Ι Π Π Ο Κ Ρ Α Τ Η Σ ΙΛΤΡΙΚϊ I ΘΚ12ΡΙΛ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ

Ι Π Π Ο Κ Ρ Α Τ Η Σ

Π Ε Ρ Ι Α Ρ Χ Α 1 Η Σ Ι Η Τ Ρ ί Κ Η Σ Π Ε Ρ Ι Α Ε Ρ Ω Ν Υ Δ Α Τ Ω Ν Τ Ο Π Ω Ν

Π Ρ Ο Γ Ν Ώ Σ Τ Ι Κ Ο Ν Π Ε Ρ Ι Δ Ι Α Ι Τ Η Σ Ο Ξ Ε Ω Ν Π Ε Ρ Ι Ι Ε Ρ Η Σ Ν Ο Ύ Σ Ο Υ

Μετάφραση - εισαγωγή - σχόλια

Δημήτριος Λυπουρλής

ΕΚΔΌΣΕΙΣ ΖΗΤΡΟΣ

Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ι Σ

Διεύθυνση σειράς: Δημ. Λυπουρλής, Θεόδ. Μαυρόπουλος, Κων. Ζήτρος

Φιλμ-μοντάζ: Μυΐόπιεάία Α.Ε. Εκτύπωση: ΙΚΙ5 Α.Ε.

Ι5ΒΝ: 960-442-697-4 5ΕΤ: 960-442-695-8 © 200ΐ Εκδόσεις Ζήτρος

Ειδική &8οαη9 προσφορά για την βχποάδβυση, της $ψημ§ρ{δαις ΤΟ ΒΗΜΑ & των Εκδόσεων Ζήτρος

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Β Τ Ο Μ Ο Υ

Π Ε Ρ Ι Δ Ι Α Ι Τ Η Σ Ο Ξ Ε Ω Ν 237

Κ ε ί μ ε ν ο - Μ ε τ ά φ ρ α σ η 251

Π Ε Ρ Ι Ι Ε Ρ Η Σ Ν Ο Υ Σ Ο Τ 3 ι 9

Κ ε ί μ ε ν ο - Μ ε τ ά φ ρ α σ η 329

ΠΕΡΙ ΔΙΑΊΤΗΣ ΟΞΈΩΝ

237

Η Κ Ν Ϊ Δ Ο Σ Η Τ Α Ν Μ Ι Α Π Α Σ Ι Γ Ν Ω Σ Τ Η στον αρχαίο κό­σμο ελληνική πόλη στη νοτιοδυτική ακτή της Μ. Α­σίας. Τη φήμη της τη χρωστούσε, ανάμεσα σε άλλα, και στην περίφημη ιατρική σχολή της. Η ιατρική σχολή της Κνίδου ήταν παλαιότερη από την ιατρική σχολή της Κω, και ασφαλώς θα είχε μείνει η σημα­ντικότερη από όλες τις ιατρικές σχολές στην αρχαιό­τητα, αν η Κως δεν είχε την τύχη να γεννήσει τον Ιπποκράτη.

Η καθεμιά από τις δύο αυτές σχολές είχε, λένε, τη δική της φυσιογνωμία. Οι διαφορές τους θα πρέπει να ξεκινούσαν από τις διαφορετικές μεθόδους που εφάρ­μοζαν, ποιες όμως ακριβώς ήταν αυτές, δεν είμαστε -ακόμη σήμερα- σε θέση να το πούμε με βεβαιότητα. Λίγα θα είχαμε επίσης να πούμε και για τους ειδι­κούς κλάδους της ιατρικής στους οποίους επιδόθηκαν οι εκπρόσωποι των δύο αυτών σχολών, όπως και για τον τρόπο με τον οποίο τους καλλιέργησαν. Όχ ι πως δεν έγιναν σχετικές έρευνες* όσο όμως κι αν οι έ­ρευνες αυτές προσπάθησαν να αξιοποιήσουν τις - ε­λάχιστες άλλωστε - πληροφορίες που έχουμε για τα

239

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

θέματα αυτά από την αρχαιότητα, τα αποτελέσμα­

τα που προέκυψαν δεν είναι, ασφαλώς, αδιαμφισβή­

τητα* καμιά φορά είναι και αλληλοσυγκρουόμενα. 1

Πολύτιμη συνεχίζει να είναι πάντοτε μια πληροφο­

ρία του Γαληνού, σύμφωνα με την οποία η ιατρική

σχολή της Κνίδου είχε ορίσει στον εαυτό της κύριο

έργο της να χωρίσει τις αρρώστιες σε κατηγορίες.

Έτσι ο γιατροί της Κνίδου μιλούσαν -μας λέει ο Γα­

ληνός- 2 για εφτά «νόσουςχολής», για δώδεκα «νό­

σους κύστεως», για τέσσερα «νοσήματα νεφρών»,

για τέσσερεις «από της κύστεως νόσους στραγγου-

ριών», για τρεις «τετάνους», για τέσσερεις «Ικτε­

ρους», για τρεις «φθισεις». Κρίνοντας αυτόν τον

τρόπο της δουλειάς των «από Κνίδου ιατρών» ο

ι. Από την πολύ εκτεταμένη σχετική βιβλιογραφία ο ανα­γνώστης ας σημειώσει τις ακόλουθες κυρίως εργασίες: ]. II-£ç, ϋΐ€ ηΐ€(1ίζίηίδ€ΐΐ€ δοΗπίί: «ϋΒ^Γ άιε δίεΒεηζαίιΙ» χΐΐΐά

(Ιίε δοΐιιιΐε νοη Κηίάοδ, Οήβώίϊώβ Ξΐηάίεη Η. Σίρ$ίη5 ζηπι

60. Οβί-Ηηςΐαξ άανξβ&ναείοΐ, ί€Ϊρζΐ§ ι894? 22-39" Ι· ]νίΐ\ζ, Κα-τηεηΐα ύίρροεναίεα, Β€Γ1ΙΠ 1900 (σσ. ΐ2-2θ)' ]. Ι1ۍ, Ώίβ ΑΤ-ζΐεζώηΐβ νοη ΚηίάοΒ, Ι,είρζί^ 1924" Ι·Μ. ίοηΐο, ΤΗε Οηΐ(ϋ-αη ΤΓ£αάδ€δ ο£ ΐΐιε Οοφιΐδ ΗίρροοΓαάοαπι, ΟίαχΐεαΙ Ομάν-ίβτΐ^ Ν.5 . 15 (1965) ι-3.0' διηίΛ, Οαΐεη οη (ϋοαηδ ν€Γ-δΐΐδ Οηίίϋαηδ, ΒηΙΙβήη οβώε ΗΪ5ΐον$ ο^Μεάίείηε 47 (ΐ973)

5^9~5^5' ]- Ιουαηηα, Ηίρροεταΐε. Ροιιτ ηηβ ατώέοΐοξίβ άβ Γβ-εοίε άε Οηΐάβ, Ραπδ Ι974' Η. &€ηδ€ΐηαηη, Κηΐάί$ε1οε Μεάι-

240

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

Γαληνός σημειώνει γι' αυτούς ότι «τάς τών σωμά­

των ποικιλίας εβλεπον υπό πολλών αιτίων έξαλλασ-

σομένας»^ και ήθελε, φαίνεται, με αυτό να πει πως οι Κνίδιοι γιατροί είχαν στρέψει όλη τους την προσο­χή στην απλή παρατήρηση και στην απλή περιγρα­φή των ποικίλων μορφών με τις οποίες κάνουν την εμφάνιση τους οι διάφορες αρρώστιες, αυτό όμως α­κριβώς είναι και το σημείο στο οποίο -κατά τον Γα­ληνό- οι γιατροί αυτοί διέφεραν από τους γιατρούς της σχολής της Κω, που επικέντρωναν όλες τις προ­σπάθειες τους στην επισήμανση των κοινών χαρα­κτηριστικών των επιμέρους ασθενειών.

