав-тавға жетмейди,Адам-адамға жетеди. * * *

Тавуқ семирсе, арқаси тараяди. * * *

Тавухти сӧйсаң гўшини бир марте, сӧймасаң жумуртқасини миң марте жейсен. * * *Тазияним баридаТазза еди табағим.Тазияним жöғидаАчилмади қабағим. * * *

Тай тепкисини тай кўтереди. * * *

Тайи ат бöламан дегенче,Егеси мат бöлади. * * *

Тайли бие амағин, тайи тебер кўтиңе.

* * *Тайяр ашқа – бакавул. * * *

Тайярға тап, келиге сап.

* * * Тақдирдиң баласи кўп, сақласа панаси кўп. * * *

Там жиғилса ичкериге. * * *Тамағи жаман жегенини айтар,Қанаатли адам ҳам кўргенини, Ҳам билгенини айтар. * * *

Тамағи жöхлар, жердиң астида. * * *

Тамағи тöхтиң, димағи чах. * * *

Тама-тама кул бöлади,Жавун жавса сел бöлади. * * *

Тамахтан вўткенниң, ашқазанға жеткенниң бари авқат. * * *

Тамчи тамса кўл бöлади,Жавун жавса сел бöлади. * * *

Тандирдиң башида нан берсең,Вўлгеннен сöң азиғиң бöлади. * * *

Таниған жерде бöй сийли,Танимаған жерде тöн сийли. * * *

Танишим туе бағар, путиға қийжав жағар,Қийжаву ада бöса, бизлерден тилеб жағар! * * *

Тапқан чатини жавлайди,Таппаған вöчағиниң кулини кавлейди! * * *

175

Тапқанда чара-чара,Таппағанда бечара. * * *

Тапқанға қöша-қöша,Таппағанға тараша. * * *

Тар кийим кийгеннердиң хапебанди узилер,Хапебандин табалмай кўзиден жаш сузилер. * * *Тар пейилге кенг дунйеем тар, кенг пейилге тар лачиғам кенг.

* * *Тарбиесиз жигит чöчқаға чабади. * * *

Тартип жесең тайли бöласан! * * *

Таш - ташти ериткен аш. * * *

Ташман урғанди ашман ур. * * *

Ташрабаттиң базарида миң киши бар,Бирев минен биревдиң ниме иши бар,Ҳар ким таниғаниға салем береди. * * *

Таяқ етиңнен вўтеди,Гап суегиңнен вўтеди. * * *

Тағайиң вӧтирған уйдиң тамиға чихма! * * *Темирди иссиғида бас. * * *

Тең-теңи минен, теззек қаби минан. * * *

Теңгече артини тиялмаған,Тең-тўшиден уялмаған. * * *

Тенеси ифласти сув тазалайди,Журеги ифласти гўр тазалайди. * * *

Теңи чиқса тегин бер. * * *

Тентек атқа минсе,Тўгерегини танимайди. * * *

Тентек батир тез вўлер. * * *

Тентек бöсаң асади,Жуваш бöсаң басади,Пухта бöсаң, давлетиң ташади. * * *

Тентек вўзини билдирер,Тўгерегини кулдирер. * * *

Тентеке тел бер,Еки қöлиға бел бер. * * *

Тентектиң ақили,Туштен кейин енеди. * * *

Тең-теңи минан,Тезек қаби минан. * * *

Тере берсең теззегем давлет. * * *

Тереклитавдиң баши бöмасағам,Бавуридағи таши бöлайиқ. * * * Тизземнен суринтирсең суринтир,Тилимнен суринтирме. * * *

Тиззеңди қучахлама.176

* * * Тийген ери бек бöса,Қара хатин ақ бöлади. * * *

Тийип жесең тай аласан,Қийип жесең қöй аласан. * * *

Тик жирген ачқамайди, вӧтирған ачқайди.

* * *Тикен бöлип аяғима киргинче, Суйген бöлип журегиме кир. * * *

Тил – елдиң намуси,Тарих – елдиң қöмуси! * * *

Тил ташти жаради,Ташти жармаса, башти жаради. * * *

Тилеб аған бахши еди,Вўлип қамаса яхши еди.(Тилеб аған еримди,Ечки тевип вўлтирди). * * *

Тилимиз башқа бöсаям,журегимиз бир,Жöлимиз башқа бöсаям,тилегимиз бир. * * *

Тилиң минен вöрақ вöрсаң белиң аврумайди. * * *

Тилла жерден чиғади,Батир елден чиғади. * * *

Тиллани алишти билген, бўлиштием билиши керек.

* * *

Тиллаям таш, ташам таш,Тилла бöмас ҳамме таш.Адам алтин табадиАлтин адам табалмас. * * *

Тирилигиң зöр давлет * * *

Тириликте тўриң кең бöсин,Вўлгенде гўриң кең бöсин. * * *

Тишим кемтик бöсаям, журегим тетик. * * *

Тишлегич жилқи тишини кўрсетмейди.

* * *Тöғрилиқ тўрге вўткезер, Вöғрилиқ гўрге. * * *

Тöғриниң жайи тўр,Вöғриниң жайи гўр. * * *

Тöйға барсаң тöйип бар,Жаңа кийим кийип бар.Кийимиң жаңа бöса тўрге вўтесен,Кийимиң кўне бöса жерге вўтесен. * * *

Тöйған жерге вöттиз кел, Вöттиз кемесең тöққиз кел! * * *

Тöйған уйге тöққиз кел. * * *

Тöйда тöниңди қистама! * * *

Тöйдан тöпихча! * * *

Тöйдиң бöғанидан бöладиси қизиқ. * * *

177

Тöйдирғанниң сақалиға. * * *

Тöйим тöй бöсин десең,Уч тилладан қачма. * * *

Тöйлаб жиргинче, вöйлаб жир,Мал-ҳалиңди жайлаб жир. * * *

Тӧймаған қаринниң шукури кўп, жирмеген жӧлдиң чуқури кўп.

* * *Тöқмағи кучли бöса,Жанде қазиқ жерге киреди. * * *

Тöрғай махтанип шунқар бöмас,Ешшек махтанип тулпар бöмас. * * *

Тöхсанимиз жийилип,Тöхли сöйған батирмиз,Саксенимиз жийилипСарке сöйған батирмиз. * * *

Туби бирдинг тилеги бир, жуги бирдинг билеги бир. * * *

Тувған жерге туғиңди тик. * * *

Тувған жердей жер бöмас,Тувған елдей ел бöмас. * * *

Тувишқаннан тутинған зият. * * *

Туе кўтерип – кўтерип, элеке қағанда бўкирген екен. * * *

Туе тузға келеди,Куев қизға келеди. * * *

Туеге наз қил десең,Бир танап жерди бузади. * * *

Туедей бöй берип,Туймедей вöй (ақл) бермегеннен сақла. * * *

Туем нар емес, егеси нар. * * *

Туениң мöйини жаман,Жаманниң вöйини жаман. * * *Туениң ҳурккени жаман,Тентектиң қорққани. * * *

Туече бöй берип, туймече вöй бермеген, Қöшалап қöра берип, еки жуфт қöй бермеген,Малу-дунйеси болип, тўрт табақ нан бермегеннерде барекет қаерден бöсин! * * *

Туймедейди туедей қип гапирме. * * *

Туймениң ийнесиз куни жöқ. * * *

Туз жеген уйди жаманлама. * * *

Тузди кўп сақласаң сув болади,Қизди кўп сақласаң сув (гуң) қилади.

* * * Тулки айтқан екен:Мениң юз хил пантим бар,Ҳаммесиденем кўринмегеним маъқул. * * *

178

Тулкиниң жуни вўзиге душман. * * *

Тулпардиң вўз туяғи вўзиге дари. * * *

Туси жöх деп туңилме,Синайман деб жаңилма! * * *

Тушиңде қöрқсаң,Вöңиңда қуванасан. * * *

Тушлик вўмириң бöсаям,Кунник мал жий. * * *

Туяғи сав тулпар жöқ,Қанати сав шунқар жöқ. * * *

Тўбе вўзини тав санайди,Жибек вўзини бав санайди. * * *

Тўбеде бедев кўринсе, Байдиң уйи дешеди.Абзелли байтал кўринсе,Айдиң уйи дешеди.Вöртадағи кең вöтав,Хöжайинниң вöтави,Жийрен-қашқа шöх бедев,Хöжайинниң бедеви.Вöң жахта вöтав кўринсе,Улдиң уйи дешеди.Чап жахта вöтав кўринсе,Қиздиң уйи дешеди. * * *

Тўрге вўтсең тумшуқ қимай жер боғин,Жерде қасаң жулдуз кўзлер ер боғин. * * *

Тўртте хатин – бир базар.

* * *Тўшке айилдиң батқанин,Егеси билмес, ат билер.Ер жигиттиң қадриниАғайин билмес ят билер. * * *

Узақ жермен қуда бöсаң, Қуйруқ гўшли аш келеди.Қариб жермен қуда бöсаңВўшек минен таш келеди. * * *

Узақ жöлдиң аззабин, Жöлға чихсаң кўресен.Писте териш аззабин,Тавға чихсаң кўресен. * * *

Узахдағи қуйруқдан, алдиңдағи вўпке яхши. * * *

Узеңгиңниң кумушини махтама, атиңниң жиришини махта.

* * *Уйде боса кебектен вўзге жеми жоқ, дашке чихса вон екиден ками жоқ. * * *

Уйде кўп келин бöса,Чўмичти ит жалайди.Уйде бир келин бöсаЧин кўңилден қарайди. * * *

Уйди қирқ еркек еплаялмайди,Бир аял еплейди. * * *

Уйдиң кўрки сандиқ,Жайлав кўрки жанниқ. * * *

Уйиге бирев кемеген,Вӧчағи чӧх кўрмеген бӧма.

179

* * * Уйиден қирқ қадам чиққан адам мусапир бöлади. * * *

Уйиң капе бӧсаям, ериң халпе бöсин. * * *

Уйиң тар босаям, пейлиң кең бӧсин. * * *

Уйиңди ҳавлиге чиғип жаманлама. * * *

Уйиңе яхши мейман кесе,Қöйиң егиз тувади. * * *

Уйленгинче кўзиңди катте ач,Уйленгеннен соң жумип жир. * * *

Ул атаси март бöса,Қиз атаси бечара. * * *

Ул вўстир – ат қалади,Арқаңда зат қалади.

* * *Ул вўстирсең улуғлиман,Қиз вўстирсең қилихлиман ҳамсая бöл. * * *

Ул давлеттиң баши,Қиз палахман таши. * * *

Ул уйлентирип келин таяқ жесеңем,Қиз уйлентирип куев табақ жесеңем,Куйинмеем, суйинмеем - бариси бабакасим! * * *

Улақ сӧйсаң авлақ сӧй. * * *

Улиң кавпир бöсаям,Келиниң мусурман бöсин. * * *

Улустиң улуғ куни – жума кун. * * *

Улуғ иштиң уяти жӧқ. * * *Унида бардиң урпағида бар! * * *

Уринған ул тувади. * * *

Уришқали улиң бöсин,Кеңешкели келиниң. * * *

Уришмай бўлинген, уялмай қöшилади. * * *

Уруш рисқини қачирар,Биригиш елди асирар. * * *

Уруш-жанжалда жиен сўзи басим бöлади. * * *

Уста барда қöлиңди тий,Дана барда тилиңди тий. * * *

Ухласаң уйху аласан,Ухламасаң жилқи аласан. * * *

Уч ай савуним,Уч ай қавуним,Уч ай қавунниң қағи,Уч ай бағилған бöрдақи. * * *

Уч кунлигини вöйламаған минан жöлдаш бöма,Бир айлиғини вöйламаған минан сирдаш бöма,

180

Бир жиллиғини вöйламаған минан қурдаш бöмаВöн жиллиғини вöйламаған минан вўмирдаш бöма. * * *

Учқан ғазға кўл пана,Батир улға ел пана. * * *

Уялған адам – тек турмас. * * *Уялған еки дунйеденем бöш қалади. * * *

Хайр қисаң путин қил,Жарти хайр бöмайди. * * *

Хатин деген ати бар,Қурбақадай пути бар! * * *

Хатин ериге қаради,Ери жерге қаради. * * *

Хатиним қиз тувди деп малал бöма, Арсланниң урғачисиям арслан. * * *

Хатинниң хишидан бир алим алис вöтир! * * *

Хишман-хиш қуда екен,Кўп гап беҳуда екен.Тили узун қудаларХишлихтан жуда екен. * * *

Хӧжайиниң кўр бӧса – бир кўзиңди жумип жир.

* * *Хöжам вöнда, хöржини бунда. * * *

Хöжамиздиң вўзи тöқ,

Халпесимен иши жöқ. * * *

Хӧжаң бергенди хӧржинға сал. * * *Худа берген кишиниңИйти қапқир бöлади,Ати чапқир бöлади,Ули тапқир бöлади. * * *

Худа беремен десе – тувип-тувип ал.Банде беремен десе –жулип-жулип ал. * * *Худа маңа бала бер,Бала берсең – дана бер. * * *Худа суйген қулиға,Давлет тўгер жöлиға.Худа суймес қулиға,Табилмайди пулиға. * * *

Худа урғанди,Пайғамберем ҳассеси минен турткен екен. * * *

Худаға жағайин десең,Азаниң бöсин.Елге жағайин десеңҚазаниң бöсин. * * *

Худадан қöрқмағаннан қöрқ. * * *

Худадан туече сöрасаң,Биече береди. * * *

Худаниң вўзи асраған тӧхлини жандар жеялмайди.

181

* * *Хўтиктиң палекети, ешшекти ала кетти! * * *

Чабандаздиң зийнети, Жали қариқ ат бöлар.Мöллалардиң зийнети,Жибирлаған хат бöлар. * * *

Чақалақ кулгуге тöймайди,Жаш аял уйхуға тöймайди. * * *

Чақирған жерден қама,Чақирмаса басип барма. * * *

Чақирмаған тöйға барғинча,Таяқ алда қöйға бар. * * *

Чала мöлла динди бузади. * * *

Чапанди жибек кўтереди,Сақалди ийек кўтереди. * * *

Чапанди тигилген жили вўзиң кий, Екинчи жили дöсиңа бер,Учинчи жили душманиңа бер. * * *

Чарчап минсең чöлақ ешшегем аттай бöлар,Ачқап жесең шöр алмаям қанттай бöлар. * * *

Чачиңди ал, қиличиңди қайра, атиңа қара. * * *

Чечеси махтаған қизға жетебер,Енеси махтаған қиздан житебер! * * *

Чиллесиде чирақ кўрмеген,Қирқида қурмач кўрмеген. * * *

Чиққан меҳнет, кирген давлет. * * *

Чин дöс сўзиңе қарайди,Шум дöс кўзиңе қарайди. * * *

Чирайиге чалап қуйип ичесеме,Адеби бöсин. * * *

Чишқанға пишектен вўткир душман жöқ. * * *

Чишқанниң ажели жетсе,Пишектиң қуйруғидан тишлейди. * * *

Чöпанниң айрани кўп,Даңгесениң байрами кўп. * * *

Чўл жағалап қöнма,Кўл жағалап қöн. * * *

Чўлде сувсизлихтиң аззабин чекмеген,Уйиде иссиқ нанниң қадирин не билсин. * * *

Чўмичмен авқат жесең,Келинчегиңниң(куевиңниң) бурни чўмичдей бöлади. * * *

Шапталиниң ийилгени синғани,Ер жигиттиң уялғани вўлгени! * * *

Шашилған қиз ерге жалчимас! * * *

182

Шашқанда иегиңдеги сақалам табилмайди.

* * *Шибиртки кесе чаң қачар. * * *

Шу аврувдан аман қасам,кейинги аврувдиң алди минан кетемен. * * *

Шу дайраниң вўзи бöмасағам булағимиз.Ақлли баштиң вўзи бöмасағам қулағимиз. * * *

Шулам жöғеди, бабам базардан ап келди! * * *

Шум кўриндиниң тақияси шиш! * * *

Я пиримей! Жарипқöлда жалама, Куйкенекде қаллама, Шöрчада шöрпа бар десе жетеди! * * *

Явданам, давденем қӧрқмайдиған ел едик,Замана саямизданам сескентирип тайлади. * * *Ярим вўмир сургенде хатиниң вўлмесин,Ярим жöлға жеткенде атиң вўлмесин. * * *

Ярми вўтирик, ярми чин,Айта берсең бари чин. * * *

Яхши авқат қағинча,Жаман қарин жарилсин.

* * * Яхши адам бöсағани тўр қилар,Жаман адам тўрди булғап жер қилар. * * *

Яхши адам дегениңди гапиреди,Жамани жегениңди гапиреди.Яхшиси айтқаниңди кўреди,Жамани жатқаниңди кўреди. * * *

Яхши адам қартайса,Хизирсипет бöлади.Жаман адам қартайса,Авзи сасип вўледи. * * *

Яхши ат хатиннанам қадирли! * * *

Яхши ат жанға шерик, яхши ийт малға шерик.

* * *Яхши аттиң жалини сақлағинча,Яхши жигиттиң арини сақла. * * *

Яхши ашини жейди,Жаман башини. * * *

Яхши бағбан ҳўл чўпти тигип, қарап бадам қилади.Яхши хатин жаман еркекти жӧлға сап адам қилади. * * *Яхши беганадан,Жаман ағайин яхши. * * *

Яхши бöса март жигиттиң хатини,Чиғаради март жигиттиң атини.Жаман бöса март жигиттиң хатини

183

Маърекеде чиғаради жағасидан битини. * * *

Яхши вўлсе нами қалар.Жаман вўлсе дағи қалар. * * *

Яхши гап шакердей,Жаман гап заҳардей. * * *

Яхши гаппен жан семиреди,Жаман гап вўмирди камиреди! * * *

Яхши жайға қизди берсең, асрап-асрап султан қилади,Жаман жерге қизди берсең, урип-урип ултан қилади. * * *

Яхши жаниңа жöлдаш,Жаман малиңа жöлдаш. * * *

Яхши жерден уйленсең,Тикке турип хизмет қилади.Жаман жерден уйленсең,Қöйниңда бир марте жатқаниниям миннет қилади. * * *

Яхши жигит хатинман атини қаритмейди! * * *

Яхши жирген жерини махтап жиреди,Жаман жирген жериден датлап жиреди. * * *

Яхши ийт вўлигини кўрсетмейди. * * *

Яхши кунди махташқа кун батмасдан шашилма.

* * *Яхши қиз авулдан артмас! * * *

Яхши кўреди екен деп бара берме,Береди екен деп ала берме. * * *

Яхши мейман айда-жилда бир келиб, абийир сақлап вўзиниң қадрини биледи,Жамани қарнини қашип кунде келип, сириңди алип, устиңнен куледи. * * *

Яхши мейман кегенде қӧйиң егиз тувади, жаман мейман кегенде қӧйди жандар қувади.

* * *Яхши минан жöлдаш бöсаң,Яхши-яхши иш кўресен,Жаман минан жöлдаш бöсаңЖаман-жаман туш кўресен. * * *

Яхши ниет, жарти мал (ярим давлет). * * *

Яхши тушгеем, жаман тушгеем садақа бер. * * *

Яхши хатин жаман ерди тузетеди. * * *

Яхши хатин жаман ерини бек қилади,Жаман хатин яхши ерини тек қилади. * * *Яхши хатин жанға шерик,Яхши ийт малға шерик. * * *

184

Яхши хатин уй бағар,Жаман хатин жӧл бағар. * * *

Яхши хатинниң қöли узун,Жаман хатинниң тили узун. * * *

Яхшидан жаман чиқди деб куйинме,Жаманнан яхши чихти деб суюнме,Бара-бара аслиге тартади. * * *

Яхшидан қачма, Жаманға жанашма. * * *Яхшидан жаман чиқса, жиннен пайда бöғани,Жаманнан яхши чиқса, нурдан пайда бöғани. * * *

Яхшилиқ қарли тавдиң башида,Жаманлиқ чап аяқтиң қашида. * * *

Яхшилиқ қип сувға тайла - балиқ кўреди, балиқ кўрмесе – халиқ кўреди! * * *

Яхшилиқ Ранген тавдиң башида,Жаманлиқ қуйруғиңниң қашида! * * *

Яхшилиққа яхшилиқ,Ҳар кишиниң ишидир.Жаманлиққа яхшилиқЕр кишиниң ишидир. * * *

Яхшилиқти кўре билген кўз қимбат,Вўз вöрнида гапирилген сўз қимбат.Терип жийған малу-дунйе, чиз қимбат,Барисиден артиңда қаған из қимбат.

* * * Яхшилихти вўзиңе қил, вўзиңнен артса дӧсиңа қил.

* * *Яхшини кўрмек учун,Ахмақти ермек учун. * * *

Яхшини яхши десең,Арпадай бöйлайди.Жаманди жаман десең,Ешшекдей тувлайди. * * *

Яхшиниң вўзи вўлсеем, сўзи вўлмейди. * * *

Яхшиниң габи асел,Жаманниң габи заҳар. * * *

Яхшиниң габи жетеди,Жаманниң габи вўтеди. * * *

Яхшиниң жирген жери базар.Жаманниң турған питкени азар. * * *

Яхшиниң жузиден нур тамади,Жаманниң жузиден заҳар. * * *

Яхшиниң қашиға барсаң,Бермен кел деп чақиради.Жаманниң қашиға барсаңАч жандардай бақиради. * * *

Яхшиға жанаш, жаманнан қач. * * *

Яшлиғимда меҳнет бер,Қартайғанда давлет бер. * * *

Қавметиге ишенген,185

Қаддин бугип вўтеди.Вўз елиге ишенгенМақседиге жетеди. * * *

Қавун жесең саҳар же,Саҳар жемесең баҳар же. * * *

Қавун жесең, кессек бақ. * * *

Қавун пишсе балдағидан узиледи. * * *

Қавуннинг пишиғини ийт жейди. * * *

Қадениң ҳақи қайтарув,Ваъдениң ҳақи бажарув. * * *

Қадрданиң ким бöса,ағайиниң шöл. * * *

Қадрли ай – вораза ай, қадрли кун – жума кун,қадрли тун – қадр ахшами! * * *

Қазан тўгилсе тўгилсин,Қöлиң куймесин. * * *

Қазанда қапқақ бӧса - ийт ахмақ бӧмайди.

* * *Қазаннан қара нерсе жöқ,Авқатини жесең қарниң тöяди.Қардан аппақ нерсе жöқМизини ушласаң қöлиңди вöяди. * * *

Қазанниң қаснағини жесең,Тöйиңда жавун жавади! * * *

Қази минан қарт аға,

Вўзиңдикке тарт аға. * * *

Қазилашқан қариндаш емес. * * *

Қазисан, қартасан, ахир аслиңе қайтасан.

* * * Қайғи жöхта қайғи бöлди,Вўгей қайнениң вўлгени. * * *

Қайғили вўлмейди - қарздар вўледи. * * *

Қайғисиз қара сув минанам семире береди. * * *

Қайин емес қайирғич,Айран емес қандирғич. * * *

Қайнатам кўреди деб,Жиришимнен жаңилайинма?!Хатиним ешитеди дебКулишимнен жаңилайинма?! * * *

Қайнеем қайнамаса,Келинем айнимейди. * * *

Қайниниң атини чече бузади.(Янгалар қайниларини ўз номлари билан атамасликларига ишора) * * *Қайси бутаға вӧт тушсе вўзи жанип, вўзи вўчеди. * * *Қалинсиз қиз бöсада, Қадесиз қиз бöмайди. * * *

Қамишти бöш ушласаң,Қöлиңди кеседи.

186

* * * Қан минан кирген пейил,Жан минан чиғади. * * *Қанаат қарин тöйғизади,Қанаатсиз жалғиз атин сöйғизади. * * *

Қапқахсиз қазан қайнамас,Енесиз бала войнамас. * * *Қара жерге жилан кирсин. * * *

Қара жерди жаманлама,Бавуриға барасан.Ҳич бир елди жаманламаҚарғишиға қаласан. * * *

Қара кийиз, жувғанминан ағармайди. * * *

Қараңа кечеде,Қариндаш давуш береди. * * *

Қараңада қалтирағинча,Жарихта жалтира. * * *

Қараңада қасаң,Қариндашти қöлайла! * * *

Қараңада қичирсаң,Ағайин давуш береди. * * *

Қараниң қани чиққинча,Сариниң жани чиғади. * * *

Қардир жердиң кўрпеси,Жавун жердиң шöрпаси. * * *

Қарз – баришта кулип баради,Келиште жилап келеди. * * *

Қарз сöраған кишиниң,Қирқ тамири сув бöлар.Қарз берген кишиниңБир тамири сув бöлар. * * *

Қари қизға таң атмайди. * * *

Қари туе мас бöлди,Бöталахман дöс бöлди. * * *

Қаригенде гўе бöлди,Қулбаччениң енеси! * * *

Қари қиз ул тувди,Қӧйғали жер табалмайди. * * *

Қаридим кўз вўтмейди,Қöлим калте, жетмейди. * * *

Қариликтиң алди,Жигитликтиң сöңи. * * *

Қарин тöқ бöса,Қöзиниң гўши тöрпақ татийди. * * *

Қарли тавдиң тöбесиге қара,Учиға чиқма.Дананиң габини ешит,Уйиге барма. * * *

Қармалаған қарап қамас. * * *

Қарин тохда ер ермек, ачқаганда жер ермек. * * *

187

Қарни ачтиң ақли тамағида,Ухламағанниң ақли қабағида. * * *

Қарнимниң ачқаниға жиламайман,Қадримниң қачқаниға жилайман. * * *

Қартайдиң жашларға вöсал бöласан. * * *

Қарға қарғаниң кўзини чоқимайди. * * *

Қассап танишиға суек салади. * * *

Қатиқ ичкен қутулар,Жалағани тутулар. * * *

Қатти жавған жавун,Тез ачилади.Қатти ачувланған адам,Тез басилади. * * *

Қатти жерде қақ турар,Fайратли ерде бахт (мал) турар. * * *

Қиғаниң маңа пайда,Уйренгениң вўзиңе. * * *

Қидиравухтиң баласи, ҳапичиң деб жилайди. * * *

Қиз берген қир ашади. * * *

Қиз – палахманниң таши,Войнаб атма, войлаб ат. * * *

Қиз чиққан жайиға емес, тушген жайиға қарайди. * * *Қиз қучақламаған жигит арманда,

Қизғалдақ жемеген қöзи арманда. * * *

Қизға қирқ уйден тийув! * * *

Қизғанамниң баласи,Зардалиниң данеси.Улғанамниң баласиҲай-ҳай вöниң енеси. * * *

Қизди ким айтмайди,Қимизди ким ичмейди. * * *

Қиздиң иши қийинчақ,Улдиң иши войинчақ. * * *Қиздиӊ саяси – муздиӊ саяси,Улдиӊ саяси – қирғавулдиӊ саяси.(Жигиттиӊ саяси – бургуттиӊ саяси). * * *Қиздиң қилиғи яхши,Сувдиң тиниғи яхши. * * *

Қизи бардиң – нази бар. * * *

Қизи жук кўтерсе, енениң бели синади. * * *

Қизим сеңа айтаман,Келиним сен ешит. * * *

Қизимниң қайнеси жаман,Вўзимниң келиним жаман. * * *

Қизиниң кўрки бöғинча,Атасиниң дўнки бöсин! * * *

Қизли уй қизилға тöймас.188

* * * Қизға қадени:Алти жаштан башласаң ашади,Жетти жаштан башласаң жетеди.Саккизде башласаң сий аласан –Вӧнда башласаң – уяласан. * * *Қизға қирқ уйден тийув. * * *Қилич таниңди жараласа,Қарғиш жаниңди жаралайди. * * *

Қилтиллама қил куев,Қуртабани тўгесен! * * *

Қимбат беҳиммет, арзан беминнет бöмайди. * * *

Қимбат дунйе қирли тавдиң учида, қимбат сўз дана тилдиң учида.

* * *Қимбатчилиқ бöса бöсин,Қаҳатчилик бöмасин. * * *

Қимирлаған қир ашар,Кавлейберген тав тешер. * * *

Қирилғирдиң қизлари қийдиларда жöйдилар,Кўйлеклер тигемен деп,Еки кўзим вöйдилар! * * *

Қирқ адам бир таман,Кавпир адам бир таман.

* * *

Қирқ жил вӧқип шуни сездим: билгеним тӧққиз боса, билмегеним тӧхсан тӧққиз екен.

* * *Қирқида қурмач кўрмеген,Чиллеси чирақ кўрмеген. * * *

Қирқтиң бири Хидир,Жийирманиң бири Хидир назар қиған адам,мейманди бегана деп бетиңди буруштирме! * * *

Қичимаған жайиңди қашип қичитма. * * *

Қиш вочағи тар, тур уйиңе бар. * * *

Қиш қисиласан, жаз жазиласан. * * *

Қишта ҳар кимниң вўзиниң иргесиге кемейди. * * *

Қишлақа кеген екен, бир мусапир,Барини жулип апти бир кисебир. * * *

Қишлақдан чиққан куниң,Байға қöнма сайға қöн.Бай бала бöлади,Сай пана бöлади.(«Бöсмачилик» йиллари мақоли) * * *

Қишлақтиң кўрки – ешшек. * * *Қишлақтиң кўрки тал,Жайлавдиң кўрки мал. * * *

Қишта аяғиңди иссиқ сақла,189

Башиңди вўзиң билесен. * * *

Қиштиң аязидан қачма,Пирдиң ниязидан қачма. * * *

Қиштиң сувиғи қиялап кетеди,Жаздиң сувиғи жаниңа уялап кетеди. * * *

Қиштиң чиллесиде сув ичкен жерем, егинем чидамли келеди. * * *

Қишшиқ адам тузув жöлди излемес,Тузув адам қишшиқ жöлди кўзлемес. * * *

Қишшиқ яғачқа қуш қöнади,Шöлам қишшайип учади. * * *

Қияға питкен шибахти,Fайрати зöр нар жейди. * * *

Қирқ Қӧйди бағишдан бир қизди бағиш қийин! * * *

Қöй қашида адамзат,Адамзат қашида қöй. * * *

Қöй кўрмесегем қий кўрген ечкили байдиң ули едик. * * *

Қöй кўрмесемем, қий кўргенмен. * * *

Қöй ҳурккен жағиға бетлемейди. * * *

Қöйди қöтир, унди патир жöяди. * * *

Қöйдиң қарғиши жандарға жетмейди. * * *

Қöйдиң тилеви аманлиқ,Дöңиздиң тилеви жаманлиқ. * * *

Қӧл-қӧлди танийди, шариат жӧлди танийди.

* * *Қöли ачиқтиң, жöли ачиқ. * * *

Қӧли узуннинг жӧли узун,Жӧли узуннинг тили узун.

* * *Қöли қимирлағанниң,Авзиям қимирлайди. * * *

Қöлимда жилғин таяқ,Уруштиң жöли қаяқ?! * * *

Қöлини чöзғанға, бöйиңди чöз! * * *

Қöпалдиң вўпкениден, тöқалдиң тепкени яхши. * * *

Қöраң тöла қöй бöса,Уйиң дайим тöй бöлади. * * *

Қӧраңда миңта малиң бӧғинча бир балаң алим бӧсин.

* * *Қӧрқақ ийт жандар кеткеннен сӧң ҳабалайди.

* * *Қöрқақа кундузем қараңа. * * *

Қöрққанға қöша кўринер.

190

* * * Қöтаниңнан чихсаям, қазаниңнан чихмасин! * * *

Қöшқар бöлар қöзиниң, Пешанаси дўң бöлар.Журтти бағар жигиттиң Желкелери кең бöлар. * * *

Қöшқардиң қуйруғи узиледи деп,Жандар аштан вўлген екен. * * *

Қувурманиң зöрини қöй сöйғанда кўресен,Тамашаниң зöрини тöй бöғанда кўресен. * * *

Қуда бöған жериңнен,Қулинли биеңди аяма. * * *

Қуда бöғинча жетти уруғини сöрашқин,Қуда бöғаннан сöң, қул бöсаям сийлашқин. * * *

Қудағийдикке қидирибем, қидирғаним бöлдима:Авзимда ашим, кўзимде жашим, ийттен иззе, сарттан саза ешитип, барайин десем базарим, чиғайин десем гузерим, кирейин десем мазарим жöхлиғидан қайтип келебердим! * * *

Қуданданиң мали бир,Чин жöраниң жани бир. * * *

Қуйма ақл ақллиқ қилади,

Жайма ақл ақллиқ қимайди. * * *

Қул бöсин, қулағи жавли бöсин! * * *

Қулинли биеге кун тувса,Қулуниға қарамас. * * *

Қулиннаған жилқидан,Қудуқдағи сув қамас. * * *

Қулминан жеген аштиң қусувиям бар! * * *

Қулқунтайдиң уяси аққич қанди тияди,Испент минен дутетсең иймес ийнек иеди. * * *

Қум жийилип таш бӧмайди, қул жийилип баш бӧмайди.

* * *Қумға қуйған билинмес,Қизға қиған суринмес. * * *

Қурай-қурай тöн пичтим,Қулунли биеге бергисиз! * * *

Қурбақа кўлиде азиз,Ҳар ким тувған елиде азиз. * * *

Қури кундениң жариши қийин,Қатти адамниң ериши қийин. * * *

Қутли уйден қури чихма. * * *

Қуянди қамиш вўлтиреди,Еркекти намис вўлтиреди. * * *

191

Қуяшқа кўп қарип жирсең куйдиреди,Кўп узахлашсаң аязда жаврайсан,Вöрта жолди тавуп жиргениң маъқул. * * *

Fаз чўлде жирсеем,Кўзи кўлде бöлади. * * *

Ғайрати бар жигиттенАғайин рази бöлади.Ғайрати жöқ жигиттиңХатини қази бöлади. * * *

Fайрати бар кишиниң,Лаззети бар ишиниң. * * *

Fайратли жигит кундузи иштиң башида, Беғайрати кече-кундуз хатининиң қашида. * * *

Fайратли улларди,Fайратсиз чаллар жöлдан уради. * * *

Fайратлидан ғайратли чихса,Еки аяғи тибир-тибир.Чеберден чебер чиқса,Еки қöли жибир-жибир. * * *

Ғам басқанди бит басар. * * *

Fар давсиз бöмайди,Ер явсиз бöмайди. * * *

Ҳа, деген туеге мадет. * * *

Ҳавлиниң кўрки мал,

қишлахтиң кўрки тал. * * *

Ҳазил барип чин бöлди,Вöйнаш барип ер бöлди. * * *

Ҳазрет Али қиличи,Маңа тийди бир учи!(Гаптиң бир учи меңа тийди). * * *

Ҳайатаңа қарасаң бах бöлади,Қарамасаң жантах бöлади. * * *

Ҳайда бöла, ҳайда бöл,Аш пишкенде пайда бöл. * * *

Ҳайит вўткеннен соң хинани қуйруғиңа Қӧй. * * * Ҳали хамсан пишесен,Бу дамнерден тушесен. * * *

Ҳамме ҳар хаялда,Кал қиз – ер хаялда. * * *

Ҳамсаямниң таззағана табағи,Бизикиде ийткенениң жалағи. * * *

Ҳамсаяң бöса уятли,Тувишқаннан зиятди. * * *

Ҳаптасиға бир базар,Вониям жавун-қар бузар. * * * Ҳар елдиң тавушқанини,Вўз тазиси минан авла. * * *

Ҳар ким вўзиниң кўмечиге кул тартади.

192

* * * Ҳар ким вўзимнен чиққан тавум буюк бöсин дейди. * * *

Ҳар ким вўзиниң пейлиден табади. * * *

Ҳар ким қичиған жерини қашийди. * * *

Ҳар ким сийлағанниң қули. * * *

Ҳар ким тенесиниң жилувини вўзи биледи. * * *

Ҳар кимдики вўзиге, ай кўринер кўзиге. * * *

Ҳар саккиз сўздиң тӧпихдай туйинием бӧлади.

* * *Ҳар супраниң нани башқа. * * *

Ҳар қишлахтиң вўзиниң тазиси бар. * * *

Ҳарекетти қисаң, барекетем бöлади! * * *

Ҳаррамнан кеген жилқидан, ҳалалдан кеген ешшек яхши.

* * *Ҳашерден қачсаң, улиңниң кўзи кўк бöлади. * * *

Ҳақтан бöлдима,Е бир тутам қақтан бöлдима тишим авруди. * * *

Ҳисапли дöс айрилмас. * * *

Ҳич ким айраним аччи демейди. * * *

Ҳич нерсем жöх деме,Байлиғиңди кўчкеннен сöң билесен. * * *

Ҳулкер батти – амач жатти. * * *

Ҳулкер батти – жер қатти. * * *

Ҳулкер батти – ешшек жатти. * * *

Ҳулкер кўринмей – жер қизмайди. * * *

Ҳулкер тувса – таң сувуқ бӧлади. * * *

Ҳулкер уйден кўринсе,Уч айдан сöң табистан. * * *

2.10. Алла

Алла туркий ва тожик халқларида болани ухлатиш жараёнида яккахонлик услубида айтиладиган кўшиқ бўлиб, бешик ёки беланчак алла оҳангига мос равишда тебрантирилади ёки аксинча, алла бешик ёки беланчак тебранишига мослаб айтилади. Аллада онанинг болага бўлган меҳри, орзу-тилаклари мужассам бўлиши билан биргаликда унинг руҳий кечинмалари ҳам акс этган бўлади.

Шунингдек, алла кундалик турмушда куйланадиган қадимий халқ оғзаки ижод намуналаридан бўлиб, жаҳондаги барча миллат вакиллари томонидан

193

чақалоқни ёки ёш болани ухлатиш учун ҳар бир миллатда ўзига хос мазмун ва шакл асосида айтилади. Алла инсоният маънавий маданиятининг жуда қадимийлигидан далолатдир. Аллада она боласида кўриши лозим бўлган фазилатлар билан бир қаторда меҳр-муҳаббат ҳам мужассамлашган бўлиб, тезроқ вояга етиб ота-онасининг қўлидан ишни олиши, халқига хизмат қилиши, эл орасида юксак обру-эътиборга эга бўлиши эзгу ниятлар асосида қофияланиб, куйланади. Алла бешикнинг тебраниши ва бешикда ётган боланинг ёшига қараб турли мазмун ва оҳангларда айтилади.

Мутахассисларнинг қайд этишича «Алла», «Оллоҳ» сўзидан келиб чиққан бўлиб, унда она боланинг бекаму-кўст ўсишини, яъни чақалоқни ўз паноҳига олишни яратувчидан ўтиниб сўраш оқибатида алла маросим қўшиғи сифатидаги моҳият касб этиб, унга мусиқий оҳанг берилиши боланинг бутун вужудини ушбу қўшиқ ва оҳангга йўналтиришини таъминлайди. Натижада боланинг вужуди бўшашиб, тезроқ уйқуга кетади.