Σ' αυτές τις κρίσεις του Γαληνού στηριγμένος ένας από τους νεότερους μελετητές της αρχαίας ιατρικής4

ζίη. ΤείΙ I: Όίε Τε$ήπιοηιεη ζην άΙΐε$ΐεη ίζηίάί$είοεη Εείοτε ηηά ΑηαΙγ$εη ίζηιάί$είοεγ $είονψεη ίπι €ονρη$ Ηίρροεταήεητη, ΒεΓ-

1ίη/Ν€\ν Ύοτ\α ι975* Α. ΤΚίνεΙ, €ηίάε εΐ €ο$? Ε$$αί 5ΗΤ Ιε$ άοε-ΐήηε$ πιέάίεαΙεΒ άαη$ Ια ΟοΙΙεεήοη Ηΐρροεταή^ηε, Ραπδ 1981.

(Για μια λεπτομερειακότερη κατατόπιση βλ. Δ. Λυπουρλής, Κνιδιακή ιατρική γραμματεία στην Ιπποκρατική συλλογή. Το χρονικό των ερευνών και μία πρόταση, Κωακά 3 (1989) 7-43·)

2. Εις το Ιπποκράτους Περί διαίτης οξέων νοσημάτων ύπό-μνημαΧΥ 427 εξ· ΚίίΚη.

3. Ό.π . , XV 428 ΚαΚη. 4· Ο I,. Βοχίϊξζγ στις σελίδες 50 εξ. και 145 εξ. του βιβλίου

του Οί?$ενναήοη εί εχρέήεηεε εΙοεζ Ιε$ πιέάεείπ$ άε Ια €οΙ-Ιεεΐίοπ Ιοίρροεταύηηε, Ραπδ 195 3 ·

241

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

χαρακτηρίζει με τα ακόλουθα λόγια τις τάσεις της κνιδιακής ιατρικής: Ο Κνίδιος γιατρός είναι δούλος των περιστατικών* άνθρωπος της εμπειρίας καθώς είναι, δεν προσπαθεί ποτέ να ξεπεράσει τα απλά πε­ριστατικά και να τα οργανώσει δαμάζοντας την τε­ράστια ποικιλία τους. Τ α κνιδιακά έργα της Ιππο­κρατικής συλλογής έχουν χαρακτήρα καθαρά παρα­δοσιακό: οι συγγραφείς τους έχουν αφήσει παράμερα καθετί που θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ενδιαφέ­ρον πνευματικό για τα θέματα της εποχής τους. Το παθητικό βλέμμα με τό οποίο οι γιατροί αυτοί αντι-κρύζουν τα φαινόμενα, τους αναγκάζει να αρκούνται σε μια απαρίθμηση των ποικιλιών, με τις οποίες πα­ρουσιάζονται οι διάφορες αρρώστιες.

Είχε και η σχολή της Κνίδου τον Ιπποκράτη της. Το όνομα του ήταν Ευρυφών και η αρχαιότητα τον ήξερε συγγραφέα των Κνιδίων γνωμών, του πιο α­ντιπροσωπευτικού, όπως πρέπει να υποθέσουμε, έρ­γου της σχολής της Κνίδου -μόνο που το έργο αυτό δεν μας σώθηκε. Στο έργο όμως αυτό αναφέρεται, με την πρώτη του κιόλας φράση, ο γιατρός που μας μιλάει στο Περί διαίτης οξέων, ένα από τα έργα της

Ιπποκρατικής συλλογής που δίνουν σ' αυτήν τον χ α ­ρακτήρα της πιο πολύτιμης μαρτυρίας για την προ­κοπή που γνώρισε στον 5ο και στον 4ο αιώνα π.Χ. η

242

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

τέχνη της ίασης. Ας προσπαθήσουμε να εισαχθούμε στο θέμα του λαμπρού αυτού έργου, επικεντρώνο­ντας την προσοχή μας στις δύο κύριες λέξεις του τί­τλου του.

Στη σημερινή ιατρική ορολογία μια αρρώστια ονο­μάζεται οξεία -σε αντίθεση με τη χρόνια αρρώστια-, όταν εμφανίζεται σχετικά ξαφνικά, παρουσιάζει σα­φή συμπτώματα και έχει περιορισμένη διάρκεια. Ο συγγραφέας του Περί διαίτης οξέων, αφού πρώτα

μας δώσει έναν -τον πιο πλήρη- κατάλογο των ασθε­νειών που ήδη οι παλαιότεροι (οί αρχαίοι) είχαν ο­

νομάσει οξείες5 (πλευρΐτις, περιπνευμονίη, φρενΐτις,

καύσος), προσθέτει ότι στην κατηγορία αυτή ανήκουν και οι αρρώστιες που έχουν τα ίδια με τις μνημονευό­μενες χαρακτηριστικά 6, ορίζοντας ως κοινό παρονο-

5· Η χρήση του επιθέτου οξύς για τον χαρακτηρισμό νόσων και νοσηρών, γενικά, καταστάσεων ήταν παλαιότερη από την Ιπποκρατική συλλογή: Πίνδ. Ολ. X I I I 85, Νεμ. X I 48, Σοφ. Φιλ. 808 (βλ. ΡΓ. Κικίΐίεη, Όβτ Ββξίηη άβ5 τηβάίζίηί$ώβη ΌβπΗβηΒ ύβί άβη Οήβώβη, ΖαποΗ/5ΐαπ§3.ΓΓ 1967, σ. 63 εξ.).

6. Σ' ένα βυζαντινό υπόμνημα στο Προγνωστικού (Σχόλια εις το Προγνωστικό ν από φωνής Στεφάνου φιλοσόφου, στο: Ρ.Κ. ΌΊειζ, ΞώοΙία ίη Ηίρροεταΐβπι βΐ ΟαΙβηητη, νοί. I. Κό-ηί^δΒεΓο; ι834? φωτοτ. ανατύπ. ΑηίδΓεπΙαπι 1966) διαβάζου­με (σελ. 61): τα πολυθρύλητα εκείνα τέσσαρα σημεία, βήχα,' πυρετό ν όξυν. δύσπνοια ν, νυγματώδες αλγημα.