Лақайларда ҳам алла айтишнинг ўзига хос шакллари мавжуд бўлиб, оналар томонидан ширали оҳангда куйланади.Алле, балам алле-ё,Жаним балам, алле-ё.Ширин балам, алле-ё.Бешигиңе жат, балам,Гул дастихта қат, балам,Алле, балам алле-ё,Ухлап қағин алле-ё.

Журегимниң жаву бӧл, Кўйлегимниң баву бӧл,Бектей боған жигит бӧпЕл суенгич таву бӧл.Алле, балам алле-ё,Ухлап қағин алле-ё. Алле балам, алле-ё,Ширин балам, алле-ё.Алле деймен мен сениЕне дегин сен мени.Табутима еге бӧпҚартайғанда кўм мени.

Алле, балам алле-ё,Ухлап қағин алле-ё.

Алле балам абайин,Бешик жабув жабайин.Рассия кеткен атаңдиҚайси жерден табайин?!Алле, балам алле-ё,Ухлап қағин алле-ё.

Асмандағи жулдузим,Жағамдағи қундузим.Белгенемниң қувватиҚараңада кундузим.Алле, балам алле-ё,Ухлап қағин алле-ё. Тавдай бöған суенчим,Ҳам кўңниме қуванчим.Ал қулим, ма ағин депХуда берген суйинчим. Алле, балам алле-ё,

194

Ухлап қағин алле-ё.

Жар жағалап жирейин,Жардан писте терейин.Териб аған пистемдиЧайнап саңа берейин.Алле, балам алле-ё,Ухлап қағин алле-ё.

Қаригенде баққичим, Чирағимди жаққичим.Атаң жаман дегендеВўзиме син таққичим.Алле, балам алле-ё,Ухлап қағин алле-ё.

* * *2.11. «Алла-ҳуй»

Эркаклар томонидан «Алла-ҳуй» айтимларининг айтилиши ҳам кенг ёйилган бўлиб, у оилада ота ёки бобо томонидан тиззасини букиб ўтириб, фарзанд ёки неварани олдига олиб ўтирғизиб, бу айтим айтилади. Унинг оҳангига мос мусиқий муҳит яратилиб, аста-секин тебрана бошлайди. Бунда ота ёки бобонинг букилган тиззаси устида тебраниб ўтирган ёш бола ҳам қўшиқ оҳангидан завқланиб, халқ оғзаки ижодининг ижобий жиҳатлари руҳида тарбияланишида муҳимомилкасбэтади.

Алла-ҳуй, талқан туй,Кадиде сув, бетини жув. Алла деген, ар бöмас,Мöмин кўңни тар бöмас.Алла деген жигитлерБу дунйеде хар бöмас.Алла ҳуй…, Алла ҳуй…

Мениң улим ат чапсин,Атиға бахмал жапсин.Алла ҳуй, деп атасиАрқасидан жал тапсин.

Алла ҳуй…, Алла ҳуй…

Мениң улим бек бöсин,Душманнари тек бöсин.Ат вöйнатип, ат сурипАтаға тиргек бöсин.Алла ҳуй…, Алла ҳуй…

Аппақ бöсин сақали,Тöнлар кийсин жағали.Сурув бöсин падаси,Тинип жирсин атаси.Алла ҳуй…, Алла ҳуй…

2.12. «Елим суйсе, суйгидей»

Айналайин, айналайин, гулдей қилип айналайин,Лақайи тöнди кийгизип, мағизидан айналайин.Қирғизи телпек кийгизип, қирқ бавудан айналайин.

195

Айналсина-айналсин, бек тўремнен айналсин.

Жавкадининг латаси, айналсинда атаси,Зардалининг тенеси, айналсинда енеси.Какуликтиң капеси, айналсинда апаси,Таң қараңа кечеси, айналсинда чечеси.Чибичлердиң саркеси, айналсинда акеси.Жузимлердиң ғöраси, айналсинда жöраси.Кисесиде жийдеси, айналсинда жездеси.Нар туениң сағаси, айналсинда тағаси.

* * *Бақи, бақи, байландим,Гуллер тағип айландим.Сув ичиде ай кўрип,Мунас алқип айналсин.Сайда сақал айналсин,Уйде тöқал айналсин.Атлеслерди кийувчиБайбичелер айналсин.Лақайи ат минувчи,Бекбаччелер айналсин.Бедев атқа миндирип,Қамчисидан айналдим.Нар туйеге миндирип,Нарчасидан айналдим.Қундуз телпек кийгизип,Қирқувидан айналдим.Лақайи желек кийгизип,Мағизидан айналдим. * * *

Шукур-шукур шумари,Желкесиде тумари.Шуни жаман кўргенниңБелден бӧсин бемари.Шукур-шукур шуғанам,Шукурали шуғанам.Алтмиш бешли ақ уйдиңГўмелеги шуғанам.Катте пайкел қавунниң,Ҳанделеги шуғанам.Шукур қилайин саңа,Елек апкегин маңа.Тапир-тупур ун елепКулче қилайин саңа.

* * *Баққан қозим - Қӧйиң бӧсин,Жийған тоғиз – тойиң бӧсин.Чимилдиқта пул чачайин –Терекдейин Бӧйиң бӧсин.

2.13. Бий-бий

Мениң айнам бий-бий,Атаға-я бий-бий.Ат-байласин, бий-бийПутаға-я бий-бий.Пута бави бий-бий,

Узилсина бий-бий.Куев бöлип бий-бийСузилсина бий-бий.Куев бöған бий-бий,Бöйларидан бий-бий.Апалари бий-бий

196

Айналсина бий-бий.

Мениң айнам бий-бий,Рассияда бий-бий,Ишлесина бий-бий,Пул жиберсин бий-бий,Апалари бий-бий,Қуйруқ-бавур бий-бий

Тишлесина бий-бий.

Мениң айнам бий-бий,Бай бӧсина бий-бий,Суйген яри бий-бий,Ай бӧсина бий-бий,Қулуннари жайлавдаТай бӧсина бий-бий.

2.14. «Дува»93

Халқ оғзаки поэтик ижодининг ушбу жанри никоҳ маросимидан сўнгги амалиётлар жараёнида, яъни илгари лақайларда мавжуд бўлган никоҳ ўқилиш маросимидан сўнгги тўрт оқшом куёвнинг куёвлаши ва ундан бир неча ойдан сўнг куёвнинг онаси томонидан чимилдиқ олиб келиниб, куёвнинг яна тўрт оқшом куёвлаши жараёнида маросимда иштирок этувчи обруйли кампир ёки аёл томонидан бериладиган фотиҳадир. Бунда келин ва куёвнинг бахтли яшашлари учун орзу-умидлар, истак ва талаблар мужассам бўлиб, поэтик шаклнинг юксак намунаси сифатида тингловчида хуш кайфият уйғотади. Жараённинг қизиқарли ва жонли ўтишини таъминлаш учун ҳажвий услубларидан ҳам кенг фойдаланилади.

* * *

Ешик алди мавжум тал,94 Мавжум талға тазим сал,Мен патаҳа айтайинКуев бегим қулақ сал.Уй артида таба ташТаба таштиң суви бöш.Куев бекти сўрасаң Вöрта бўйли қаламқашХулкерминен тарази Ат чаптирим араси.Куев бегим тöнлариТурли жибек чирази.

Чимилдиғи чимкештеАған яри вöн беште,Кележегин сöрасаң,Вö дунйеде пейиште.Атте бöсин, патте бöсин,Зуваласи катте бöсин.Дағдағаси елде бöсин,Салтанати бекте бöсин.Жетти қатар нари бöсин,Бöхча тöлған зари бöсин.Зулпи гажек яри бöсин.Қазани тöла кўже бöсин,Тўгереги чўже бöсин.

93 Фотиҳа94 Ушбу вариант Эшмуҳаммад Донахоновнинг «Қуюн» қиссасидан олинди.

197

Вöчағи тöла кул бöсин,Уйи тöла ул бöсин.Ули бöса мöлла бöсин,Дамулладай сўзи бöсин.Париштедей жузи бöсин.Қизи бöса биби бöсин,Ханақада жайи бöсин,Қöш чайнекте чайи бöсин,Қиш кийими хулпи бöсин.Авзи тöла кулки бöсин.Қабирғани қарта жесин, Вöмиртқани вöрта жесин.Жаққани арча бöсин,Кийгени парча бöсин.Таққани тумар бöсин,Душмани бемар бöсин,Жегени қатиқ бöсин,Давлети артиқ бöсин.Жегени жузум бöсин,Вўмири узун бöсин.Ҳавлиге ғöла қахтирсин,Ғöлаға бедев байласин.Узақа сапар қиғанда,Калле тöлғап вöйнасин.Ати бöсин кўкжöрға,Урип сасин таң жöлға.Атти минсин аширип,Саврисини таширип.Атти минсин жалтўшлеп,Саврисиге қöл тайлап.Жегени туйур бöсин,Мингени уйир бöсин.Адир туби хас бöсин,Кийген тöни ларс бöсин.Минген ати мас бöсин.Чавуп аған бедеви,Тақимида ҳарисин.Суйиб аған суйдиги,

Қучағида қарисин. * * *

Ақгазеден куев чихти,Ат вöйнатип, авузлиғин чайнатип.Бийкелери вöтириҚöй башини қайнатип.Қара жунниң қуйқаси,Билегиде чуйкеси.Айна куев келди, депЖугирип чихсин бийкеси.Адахтан келер кўп атли,Кўп атлиниң ичидеБизим куев симбатли.Симбати сувдан вўтти,Давруғи Қöқан жетти.Қöқандағи маллариЕлден алдин пулға вўтти.Қöйи қумлақ жайлавласин,Карсен қуйруқ байласин.Бухарадағи парчаниБизиң қизға сайласин.Бийке харжи дегендеЧимилдихтиң башиданМуштай сақуч тайласин.Адахдағи майда қизЧекменташ қип вöйнасин.Пачечекдей гулли бöсин,Навурзекдей турли бöсин.Келеси жили шу маҳалҚöш какулли улли бöсин.Бириниң атини Юсуп қöйсин,Бириниң атини Турап қöйсин.Тураби гапке жирмесе,Қулағидан бурап қöйсин.Юсуби гапке жирмесе,Бöрбайидан қисип қöйсин.Ешик алди темир ҳачче,Тўрегесин куев бачче.

198

Авмин, десин қöл кўтерип,Шу ердеги катте-киччи. * * *

Атири-я, атири,95 Ақ буғдайдиң патири.Мен патаҳа айтайин,Еки жаштиң хатири.Вöң жахтағи дарече,Даречеде тақсимче.Мен патаҳа айтайин,Ешитсин куев бачче.Ана беттиң арчаси, Ийилип синар химчаси.Куев бöлип келиптиАқбулақтиң баччеси.Чимилдиғи чип-чипар,Ичиде бöйи чинар.Вö бöйиға кўз тийер,Алип берсин қöш тумар.Чимилдиғи чим кеште,Аған яри вöн беште,Вöни тиккен чечеси,Тўрде тури-периште.Бийке харжи дегенде,Қарала парча тайласин, Жеңге харжи дегенде,Сарала парча тайласин.Балдиз харжи дегенде,Сапалдай сақуч тайласин.Гирдидеги қирқин қиз.Қарса-қурса чайнасин.Қайни харжи дегенде,Қапчихлап теңге тайласин.Бöсағада қайниси –Теңге минен вöйнасин.Бизиң куев айлансин,

Атини талға байласин.Қирқ жигиттиң ичиде,Қизғалдахтай жайнасин.Атқа минсин асилип,Алди-вўңири басилип.Атқа минсин қимтинип,Алди-вўңири тимтинип.Астидағи бедевиХамчи тиймей вöйнасин.Башидағи қалпағи –Аттап тиймей жайнасин.Ешиқ алди темир ҳачче,Тўрегесин куев бачче.Қöл кўтерип öмин десин –Қиз енеси байбиче. * * *

Ешик алди тар кўче,Ат вöйнатар бек бачче.Келип қалди куев бачче,Öвмин десин, қиз енеси – байбиче.Айдин-айдин кўллерден,Ғаз ғанқиллап вўтмесин.Хидир берген давлетиң,Тепкилесе кетмесин.Егей-тугей егерсин,Етегиден кўгерсин.Баришли-келишли бöсин,Арқав-еришли бöсин.Пайғембер жашини берсин,Алиниң ҳумбетини берсин.Жаққани арча бöсин,Кийгени парча бöсин.Суйгени бачче бöсин.Вöчағи тöла кул бöсин,Тўгереги ул бöсин.Увуғи сайин ул бöсин,

95 Бу вариант «Лақай овози» ҳафтаномасидан олинди.

199

Керегеси сайин пул бöсин.Ийт қавундай туйип жатсин,Пачечектей турли бöсин,Навурзекдей гулли бöсин.Янағи жил шу маҳел,Қöш какулли улли бöсин.Вöқиш бöсин вöйиңиз,Қулли бöсин тöйиңиз.Уйге мейман кегендеСемиз қöйди сöйиңиз.Қидирип кеген кампирге,Қуйруқ-бавур қöйиңиз.Қуйруқ-бавур жемесе,Сарпайларди уюңиз.Тöққиз улиңиз бöсин,Мадреседе сайрасин.Астиға хали хöржин самасин,Бизиң қиздан вўзгени амасин.Жöғаридан келер бўз атли,Бўз атлиниң ичиде,Бизиң куев сумбатли.Симбати сувдан вўтсин,Давуши Қöқан жетсин.Куевде кўп қöй бöсин,Қöқанбазар тöй бöсин.Чари қöйлар пул бöсин,Балалар булбул бöсин.Мен-мен деген жигитлер –Шу куевге қул бöсин.

Келин жатир еркелеп,Желке чачи кўрпелеп.Тилла мöнчақ бöйнида,Ҳасен-Ҳусен қöйнида.Жаққани шибақ бöсин,Кийгени жибек бöсин.Арқасида алти авлие,Желкесиде жетти авлие.

Авлиелер яр бöсин,Яхшиларға жанаштирсин,Жаманнардан адаштирсин!Öмин-öллöҳу акбар! * * *

Ешик алди темир ҳачче,Тўрегесин куев бачче.Мен патаҳа айтайинҚулақ сасин катте-киччи.Уста чапсин балғани,Қабил бöсин алғани.Парча бöсин кийгени,Бачче бöсин суйгени.Қöчқар бöсин баққани,Тилла бöсин таққани.Минген ати тай бöсин,Алақани зар бöсин.Жетелегени нар бöсин.Сарсерек тавдиң арчаси,Ийилип турар химчаси.«Öвмин» деп қўл кўтерсин,Бек айнам байбичеси.Асмандағи айлари,Худа берген байлари.Кўкке қöйған кўгени,Мал қайтар вахт билинсин.Сöқма-тилла жугени,Ат башиға илинсин.Сайлаб аған суйдиги,Қучағида қарисин.Минген ати тöри бöсин,Аған яри пери бöсин.Дарвазаси патте бöсин,Вўз елиге катте бöсин.Атини талға байласин,Ат диркиллеп вöйнасин.Куев бектиң атини,Қöша сайис байласин.

200

Куреткени қий бöсин,Ишлеткени қул бöсин.Ақ табақа аш алип,Жеңгелери сийласин.Чилапчинға сув алип,Қайнилери қаннасин.Қöйдан чари айирсин,Савдегерди қайирсин.Баққалдағи парчани,Бизиң қизға сайласин.Сайлаб аған парчани,Бöғжамаға жайласин.Кўчкенде сийир ҳайдасин,Қöнғанда бузав байласин.Қидирип барған жеңгеси,Қуйруқ-бавур чайнасин.Шақ-шақиян, шақиян,Қöлағачда макиен.Мадинеде Муҳаммед,Туркистанда Қул Аҳмед.Мунча сöмди сен бердиң,Жетти пуштиңа раҳмет.Қазанда гўш қайнасин,Қöтанда ширбаз вöйнасин.Тўрде турган катте қиз,Сақичини чайнасин.Пасте турған майда ул,Теңгеминен вöйнасин.Алти хатин ағанда,Ақсақали бизиң қиз.Жетти хатин ағанда,Саркардеси бизиң қиз.Тöққиз хатин ағанда,Тöхсабаси бизиң қиз.Вöн хатинди ағанда,Вöринбасар бизиң қиз.Қирқ хатинди ағанда,Қилихлиси бизиң қиз.

Астиға хали хöржин самасин,Бизиң қиздан вўзгени амасин.Вöчағи тöла кул бöсин,Тўгереги ул бöсин.Тарбиздайин танаб атсин,Ийт қавундай туйиб жатсин.Сай тöла сарала кесин,Ағил тöла ахта кесин.Қирқ хöржинға теңге кесин,Шибирткидей ийне кесин.Жаққани арча бöсин,Кийгени парча бöсин.Жегени жузум бöсин,Вўмири узун бöсин.Худа берсе ҳачче берсин,Бешик минен бачче берсин.Қазанда жаву қайнасин,Ҳавлиде ули вöйнасин.Биревиниң атини Юсуп қöйсин,Гапкенесини амасаБöрбайидан қисип қöйсин.Худа берсе туе берсин,Уст-устиге уйе берсин.Қулли бöсин, қулли бöсин,Пачечектей турли бöсин.Келеси жил шу маҳал,Қöш какулли улли бöсин.Тўбечекте тўрт атли,Тўртўвием бўз атли.Бўз атлиниң ичиде,Бизиң куев сумбатли.Симбати сувдан вўтсин,Давуши Қöқан жетсин.Қöқан кеткич қöйлари,Карсен қуйруқ байласин.Вöни ағич савдегер,Қапчихлап теңге тайласин.Қапчиғини ачалмай,

201

Қайирип вўзиге тайласин.Вöндайғана куевден,Жеңгелери айналсин.Бийке харжи дегенде,Сарала парча тайласин.Жеңге харжи дегенде,Ҳавучлап теңге тайласин.Вöндайғана куевден,Бийкелери айналсин.Айдиң араси куев,Қаштиң қараси куев.Жöра теңге таппағанТаштиң парраси куев.Биздиң куев, март куев,Тамеки-чилим тарт куев.Жöра теңге таппасаң,Чимилдиқдан чих куев,Уйге бариб жат куев.Арпапая аңгере,Буғдайпая заңгере.Арқасидан егерсин,Вöттиз еки небере.Айна қизим ақ набат,Курте кийсин беш қабат.Малханаға мал кесин,Сувсиниға чай кесин.Ешик алди дарече,Даречеде лаъличе.«Öвмин» деп қöл кўтерсин,Қиз асраған байбиче. * * *

Эшик алди мавжумтал,96

Мавжумталға тазим сал.Мен патаҳа айтайин,Куев бегим қулақ сал.Атте бöсин, патте бöсин,

Зуваласи катте бöсин.Қил жувғичи қилдан бöсин.Чилапчини пулдан бöсин.Ҳöкимети елде бöсин,Салтанати бекте бöсин.Ранген-жайлав жайласин.Хидра қулун байласин.Қöйдан чиққан чарини,Самарқантқа ҳайдасин.Самарқанттан қайтқанда,Жеңге харжи дегенде,Саралап парча сайласин.Бийке харжи дегенде,Эмиркени тайласин.Балдиз харжи дегенде,Парчалап сақич тайласин.Балдизлари қарсиллатип чайнасин.Қайни харжи дегенде,Қапчихлап теңге тайласин.Қайнилери чекмен таш қип вöйнасин.Куев бегим, пирағим,Чимилдиғим – қурағим.Чимилдиғи чим кеште,Аған яри вöн беште.Бир хатинди ағанда,Бирағайи бизиң қиз.Еки хатин ағанда, Ерке хатин бизиң қиз.Уч хатинди ағанда,Учиға чиққан бизиң қиз.Тўрт хатинди ағанда,Тўрелиси бизиң қиз.Беш хатинди ағанда,Бет жувари бизиң қиз.Алти хатин ағанда,

96 Ушбу вариант 1983 йилги дала ёзуви.