243

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

μαστή όλων αυτών των ασθενειών τον συνεχή πυρε­τό: γίνεται φανερό ότι μιλώντας για οξείες αρρώστιες -ο γιατρός μας εννοεί παθήσεις του αναπνευστικού συ­στήματος και εμπύρετες καταστάσεις του τύπου της ελονοσίας με επιπτώσεις και στις νοητικές λειτουργί­ες του ατόμου (ντελίριο; εγκεφαλίτιδα;). Ότι οι αρ­ρώστιες αυτές ήταν η πιο μεγάλη έγνοια και ο πιο μόνιμος καημός του γιατρού-συγγραφέα του έργου (και όλων, πρέπει να υποθέσουμε, των γιατρών της εποχής του), το δηλώνει ρητά ο ίδιος, όταν βιάζεται να δηλώσει (βλ. παρ. 5) ότι ο αξιολογότερος και ο πιο αξιέπαινος γιατρός είναι κατά τη γνώμη του αυ­τός που διακρίνεται στη θεραπεία αυτών των ασθε­νειών, που -αν εξαιρέσουμε την περίπτωση της λοι-μικής- στέλνουν στον θάνατο περισσότερους ανθρώ­πους από όσους όλες μαζί οι άλλες αρρώστιες.

Με τη λ. δίαιτα δηλωνόταν στη γλώσσα των αρ­χαίων Ελλήνων αυτό που εμείς δηλώνουμε με την έκφραση «τρόπος ζωής»: στη δίαιτα περιλαμβανό­ταν επομένως γενικά ό,τι σχετίζεται με τη διατροφή, την ενδυμασία, την κατοικία. Από νωρίς ωστόσο η λέξη χρησιμοποιήθηκε στον χώρο της ιατρικής για να δηλώνει ιδιαίτερα τον τρόπο ζωής που ορίζει ο γιατρός (και στον υγιή, κυρίως όμως) στον άρρωστο, σαν μέρος μιας αγωγής που έχει στόχο την υγεία

244

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

του: είναι φανερό ότι τη φορά αυτή με τη λέξη δίαιτα δηλωνόταν κατά κύριο λόγο η προσοχή που έπρεπε να δίνεται στο θέμα της διατροφής, όπως μάλιστα αυτήν την υποδείκνυε ο γιατρός που παρακολουθού­σε το άτομο.

Ο αναγνώστης μου θα έχει επομένως τώρα αντιλη­φθεί ποιο πρέπει να είναι το περιεχόμενο του έργου που μας παραδόθηκε με τον τίτλο Περί διαίτης ο­ξέων (ενν. νοσημάτων). Μόνο που διαβάζοντας το έργο ο αναγνώστης θα διαπιστώσει πως στο τέλος ο λόγος σ' αυτό είναι στην πραγματικότητα για ένα κυρίως είδος φαγητού που πρέπει να χρησιμοποιείται στις οξείες αρρώστιες, την πτισάνη. Πρόκειται για έ­να παρασκεύασμα με βάση το κριθάρι,7 και ο συγγρα­φέας του έργου δεν κουράζεται να περιγράφει με όλες τις λεπτομέρειες με ποιον τρόπο πρέπει να παρα­σκευάζεται και πώς πρέπει να χρησιμοποιείται. Αυ­τός άλλωστε είναι και ο λόγος που το έργο μνημο­νευόταν από τους αρχαίους μερικές φορές και με τον τίτλο Περί πτισάνης}

γ. Βλ. και σχόλ. 12. 8. Στην πραγματικότητα, ο λόγος για την πτισάνη ολοκλη­

ρώνεται ως την παράγραφο 49· Στο υπόλοιπο τμήμα του έρ­γου ο λόγος είναι για άλλα συμπληρωματικά στοιχεία διαί-

245

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

Το ενδιαφέρον είναι ότι ο συγγραφέας του έργου, προτού αρχίσει να εκθέτει τις δικές του αντιλήψεις για τον σωστότερο τρόπο διατροφής των αρρώστων που πάσχουν από τις λεγόμενες οξείες αρρώστιες, το βρίσκει απαραίτητο να ασκήσει μια εξαιρετικά έντο­νη κριτική εναντίον των « σ υ γ γ ρ α φ ά ν τ ω ν τάς Κνι-δίας γνώμας», με το αιτιολογικό ότι δεν είχαν διδά­ξει τα σωστότερα για το θέμα αυτό. Ως έργο λοιπόν που ασκεί έντονη κριτική εναντίον της σχολής της Κνίδου μας παραδόθηκε το έργο Περί διαίτης οξέων, και η γνώμη αυτή επικράτησε ολόιδια από την αρ­χαιότητα ως τις μέρες μας. Μόνο ένας μελετητής του έργου -σίγουρα όμως από τους πιο σημαντικούς-, ο I. Εάείδίείη, 9 υποστήριξε -και ήρθε έτσι σε αντίθεση προς όλους τους άλλους ιπποκρατιστές- ότι η κριτική που ασκείται στο έργο αυτό σε βάρος των Κνιδίων γνωμών δεν προέρχεται από εκπρόσωπο της σχολής της Κω, αλλά από άνθρωπο που ανήκε και αυτός στη σχολή της Κνίδου (δεύτερη γενιά) και επομένως η κριτική του δεν ήταν παρά έκφανση της επιθυμίας

της: για το κρασί (50-52), για κάποια άλλα ποτά (64). Οι τέσ-σερεις τελευταίες παράγραφοι του έργου (65-68) αναφέρονται σε θέματα σχετικά με το λουτρό.

9· Βλ. στον πίνακα βιβλιογραφίας της σ. 248.

246

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

του να διορθωθεί το πιο αντιπροσωπευτικό έργο της σχολής του. Αν εξαιρέσουμε λοιπόν τον ΕίΜδίείη, ό­λοι λίγο πολύ οι σύγχρονοι ιπποκρατιστές, συνδυά­ζοντας την αρχαία απόλυτη βεβαιότητα ότι το έργο είναι γραμμένο από τον Ιπποκράτη με τη διαπίστω­ση ότι το έργο παρουσιάζει από τη μια συγγένειες με άλλα σημαντικότατα έργα της Ιπποκρατικής συλ­λογής και από την άλλη ιδιαίτερες αρετές (υφολογι­κές κ.ά.) που θεωρούνται ότι θα μπορούσαν να είναι του Ιπποκράτη, φάνηκαν πρόθυμοι να θεωρήσουν ό­τι το έργο ανήκει στη μικρή ομάδα έργων της Ιππο­κρατικής συλλογής που συγκεντρώνουν πολλές πιθα­νότητες να είναι προσωπικά δημιουργήματα του πιο μεγάλου εκπροσώπου της σχολής της Κω.