202

Ақсақали бизиң қиз.Жетти хатин ағанда,Жебечиси бизиң қиз.Саккиз хатин ағанда,Саркардеси бизиң қиз.Тöққиз хатин ағанда,Тöхсабаси бизиң қиз.Вöн хатинди ағанда,Вöринбасар бизиң қиз.Астиға хали хöржин самасин,Бизиң қиздан вўзгени амасин.Асаям кўңни қамасин.

Тöри қулун желиси,Тöқсаба бöсин елиге.Сари қулун желиси,Саркарде бöсин елиге.Ақ қулун желиси,Ақсақал бöсин елиге.Куев бегим айласин,Атини жайлав байласин.Жайлавдағи атлари,Диркиллешип вöйнасин.Ақ уйлери вўрде бöсин, қирда бöсин,Алақани тилла бöсин.Зулпи гажек яри бöсин.Ишлеткели қули бöсин.Аған яри пери бöсин.Ақ уйлери вўрде бöсин, Қирда бöсин,Ули-қизи мöлла бöсин.Мöлла бöған қизлари,Тар кавуши тарп этсин,Айнахали жарқ этсин.

Мöлла бöған уллари,Какуликтей қирқ этсин.Тилла ҳайдари жарқ этсин.Ақ-Газеден чаң чихти,Сöру аскер бир чихти.Сöру аскер ичиде,Бизиң куев симбатли.Симбати сувдан вўтти,Авезеси Қöқан жетти.Жегени жузум бöсин,Вўмири узун бöсин.Жегени қатиқ бöсин,Давлети артиқ бöсин.Жаққани арча бöсин,Кийгени парча бöсин.Қазани тöла аш бöсин,Куев елге баш бöсин.Қазани тöла кўже бöсин,Тöгереги чўже бöсин.Вöчағи тöла кул бöсин,Тöгереги ул бöсин.Тарбиздайин тана бассин,Ийт қавундай туйуп жатсин.Пачечектей тöрли бöсин,Навурзектей гули бöсин.Келеси жил шу пале,Қöш какулли улли бöсин.Вöң жахта тахче,Тахче ичиде тахсимче.Вöң жахтан тура кел, сенТўре бачче.Чап жахта тахче,Тахче ичиде тахсимче,Қöл кўтерип öмин десин,Қиз енеси байбиче.

203

Öмин, öлöҳу акбар! * * *

Жаққани хатек бӧсин,97

Кийгени жибек бӧсин.Қазани тола аш бӧсин,Гирди тола баш бӧсин.Қазанда аш қайнасин,Гирдиде баш войнасин.Бизиң куев март куев,Чайла сасин баленттен.Жамбашиға уй қисинДарвозаси полаттан.Той қип тўксин даврегеСамарқанти набаттан.Бийкелерге кийгизсин –Кўйлек атлес, манаттан.Чимилдиғи чип-чибар,Бӧйи барда бир чинар.

Бӧйиға кўз тиймесин –Алип бериң қош тумар.Қӧйи жайлав жайласин,Қуйруқ-бавур чайнасин.Ариғини тайласин,Семизини байласин.Жаққани томар бӧсин,Душмани бемар бӧсин.Жаққани вотин бӧсин,Душмани жетим бӧсин.Бизиң куев айлаған,Белиге белбев байлаған.Шунча қиздиң ичиде Айпарини сайлаған.Екеви бахтли бӧсин,Давлетли тахтли бӧсин.Омин, ӧллӧҳу акбар!

2.15. «Яр - яр»

Аввел башлап Худани,Яд этейин яр-яр.Пайғамберлер руҳиниШад этейин яр-яр. * * *

Шилдир-шилдир қамишқаСирғам тушти яр-яр.Синамаған жигиткеАпам тушти яр-яр. * * *

Апам тушкен еллердиңБалдизиман яр-яр.Жағасиға қöндирғанҚундузиман яр-яр.

* * *Тахтираван тахтидай,Тахтиң бöсин, яр-яр.Бекбабамниң қизидай,Бахтиң бöсин, яр-яр. * * *

Яр-яр айтсаң бермен кел,Айтишайиқ яр-яр.Арғамчини тең салипТартишайиқ яр-яр. * * *

Арғамчини тең салип,Тартқан апам яр-яр.Рöзғар жугин желкедеАртқан апам яр-яр.

97 Ушбу вариант 2007 йили Бохтар ноҳияси Ўртабўз қишлоғида яшовчи 75 ёшли Қодирова Жумагул момодан ёзиб олинди.

204

* * *Такчедеги қаймахти,Ким тўгипти яр-яр.Кече тушкен келиндиКим сўгипти яр-яр.

* * *Келинчекти сöрасаң,Вўзи жаштир яр-яр.Вöрта бöйли ширин сўзҚалам қашдир яр-яр.

2.16. «Айнажаним, жан айнам» Лақайлар ижтимоий-маданий ҳаётида «айна» феномени муҳим ўрин тутиб,

анъанавий лақай оилалари кундалик ҳаётида фаол қўлланилади. «Айна» тушунчаси асосан туғишган акага нисбатан ишлатилсада, ҳурмат ва эркалаш маъносида ҳам элат вакилларининг барча қатламлари орасида учрайди. Туғишган ака оилада ука учун ҳам сингил учун ҳам айна, шунингдек, амакваччаларга нисбатан ҳам ушбу атама қўлланилади. Ҳурмат маъносида элатнинг эркак кишиларига нисбатан ёши кичик кишилар томонидан ҳам айтилиш этник қадриятларнинг асосий қиррасидир. Ота-она ҳам ўз ўғил фарзандини эркалаш маъносида қўллайдилар. Шунингдек, туғишган тоғага нисбатан ҳам «айнатаға» атамаси қўлланилади. Демак, «айна» феномени лақайлар ижтимоий-маданий ҳаётининг асосий қирраси сифатида элат вакилларининг барча ҳурмат-эҳтироми ушбу тушунчада мужассамдир.

* * *

Етек жöли ташқана,Тöпрахлари бöшқана.Етекдеги жан айнам,Жöл жирмеген жашқана. * * *

Атиға хамчи бöлайин,Тамиға тамчи бöлайин.Айнам жöлға чиққандаМен Худайчи бöлайин.Айнам уйге кегенде,Кийиз сағич бöлайин.Вöң жанида вöтирип,Вöймақ вöйғич бöлайин.Чап жағида вöтирип,Ҳимайи пичкич бöлайин.Ҳимайи пичкич қöлимниң,

Баву башқа мекенда.Аскердеги айнамниң,Ати қашқа мекенда.Қашқаники қанча бар?Асмандағи айча бар.Супайилиғи дейсеме?Ҳисардағи бекче бар.Ҳали айнам келеди,Қöш вöрамал суюнчи.Қöш вöрамал кам бöса,Қара чачим суюнчи.Мениң айнам ақ сари,Ақ уйлердиң жапсари.Жапсар ачип қарасам,Ақ бўбеги сап-сари.Қöлида найи-кашери,Белиде бöта жўшали.

205

Сулув қиздиң куеви,Султан-бекдир суеги.Сари шибақ саяси,Аққурайдиң паяси.Мунча ширин татийди,Жан айнамниң қараси.Айғайда мекена, тöғайда мекен-а?!Карвени артида, чўллерде мекен-а?!Сари етиги ғичирлап, савдада мекен-а?!Қара кўзи жавдиреп, жöлларда мекен-а?!Яри берген белбеви, белиде мекен-а?! * * *

Жарипқўлдиң жалағи,Жарда вöйнар улағи.Чимилдихтан кўринсинЖан айнамниң қулағи. * * *

Қўй келеди қöзиман,Бир-бириниң изимен.Ҳали айнам келедиСуюб аған қизиман. * * *

Лақайабат жöллари,Пияланиң гуллери.Чай ичкенде жарашқанАйнажаним қöллари. * * *

Қöрғантўбе қöш чинар,Айнам атти хамчилар.Айнам берген ақ набатЕзувимнен тамчилар. * * *

Шамал келди жапирип,Тал баргини шапирип.Ҳали айнам келеди

Ашнасиман гапирип. * * *

Ешик алди чар супа,Чар супалар чаннасин.Алис кеткен айнамдиБир Худайим қöлласин. * * *

Ана тавда еки бағ,Мына тавда еки бағ.Жалғизғана айнамдиЭй Худайим, вўзиң бақ. * * *

Ай чиғади айналип,Кўк терекке байланип.Мениң айнам келедиБир дунйени айналип. * * *

Уйдиң арти исперек,Испереке сув керек.Алчаңнаған айнамаЖең тайлаған қиз керек. * * *

Мениң айнам қир ашар,Қизил чепкен жарашар.Вöни кўрген ай қизларҲар тўбеден қарашар. * * *

Тамиға тамчи бöлайин,Атиға хамчи бöлайин.Айнам алис кетипти –Мен Худайчи бöлайин. * * *

Айнам уйге кегенде,Кийиз сағич бöлайин.Вöң жағида вöтирип –Чайини сузип берейин. * * *

Сув келеди жилимчи,206

Айнам ати вöйинчи.Айнам қайтип кегенде –Беқасам тöн суюнчи. * * *

Қара тавдиң қатаву,Нар туениң жеттеву.Тувар айға тигилсин –Айнажаним вöтаву. * * *

Авғанистан ақ ати,Жанғақ жахтим қағати.Еки вöймақ, бир жузик –Жан айнамниң савғати. * * *

Ақ-газениң жöллари,Пияланиң гуллери.Чай ичгенде жарашарЖан айнамниң қöллари. * * *

Эшик алди шаптали,Учқан кимниң каптери?Айтсам ада бöмайдиЖан айнамниң гаплери. * * *

Қöрғантўбе қöрғани,Ирғиб миндим жöрғани.Қия-қия жöл салдимЖан айнамди кўргели. * * *

Уйдиң арти шатира,Шатира гуллеп жатира.Мен айнамди сöрасамҚанниқ вöйнап жатира. * * *

Қöрғантўбе чинари,Шахчасида тумари.Якке-якке тутадиЖан айнамниң хумари.

* * *Келдим дайра кечкели,Вöтирдим сув ичкели.Жан айнамнан хат келди –Қанатим жöқ учқали. * * *

Балжуванниң бали бар,Хўдре-тикен тали бар.Жан айнамди сöрасаңВöң бетиде хали бар.Вö халиниң ичиде,Вöн беш қиздиң мали бар. * * *

Ана тавлар тавмекен,Анавуси завмекен.Алисдағи айнамниңДени-баши савмекен?! * * *

Тахта кўпир питтиме?Айнам жöлға туштиме?Тахта кўпир питипти.Айнам жöлға тушипти.Арпа-буғдай тöқ бöлди.Айнам келер вақ бöлди. * * *

Чаршемби кун чашкеде,Беклер вўтип баради.Вö беклердиң ичидеАйнам кетип баради.Вöң қöлида тöти қушСайрап кетип баради.Чап қöлида вöрамал,Вўзини желпиб баради.Беги берген зарин тöнЖайнап кетип баради.Беги берген бўдене,Вöйнап кетип баради.Чаршемби кун қағиндим

207

Мен айнамди сағиндим.Сағинчима сабр бер,Бек айнама вўмир бер. * * *

Қар жавади қаҳарден,Сув келеди наҳарден.Айнам кулип келедиҒубарсиған шаҳарден. * * *

Тавдан турип таш аттим,Нуқра жузик бöшаттим.Келаятқан жигиттиЖан айнама вöхшаттим. * * *

Сув келеди жилимчи,Айнам ати вöйинчи.Шуннан айнам бир кесеЗар қалпағи суюнчи. * * *

Там устиден там салдим,Шапталидан бах салдим.Айнам кеген кечесиАқ чайнеке чай салдим. * * *

Сув ағаре, сув ағар,Сув астидан қум ағар.Аскер кеткен айнамниңАйиласини ким бағар?!. * * *

Етектен кеген байлар,Айнама салем деңер.Айнам мени сöрасаЖирипти аман деңер.

Дастихта баши деңер,Кўзиде жаши деңер. * * *

Узун-узун узун сай,Вöйнап кесин қулун тай.Қулун-тайди кузеңер,Жан айнамди тузеңер. * * *

Айнам келер сай минан,Гул хöржинда чай минан.Чанқöбузи қöлидаҚандиғиниң жöлида. * * *

Мениң айнам бир киши,Хамчилари қулун тиши.Мениң айнам атлансаИйменеди миң киши. * * *

Ешик алди ғумайлар, Ғумай баши дан байлар.Етек кеткен айнамаКече-кундуз худайлай. * * *

Аҳ айнама, айнама,Ана чихти аймама.Уруштиң ати вўчсин –Вўлген адам қайтама?! * * *

Тавашардиң талини,Табут бöсин деппедим.Бектей бöған айнамдиНабут бöсин деппедим.

Маълумки, лақайлар қадимги туркий этноси оғзаки ижоди меросининг вориси сифатида туркий тилли халқлар оғзаки ижодида мавжуд бўлган фольклор жанрларининг барча турлари ушбу элат маданий ва маънавий ҳаётида сақланиб қолган. Элат вакиллари орасида халқ оғзаки ижоди намуналарини тарғиб этиш

208

мақсадида 1991 йил «Лақай овози» ассоциацияси ташкил этилиб, мазкур уюшманинг шу номдаги ҳафталик газетаси фаолият олиб борди ва саккиз бетдан иборат ўн етти сони чоп этилди. Ушбу асарнинг ёзилишида «Лақай овози» ҳафтаномасига ҳам фаол мурожаат этилиб, фольклор материалларини тайёрлашда фойдаланилди.

Элат вакиллари томонидан «Ҳақува», «Бедала» ва «Бий-бий»лар ҳам оғзаки ижод намуналари сифатида севиб айтилади. Ҳақува йигитлар томонидан, бедала қизлар томонидан, бий-бий ўспирин қиз ва ёш аёллар томонидан айтиладиган айтимлардир.

Ҳақува ва бедала халқ оғзаки ижодининг нодир намуналари сифатида эл орасида анъанавий моҳият касб этгандир. Бунда ҳеч қандай мусиқий асбоб ишлатилмасдан айтувчи томоғини қириб ёки чертиб, нафас олиш йўлларини қисман бекитиш орқали турли нағмалар асосида куйлашганлар. Ушбу жанр қисқа ва ихчамлиги, воқеий жараёнларга ҳозиржавоблиги ва турфа овоз ва нағмалар асосида куйланиши билан эшитувчиларни кўпроқ жалб этади. Ҳақува ва бедала айни пайтда ҳам айтилиб, ёшларнинг орзу-умид ва армонларини, шунингдек, халқнинг қувонч-у ташвишларини ўзида мужассам этиб, эшитувчиларни ўзига жалб этади.

2.17. Ҳаққува

Ҳақува айтсам ағама,Қизлар мöнчақ тағама.Вö қизлардиң дардиденҚöйларини бағаман. * * *

Там устиде жатайин,Турна кўрсем атайин.Турна бöйли қизлардиңЧашбавудан тартайин. * * *

Сайдиң ичи сарғайди,Уриб алдим тӧргайди.Бу заманниң қизлари –Қӧлим тиймей қарғайди. * * *

Тавдиң баши тақирди,Қизлар мени чақирди.Асте аңнип барибем –

Енежаннап бақирди. * * *

Қӧй ҳайдадим сай минан,Сайда қалдим бай минан.Бай қизини бермесе –Алип қачай сай минан. * * *

Балжуванниң бали бар,Хўдре-тикен тали бар.Лақай қизин сöрасаңВöң бетиде хали бар. * * *

Тавдан тердим дöлана,Қöш ҳўккизим жувана.Лақай қиздиң дардиден,Менем бöлдим дувана. * * *

Паске еккин шалини,209

Балент кўтер палини.Қиз деп куйген жигиттиң.Ким сöрайди ҳалини. * * *

Ешигиңнен вўтейин,Нар туеде жетейин.Бай қизини бермесе,Башим алип кетейин. * * *

Ашиқ бöлдим ашиңа,Бöйниңдағи ташиңа.Мен бир қöшиқ айтайин,Кўзу қалам-қашиңа. * * *

Алма яғач қизғана,Қашиң қийғач қизғана.Мендей яриң барғандаКўңниңди ач қизғана. * * *

Вöяқа вўттиң қизғана,Буяқа вўттиң қизғана.Ичетиған сувимдиЛайлатип кеттиң қизғана. * * *

Қавун ектим ақ бетке,Чиққин ярим шаппетке.Ашиқликтиң жабриденҚуйиб вўлдим аттапқа. * * *

Дöмбирамниң тарлари,Қöш булбулдай сайрайди.Мен яримди бир кўрсемКўнглим тавдай жайрайди. * * *

Қизил гулиң ҳавлиңде,Бир тахмадим давриңде.Бир тахмасам давриңдеСöлип қасин ҳавлиңде.

* * *Қизил гулиң гул емес,Тахсаң чаккеңде турмас.Киши яри яр емесАхшам жаниңда турмас. * * *

Ешигиңде тутиң бар,Хурмачада сутиң бар.Барай десем қöймайди –Ала-мöйнақ ийтиң бар. * * *

Қизил гулсен баргиң жöқ,Хуп жувансан яриң жöқ.Дунйе вўтип баратирНадансан хабериң жöқ. * * *

Дувал устиде дувал,Дувана бöсин айнаң.Башиңда заргер рöмалИшқиңда вўлсин айнаң. * * *

Ҳава жавди тав-тавға,Жилқи енди матавға.Вўн тўрт жашар қиз балаЕнди кирди вöтавға. * * *

Ҳалге сала, ҳалге сал,Чачти жувип белге сал.Аған яриң жаш бöса,Аллап-сулдап жöлға сал * * *

Тав башида тавушқан,Қулақлари қавушқан.Биздей ғарип бармекенБир-бириден адашқан. * * *

Асманда пир-пирайди,Вўрдек десем бўдене.

210

Бетиңдеги халиңдиСепкил десем седане. * * *

Қӧй келеди қозиман,Бир-бириниң изимен.Қайнем мени войласа –Келип қалар қизиман. * * *

Тамдиң усти тақирчақ,Қизлар вöйнайди қурчақ.Шу қизлардиң ичидеМениң укем тöпичақ. * * *

Хöшмöмин тав бизиғи,Қара қöйдиң жизиғи.Вöйнап турип жöғалди -Айпариниң жузиги. * * *

Жар-жағалам мушладим,Жардан чумчуқ ушладим.Лақайабаттиң бағидаАйпарини хушладим * * *

Тақиямди тебейин,Бетке буғдай себейин.Берек кегин Айпари –Бетгенеңнен вўбейин. * * *

Ҳава чим-чим жавади,Пари ийнек савади.

Вöрамалини жöғатипМен байқушқа жабади. * * *

Ариқ лебиде жилғин,Жилғинниң гули ғилғин.Атаң сени бермесе –Вўзиң бир бала қиғин. * * *

Енип келдим елиңнен,Сувсап вўттим чўлиңнен.Бир касеге сув апке,Аппақана қöлиңман. * * *

Аввелгиси ай хатин,Ерди қиғич бай хатин.Сöңғи хатин сöм хатинГапке кирмес зöм хатин.Биринчиси бал хатин,Сўксең бемалал хатин.Кейинги кўйлек хатинҚидирғич лайлек хатин.Аввелгиси сабрли,Башқалари жабрли.Биринчиден қамағинМажбур бöмай амағин… * * *

Кишнейди жийрен қашқа,Чабади таву-ташқа.Аҳ, вö лақай атиниң –Теңи жöғеди ашна!

2.18. Бедала

Асманда айдиң изи,Қöтанда қöйдиң изи.Қöш чашбавум қирмизиВўзим байдиң ай қизи. * * *

Тақия тиктим тöрлама,Ҳали яш деп хöрлама.Бöйим ҳали вўседи,Кўкейиңди кеседи. * * *

Сайдиң ичи жöңишқа,211

Вўте белим жиңишке.Вўте қари демеңизЖаңа кирдим вöн учке. * * *

Қавун палек кўкчеси,Кўк етиктиң вўкчеси.Жöл жиргели қöймайдиЛақайабаттиң баччеси * * *

Ешик алдида алма,Алмаға назар сама.Атам саңа бермейди,Жигит жöлиңнан қама. * * *

Ақгазениң талини,Чимчиқ сӧрсин балини,Узақа қиз берсеңиз –Ким сӧрайди ҳалини?! * * *

Тизгин писте тағайин,Писте вотин жағайин.Ата-енем келер депМен жолини бағайин. * * *

Кавушимниң астидан,Қил вўткендей болади.Ата-енем кемесе –Жил вўткендей болади. * * *

Ақ кўйлегим жеңи тар,Кийгилерим кемейди.Суйгениме бермеди –Тийгилерим кемейди. * * *

Жугирип чихтим вўреге,Вўре бöйи сереге.Вöтирип тöн пичейин –Келаятқан тўреге.

* * *Жигит келеди чўлден,Атин сувғарар кўлден.Жигит бöсаң бел байла –Мендей қиз кетер қöлдан. * * *

Сари гул саясиға,Қизил гул паясиға.Қöл вöрамал тигейин,Шу жигит ҳавасиға. * * *

Қибладан турған давул,Туе тартқан арқавул.Ай тувғандай жарқ эттиБизиң яр жирген авул * * *

Бетимдеги сепкилди,Сепкил десем седана.Келаятқан адамдиЯрим десем бегана. * * *

Қöшқияда қöш чешме,Чашбавларим чалкашме.Сен мени ярим десеңБашқа минан гаплешме. * * *

Асмандағи бургутти,Қара милтиқ уркитти.Келаятқан яримдиҚайси намарт қöрқитти. * * *

Етек жöли ғаравли,Тöбе чачим таравли.Ярим жўнеген кунненВўткен куним санавли. * * *

Ярим тöни беқасам,Беқасамға гул сасам.

212

Ярим кеген кечеси,Тиззесиге баш қöйсам. * * *

Тахта-тахта тöниңиз,Тахти раван жöлиңиз.Кунде-кунде кемейсиз,Кимнен қалди кўңниңиз?! * * *

Домбирамди алдиңиз,Турли куйге салдиңиз.Аламан деп алалмай -Вобалима қалдиңиз. * * *

Қаши қара гулқияр,Кулип кеген бизиң яр.Қара чачим диркиллепДöмбираңа бöсин тар. * * *

Шапталиниң шахини,Ийиб аған дöсиме.Айнам-айнам деп жирипТийиб аған дöсиме. * * *

Ай-батти-я, ай батти,Ақ вöрамал чимбатти.Ақ-Газеде қиз бар деп,Жавчиларға қим айтди?! * * *

Чихтим чинар башиға,Лöбия тердим ашиға.Куйдим атам ишигеМени берди хишиға. * * *

Алма деп атқан атам,Бейи деп сатқан атам.Узақ жерге қиз берипАззабин тартқан атам. * * *

Ақ шайидан кўйлегим,Кўринмейди билегим.Жаман ярдиң дастиден,Зарде бöлди журегим. * * *

Енип келдим илғардан,Чачим сувлап палғардан.Ашиқлихтиң дастиден,Башқуш башим саргарден. * * *

Ақ кўйлегим жеңи тар,Жеңиде вöйнайди яр.Вöйнаса вöйнап қасинБир кече меймандир яр. * * *

Тамчи тешип жöл қилдим,Беқасамнан тöн қилдим.Бир жеңини тар қилдим,Ашихларди зар қилдим. * * *

Ана тавдиң башлари,Жумалайди ташлари.Вöсма қöйса жарашарЛақай қалам-қашлари. * * *

Искалетте буғдай бар,Тўбесиде тöрғай бар.Тöғри язиң табилчиТўбемизде Худай бар. * * *

Чилдирма чалалмайман,Қöлимди алалмайман.Жаман ярдиң дастиденВöқишқа баралмайман. * * *

Бу вöрамал кимдики,Райҳан иси келеди.Дарахдағи бу анар

213

Кимге насип қилади. * * *

Анар гули гул емес,Тахсам чаккемде турмас.Киши ярин яр демеБир кун суҳбетте бöмас. * * *

Сув келеди жирахтан.Тöлип-ташип қирғахтан.Киши ярин яр десең,Саза берер жирахтан. * * *

Ай чиғади қирақдан,Жариқ берер жирахтан.Киши ярин яр демеСада берер жирахтан. * * *

Қараңа кўче – қар кўче,Ешик алди тар кўче.Бугун атам уйде жöқЖатип кетиң бир кече. * * *

Қобузимди алдиңиз,Турли куйге салдиңиз.Аламан деп алалмай,Вöбалима қалдиңиз. * * *

Сари чимчиқ бöлайин,Сархораңа қöнайин.

Сағинишип кегендеҚучағиңа тöлайин. * * *

Тамға чихтим талпинип,Пахмал камзил жамилип.Пахмал камзул жöлдашимКуйип вўлсин кундешим. * * *

Ақ шайидан кўйлегим,Зарге батти билегим.Жаман ярдиң қöлида,Зарде бöлди журегим. * * *

Кулге чавдеш Қӧйдилар, Қайнамасин дедилер,Мени чалға бердилер, Жайнамасин дедилер.

* * *Тавға чихтим таш алип,Қош табақа аш алип.Муҳтажлиғи қурисин –Айнам кетти баш алип(Ерим кетти бошалип).

* * *Башима сағани бир ен дакене,Ярим деб жиргеним намарт екене.

* * *

2.19. «Жан атамниң давлети»

Қара тавдан қарайин,Қара чачим тарайин.Жан атамниң уйидеБулбул бöлип сайрайин.Булбулмикен давушим,Пахмалмекен кавушим.

Кавушимниң патегиКакуликтиң категи.Қанат берсе учайинШар-шараға қöнайин.Шар-шарада еки қизКеште тигип вöтири.Вö қизлардиң изиден

214

Жавчи келиб жатири. * * *Мениң атам супайи,Кийген тöни хитайи.Алачадан астариАқ жибектен дастари.Алақани пилледен.

Ат абзели тилладан.Ешик алди нöхатек,Териб алдим бир етек.Уйге мейман тушиптиҚöзи гўши пишипти.Қöзи гўши шавлетиБек атамниң давлети.

2.20. Халқ қўшиқлари

Халқ оғзаки бадиий ижоди халқ маданияти ва маънавиятининг асосий соҳаси сифатида муҳим аҳамиятга эга. Халқ қўшиқларида элат тарихи, маданияти, турмуш тарзи, орзу-умидлари ва армонлари мужассамдир. Халқ ижтимоий ҳаётида ижобий ва салбий жиҳатлар, руҳий-маънавий кечинмалар аввало халқ қўшиқларида ўзининг аксини топади. Ижтимоий-тарихий жараёнларга нисбатан тўқилган қўшиқларнинг асосий қисми даврлар ўтиши билан кейинги авлодлар хотирасидан кўтарилиб кетсада, севги-муҳаббат мавзуидаги терма ва халқ қўшиқлари аксарият давраларда айтилиши боис тарихий хотирада тезроқ муҳрланиб, авлодлардан-авлодларга узатилиши осонлашади. Шу жиҳатдан ҳам халқ қўшиқлари ва термаларининг асосий қисми севги-муҳаббат мавзусига бағишлангандир.

* * *Хина септим уялип,Барги чихти буралип.Келиң қизлар вöйнайиқКатте-киччи бир бöлип. * * *

Бöйнимизда лаъл мöнчақ,Узилгинче вöйнаймиз.Устимизде лас кўйлекСузилгинче вöйнаймиз. * * *

Ала қарға, атиң жöрға,Биз минейик узақ жöлға.Айта барғин, бизиң ярға:Кесе-кесин тувар айға.Аразласа, димақ қиса,

Жариқ тушер ара-сайға. * * *

Алма ағип келеди,Барги қалқип келеди.Аскер кеткен жан айнам,Нишан тағип келеди. * * *

Алвен кўйлек жирмачим,Жибектен майин чачим.Айнажаним кегенде,Жайилип чихсин қулачим. * * *

Қöрғантўбе қалеси,Катте жавар жаласи.Биздей бöлип жиласин

215

Пашистлердиң баласи. * * *

Вöрамалим бар балхиттан,Кўйлегим қизил читтан.Маңа жавчилар кепти –Бир чабандаз жигиттен. * * *

Кескен кесдим, аш қилдим,Ичмейсизме дöс жаним.Шунча илтимас қилдим –Кемейсизме дöс жаним. * * *

Ҳава шим-шим жавади,Ярим чабиқ чабади.Алдиға барай десем –Қара ийти қабади. * * *

Баққа кирдим аралап,Бир гул уздим саралап.Бахта бирев вöтириВöрамалиға паналап. * * *

Мейманхана вöчағи,Ҳанделек-қавун пöчағи.Кимге насип қилади,Хўширей қиздиң қучағи. * * *

Чимилдиғим чуп-чубар,Чимилдихтан бöй чиғар.Во бöйима кўз тийсе,Алип бериң кўз тумар. * * *

Ешигиңде гул кўрдим,Шахида булбул кўрдим.Узақдағи яримди –Ахшам тушимде кўрдим. * * *

Қöрғантöбе Қӧйилсин,

Қаълелери вöйилсин.Вöлже аған қара қöй –Қарашиға сöйилсин. * * *

Адири тулки мен бöлип,Адири бöсам қайтесен?!Қирағай тази мен бöлип,Житип кетсем қайтесен?! * * *

Бириңде кўрдим бийкеч,Екиңде кўрдим ертели-кеч.Учиңди кўрдим патли чач.Тўртиңде кўрдим суе-суе,Ишқиңди бöлдим гўе-гўе.Бешиңде кўрдим белгили,Айдай жузиң кўргили.Алтиңда кўрдим алмадай,Ҳич бир париден қамай.Жеттиңде кўрдим желкиллеп,Желке чачиң селкиллеп.Саккизиңде – сöҳиб жамöл,Тӧққизиңда тöлған айдай.Вöниңда кўрдим паналап,Ғумайларди аралап.Вöн бир жашиңда-жашиңда,Дутар чалмадим қашиңда.Вöн еки жашиңда-жашиңда,Куйиб вўлмедим қашиңда. * * *

Чихтим чинар башиға,Лöбия тердим ашиға.Куйдим атам ишигеМени берди хишиға.Бермес еди хишиғаҚайил қамай болама,Худаниң қиған ишиге. * * *

Сув келеди наридан,216

Нари минан бериден.Мендей яриң айналсинМуритиңниң таридан. * * *

Ярим уйи Бахчада,Гул терип табахчада.Худа берсин жöлимдиҚараңа кечелерде. * * *

Мейман кесе хöш деди,Мейманхана бöш деди.Қöша чайнек қöлидаМейманхана жöлида. * * *

Уйдиң алди кўк тикен,Кўк тикенге уй тиккен.Башиңдағи қалпақтиңТазза гули бар екен.Жаниң куйгир жигиттиңБашқа яри бар екен. * * *

Уйдиң алди мажнун тал,Мажнун талға бöйин сал.Узақдағи қиз демейҲамсаяңди алип қал. * * *

Уй артида шöра бар,Шöра ичиде öра бар.Öра ичиде тура бар.Тирезе ачип бараманШöнда кўңниң табаман. * * *

Шаршарадан сув ичтим,Шали паяға туштим.Тағдиргенем қурисин

Хатин устиге туштим. * * *

Чавуп вўттим Жарқалениң қалесини,Басип вўттим аждаҳардиң баласини.Сениң атаң бермейди мал баласини,Мениң атам қайдан берсин баласини?! * * *

Ҳулкер минан тарази,Чепкенимниң чирази.Ақдум савлиқ кетти депХöжайин бабам нарази.Қуда бöлип барипти,Қарабатир хуннаси.98

* * *Ҳава чим-чим жавади.Чечем ийнек савади.Кавушини жöғатип,Шум айнама жабади. * * *

Қöшиғимди қöшайин,Қöш тöбеден ашайин.Кенжегене улимдиСуйгениге қöшайин. * * *

Муннан қуйи Ташқöрған,Ташқöрғанда беш мерген.Беш мергенниң бирименСулув қиздиң еримен. * * *

Яржан-яржан десеңиз,Яржан берек кесеңиз.Себелеп сепкен қаймақаНан батирип жесеңиз.

98 Ушбу олтилик Тавашарлик Тўхтамурот Шайимовга мансуб бўлиб, онамнинг гувоҳлик беришларича 1950 йиллари Ҳотамов Кўчер тоғам уйланиши даврида совчиларга атаб айтган эканлар.

217

Силсила таққан бöйнимнанБир қучахлап вўпсеңиз. * * *

Чабар кепди алистан,Хат келипти вöристан.Алчаң тöре баш кöтер.Уйху қимбат балиштан. * * *

Алма аттим ҳаваға,Тушти жилавханаға.Кел-ҳа ярим вöйнайиқ –Бизиң майлисханаға. * * *

Шилдир-шилдир хамишқа,Сирғам тушти мекенда.Синамаған жигиткеАпам тушти мекенда. * * *

Аққана қушима,Марверид тишима.Узахлап туштима,Мусапир башима. * * *

Сухсур деген қуш болар,Тартсам пати бош болар.Суйген ярди кўрген соңЖигит вахти хош болар. * * *

Жугирип бардим ғориға,Жемди бердим ториға.Билмей ашиқ болиппанДаңгесениң зориға. * * *

Атиң боса алвен-алвен войнаса,Қантарғанда ревдей сувлиқ чайнаса.

Яриң боса ғам чеккени ҚӧймасаҒариб дилдиң дардинием войласа. * * *

Аҳ урса, жанар вотқа салади,Уҳ тартса таннен жанди алади.Бал татиған яр лебиден сӧрған соңШох жигиттиң мейирлери қанади. * * *

Шу қиздиң кўкрегиде алмаси бар,Атасиниң тибити чалмаси бар.Шамнан сӧң мен ахмақман, меннен айип –Қиз аңнип жиғиламан музға тайип. * * *

Шу қиздиң бели жишке, белин бувса,Яхшилап тӧй жибертей шу ай тувса.Кечқурун ешигиңе сув севип қӧй –Айнаң бир тайип урсин бизди қувса.

* * *Аңнип келдим кавуштиң изиминен,Бир кампир вӧтирипти қизиминан.Худайим, кампиргене ухлап қасин –Шу ахшам гуруңнешей қизиминан. * * *

Домбирамди черте-черте Чихтим Чаёб дашиге,Еки каптер шара тарттиАх чинардиң башиға.Биревини уриб алдимКуйгир ярға кавепке,Биреви чиғип кеттиАсмани чархи палекке.

* * *Бир даңгесе келинчек айтқан екен:

Туйип-туйип Қӧйибем,218

Туйме келин аталдим.Бурип-бурип ҚӧйибемБурме келин аталдим.Жалап-жалап Қӧйибем,Жувғаннан зият дейишти.

Қайнилерди суйибемТувғаннан зият дейишти.Қазан еди тар болди,Гилем еди жер болди.Қайнемниң қош сийириВотман сувға зар болди.

2.21. «Тағай журт қöшиқлари» 99

Атти асаң тайдан ал,Хидир кўрген байдан ал.Узақ сапар қиғандаТурип чичар бöмасин. * * *

Хатин асаң яштан ал,Жилавини бöштан ал.Уйге кеген меймандиЧайип ичер бöмасин.

* * *Атти бахсаң аширип,Саврисини таширип.Кун батмай қистай бермеЯрғанаңди шаширип. * * *

Ат жигиттиң жöлдаши,Хатин кўңилдиң хуши.Ул давлеттиң башиҚиз деген мейман киши. * * *

Ватаним бир кең жулге,Буғдай кирди думбулге.Қизил-жашил кийген сöңҚизғана вöхшайди гулге.

* * *Қизғана десем сардесен,Дайим кўрдим тўрдесен.Мен сени алай десемИлажим жетмес жердесен. * * *

Қизғана десем бир гулсен,Гулзардағи булбулсен.Суйгенимди вўзиң билАшихлихтиң сази шул. * * *

Хöшмöмин тав ғулама,Урчуқ-сабиң бурама.Кел-кел деймен кемейсен –Сени енең урама?! * * *

Урсаң вафа жöлини,Ушласаң қиз қöлини.Қиссаң химча белиниСöрсаң асел лебини. * * *

Чачин сувлап тарайди,Ақ жузини айна алип қарайди.Мени кўрсе жашинипЖöлғанамди марайди. * * *

Яриң бöса – яш бöса,Жирсе кўчелер тöлса.Дöсиң кўрип суюнсе

99 Халқ оғзаки ижодиниң ушбу намуналари Кўлоб музофоти Қизилмазор жулгеси Тавашар қишлоғидан қадрли қариндошларим - раҳматли тоғам Аҳмад Ҳотамов, язнам Дўстмурод Хўжанов, катапаларим Беғамой Ҳотамова ва Ҳурлиқанд Улаевалардан 1984 йилда ёзиб олинган.

219

Душманиң куйип вўлсе. * * *

Ярдиң ати айимча,Ийилип синди тал химча.Еки кунем бöса вöйнап кулБашиңнан давлет кеткинче. * * *

Авлен кўйлек тиззеңнен,Енгкей вўбей юзиңнен.Саңа кўңил қöйиппанАйналайин қуралайдай кўзиңнен. * * *

Айран қуйдим табақа,Қöш ҳайдадим қабақа.Билмей ашиқ бöлиппанЕнеси жöқ бейбақа. * * *

Уйдиң арти қизил жар,Қизил кийген бизиң яр.Кел, бир вўбейин десемЯрғанамниң кўңли тар. * * *

Тавда тарчи сайрайди,Тал баргини чайнайди.Худа суйген жигитлерСевген ярман вöйнайди. * * *

Қöй ҳайдадим енишке,Алди тушти хамишқа.Жиламағин хатинжанПул жибердим кавушке. * * *

Ана беттиң вöтини,Мына беттиң вöтини.Куйгенимнен кўп жуттимТамекиниң дутини. * * *

Самарқанттиң сатини,

Басип тиктим четини.Калимегуйге самасинАшихлихтиң бетини. * * *

Анақа вўттиң қизғана,Мынақа вўттиң қизғана.Ичатиған сувимдиЛайлатип кеттиң қизғана. * * *

Миқ-миқирлап миқирлап,Какуликтей қиқирлап.Буқадевдей билқиллап,Савун ийнектей сöлқиллап,Ҳийла пари жўнеди.Шундайғана яриң бöса,Башқалар садқаи-сариң бöса. * * *

Асманда турип қишладим,Жерден чимчиқ ушладим.Гале қиздиң ичидеШу парини хöшладим. * * *

Чимчиқ урдим газ минен,Кавеп қилдим туз минан.Бир арманим шуғанаВöйнамадим қиз минан. * * *

Асманда жулдиз санама,Вўлмесден адам қалама.Вўз севген яри турипБашқани жигит алама. * * *

Ешик алди ғав палек,Тарсиллайди ҳанделек.Ҳанделек қавун пöчағиКимге насип қиптекенАйсанемниң қучағи. * * *

220

Жаман хатин ағинча,Хас капени сағинча.Бўлек хўжалиқ бöғинчаПада навбетке барғинчаБöйдақ жиргин вўгинче. * * *

Бöрдақи қöй жизиғи,Қурисин жöлдиң бизиғи.Келаятир бизиң ярҚöлида қöша жузиги. * * *

Жаш ийнектиң журғати,Жанғақ чахтим қағати.Еки вöймақ бир жузикҚизғананиң савғати. * * *

Баққа кирдим аралап,Бир гул уздим саралап.Бахта бирев вöтириВöрамалиға паналап. * * *

Вöрамалиниң чачағи,Жаппа-маржан мöнчағи.Кимге насип қиптекенШу париниң қучағи. * * *

Тулпар атта жетейин,Ешигиңнен вўтейин.Атаң сени бермесеБашим алип кетейин. * * *

Алма аттим аширип,Сени қöйдим шаширип.Бермен кегин вöйнайиқАта-йенеңнен жаширип. * * *

Ешигиңде тутиң бар,

Хурмачада сутиң бар.Барай десем қöрқаманАвзи қара ийтиң бар. * * *

Сухсур деген қуш бöлар,Тартсам пати бöш бöлар.Суйген ярди кўрген сöңЖигит вахти хöш бöлар. * * *

Атиң бöса алвен-алвен вöйнаса,Қантарғанда ревдей сувлиқ чайнаса.Яриң бöса ғам чеккени қöймасаҒариб дилдиң дардинием вöйласа. * * *

Аҳ урса, жанар вöтқа салади,Уҳ тартса таннен жанди алади.Бал татиған яр лебиден сöрған сöңШöх жигиттиң мейирлери қанади. * * *

Дöмбирамди черте-черте Чихтим Чаёб дашиге,Еки каптер шара тарттиАх чинардиң башиға.Биревини уриб алдимКуйгир ярға кавепке,Биреви чиғип кеттиАсмани чархи палекке. * * *

Самарқантта саксен еки минара, Баш авруса қара кўзлер тинара.Саксен беште чаллар вўлсеАшини жесе бöлара.Саксениде кампир вўлсеЖиртиш аса бöлара.Вöн бешиде қизлар вўлсеАчилған гул сöлара.