247

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

Ειδική βιβλιογραφία

Είναι αυτονόητο ότι ο αναγνώστης θα βρει μεγάλη επίσης βοή­

θεια στα γενικά (για την Ιπποκρατική συλλογή) βοηθήματα που α­

ναγράφονται στις σελίδες 32-35 (α"Τ)·

Ε. Εύείδΐείη, Περί αέρων ηπά άίε ΞαπιτηΙηηζ άετ Ηρροίζτα-

ύ$εΙ]εη 5είοτψεη, ΒεΓίίη (ΡιτοΒΙεπιαΐα 4) 1931? σ σ · 154-160.

Κ. Βΐιιπι, Εα οοπιροδίζίοηε <1ε11ο δοπηο ίρροοΓατεο Περί διαίτης οξέων, Κεπάιεοπύ άεΙΙα Κ Αεεαάεπιία Ναζίοηαίε άεί ϋηεεί (Κοπιά) 1936 (39-84)· (Βλ. και την κριτική του Η. Οίΐ-ΙεΓ στο περιοδικό Οηοτηοη 14 (ΐ938) 279-305·)

Η. ΜδιΙαΓκΙ, ΖαΓ ρδεαάοηίρροΐα-αάδοηεη 5οΚπίτ Περί διαί­της οξέων, 5ενία Είίτετηίαηα, Οδίο 1942, σσ. ιιδ-127.

Ο. Κε§εηοο§εη, Ρι:οΜεπιε α πι <ϋε ηίρρο1α·3.άδ<:ηε δοηπίτ Οε Υίοχχχ αοαιοπιπι, 8ΐηάίε$ ρτε$εηΐεά ίο Ό.Μ. ΚοΗη$οη II, ^αδηίη§ΐ:οη \]ηινζϊάχγ, 5ΐ. Εοαίδ ΐ953? σ σ · 624-634Χ-ΚΙείηε 5εΙοήβεη, Μϋηοπεη 1961, σσ. 195-205).

Ο . Η . Κηιιΐζεη, Τεείοηοΐο^ίε ίη άεη Ηρροίζγαύ$εΙοεη 5είοήβεη Περί διαίτης οξέων, περί άγμών, περί άρθρων εμβολής, ^ ί ε δ -ΒαοΙεη 1964.

Ι.Μ. Εοηίε, Τηε Ηίρροοαπο Ττεαάδε Περί διαίτης οξέων, 5ηάΙοοββ ΑτεΜνβΐτ Οε5εΙοίεΙοΐε άεν Μεάίζίη ηηά άετ ΝαΐηνινίΒ-

$εη5εΙοαβεη 49 (1965) 50-79-

]. Ιοιιαηηα, Ροϋπ^αε εΐ πιέΜίαηε. Εα ρΓοΜέπιαπηιιε άη οηαη^επιεηΐ: άαπδ 1ε Κέ§ίηε <ίεδ πιαίαίϋεδ αί§ιΐ£δ εΐ <:ηεζ ΤΊια-ογ<ϋ(1ε (ΙίνΓε VI), στο: Ηίρροεταήεα. Αεΐε$ άη ΟοίΙο^ηε Ηρρο-

248

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

εναή^ηε άε Ραή$ (4-9 δερΐεπιοΓε ΐ97δ)? Ραπδ 1980, σσ. 299"

3ΐ9·

Για το έργο αυτό έγραψε -χρησιμότατο για μας- ερμηνευτικό υπόμνημα ο Γαληνός, βλ. Οίαιιάϋ ΟαΙεηί ορετα ο πιπί α, τ. XV, Λειψία 1828, εκδότης Ο . Ο . ΚίίΚη (= Οοφίΐδ ΜεοΙίοοΓίιπι ΟΓ3£-(:ΟΠΙΠΙ, τόμ. V 9, 1 Λειψία/Βερολίνο 1914, εκδότης Ο. Ηείπι-ΓείοΗ).

249

ΚΕΙΜΕΝΟ - Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η

251

I 01 ξυγγράφαντες1 τάς Κνιδίας χαλεομένας

γνώμας/'3 όχοΐα μεν πάσχουσιν οί χάμνοντες εν

έχάστοισι των νουσημάτων ορθώς έγραφαν, χαϊ

όχοίως ενια άπέβαινεν αύτέων'χαϊ άχρι μεν του-

τέουχαι μή ίητρός δυναιτό τις αν ορθώς ξυγγρά-

φαι,4εί εύ παρά τών χαμνόντων εχάστου πύθοιτο

όχοΐα πάσχουσιν. Όχόσα δε προσχαταμαθεΐνχρή

τον ίητρόν μή λέγοντος του χάμνοντος, τουτέων

τά πολλά παρεΐται, άλλα εν άλλοισι9 χαϊ επίχαι­

ρα ενια εόντα ες τέχμαρσιν.

252

ι Αυτοί που έγραψαν τις λεγόμενες Κνίδιες γνώμες περιέγραψαν σωστά τι ακριβώς παθαίνουν οι άρρω­στοι σε κάθε επιμέρους αρρώστια και ποια ακριβώς ή­ταν η έκβαση που είχαν μερικές από αυτές. Σκέφτομαι ωστόσο πως αν αυτά ήταν αρκετά, τότε θα μπορούσε και ένας που δεν είναι γιατρός να γίνει ένας σωστός συγγραφέας, φτάνει να είχε συγκεντρώσει από τους αρρώστους - από έναν ένα τους - σωστές πληροφορίες για όσα τους συνέβαιναν. Όσα πάντως, πέρα από αυ­τά, είναι ανάγκη να τα έχει αντιληφθεί ο γιατρός και να τα ξέρει έστω και αν δεν του μιλά γι' αυτά ο άρρω­στος, για πολλά από αυτά - διάφορες λεπτομέρειες κα­τά περίπτωση - οι άνθρωποι αυτοί δεν έδειξαν κανένα ενδιαφέρον, μολονότι μερικά από αυτά έχουν μεγάλη σημασία για τους συλλογισμούς στους οποίους ο για­τρός θα στηρίξει την τελική του ερμηνεία.

253

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

2 Όκόταν δέ ες τέκμαρσιν λέγηται ώςχρή έκα­

στα ίητρεύειν, εν τουτέοισι πολλά ετεροίως. γι-

γνώσκω ή ώς εκείνοι επεξήεσαν' και ου μοΰνον

διά τοΰτο ουκ έπαινέω, αλλ' ότι και όλίγοισι τον

αριθμόν τοΐσιν άκέεσιν έχρέοντο' τά γάρ πλείστα

αύτέοισιν εΐρηται πλην τών οξειών νούσων, φάρ­

μακα ελατήρια διδόναι και ορρό ν και γάλα ες την

ώρην πιπίσκειν.