221

2.22. Келин салом

«Келин салом» кейинги йилларда янгича мазмун ва шакл касб этган жанрлардан бўлиб, унда жараённинг жонли ва қизиқарли ўтишини таъминлаш учун келин янга ёки кайвони томонидан ҳурмат ва эҳтиромни ифодалайдиган қофияли шакллар билан бир қаторда ҳажвий руҳдаги шеърий шакллар ҳам фаол қўлланилади.

* * *Маккетилла жöлида,Чар китаби қöлида.Қайнатасиға бир салем! * * *

Жарда турған каптердей,Мöлла сизған даптердей,Қайнатасиға бир салем! * * *

Атқа минсе чинардай,Тушсе тöлған қанардай,Қайнатасиға бир салем! * * *

Мали жайлав жайлаған,Карсен қуйруқ байлаған,Қайнатасиға бир салем! * * *

Жайнамази қöлида,Мачитимиз жöлида,Чалатасиға бир салем! * * *

Тавда вўскен алчадай,Буклеп қöйған парчадай,Қайнесиге бир салем! * * *

Ул тувдим деп керилген,Мал қип напсге берилген,Қайнесиге бир салем! * * *

Кузек жавған жавундай,

Вўзи қишқи қавундай,Мамалариға бир салем! * * *

Жöлда жирсе палвандай,Кўз қизарип алвендай,Куевига бир салем! * * *

Уйде турған сузикдей,Қöлға саған жузикдей,Катапасиға бир салем! * * *

Тавда вўскен бургендей,Мöйни ичиге киргендей,Қайнағасига бир салем! * * *

Дашке чихса уялип,Уйге кирсе буралип,Бийкесиге бир салем! * * *

Сувдан чиққан шулуктей,Еки бети пиликтей,Абисиниға бир салем! * * *

Писте вöтин ташиған,Қизди кўрсе жашинған,Қайнисиге бир салем! * * *

Миқиң-миқин биқирлақ,Вўкче кавуш шиқирлақ.Астегене кулгени –Какуликтей қиқирлақ.

222

Қаттиғана кулгени –Самевердай вақирлақ.Қайнисиңнисиге бир салем! * * *

Ҳöққиғана-ҳöққиған,Чечелерди чöқиған,

Қайнисиңнисиге бир салем! * * *

Кўзи зиғир гулидей,Чачи ечки жунидей,Майда қизчаларғаям бир салем!

2.23. «Улим кесе етектен»

* * *Қара қошқар сояйин,Жоғ нерсени жояйин.Улим кесе етектен –Гўш қувурип қояйин. * * *

Ақ қошқардиң каллеси,Қара қошқар каллеси.Бизгеем Худа берер –Бизем садиқ бандеси. * * *

Тавда тола долана,Жайлав тола жувана.Уч жилда ул кемесе –Ене болар дувана. * * *

Таң уйхусини таттим,Аввел ахшамнан жаттим.Улим пул жибермейди –Сутли ийнекти саттим.

* * *Жийирма жил ул суйдим,Ул деп чит куйлек кийдим.Бугун енем демеген –Қилихлариға куйдим. * * *

Қол кесевге вӧхшайди,Сувға сасам қахшайди.Улим есиме тушсе -Бар бувиним қахшайди. * * *

Шамда шардаз тоқийман,Таңда чираз тоқийман.Улима инсап тилеп –Кунде намаз воқийман. * * *

Таңда бамдат воқийман,Кейин вўрмек тоқийман.Улим берген китапти –Кечеликлер воқийман.

* * *2.24. «Атам кесин етектен»

Хали гилем гардини,Қахсам ада бöмайди.Жан атамниң дардиниАйтсам ада бöмайди. * * *

Тавға чихсам тав тақир,Уйге кирсем ийт қапқир.Мен атамди сöрасам –Қаерлерде мусапир. * * *

Рассияниң талини,223

Чимчиқ сöрсин балини.Ишге кеткен атамниңКим сöрайди ҳалини. * * *

Жöлда жатқан сапалди,Алиб атқич бармекен.Алис кеткен атамди

Алиб қайтқич бармекен. * * *

Тереклитав дешеди,Қатти шамал еседи.Ишке кеткен атамдиКелаятир дешеди.

2.25. Марсия

Марсия адабий жанрнинг ўзига хос тури бўлиб ғам-алам ва ҳасратни ифодалайдиган халқ оғзаки поэтик ижодининг ўзига хос шакли сифатида элат ижтимоий ҳаётида асосан аёллар томонидан вафот этган ўз яқинларини йўқлаш маросимида таъсирчан оҳангда айтилади. Унда марҳумнинг ижобий хислатлари, ижтимоий фаолияти ва қариндошлик хусусиятлари акс этган бўлиб, бир киши томонидан айтилиб, марҳумга яқин бўлган бир неча аёллар қўлларини уриб жўр бўлишади. Айтувчи марҳум билан қандай қариндошлик алоқаларига эга бўлишига қараб, марсияни айтиб боради. Масалан, айтувчи марҳумнинг аёли бўлса «тўрем» ёки «жолбарс тўрем» дейиши билан, унга жўр бўлувчилар ўз навбатида қизлари «отажоним», «отам», жиянлари «тоғам» ва ҳоказо тарзида жўр бўлишади. Марсия баъзан бошидан охиригача якка тартибда ҳам айтилиб, қолган иштирокчилар аза тутиб ўтиришади.

* * *

Тапқанини яхшилиқа жаратқан,Елди авзиға қаратқан тўрем.Тўрем-а, аҳ, саркерде тўрем.Уйде вöрниң бöш қалди,Балалариң жаш қалди.Тўрем-а, аҳ, саркерде тўрем.Умидминен баш қöшқан, Жöраңди кимге тайладиңТўрем-а, аҳ, саркерде тўрем. * * *

Вўлимем шундай бöлама,Қари қалип жаш вўлеме?!Атиң вўчкир, аҳ, вўлим-а,

Куйипкене кул бöлдим.Сен вўгинче мен вўлсемБöмасмеди-аҳ. * * *

Қöрган едиң ғуладиң,Бизди ғамға буладиң.Суенчиғим айнам-а.Ата бöлип аш бердиң,Қийин дамде иш бердиң.Ич куерим, аҳ айнам-а. * * *

Кўзиң қурсин демебең,Бир мартеем чертмебең,Аҳ, мейруванғана атам-а!

224

* * *Ел устиде бек едиң,Жаман иште жöғ едиң.Жöлдашимнан айрилдим! * * *

Атажан, қарақуш кепти дарахқа қöнғали,100

Ажел бöлип аманатин алғали.Атаң вўлип, мендей бöзла қарақуш Қöймапти бала-чағаңди кўргели. * * *

Ағар сувдиң астида, алип қöйди жаниңди,Ағар сувға қарай-қарай қара кўзим сузилди.Ағар сувға бöйлай-бöйлай журеклерим езилди,Ағар сувдиң астида вўлгенлигиң сезилди. * * *

Асмандағи булутти, атиб аған жан атам,Адам бöса парзентим, кун кўремен дегенде,Кунниң кўзи тутилди.Адам бöса парзентим, жер басаман дегенде,Жердиң баври сўтилди.Ваҳ, атажаним! Жан атажаним! * * *

Худаниң ишиге начар, умидлерим узилди,Эҳ, атажан, вўчмейем чирақ жанама?!

Эҳ, атажан вўлмейем адам қалама?!Эҳ, атажан вўлгенем Сиздей вўлеме?!Журегидегини гапирмей, ағиплар кетип қалама?! * * *

Ваҳ, атажан, вўчмейлер чирақ жанмайди,Ваҳ, атажан, вўлмейлер адам қамайди.Журегидегин гапирип,Вўлгенниң арманнари бöмайди.Мен айтмайин ел айтсин, Қандайлар атам бареди.Жöлға жирсе жöл тöлған,Уйге кирсе уй тöлған.Барған жайи базардай,Қайтқан жöли гулзардай.Шундай атам бареди….Вўлей дедим, айрилиқтиң вöтидаВўлалмадим, кўзим чихти дутиге.Ваҳ, атажаним! * * *

Арвелер қуш бöсаңчи,Бу ҳавлиме қöнсаңчи.Мунғайип жирген муңлихтиң,Ҳалиден хабер асаңчи.Ваҳ, атажаним! * * *

Булбулдай қуш бöсаңчи,Сархаримға қöнсаңчи.Сағинип жирген муңлихтиң,Ҳалиден хабер асаңчи.Ваҳ, атажаним! * * *

100 Ушбу марсия Кибриё Тағаймурод қизи томонидан ўз отасининг вафоти муносабати билан айтилган.

225

Қаракўлдиң йениши,Шилдирайди хамиши.Атажаним, ваҳ дессем,Чихмай кетти давушим.Ағар сувдиң астида,Арманлари авзида.Ғапиллардан кеттик деп,Кўп алеми кўксиде.Йенип кеттиң енишге,Ағип кеттиң ағишқа.Агар сувлар лай екен,Чиғалмадиң жер-жузге.Ағар сувдиң астида,Балиқ бöлди жöлдашиң.Балиқларча бöмадим,Қöшилишип ахмадим.Ваҳ, атажаним!Жан атажаним! * * *

Бир кун касел бöмадиң,Силкип тўшек қахмадим.Суйеп сувиң бермедим.Бир кун касел бöғанда,Бöмас еди арманим,

Қуримас еди дарманим.Ваҳ, атажаним!Жан атажаним! * * *

Завур бöйи ғав екен,Вöрамалим илинди.Атажаним вўлгени,Бугун келиб билинди.Ғапиллерден савда тушти башима,Жағам ҳўлдир кўзден аққан жашима.Зар-зар жилаб яна қайттим изиме.Дунйе бöлди қап-қараңа кўзиме. * * *

Қаракўлдиң ғарави,Найлар қилип тартқидай.Дағи қатти атамди,Дастан қилип айтқидай.Дастан атам, ваҳ, дедим.Вўлалмадим вўтиға,Кўзим чихти дутиге.Ваҳ, атажаним!Жан атажаним!

2.26. «Яребезен» 101

Рўза ойида айтиладиган «Яребезен» айтими қишлоқда бир неча киши йиғилишиб, шомдан сўнг қишлоқ бўйлаб, уйма-уй айтишиб юришади. Йиғилган нарсаларнинг асосий қисми қишлоқ оқсоқоларига зиёфат қилиниб берилиб, оқсоқоллардан дуо олинади. Яребезен сўзининг этимологияси тожик тилидаги «Ё-рамазон» атамасининг лаҳжага мослаб айтиладиган шаклидир.

* * *Яребезен айтип келдик ешигиңе,Қöчқардай ул берсин Худай бешигиңе.

Вöразада ҳар ким яребезен айтсинБерген теңгең хазинеңе ташип қайтсин.Вöразада сöйилған қöй гўши қана?!

101 Ё, рамазон.

226

Гўш бöмаса арқа, мöйин, тўши қана?!Чече тез бöл, айнам келип шатте жеме,Дувамиздан қури қалип аттең деме!Қаттилихман қöтан тöла қöй бöмайди,Еки теңге минен ҳич ким бай бöмайди.Қöш арихтан ирғип вўткен тулки меди,Еки теңге, айтқин, атаң мулки меди?!Ата-бабаң адетини сира бузма,Тапқан-вўнген теңгелерди жипке тизме.Қöшарихтан вўткен қöйдиң изи меди?!Кеште тиккен бай бабамниң қизи меди?!Бай бабамниң бир қизи бар аппаққана,Белбев тигип вöтирипти нихтапқана.Маңа берсе шу белбевди бабам қизи,Алип кетсем жöл-жöлекей махтапқана.Ақ туени жуле берсем жун чиғади,Ҳар бир уйде шунча турсам кун чиғади.Бабам-мамам ухлап қапти хура-хура,Супрасини ийт талайди турра-турра.Биз айирип алдиқ вöни ура-ура.Шуйтип мама ухлап елге вöсал бöма,

Қақ супраңа ичиң куйип касел бöма.Мамам яна бигиз алип кештелесин,Бабамниңам тақа қöйи егизлесин.Яра безен айтип чихтиқ эй халайиқ!Береберсин ҳар ким илажиға лайиқ.Ҳич рöзғардан тақа теңге зият емес,Бир парча нан берсең майли, уят емес.Яра безен атап қöйған ташиң жöхма?Таш бöмаса жарти табақ ашиң жöхма?Дува асаң аған дуваң дунйе бöлар,Барекети минен уйиң данге тöлар.Бир теңгемен бари дунйең ада бöмас,Қаттилихман бу дунйеге адам тöймас. * * *

Ассалöму алейкум, бизлер келдик,Иззети-икрам минан салем бердик.Шул уйдиң чаңғарағи чақ-чаққана,Шул уйде бир апам бар аппаққана.Яребезен, яребезен, яребезен!

Аввел баштан мен айтайин Худайимди,Худайим сақласин ийманимди.Тут баргидей тўгермекен гунайимди.Шул уйдиң тўбесиде ай кўринди,Егеси ҳаммесиден бай кўринди.Яребезен, яребезен, яребезен!

Қу-қулап қизил хöраз хирман чачар,Елимниң шöх бöйдахлари теңге чачар.Қу-қулап қизил хöраз хирмандадир,

227

Елимниң шöх бöйдахлари армандадир.Яребезен, яребезен, яребезен!

Шул уйдиң ергенеги еңгешеди,Шул уйдиң чал-кампири кеңгешеди.Чал айтар-жилқи сурип тай берейик,Кампири – бöхча титип тöн берейик.Асав тай қöтаниға қачип кетти,Ала тöн атчабарда учип кетти.Яребезен, яребезен, яребезен!

Вöразаға сöйған қöйдиң гўши қана?!Бöмаса арқа-мöйин, тўши қана?!Чиғариң жеп қаринди қурасин деп,Қағанин туйир-туйир турасин деп.Турағич вўткир пичақ гулбентлери,Бухари теңгемекен, тилламекен?!

Шул уйдиң Худа деген бöзбаласи,Аслиде хöжамекен, мöлламекен?!Яребезен, яребезен, яребезен!

Ай чиғади – батади,Кун чиғади – батади.Айға вöхшар чечемиз,Кулимсиреп жатади.Яребезен, яребезен, яребезен!

Баш-башиға, башиға,Барекет берсин ашиға.Хизир кесин қашиға.Шул уйдиң хöжасиғаКелеси жил шу маҳал,Қöш какулли ул берсин.Навурзекдей қиз берсин.Яребезен, яребезен, яребезен!

2.27. Майда

Ушбу жанр қўш ҳайдаш маросимида, буғдой ёки арпани янчиш маросимларида асосан эркаклар томонидан айтилиб, узоқ ва машаққатли меҳнат шароитида ўзларини овутиш ҳамда ҳориш-чарчашни енгиш мақсадида илгари қўлланилган. Бугунги кунда меҳнатнинг ушбу турлари техника ва турли электр моторлари ёрдамида бажарилаётгани муносабати билан ҳозирги ёшлар бундай маросим қўшиқларини деярли билишмайди.

Алдиң алғир тазидай, кейниң ширбаз қöзидай,Чуҳ жанивар, майда-я, майда қиғин, майда-я.Туяғиңда қаған таш кул мисали езилди,Чуҳ жанивар, майда-я, майда қиғин, майда-я.Жалғанаң бар серек-серек, тўрт аяғиң мисли терек,Чуҳ жанивар, майда-я, майда қиғин, майда-я.Бугун сениң хизметиң егеңе бöпти керек. * * *

Чуҳ жанивар, майда-я, майда қиғин, майда-я.228

* * *Шахи алдиға қараған, меҳнет учун жараған,Чуҳ жанивар, майда-я, майда қиғин, майда-я.Шахқанаң бар чамбарек, кўзгенең бар тўгерек,Шахиң байдиң чайласи, кўзиң қиздиң айнаси,Думгенең бар хамчидай, учи қиздиң чачидайЧуҳ жанивар, майда-я, майда қиғин, майда-я. * * *

Қарамалим қабилим, Қара жерге табиним.Қара жерди қахшатипҚавун қиған ҳайваним.Қара-қара қöзиларЖайлав қарап сöзилар.Жайлав вöти жапалақБарги қара, гули ақ.Асмандағи ала қуш,Тўрт аяғиң темир тиш.

Муни майда қимасаңНиме жеймиз буйил қиш?!Сениң енең сийирди,Сувдан бурун жийирди.Қимас едиң бу иштиБашдан Худа буюрди.Айри туяқ алмасим,Жерге пайи талмасим.Жöртип жиргин кўрейинАрманғанам қамасин.

2.28. Сус-хотин

Сус-хотин, қурғоқчилик йиллари, ҳамда ўз вақтида ёмғир ёғмаган пайтларда аҳоли томонидан айтиладиган мавсумий маросим қўшиғи, халқ оғзаки ижодининг ўзига хос жанри. Ушбу маросим қўшиғининг илдизи қадим замонларга бориб тақаладики, унда халқнинг табиат ҳодисаларига анимистик муносабатлари ифодаланган. Маросимни ўтказиш тартиби: ёмғир ёғмасдан экинлар қурғоқчилик хавфи остида қолгач, қишлоқ оқсоқоллари маслаҳатлашиб, масхарабоз битта эркакка аёлнинг кийимлари кийгизилиб, эшакка тескари ўтирғизиб, «сус хотин» қўшиғини айтиб, эшакни уйма уй етаклаб юрадилар. Уй эгалари бу «сус-хотин»нинг устидан сув қуйиб, ба қадри имкон бирор нарса бериши керак. Кейин қудуқ, булоқ ёки дарёнинг бошига бориб, одамлар бир-бирининг устига сув сепишиб, йиғилган хайру-эҳсонни ўртага қуйишиб, бирга баҳам кўришиб, яратгандан ёмғир ёғдиришни сўрашадилар. Сус-хотинда халқнинг илгариги машаққатли меҳнати билан биргаликда, орзу-умидлари ва истаклари мужассамдир.

Мавсум-маросим қўшиқлари ичида «сус хотин» алоҳида ўрин эгаллаб, лақайлар чорвачилик билан бир қаторда қадимдан деҳқончилик билан ҳам шуғулланиб келганликларидан далолат беради. Ушбу маросимни амалга

229

оширишда баъзи ҳудудларда бир сув кадининг оғзи кесилиб, ичига сув қуйилади. Сув томчилатиб сепилиб, бир киши томонидан қўшиқ айтилиб, атрофдагилар бу айтувчининг устига сув сепиб турадилар.

Сус хатина, сус хатин,Иштанбаву бўз хатин.Амачларди чанг бастиДийқаннарди ғам басти. 102

2.29. «Шум қайниниң ҳасрети»

Сумелек қайнайди-я,Шум чечем бермейди-я.Бермесе-бермесина,Ҳалим куймейди-я.Ҳалим-ҳалим тöпрахта,Ичер сувим булахта.Иче-иче мас бöлдим,Қизлар минан дöс бöлдим.

Вöрамали жарашип,Қизлар кетти қарашип.Қизлар сақич чайнайди,Мениң ичим қайнайди.Ичим қайнаб қатаман,Ешшегимди сатаман.Ешшегимниң пулиға,Хатин алип жатаман.

2.30. Эрон лақайлари оғзаки ижодидан

Эрон лақайлари оғзаки ижоди муҳожирликда яшаётган халқ руҳияти ва дунёқарашини ўрганишда муҳим аҳамиятга эга бўлиб, маънавият ҳамда тафаккур маҳсули сифатида тарбиявий аҳамият касб этади. Термаларнинг аксарияти Теҳрон яқинидаги Қизил Ҳисӧр жодасининг Бесим (радиостанция) қишлоғининг бошида яшовчи Жунус уруғидан 52 ёшли Ҳабибулло Шодмон Чакбоши ўғлидан 2001 йилнинг 10 февралида ёзиб олинди.

* * *Айлабат жöлиң қурсин,Ачилған гулиң қурсин.Бизди беватан қилдиңШуравий балаң вўлсин. * * *

Душман қурғур жайлади,Мулкимизди лайлади.Мöлла, ешан, хöжаниСибир қилип ҳайдади. * * *

Сай ичиде саксен таш,Терсем ада бöмайди.

102 Ушбу маросим лақайлар орасида айни пайтда ҳам ижро этилиб, Кўлоб минтақаси Қизилмазор жулгеси Тавашар қишлоғидан Бузмак Ҳазратқулов томонидан қиёмига етказиб бажарилади.

230

Бу душманнинг габиниАйтсам ада бöмайди. * * *

Айлабаттиң бургени,Бузав, тана вўргени.Насиб бöса барамизҚавмларди кўргени. * * *

Қöрғантöбе қöр салди,Чапча қавун тöр салди.Душманнари қурисинМусурманға шöр салди. * * *

Минген атиң қизилди,Жали жерге сузилди.Биз келиппиз авғанғаВатанимиз бузилди. * * *

Ати келди жöрғалап,Қани келди шöрғалап.Қайси душман уриптиНайза минан ирғалап. * * *

Таш кўрмеген сангнақлар,Таш вöрниға баш кўрди.Сув кўрмеген жилғаларСув вöрниға қан кўрди. * * *

Маскванинг дували,Жайилип чиғар чумали,Чумалича бöмади,

Лақайлардиң вöбали. * * *

Биз келиппиз Шöрчадан,Кийген тöнлар парчадан.Қачип келдик авғанғаТил билмеген ғалчадан. * * *

Қöй ҳайдадим саҳарде,Ерте таңда баҳарде.Лақайди вöрис қирдиАйлабатдай шаҳарде. * * *

Ата-бабам дамерде,Қöй бағаман камерде.Кўп лақайди қирдиларСибир деген шаҳарде. * * *

Ешик алди чар супа,Чаллар келип вöйнасин.Ватандағи қавмлардиХöжаи-хидир қöлласин. * * *

Сайда бир ат кишнейди,Самен атқа вöхшайди.Ватанимди вöйласамЖуреккенем қахшайди. * * *

Ақ тарбуз, ала тарбуз,Бизем сувдан вўтемиз.Ҳич ғам жемең қавмларБиз ватанға кетемиз.

Эрон лақайлари термаларидан

Ҳава шим-шим жавади,Чечем ийнек савади.Айнам барған ахшами,Абир кўрпе жабади.

* * *Қўш ҳайдадим барма-бар,Каптер учди жарма-жар.

Қандай байдиң қизисан231

Мени қилдинг дарба-дар. * * *

Еки пайкел қавунниң,Ертечиси Кишенай.Уч пайкел қавунниң,Уламаси Кишенай.Тўрт пайкел қавунниң,Тöрламаси Кишенай.Беш пайкел қавунниңБайламаси Кишенай.Алти пайкел қавунниңАлдинғиси Кишенай.Жетти пайкел қавунниңЖетишгени Кишенай.Саккиз пайкел қавунниңСайламаси Кишенай.Тўққиз пайкел қавунниңТöрламаси Кишенай.Вöттиз пайкел қавунниңВöзувчиси Кишенай.Етмиш пайкел қавунниңЖарашиғи Кишенай.Тöхсан сурув қизлардиңМен ашиғи, Кишенай. * * *

Амбаркöвдан қöй ашти,Қöйим-қöйға туташти.Енеғардиң бай қизиҚöл тайлап, қöзи қашти. * * *

Қöй бағаман азғана,Капенегим сазғана.Алти айим қирқ теңгеҲақимди бер қизғана. * * *

Уй артида жиринди,Ит бавриға уринди.Бöйи жеткен катте қиз

Чаш бавуға суринди. * * *

Тавда бадам гулледи,Чашбавғанаң тиллади. Жавчи қöйдим бермедиАтаң қурғур аллади. * * *

Ай баттия, ай батти,Рöмалим чаңға батти.Лақайабатта қиз бар дебМўйсапитге ким айтди. * * *

Ҳами дайра гум екен,Тўгереги чим екен.Ҳамме Кишенай дейдиКишенайи ким екен. * * *

Ҳамреқулдиң ҳавлиси,Тўрт бурчида чавлиси.Кишенайди қöймайдиБабаназардиң қайниси. * * *

Жугурип чихтим тамиңа,Кегенимди кўрдиңме.Чақираман чихмайсанБир мартеге вöлдиңме. * * *

Адир вöти сарғайди,Уриб алдим тöрғайди.Енеғардиң шум қизиҚöлим тиймей қарғайди. * * *

Вадеңнен қайтасама,Биревге айтасама.Худа берген байлихтиПул алип сатасама. * * *

Қашиң қара мияна,232

Вöтирған жериң пана.Қöш вöрамал жамилипВöйнап чиққаниң қана. * * *

Бағаралап барғанлар,Бахтан гулди тергенлер.Дувайи салем айтиңБизиң ярди кўргенлер. * * *

Баққа кирдим аралап,Бир гул уздим саралап.Бағбани қурисинАңнип тури паналап. * * *

Қашлариң қийғич-қийғич,Кипригиң зеру-забар.Мен сеңе ашиқ бöппанАта-йенем бехабер. * * *

Тахчедеги чинини,Синдирғали келдиңме.Жилаятқан журектиКулдиргели келдиңме. * * *

Ала қарға, атиң жöрға,Салем айтиң бизиң ярға.Ишлерини жийиштирипКелағайсин тувар айға. * * *

Асманда ай-айлайди,Куев белини байлайди.Дува берген бийкесигеБир кийим чит тайлайди.Мал тиймесе бийкесигеТаяқ алип ҳайдайди. Куев агер шумрақ бöсаБир куннен сöң қаннайди.Жöл бермесе, кең ҳаварда

Жатип қанниқ вöйнайди. * * *

Чимилдиғи чим кеште,Аған яри вöн беште.Қаламиман жегдеси,Кисесиде теңеси.Теңесиден бермесе,Вўпкелейди жеңеси.Вўпкелесе вўз башиға,Куев келер қиз қашиға.Куев келди қир минан,Қил хöржинда пул минан.Минип кеген шу ати,Сувлиғини чайнасин.Вöни кўрген балдизи,Желимини чайнасин.Жугириб жирген қайниси,Чекмек ташдай вöйнасин.Куев бегим бай бöсин,Қöйди Бухар ҳайдасин.Бухардағи савдегар,Чарисини сайласин.Сайлап, бизиң куевгеБеш-бешлеп пул тайласин.Ҳамиянниң авзини,Қирқ чилтанлар байласин.Жеңеси пул дегенде,Қапчиғиман тайласин.Қапчиғини ачалмай,Бавларини чечалмай,Нöзиккене жеңеси,Қайириб алдиға тайласин.Сöм-сöм тилла, сöм тилла,Сувға саса батмасин.Худа берген кўп давлет,Тепкилесе кетмесин. * * *

Еки хатин ағанда.233

Ешигилув бизинг қиз.Учтесини ағанда,Учиға чиққан бизиң қиз.Тўртте хатин ағанда,Тўрдегиси бизиң қиз,Бештасини ағанда,Бетжувари бизиң қиз.Алти хатин асаям,Ақсақали бизиң қиз.Жетти хатин ағанда,Жебечиси бизиң қиз.Саккиз хатин ағанда,Саркардеси бизиң қиз.Тöққиз хатин ағанда,Тöхсабаси бизиң қиз.Астиға хали хöржин самасин,Бизиң қиздан вўзгени амасин.Белчи, белчи, белчи бöсин,Бўденедей тилчи бöсин.Белини маккем байласин,Қöйи қумди жайласин.Бизиң қизман қöшилип,Қуйруқ-бавур чайнасин.Қази минан қарта жесин,Қабирғани тарта жесин.Жаз кийгени хулпи бöсин,Қиш кийгени тулки бöсин.Жаққани арча бöсин,Кийгени парча бöсин.Қизимиз чече бöсин,Суйгени бачче бöсин.Улғу сайин ули бöсин,Кереге сайин келини бöсин.Тарбиздайин тана бассин,Ит қавундай туйиб жатсин. * * *

Ешик алди темир ҳачче,Қиз енеси байбиче.

Қöл кўтериң катте-киччиТўрегесин куев бачче. * * *

Ешигиңнен вўтейин,Себетге гул кўтерип.Хизметиңди қилайин.Миннетиңди кўтерип.Ешик алди жöңишқа,Белим қилдан жингишке.Вўте қари деменгиз,Енди кирдим вöн учге.Алма аттим ҳаваға,Тушди жилавханаға.Бариб айтиң ярима,Кесин мейманханаға.Алма аттим артидан,Вўтип кетди сиртидан.Бариб тавеп қилайин,Кўчип кеген журтидан.Алмадан ат қилайин,Баргиге хат қилайин.Кўчип кетген яримди,Жамбашлап ят қилайин. * * *

Қиз киеди қизилди,Жеңи бöйидан узинди.Алдини вöраб гап салдим,Қиздиң кўңли бузилди.Қиз киеди хулпини,Айирип туйди зулпини.Жигит учун бағипти,Кўкрегиде мулкини.Кўккене каптер мен емес,Кунде-кунде кегели.Айда жилда бир келдим,Мен бöйиңди кўргели.Кўккене каптер мен кўрдим,Кўз тумари бöйнида.

234

Яхши қизлар кўп екен,Жатир жаман қöйнида. * * *

Алма барги хурасан,Ярим қайға барасан.Маңа тўшек салдирип,Кимге қучақ бересен?! * * *

Мейманхана тар екен,Жатқали жер таппадим.Ҳамме жериң хал екен,Вўпкели жер таппадим. * * *

Қайнатамниң вöчағи,Сари қавун пöчағи.Мунча ширин бöмаса,Ярғанамниң қучағи.Чимчихлар чириллайди,Шам бöғанға вöхшайди.Даравöза тақиллайди,Яр кегенге вöхшайди. * * *

Бир атам бар ачуви жаман,Келип қалар ҳали заман.Сизди кўрип бизди сўгер,Қазандағи сутти тўгер. * * *

Тахчедеги пияздиң,Пöсти жöхтир енежан.Эран кеген балаңниң,Дöсти жöхтир енежан. * * *

Чилимниң сарханаси,Вöртасида данеси.Қаймақ берип бағипти,Енеғардиң енеси. * * *

Пари, Пари дешеди,

Пари жибек ешеди.Пари ешген жибекти,Қимбат баҳа дешеди. * * *

Палванташтиң мачити,Мачитиниң бир чети.Айпариниң кийгени,Сарайкамердиң чити. * * *

Пари кўчти айлақа,Жугини артди тайлақа.Тайлағи чарчап қалип,Наңини салди бöйдақа. * * *

Ҳами дайраниң музи,Мöлла тöрғайдиң изи.Кессек атип қöймайди,Мерген бабамниң қизи. * * *

Қöш ҳайдадим барма-бар,Каптер учти жарма-жар.Айпариниң бир вўзи,Мени қилди дарбадар. * * *

Қöш ҳайдадим баш-башлап,Амач башини ушлап.Ҳали Пари келеди,Химча белини ушлап. * * *

Ечки бахтим чачалап,Жöлға салдим кечелеп.Пари қизди ушлабем,Қичиреберди чечелеп. * * *

Қиз келер ҳар хил бöлип,Гулзардағи гул бöлип.Бир шахига қöнайин,Сайрақи булбул бöлип.

235

* * *Қöй қöтанда кушейди,Ғöлада атлар жушейди.Шундай адамди мен кўрсем,Алтмиш бувиним бöшайди.Бетлериден нур жавип,Вўлген атама вöхшайди. * * *

Катекени тўшекте,Киченеси бешикте.Атажаним келер деп,

Еки кўзи ешикте. * * *

Мусапирман бу шаҳриңе,Мен ашиқман хумариңа.Ажел тöлип вўлип кетсем,Дува қиғин мазарима. * * *

Жайнамази иниде,Аттабаси қöлида.Вўзи худаниң жöлида,Ватандағи қавмлерге салем!

2.31. Бугунги фольклор намуналари 103

Ҳали яшман, Жалаңбашман,Чимчихман ғашман.Ураман ташман.Киш десем келесен,Бир урсам вўлесен.Мени-ху билесен.Адамзат баласиман,Яшлардиң сарасиман.Жайимда турип «ҳа» десем,Чимчиқ учади галесимен.Авел киш деб қöяман,Ушласам жеп қöяман.Чўп тапсам ғўлек қиламан,

Лай тапсам дўлек қиламан.Габиме қулақ самасаңАяғиңди чöлақ қиламан.Вўзиңди ҳалек қиламан,

Гўшиңди бўлек қиламан.Киш дегеннен кейин кеме,Буғдайман шалини жеме,Габимди шöхлиқ деме.Ишенме қанатиңа,Учиб жирген санъатиңа.Ишиңди тиндираман,Қанатиңди синдираман,Яна кесең вўлтиремен.

* * *Ҳали яшман, қизбаламан,Бахта ачилған гуллаламан.Чанқöвузимди чаламанТурли нағмаға саламан.Уйимизде бир данаман,Ата-енеме дурданаман.

Ҳали катте бöламан,Тöвусдейин тавланаман.Қизлар сардари бöламан.Қöлима дапти аламан,Ҳар хил нағмаға саламан.Бир жигитге жананаман,

103 Халқ оғзаки ижодининг ушбу намуналари айнамиз Ҳожи Субҳонқул Маманазар ўғли томонидан ижод қилинган бўлиб муаллифнинг ўзидан ёзиб олинган.

236

Балаларға парвöнаман.Бу худанинг амри екен,Ахири кампир бöлип қаламан:Пешанаси тиришқан,Авзи-бурни буришқан,

Келинлермен уришқан,Ҳамсаяман тартишқан,Бизикке қарап шипирасан,Бизикке қарап тукиресен, – деп.

* * *Тавға чихтим тав жиландай тавланип,Пасге ендим раңи-руйим сарғайип.Сарғайғаним сари талдиң баргидей,Байланғаним қöш пичақтиң бандидей.Қöш пичақтиң бандидей бандлер барма,Ата-ене уйидей уйлер барма.Ата-ене уйиде жайнар едим,Тахти-раван жöлларида вöйнар едим.Тахти-раван жöлларда тайип туштим.Ишлемес дангесеге қайдан туштим.Билегимде билезик, қöлларимда қöш жузик,Бардим дайра кечкели, вöтирдим сув ичгели,Хишларимди сағиндим, қанатим жöқ учқали.Чачларимди тарайин, қайнатамнан сöрайин,Агер вöлар ҳа десе, хишларима барайин.

Қашқа сурме тартаман, жöлға тушсем жöртаман,Қайнем салем айтсалар, хишларима айтаман,Жийрен атти егерлеп, хабер алип қайтаман.Тамға тамчи бöлайин, атқа хамчи бöлайин,Айнам аскер кеткенде, мен худайчи бöлайин.Уйимизде тöй бöсин, елге жарчи бöлайин.Вöтин салай синдирип, кайвениликти тиндирип,Мейманларди апкесин, машинлерге миндирип.Вöтинларди иширип, авқатларди пиширип,Мейманларға тарқатай, қазанимди туширип.Жийилип мейман кесин, раҳмет кайвени десин,Ағайинлар шад бöлип, барекетини худа берсин.

* * *Пайда бöлдиң еки гавҳар данадан,Парваз қилип учдиң манзил ханадан.Кетер бöсаң дува ағин ата минан анадан.Тавеп қиғин вöн саккиз жиллиқ астанадан.Барған жерде хизмет қиғин, Каттелерди ҳурмет қиғин.

237

Тöлип-ташип нурға тöлғин,Балали-чағали бöғин,Вўнип-вўсип, давур сурип,Авледиңди есде тутқин.

ХУЛОСА

Минтақа халқлари тақдирнинг умумийлиги, этник менталитетнинг яхлитлиги боис асрлар давомида тинч-тотув ва яхши қўшничилик руҳида яшаб, ушбу этномаданий ва ижтимоий муносабатлар халқларимиз орасида қон-қариндошлик муносабатларини ҳам ривожлантирмоқда. Бу эса ўз навбатида эллараро ҳамжиҳатлик ривожини таъминлашда ҳамда муносабатларнинг ижобий босқичга кўтарилишида муҳим омилдир.

Бугунги тараққиёт ва ҳамжиҳатлик жамиятимиз аъзоларининг ижтимоий ҳамда маданий-маънавий камолотининг кафолати сифатида кундалик ҳаётимизда ижобий аҳамият касб этиши билан бир қаторда жамиятнинг янгиланишида ҳам муҳим аҳамиятга эгадир. Этник тафаккурнинг ривожи боис жамият аъзоларида ўзликни англаш жараёнлари ўсиб, этник дунёқараш янгича мазмун касб этиб, ижтимоий-маданий тараққиёт ривожида ўзига хос аҳамиятга эга бўлмоқда. Ушбу жиҳат миллатлар орасида дўстлик ва ҳамжиҳатликни оптималлаштириб, маданиятлараро мулоқот концепцияси ривожида ҳам муҳим аҳамиятга эга.

Жамиятда этник жараёнлар ривожи миллатлараро муносабатлар билан узвий боғлиқдир. Миллий муносабатлар негизида ҳар бир этник гуруҳнинг ўзаро алоқалари, ижтимоий ҳаётдаги этнофаолият ва этномаданий омиллар ётганидек, ўз навбатида жамият тараққиётини таъминлашда миллий гуруҳлар орасидаги соғлом муносабат ҳал қилувчи ўринни эгаллайди.