3 Ει μεν ουν ταύτα αγαθά ην και αρμόζοντα

τοΐσι νουσήμασιν, έφ' οίσι παρήνεον διδόναι, έτι

αν άξιώτερα επαίνου ήν, ότι ολίγα εόντα αύτάρ-

κεά εστίν' νυν δε ούχ ούτως έχει. Οι μέντοι ύ­

στερον επιδιασκευάσαντες ίητρικώτερον δή τι έ-

πήλθον περι τών προσοιστέων εκάστοισιν. Άτάρ

ουδέ περι διαίτης οι αρχαίοι ξυνέγραφαν ουδέν ά­

ξιον λόγου, καίτοι μέγα τοΰτο παρήκαν. Τάς

254

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

2 Και όταν - ακριβώς σε σχέση με την ερμηνεία - γί­νεται λόγος για το πώς πρέπει ο γιατρός να προχωρεί στην ίαση της κάθε επιμέρους αρρώστιας, σε πολλά σημεία η δική μου γ ν ώ μ η είναι γ ια το θέμα αυτό δια­φορετική από τη δική τους επεξεργασία και ανάλυση. Και δεν είναι αυτός ο μόνος λόγος που δεν συμφωνώ μαζί τους, αλλά και γιατί ήταν λίγοι αριθμητικά οι τρόποι θεραπείας που χρησιμοποιούσαν* πραγματικά, αν εξαιρέσουμε τις οξείες αρρώστιες, αυτό που οι άν­θρωποι αυτοί συστήνουν στις περισσότερες περιπτώ­σεις είναι ο γιατρός να δίνει καθαρτικό και να ορίζει στον άρρωστο να πίνει - την εποχή που πρέπει- γ ά λ α και ορρό από γάλα.

3 Αν βέβαια όλα αυτά ήταν ωφέλιμα και ταίριαζαν με τις αρρώστιες γ ια τις οποίες σύστηναν στον γιατρό να τα προσφέρει, θα ήταν ακόμη πιο αξιοσύστατα, α­φού θα ήταν τόσο λίγα και όμως αρκετά γ ια να φέρ­νουν αποτέλεσμα. Τ ώ ρ α όμως αυτό δεν συμβαίνει. Εν πάση περιπτώσει αυτοί που παρουσίασαν αργότερα το έργο αναθεωρημένο, πραγματεύθηκαν με τρόπο ιατρι­κά σωστότερο το θέμα «τι είναι σωστό να δίνουμε στον άρρωστο σε κάθε περίπτωση αρρώστιας». Και ό­μως, γ ια τη δίαιτα των ασθενών οι παλαιότεροι δεν έ-

. γραψαν στην πραγματικότητα τίποτε το αξιόλογο, και αυτό ήταν φυσικά μια μεγάλη παράλειψη. Μερικοί

255

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

μέντοι πολυτροπίας τάς εν εκάστη τών νούσων

και τήν πολυσχιδίην αύτέων ουκ ήγνόεον ένιοι'

τους δε αριθμούς εκάστου τών νουσημάτων σάφα

ψράζειν εθελοντές ουκ ορθώς έγραφαν' μή γαρ

ουκ εύαρίθμητον έη,5 εϊ τουτεω τις σημαίνεται τήν

τών καμνόντων νοΰσον, τω έτερον ετέρου διαφέ-

ρειν τι,6μή τωύτό δε νούσημα δοκέη είναι, ην μή

τωύτό ούνομα έχη.

4 Εμοι δ' άνδάνει μεν εν πάση τη τέχνη προσ-

έχειν τον νόον' και γαρ όκόσα έργα καλώς έχει ή

ορθώς,8 καλώς έκασταχρή ποιέειν και ορθώς, και

όκόσα ταχέως έργα, ταχέως, και όκόσα καθαρί-

ως, καθαρίως, και όκόσα άνωδύνως διαχειρίζε-

σθαι, ώς άνωδυνώτατα ποιέειν, και τάλλα πάντα

τα τοιουτότροπα διαψερόντως τών πέλας επι το

βέλ τιο ν ποιέει ν χρή.

5 Μάλιστα δ' άν έπαινέσαιμι ίητρόν, όστις εν

τοΐσιν όξέσι νουσήμασιν, ά τούς πλείστους τών

ανθρώπων κτείνει, εν τουτεοισι διαφέρων τι τών

άλλων έίη επί το βέλτιον/Έστι δε ταύτα οξέα, ό-

2 5 6

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

από αυτούς δεν αγνοούσαν βέβαια ούτε τις διάφορες φάσεις που παρουσιάζει η κάθε αρρώστια ούτε τις πολ­λές υποδιαιρέσεις της* παρόλο όμως που ήθελαν να δώσουν ακριβή αριθμό των μορφών με τις οποίες πα­ρουσιάζεται η κάθε αρρώστια, οι τελικές περιγραφές τους δεν ήταν σωστές: φοβούμαι πως η μέτρηση δεν θα είναι καθόλου εύκολη, αν τη διάκριση των παθήσεων των αρρώστων την κάνουμε βασισμένοι στις μικροδια­φορές των συμπτωμάτων και αν έχουμε την εντύπω­ση ότι δεν πρόκειται για την ίδια αρρώστια, επειδή έ­χει διαφορετικό όνομα.

4 Η μέθοδος που προτιμώ ο ίδιος είναι η προσοχή μου να στρέφεται στην τέχνη ως σύνολο: ό,τι είναι κα­λό ή σωστό, πρέπει να το εκτελώ με τρόπο καλό και σωστό* ό,τι πρέπει να γίνεται με ταχύτητα, να το ε­κτελώ με ταχύτητα* ό,τι με καθαριότητα, με καθαριό­τητα* ό,τι πρέπει να γίνεται δίχως πόνο, ο χειρισμός μου να είναι τέτοιος ώστε να προκαλεί όσο γίνεται λι­γότερο πόνο* το ίδιο και σε ό,τι άλλο ανάλογο υπολεί­πεται: τα πάντα πρέπει να τα εκτελώ με τρόπο που να με διαφοροποιεί από τους άλλους στο καλύτερο.

5 Τους περισσότερους επαίνους μου θα τους είχα για τον γιατρό που είναι ανώτερος από τους άλλους στις οξείες αρρώστιες, οι οποίες ευθύνονται για τον θάνατο των περισσότερων ανθρώπων. (Οξείες αρρώστιες είναι

257

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

κοϊα ώνόμασαν οί αρχαίοι πλευρΐτιν και περι-

πλευμονίην και φρενΐτιν και καύσο ν/ και τάλλα

νουσήματα όκόσα τουτεων εχόμενά εστίν, ών οι

πυρετοί το έπίπαν ξυνεχέες.ιαη Όταν γαρ μή λοι-

μώδεος νούσου τρόπος τις κοινός έπιδημήση, άλ­

λα σποράδεες εωσιν αί νοΰσοι, και πολλαπλάσιοι

υπό τουτεων τών νουσημάτων άποθνήσκουσι

μάλλον ή υπό τών άλλων τών ξυμπάντων.