Бугунги кунда этник бирликлар тафаккурида миллий ўзликни англаш жиҳатлари ўсиб, яхлит умумфуқаровий ҳамжиҳатлик сари ривожланаётганлиги ижтимоий тараққиётда позитив ҳодиса сифатида эътироф этилиши жамиятнинг фуқаровий бирликни мустаҳкамлаш сари одимлаётган бугунги паллада муҳимдир. Ҳар бир миллат ва этник гуруҳнинг тил, урф-одат, маданият ва анъаналарига ҳурмат билан муносабатда бўлиш миллатлараро муносабатларда этник омилларнинг таъсирини оширади.

Жамиятда миллий-этник жараёнларнинг оптимал ривожини таъминловчи омилларни аниқлашда қуйидагиларга эътибор бериш лозим:

- этник жараёнлар мутаносиблиги жамиятнинг сиёсий барқарорлигига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлиб, ўз навбатда этник мувозанат ижтимоий тараққиётни

238

таъминлайди, яъни муайян этник гуруҳнинг ривожи жамият тараққиётига бевосита таъсир қилади;

- ҳар бир этник гуруҳнинг диалект, урф-одат, анъана, фольклор сингари ўзига хос хусусиятлари – жамият аъзоларидан ҳурмат ва эътиборни талаб этади;

- этник гуруҳлар урф-одати, анъана ва маданий меросини оммавий ахборот воситалари орқали тарғиб этиб, этник қадриятлар такомилига имконият яратиш жамиятда миллий тотувликни таъминлаш учун хизмат қилади.

Ҳар-қандай жамиятда ижтимоий барқарорликни таъминлаш миллатлараро муносабатларга эътибордан, жумладан, этник муаммоларга аҳамият беришдан бошланади. Бунинг учун табиийки, этник гуруҳлар орасида миллий ва умуминсоний қадриятлар тарғибини, миллатлараро муносабат маданияти ташвиқини ўзига хос йўсинда такомиллаштириш зарур. Ушбу усуллар орқали этник гуруҳ вакиллари орасида умуминсоний цивилизацияга хос хусусиятларни ривожлантириш мумкин.

Туркий халқлар бир-бирига ўхшаш, шу билан биргаликда урф-одати, турмуш тарзи ва ўзига хос жиҳатлари билан бир-биридан фарқланадиган элат ва этник гуруҳлардан ташкил топган. Бу элат ва этник гуруҳлар миллат яхлитлигини, табиий гўзаллигини ва миллий руҳини таъминлабгина қолмай, балки сақлаб, туман асрлардан буён этнос шуҳратини, миллий ғурури ва бирлигини таъминлаб келмоқдалар. Шундай элатлардан бири лақайлардир.

Лақайлар чорвачиликда маълум муваффақиятларни қўлга киритиб, бунинг натижаси сифатида Лақайи зотли отлар ва Ҳисӧри қўйларни вужудга келди. Деҳқончиликни Лакайи навли қовунни етиштирди. Элат номини улуғловчи, унинг шон-шуҳратини таъминловчи омил, бу ўша элатнинг жасур фарзандлари ва шундай фарзандларининг яратувчанлик қобилиятидир.

Амалий санъат намуналари ҳам элатнинг маданият даражасини белгиловчи омил сифатида намоён бўлди. Мапремеч, жук чариғич, серпе, жук бети, айнахалта, бўғжама ва бошқа чеварлик намуналари Океан орти мамлакатларида ҳам лақайлар маданияти тарғибини таъминламоқда. Айниқса, лақайларда тикиладиган торлама, бостирма ва шавдурақ тақиялар, яъни миллий бош кийимлар, этномаданият намуналари сифатида машҳурдир. Лақайларнинг урф-одати, анъаналари, бетакрор фольклори ҳамда ўзига хос шеваси илмий давралардан муайян тадқиқотни талаб этади.

Ҳозирги кунда лақайлар ўзбек миллати таркибидаги субэтнослардан бири сифатида ўз маданияти, турмуш тарзи ва анъаналарида миллатга хос умумийлик билан биргаликда этник хусусийлик тамойилларини ҳам сақлаб келмоқдалар. Бу албатта, миқдор жиҳатидан бошқа туркий халқларга нисбатан устунлиги ва нисбатан компакт яшаб келаётганлиги боисдир.

239

Байналмилал мавқеда туриб ўзлигини англаш, этномаданий анъаналарни халқ орасида тарғиб қилиб, элатдошларни янгича яшаш ва янгича меҳнатга жалб этиш – бу табиий равишда жамият тараққиётига, жумладан этник ривожланишга ижобий таъсир кўрсатувчи омиллардир.

Хуллас, жамиятда миллатлараро тотувлик ва этнофуқаровий бирликни таъминлаш учун этник бирликларга хос хусусиятларни тарғиб этишга имконият яратиш орқали этноижтимоий ва этномаданий жараёнларнинг оптимал йўналишига эришиш лозим. Зеро, ҳар қандай жамият истиқболи бевосита этник гуруҳлар орасидаги ўзаро ижобий муносабатларга боғлиқдир.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ

1. Абдузоиров С. Суянишган эл. –Душанбе, 2007. – 160 б.2. Абдуллаев Р.С. Обрядовая музыка Центральной Азии. –Т., 1994.2. Абдуллаев Р. Байсун: традиционная музыкальная культура. –Т., 2006. -124 стр.3. Абдуназаров Х. Вахшонзамин. –Душанбе, 2003. -442 саҳ.4. Абдуназаров Х., Мўминова Ҳ, Абдуназарова М. Маърифат ўчоғи. – Душанбе:

Ирфон, 2007. – 266 б.5. Айниддин Гадозода. Сипеҳри ҳафтод. –Душанбе, 2000.6. Алавия Музайяна. Ўзбек халқ маросим қўшиқлари. –Т., 1974.6. Алексеев Э. Фольклор в констексте современной культуры. –М., 1988.7. Асқар Маҳкам. Оқ китоб. –Душанбе, 2004.8. Белинская Н.А. Декоративное искусство горного Таджикистана. –Душанбе,

1965.9. Богословская И., Левтеева Л. Тюбитейки Узбекистана XIX-XX веков. –Т., 2006. 10. Джанибеков У.Д. Культура казахского ремесла. –Алма-Ата, 1982.11. Донахонов Э. Қуюн (қисса) //Ўзбегим тўпламида. –Т., 1992. -Б.41-70. 12. Есбергенов Х., Хошниязов Ж. Этнографические мотивы в каракалпакском

фольклоре. –Т.: Фан, 1988.13. Жўрақул Ажиб. Сўнмас садолар. –Душанбе: Нафосат, 2005. -196 б.14. Исмоилов Х. Ўзбек тўйлари. –Т., 1992.15. Кадыров Р. Обрядовый фольклор таджиков Южного Узбекистана. –М., 1964.16. Кармышева Б.Х. Очерки этнической истории южных районов Таджикистана и

Узбекистана. – М.: Наука, 1976.17. Кармышева Б.Х. Узбеки-локайцы южного Таджикистана. – Сталинабад, 1954. 18. Кисляков Н.А. Очерки по истории семьи и брака у народов Средней Азии и

Казахстана. –Ленинград: Наука, 1969.19. “Лақай овози” ҳафтаномаси. –Душанбе, 1991-1992 йй. № 1-17.20. Липец Р.С. Образы богатыря и его коня в тюрко-монгольском эпосе. –М.:

Наука, 1984.21. Маллицкий Н.Г.Учебное пособие по географии Таджикистана. –Ташкент-

Самарканд, 1929.22. Материалы по районированию Средней Азии, книга 1, ч.1. – Т., 1926.

240

23. Муканов М.С. Казахские домашние художественные ремесла. –Алма-Ата, 1979.24. Назаров Насриддин. Лақайлар: баъзи сўзлар ва ибораларнинг диалектологик

мазмуни. –Т., 2005. -202 б.25. Назаров Насриддин. Муҳаммад Иброҳимбек Лақай. – Т.: ИФЕАК, 2006.26. Назаров Насриддин. Лақайлар этнографияси. –Т., 2007.27. Назаров Насриддин. Лақайлар этник маънавиятининг ўзига хос жиҳатлари.

//Ижтимоий фикр - Инсон ҳуқуқлари журнали. –Т., 2006. №4.28. Носир Афғон. Етолмаган армонларим. – Душанбе: Ирфон, 2007. – 44 б.29. Олимов Омонулла. Қора унвон. //Замондош (Ҳафтанома). –Душанбе, 2006.

№43-44.29. Ражабов Н. Ўзбек шевашунослиги. –Т.: Ўқитувчи, 1996. -304 б.30. Саримсоқов Б. Ўзбек маросим фольклори. –Т., 1987.31. Таджики Каратегина и Дарбаза. Вып.3. –Душанбе, 1976.32. Хакимов А., Гюль Э. Байсун: атлас художественных ремёсел. –Т., 2006. -208

стр.33. Хитенков Г.Г. Локайская лошадь. Конские породы Средней Азии. –М., 1937.34. Шафақов Х. Кўлоб ўзбеклари. – Душанбе: Нафосат, 2006. – 103 б.35. Эназаров Т. Ўзбек диалектологиясидан амалиёт. Тошкент, 1995.36. Юсупов Ш. Вахшская долина накануне установления Советской власти. –

Душанбе, 1975. -130 стр.37. Ўзбек халқ мақоллари. Тузувчилар: Т.Мирзаев, А. Мусоқулов, Б.Саримсоқов. –

Т.: Шарқ, 2003. -512 б.38. Қорабоев У. Ўзбекистон байрамлари. –Т., 1991.39. Ҳабибулло Солиҳ. Нақшин ёзувлар. Боқий мерос //Ўзбекистон матбуоти

журнали. 2003. №2. -Б.42-43. №3. -Б.34-35.40. Ҳайдаров Н. Лақайим (шеърлар). – Душанбе: Нафосат, 2007. 56 б.

МУНДАРИЖАКириш.................................................................................................................................6I. боб. Лақайлар этнографияси...........................................................................10 - 1421.1. Элат этнографиясининг айрим жиҳатлари.............................................................101.2. Тўй ва тўйдан кейинги жараёнлар..........................................................................271.3. Миллий таом ва пишириқлар..................................................................................601.4. Маърака (дафн)..........................................................................................................661.5. Маросимлар...............................................................................................................701.6. Афғонистон лақайлари.............................................................................................76 1.7. Лақай диаспораси ва Эрон лақайлари....................................................................801.8. Шажара......................................................................................................................941.9. Лақай отлари ва Ҳисӧри қўйлар............................................................................1051.10. Амалий санъат намуналари.................................................................................1151.11. Ўтов........................................................................................................................125 1.12. Мусиқа...................................................................................................................131

241

1.13. Болалар ўйини.......................................................................................................139II. боб. Лингвистика ва фольклор...................................................................143 - 4712.1. Лингвистик таҳлил.................................................................................................1432.2. Адабий таҳлил.........................................................................................................1542.3. Болалар фольклори.................................................................................................1662.4. «Жумбақлар»...........................................................................................................1672.5. Достонлар ва соқичилик........................................................................................1902.6. «Авезханнинг Гирдаб кўлиге сафар қилиши» достони……………………2082.7. Термалар…..............................................................................................................2302.8. Бўрон соқи...............................................................................................................2322.9. Мақоллар ва ҳикматли сўзлар...............................................................................2352.10. Алла…....................................................................................................................3702.11. «Алла-ҳуй»............................................................................................................3732.12. «Елим суйса, суйгидей».......................................................................................3742.13. Бий-бий..................................................................................................................3762.14. «Дува»(фотиҳа).....................................................................................................3772.15. «Яр-яр»...................................................................................................................3952.16. «Айнажаним, жан айнам»....................................................................................396 2.17. Ҳаққува..................................................................................................................4062.18. Бедала.....................................................................................................................412 2.19. «Жан атамниң давлети».......................................................................................4192.20. Халқ қўшиқлари....................................................................................................420 2.21. «Тағай журт қöшиқлари».....................................................................................428 2.22. Келин салом...........................................................................................................4362.23. «Улим кесе етектен».............................................................................................438 2.24. «Атам кесин етектен»...........................................................................................440 2.25. Марсия...................................................................................................................441 2.26. «Яребезен».............................................................................................................446 2.27. Майда.....................................................................................................................4502.28. Сус-хотин...............................................................................................................451 2.29. «Шум қайнининг ҳасрети»..................................................................................4532.30. Эрон лақайлари оғзаки ижодидан.......................................................................453 2.31. Бугунги фольклор намуналари............................................................................468Хулоса.............................................................................................................................471Фойдаланилган адабиётлар...........................................................................................476

Насриддин

ЛАҚАЙЛАР: ЭТНОГРАФИЯ, ЛИНГВИСТИКА, ВА ФОЛЬКЛОР

242

«Лақайлар: этнография, лингвистика, фольклор» китобига тақриз

Ўзининг қадимий ва Бӧй миллий маданияти билан жаҳон ивилизациясига улкан ҳисса қўшган аждодларимиз хилма-хил жанрлардан иборат Бӧй фольклор намуналарини яратишган. Асрлар давомида эзгуликни тараннум этиб келган бу тафаккур дурдоналарида халқимизнинг энг олийжаноб, улуғвор мақсадларга йўналтирилган қарашлари ўз ифодасини топган. Зеро, бадиий салоҳияти ғоят юксак бўлган аждодларимиз поэтик иқтидорини ўзида мужассамлаштирган халқ оғзаки бадиий ижодиёти дурдоналари асрлар давомида битмас-туганмас руҳий қувват манбаи бўлиб хизмат қилган. Зукко бахшиларимиз томонидан куйлаб келинган «Алпомиш», «Гўрўғли», «Кунтуғмиш» сингари буюк достонларда тараннум этилган бунёдкорлик ва яратувчилик ғоялари ҳамиша халқимизга жуда катта маънавий қувват берувчи қадриятлар тизими бўлиб келган. Ана шу улкан маънавий қадриятлар тизимини барча ҳудудлар бўйича изчил тўплаш ва нашр этиш фольклоршуносликнинг муҳим йўналишларидан бири ҳисобланади.

Ўзбек фольклорининг ҳудудий ранг-баранглиги жанубий Тожикистонда яшовчи ўзбек-лақайлар оғзаки бадиий ижодида айниқса, яққол кўзга ташланади. Лақайлар орасида умумўзбек фольклор анъаналарида тўла сақланиб қолмаган айрим жанрлар, масалан, тўй олқишлари, ёмғир чақириш маросими қўшиқларини жонли ижро ҳолатида етиб келган. Шунинг учун ҳам ўзбек-лақайлар фольклорини тўплаш мақсадида ЎзР ФА Тил ва адабиёт институти фольклоршунослари бир неча марта илмий экспедиция уюштирган. Лақайлар фольклори бўйича Бӧй фактик материал тўпланганлигига қарамай, Б.Саримсоқов томонидан чоп эттирилган «Донишманд Искандар» номли

243

эртаклар тўплами ҳамда М.Жўраев тайёрлаган «Ой олдида бир юлдуз» номли мажмуадан ўрин олган тўй олқишларини ҳисобга олмаганда, бу Бӧй фактик материал тўлалигича чоп эттирилгани йўқ. Шу нуқтаи-назардан олганда «Лақайлар: этнография, лингвистика, фольклор» китоби илмий аҳамиятга эга.

Тўплам ўзбек-лақайлар этнографияси, тили ва фольклорига оид тўпланган катта фактик материал асосига қурилган бўлиб, янги матнларга Бӧйлиги билан ажралиб туради. Муаллиф имкони борича ижрочиларнинг шева хусусиятларини сақлашга ҳаракат қилганки, бу ҳам манбанинг илмий қимматини оширади…

Хуллас, мен муаллифнинг узоқ йиллар мобайнида олиб борган машаққатли илмий изланишлари, игна билан қудуқ қазишдек машаққатли фаолияти самараси ўлароқ юзага келган мазкур китобни нашр қилиш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблайман.

Маматқул Жўраев,филология фанлари доктори, профессӧр

«Лақайлар: этнография, лингвистика, фольклор» асарига Тақриз

Биламизки, Ўрта Осиё халқлари ўзларининг қадимий ҳамда Бӧй миллий маданиятлари орқали жаҳон халқларининг маънавияти ва маданиятини ривожлантиришга бебаҳо ҳисса қўшишган. Шунинг учун ҳам халқларимиз турли босқинчилик ва мустамлакачилик сиёсатини бошидан кечирган бўлса-да, ҳеч қачон руҳи сўнмаган. Сабаби, улар ўз миллий анъаналари ва қадриятларини, она тилларини ҳамда қадимги даврдан то бугунги кунгача давом этиб келаётган халқ оғзаки ижодини жуда қадрлашган, жиддий эътибор беришган.

Мана шу ҳолатлар ишда ўз ифодасини топганлигини боис, ушбу монография бугунги кун талабларига жавоб бера олади. Бу монография туркийларнинг, шу жумладан, ўзбек халқининг бир уруғи сифатида тарих саҳнида лақайлар номи билан машҳур бўлган ўзбек уруғининг анъанаси, қадриятлари, урф-одати, тили ва тилини қадрлашию халқ оғзаки ижодининг ўзига хос хусусиятлари жамланиб, илмий таҳлилга тортилган асар ҳисобланади.

Ишда берилган матнлар диалектология фанида қўлланадиган транскрипция асосида қандай айтилса, шу тарзда ёзишга ҳаракат қилинганлигини кўриш мумкин. Бу ишнинг ютуғи. Муаллиф машҳур олима Б.Х.Кармишева билан суҳбатларида, унинг асарларидаги фикрларга муносабатида ўз мулоҳазаларини асослашга интилган. Шунинг учун ишни биз энциклопедик характердаги тадқиқотлардан бири деб биламиз. Чунки муаллиф лақайлар ҳақидаги учта китобнинг асосий мақсадидан келиб чиққан ҳолда бир китоб ҳолида тақдим этмоқда. Бунда лақайларнинг этнографияси, тили ва фольклори ҳақидаги

244

маълумотларни бир бутун ҳолда қабул қиламиз, ўрганамиз. Учта соҳани яхши билиш, уларни бир монографияда ёритиш учун анча заҳмат чекилгани билиниб турибди. Бундай тадқиқотлар рус ва Европа фанида учрарди, уни муаллиф ўрганилаётган объектларга индивидуал ёндошиб, фанимизга олиб кира олган.

Ишни ўқиш давомида муаллифнинг лақайлар ҳаётини анча яхши билиши сезилади. Битта фарзанд эли учун шунча иш қилиши мумкин. Бунинг учун уни олқишлаш лозим. Сабаби, биринчидан, муаллиф лақайлар ҳаётини, тилини, этнографиясини, фольклорини яхши билади. Иккинчидан, муаллиф бу ишни ёзиш учун қарийб ўттиз йилдан буён материаллар тўплаган. Учинчидан, муаллиф монография ёзиш талабларини яхши биладики, ёзувда, изоҳда, тушунтиришда ва таҳлилларида жиддий камчилик топишнинг иложи бўлмади. Хулоса қилиб айтганда, бу иш бугунги кун талабларига жавоб бера олади. Шунинг учун уни бемалол нашрга тавсия этиш мумкин.

Толиб Эназаров,филология фанлари доктори, Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети ўзбек тилшунослиги кафедраси профессӧри.

1

245

Documents

ЛАҚАЙЛАР: ЭТНОГРАФИЯ, ЛИНГВИСТИКА ВА ФОЛЬКЛОР