6 Οι μεν ούν ίδιώται ου κάρτα γιγνώσκουσι

τους ες ταύτα διαφέροντας τών π έλα ς, έτερο ίων τε

μάλλον ίημάτων έπαινέται και φέκται είσίν' έπεί

τοι μέγα ση μείον τάδε, ότι οί δημόται άζυνετώ-

τατοι αύτοι εωυτών περι τουτεων τών νουσημά­

των είσίν, ώςμελετητέα έστί' οί γάρ μή ίητροι ίη­

τροι δοκέουσιν είναι μάλιστα διά ταύτας τάς νού-

σους'ρηΐδιον γάρ τά ονόματα εκμανθάνειν, όκοΐα

νενόμισται προσφέρεσθαι προς τους τά τοιαύτα

κάμνοντας. Ην γάρ όνομάση τις πτισάνης12 τε

χυλόν και οίνο ν τοΐον ή τοίον και μελίκρητον, ά­

παντα τοίσι ιδιώτησι δοκέουσιν οί ίητροι ταύτα

λέγειν, οί τε βελτίους και οί χείρους' τά δε ούχ

258

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

αυτές στις οποίες οι παλαιοί έδωσαν τα ονόματα πλευ­ρίτιδα, πνευμονία, φρενίτιδα, καύσος, καθώς και άλλες παρόμοιες καταστάσεις που χαρακτηρίζονται γενικά από συνεχείς πυρετούς.) Πραγματικά, σε περίοδο που δεν έχει πέσει στον τόπο κάποια γενικού τύπου λοιμι-κή αρρώστια αλλά οι αρρώστιες είναι σποραδικές, από τις οξείες αρρώστιες πεθαίνει πολλές φορές περισσότε­ρος κόσμος απ' ό,τι από όλες μαζί τις άλλες αρρώ­στιες.

6 Οι απλοί λοιπόν και αμύητοι άνθρωποι δεν είναι καθόλου σε θέση να ξεχωρίζουν τον γιατρό που είναι ανώτερος από τους άλλους σ' αυτές τις αρρώστιες και ρέπουν γενικά στον έπαινο ή τον ψόγο κάθε ασυνήθι­στης θεραπευτικής μεθόδου. Υπάρχει μάλιστα μια με­γάλη απόδειξη για το ότι οι απλοί αυτοί άνθρωποι βρίσκονται σε πλήρη αδυναμία να κρίνουν πώς πρέπει να αντιμετωπίζονται οι αρρώστιες αυτές: σ' αυτές κυ­ρίως τις αρρώστιες ο μη γιατρός καταφέρνει να λογα­ριάζεται γιατρός. Πραγματικά, δεν είναι καθόλου δύ­σκολο να μάθει κανείς τα ονόματα των γιατρικών που έχει καθιερωθεί να χορηγούνται στους ανθρώπους που πάσχουν από τέτοιες αρρώστιες. Φτάνει να πει κανείς «κριθαρόζουμο» ή «το τάδε ή το τάδε κρασί» ή «νερό-μελο» και οι ανίδεοι αυτοί άνθρωποι θεωρούν πως οι γιατροί, και οι καλοί και οι κακοί, διατάζουν όλοι τους

259

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ούτως έχει, άλλ' εν τουτέοισι δή και πάνυ μέγα

διαφέρουσιν έτεροι ετέρων.

7 Δοκέει δέμοι άξια γραφής είναι ταΰτα μάλι­

στα, όκόσα τε άκαταμάθητά'εστι τόϊσιν ίητροϊσιν,

επίκαιρα 'εόντα είδέναι και μεγάλας ωφελείας φέ­

ρει ή μεγάλαςβλάβας. Άκαταμάθητά ούν και τά­

δε έστί' διά τι άρα εν τήσιν όξείτησι νούσοισιν οί

μεν τών ίητρών άπαντα τον αιώνα διατελεΰσι

πτισάνας δίδοντες άδιηθήτους, και νομίζουσιν

ορθώς ίητρεύειν, οί δέ τίνες περι παντός ποιέονται

όκως κριθήν μηδεμίην καταπίη ό κάμνω ν (με-

γάλην γάρβλάβην ήγεΰνται είναι), άλλά δι'όθο-

νίου διηθεΰντες τονχυλόν διδόασιν' οί δ'αΰ τίνες

αύτέων οΰτ' αν πτισάνην παχείην δοίεν ούτε χυ-

λόν' οί μεν μέχρις αν έβδομαΐος γένηται ό κ α­

μνών, οί δέ και διά τέλεος άχρις άν κριθή 1 3 ή

νοΰσος.

8 Μάλα μεν ούν ουδέ προβάλλεσθαι τά τοιαΰ-

200

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

το ίδιο πράγμα. Δεν είναι όμως έτσι -κάθε άλλο μάλι­στα: εδώ ακριβώς είναι που διαφέρουν μεταξύ τους οι γιατροί, οι μεν από τους δε.

7 Μου φαίνεται λοιπόν ότι αξίζει τον κόπο να γρά­φω για ορισμένα πράγματα που ακόμη δεν τα έχουν καταλάβει και δεν τα ξέρουν καλά οι γιατροί - μολο­νότι έχει πολύ μεγάλη σημασία να τα ξέρουν -, πράγ­ματα, ωστόσο, που μπορούν να φέρουν μεγάλη ωφέ­λεια ή μεγάλη βλάβη. Από τα πράγματα π.χ. που δεν έχουν ακόμη καταλάβει είναι και τούτο: γιατί τάχα στις οξείες αρρώστιες άλλοι γιατροί δεν παύουν να δί­νουν συνεχώς αδιήθητο χυλό κριθαριού πιστεύοντας πως εφαρμόζουν σωστή θεραπευτική αγωγή, ενώ κά­ποιοι άλλοι θεωρούν πως έχει την πιο μεγάλη σημα­σία για τον άρρωστο να μην καταπιεί ας είναι και ένα μόνο σπυρί κριθάρι (πιστεύουν, βλέπεις, ότι θα του κά­νει μεγάλο κακό) και γιαυτό δεν του δίνουν ποτέ να πιει κριθαρόζουμο, αν δεν το έχουν πρώτα περάσει μέ­σα από ένα κομμάτι λινό πανί* άλλοι πάλι το βρίσκουν σωστό να μη δίνουν ούτε αδιήθητο χυλό κριθαριού ού­τε κριθαρόζουμο, μερικοί ώσπου ο άρρωστος να φτά­σει στην έβδομη μέρα της αρρώστιας του και άλλοι σε όλη τη διάρκεια της αρρώστιας, ώσπου η αρρώστια του να φτάσει στην κρίση της.

8 Οι γιατροί βέβαια ούτε καν έχουν συνηθίσει να θέ-

201

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

τα ζητήματα είθισμένοι είσιν οί ίητροί' ίσως δέ

ουδέ προβαλλόμενα γινώσκεται'καίτοι διαβολήν

γε έχει όλη ή τέχνη προς τών δημοτέωνμεγάλην,

ώς μηδέ δοκέειν όλως ίητρικήν είναι'14 ώστ εί έν

γε τοΐσιν όξυτάτοισιν τών νουσημάτων τοσόνδε

διοίσουσιν αλλήλων οί χειρώνακτας ώστε ά ό έ­

τερος προσφέρει ήγευμενος άριστα είναι, ταύτα

νομίζειν ήδη τον έτερον κακά είναι, σχεδόν άν

κατά γε τών τοιούτων τήν τέχνην φαΐεν ώμοιώ-

σθαι τη μαντική, ότι οί μάντιες τον αυτόν όρνιθα,

εί μεν αριστερός έίη, αγαθόν νομίζουσιν είναι, εί

δέ δεξιός, κακόν' και έν ίεροσκοπίη15 τά τοιάδε

εύροι τις άν άλλα έπ' άλλοισιν' άλλ' ένιοι τών

μαντίων τάναντία τουτεων.16

9 ΦημΙ δή πάγκαλον είναι τούτο17 το σκέμμα

καϊ ήδελφισμένον τοϊσι πλείστοισι τών έν τη τέ-.

χνη και έπικαιροτάτοισιν'και γάρ τοΐσι νοσέουσι

202

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

τουν τέτοια προβλήματα" ίσως μάλιστα χαι όταν ακό­μη τίθενται, δεν γίνονται κατανοητά/Ετσι όμως η ια­τρική τέχνη έχει βγάλει, ως σύνολο, πολύ κακό όνομα ανάμεσα στους απλούς αμύητους ανθρώπους, σε ση­μείο που να δημιουργείται η εντύπωση πως ούτε καν υπάρχει ιατρική τέχνη. Από τη στιγμή λοιπόν που γ ια τις πιο οξείες αρρώστιες οι άνθρωποι που ασκούν την ιατρική τέχνη παρουσιάζουν τόσο μεγάλες διαφορές μεταξύ τους, ώστε όσα χορηγεί ο ένας πιστεύοντας π ω ς κάνουν πολύ μεγάλο καλό ο άλλος να τα θεωρεί βλαβερά, είναι φυσικό οι απλοί καθημερινοί άνθρωποι να τους κατηγορούν πως η τέχνη τους μοιάζει με τη μαντική, αφού και οι μάντεις γ ια το ίδιο πουλί πιστεύ­ουν πως , αν έρχεται από τα αριστερά, είναι καλό ση­μάδι, ενώ αν έρχεται από τα δεξιά, είναι κακό (άλλοι βέβαια μάντεις υποστηρίζουν ακριβώς το αντίθετο)" α­νάλογα, ως γνωστό, πράγματα συμβαίνουν και με τους ιεροσκόπους, με τις διαφορετικές κάθε φορά εικα­σίες τους.

9 Ο ίδιος πιστεύω πω ς η διερεύνηση αυτού του θέ­ματος είναι από κάθε άποψη κάτι το πολύ ωραίο, κά­τι το απόλυτα συνταιριασμένο με τα περισσότερα και τα πιο σημαντικά από τα θέματα που αποτελούν το περιεχόμενο της ιατρικής τέχνης. Είναι, πράγματι , κάτι που έχει μεγάλη σημασία, πρώτα πρώτα γ ια ό-

263

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

πάσιν ες ύγείην μέγα τι δύνασθαι καϊ τοΐσιν ύγι-

αίνουσιν ες άσφαλείηνκαϊ τοΐσιν άσκέουσιν ες εύ-

εξίην και ες δ τι άν έκουστος εθέλη.

Ί Ο Πτισάνη μεν ούν μοι δοκεει ορθώς προκε-

κρίσθαι τών σιτηρών γευμάτων εν τουτέοισι τοΐσι

νουσήμασι, και έπαινέω γε τους προκρίναντας.

Το γάρ γλίσχρασμα αύτέης λεΐον και ξυνεχές καϊ

προσηνές έστι και ολισθηρό ν καϊ πλαδαρό ν με­

τρίως και άδιφον και εύέκκριτον, εί τι καϊ τουτέ-

ου προσδέοι, καϊ ούτε στύφιν έχον ούτε άραδον

κακόν ούτε άνοιδίσκεται έν τη κοιλίη' άνωδηκε

γάρ έν τη έφήσει όκόσον πλείστον έπεφύκει διογ-

κούσθαι.

11 Όκόσοι μέν ούν πτισάνησι χρέονται, έν του­

τέοισι τοΐσι νουσήμασιν ούδεμιη ήμερη κενεαγ-

γητέον, ώς έπος είρήσθαι, άλλά χρηστέον, καϊ ού

διαλειπτέον, ήνμή τι δέη ή διά φαρμακίην ή κλύ-

σιν διαλιπεΐν. Καϊ τοΐσι μέν γε είθισμένοισι δις18

σιτέεσθαι της ήμερης, δις δοτέον' τοΐσι δέ μονοσι-

τέειν είθισμένοισιν, άπαξ δοτέον τήν πρώτην, έκ

264

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ, ΟΞΕΩΝ

λους τους αρρώστους - αφού πρόκειται για την υγεία τους* ύστερα για τους υγιείς - αν είναι να διατηρήσουν την υγεία τους* τρίτον για όσους αθλούνται - αν είναι να κρατηθούν σε καλή φυσική κατάσταση* τέλος για να επιτύχει ο καθένας αυτό που επιθυμεί.

ΙΟ Ο χυλός λοιπόν από κριθάρι φαίνεται πως σω­στά προτιμήθηκε α αυτές τις αρρώστιες από οποιαδή­ποτε άλλη δημητριακή τροφή, και εκτιμώ βέβαια πο­λύ αυτούς που τον προτίμησαν. Ο λόγος είναι ότι ο χυλός του κριθαριού είναι λείος, ομοιόμορφος και μα­λακτικός, γλιστράει στο λαιμό, έχει τη σωστή υγρασί­α, κόβει τη δίψα, η κένωση του - αν μας ενδιαφέρει και αυτό - είναι εύκολη, δεν είναι στυπτικός, δεν προκαλεί γουργουρητά ούτε φουσκώνει μέσα στο στομάχι, αφού κατά το βράσιμο του πήρε - φουσκώνοντας - τον μέγι­στο βαθμό της διόγκωσης του.

11 Όσοι λοιπόν χρησιμοποιούν στις αρρώστιες αυτές τον χυλό από κριθάρι δεν πρέπει να τον σταματούν -για να το πούμε έτσι σαν κανόνα - ούτε μια μέρα* α­ντίθετα, πρέπει να τον χρησιμοποιούν δίχως διάλειμ­μα - εκτός κι αν το διάλειμμα επιβάλλεται προκειμέ­νου ο άρρωστος να πάρει καθαρτικό ή να του γίνει κλύσμα. Σ' αυτούς που έχουν τη συνήθεια να τρώνε δύο φορές την ημέρα, να τους τον δίνουμε δύο φορές" σε όσους όμως είναι συνηθισμένοι να τρώνε μόνο μία

265

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

προσαγωγής δ' ενδέχεται καϊ τουτέοισι δις διδό-

ναι, ή ν τι δοκέη προσδέΐν. Πλήθος δε άρκέει κατ*

αρχάς διδόναι μή πουλύ, μηδέ ύπέρπαχυ, άλλ'

όκάσον ένεκεν του έθεος έσιέναι τι καϊ κενεαγγίην

μή γενέσθαι πολλή ν.

12 Περι δέ της επιδόσιος ες πλήθος του ρυφή-

ματος, ήν μεν ξηρότερο ν ή τό νουσημα ή ώς άν τις

' βούληται, ούχρή έπϊ πλέον διδόναι. άλλά προπί-

νειν προ τουρυφήματος ήμελίκρητον ή οίνο ν, ό-

κότερον άν άρμόζη3 τό δ' άρμόζον εφ' έκάστοισι

τών τρόπων είρήσεται.19 Ήν δε ύγραίνηται τό

στόμα καϊ τά άπό του πλεύμονος έίη όκοϊα δει, ε-

πιδιδόναι χρή ές πλήθος του ρυφήματος, ώς έν

κεφαλαίω είρήσθαι' τά μέν γάρ θάσσον καϊ μάλ­

λον πλαδώντα ταχύτητα κ ρ ίσιο ς σημαίνει, τά δε

βραδυτερον καϊ ήσσον βραδυτέρην σημαίνει τήν

κρίσιν. Καϊ ταυ τ α αυτά μέν καθ' έωυτά τοιάδε τό

'επίπαν εστίν.

χ 3 Πολλά δέ καϊ άλλα επίκαιρα παρεΐται οίσι

266

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

φορά την ημέρα, να τους τον δίνουμε στην αρχή μόνο μία φορά, σιγά σιγά όμως μπορούμε να φτάσουμε να τον δίνουμε και σ' αυτούς δύο φορές, αν αυτό φανεί πως είναι απαραίτητο. Στην αρχή είναι αρκετό να δί­νουμε στον άρρωστο μικρή ποσότητα χυλού, και μά­λιστα όχι πολύ πηχτού: τόση όση είναι αρκετή για να ικανοποιηθεί η συνήθεια του να παίρνει κάτι ώστε να μην αισθανθεί μεγάλη πείνα.

12 Όσο για την αύξηση της ποσότητας του χυλού: αν η αρρώστια παρουσιάζει δυσκοιλιότητα μεγαλύτε­ρη από την επιθυμητή, δεν θα πρέπει να αυξάνουμε την ποσότητα του χυλού* ίσα ίσα, πριν από το χυλό θα πρέπει να δίνουμε στον άρρωστο να πιει ή νερόμελο ή κρασί, όποιο από τα δύο ταιριάζει στην περίπτωση κα­λύτερα (θα πω αργότερα τι ταιριάζει καλύτερα σε κά­θε μορφή αρρώστιας). Αντίθετα, αν το στόμα του αρ­ρώστου είναι υγρό και οι αποχρέμψεις από τον πνεύ­μονα είναι αυτές που πρέπει, είμαστε υποχρεωμένοι -για να το πούμε έτσι σαν κανόνα- να αυξάνουμε την ποσότητα του χυλού* η γρήγορη εμφάνιση μεγάλης ποσότητας υγρασίας σημαίνει γρήγορη κρίση, ενώ η καθυστερημένη εμφάνιση υγρασίας, και μάλιστα σε μι­κρή ποσότητα, σημαίνει πως η κρίση θα καθυστερήσει. Σε γενικές γραμμές έτσι έχουν αυτά τα πράγματα.

13 Υπάρχουν βέβαια και πολλά άλλα ενδιαφέροντα

267

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

προσημαίνεσθαι δει, ά είρήσεται ύστερον. Καϊ ό-

κόσω άν πλείων ή κάθαρσις γίγνηται, τοσωδεχρή

πλέον επιδιδόναι άχρι κρ ίσιος*20 μάλιστα δε κρί-

σιος υπερβολής δύο ήμερέων, οίσί γε ή πεμπταί-

οισιν ή έβδομαίοισιν ή έναταίοισι δοκέει κρίνε-

σθαι, ώς και τό άρτιον και τό περισσό ν2] προμη-

θήστη' μετά δέ τούτο, τω μέν ρυφήματι τό πρωί

χρηστέον, όφέ δε ες σιτίαμεταβάλλειν.

14 Ξυμφέρει δέ τά τοιάδε ώςεπιτοπουλύ τοΐσιν

όλγισι πτισάνησιν αύτίκα χρεωμένοισι ν. Αϊ τε γάρ

όδύναι έν τοΐσι πλευριτικοΐσιν αύτίκα αυτόματοι

παύονται, όταν άρξωνται πτύειν τι άξιον λόγου

και έκκαθαίρεσθαι, αϊ τε καθάρσιες πολλω τελεώ-

τεραί είσι, καϊ έμπυοι ήσσον γίγνονται ή εί άλ­

λο ίως τις διαιτωη, καϊ αί κρίσιες άπλούστεραι καϊ

268

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

σημεία - τα οποία έχουν τώρα εδώ παραλειφθεί - που πρέπει να χρησιμοποιούνται στην πρόγνωση, γ ι ' αυτά όμως θα γίνει λόγος αργότερα/Οσο μεγαλύτερη πά­ντως είναι η ποσότητα των κοπράνων, τόσο περισσό­τερο πρέπει να αυξάνουμε την ποσότητα του χυλού -ώσπου η αρρώστια να φτάσει στην κρίση της* μπο­ρούμε μάλιστα να προχωρήσουμε έτσι άλλες δύο μέρες ύστερα από την κρίση στις περιπτώσεις που φαίνεται ότι η κρίση θα ρθει την πέμπτη ή την έβδομη ή την έ­νατη μέρα* με τον τρόπο αυτό θα έχεις λάβει τα μέτρα σου και γ ια τη ζυγή και γ ια τη μονή ημέρα. Σ τ η συνέ­χεια ο χυλός να χρησιμοποιείται το πρωί, το βράδυ ό­μως να γίνεται αλλαγή σε στερεή τροφή.

14 Ό λ α αυτά που είπαμε είναι, γενικά, ωφέλιμα σ' εκείνους που ήδη από την αρχή κάνουν χρήση αδιήθη-του χυλού από κριθάρι. Πραγματικά, οι πόνοι στους πλευριτικούς υποχωρούν από μόνοι τους αμέσως μό­λις αρχίσουν να αποβάλλουν κάποια ποσότητα πτυέ­λων - ποσότητα, φυσικά, που να αξίζει να την προσέ­ξει κανείς - και μόλις αρχίσουν οι κενώσεις τους. Οι κε­νώσεις επίσης γίνονται τώρα πολύ πιο πλήρεις, εμπυ­ήματα παρουσιάζονται σε μικρότερο βαθμό -παρά αν είχε ορίσει κανείς διαφορετική δίαιτα-, οι κρίσεις είναι τώρα απλούστερες: οι άρρωστοι φτάνουν σ' αυτές ευ­κολότερα, ενώ ο κίνδυνος να παρουσιάσουν υποτροπές

269

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

εύχριτώτεραι χαι ήσσον ύποστροφώδεες.

15 Τάς δέ πτισάνας χρή εχ χριθέων τε ώς βέλ­

τιστων είναι χαι χάλλιστα ήφήσθαι, χαι άλλως ήν

μή τω χυλω μούνψ μέλλης χρέεσθαι. Μετά γάρ

τής άλλης αρετής της πτισάνης τό όλισθηρόν τήν

χριθήνχαταπινομένην ποιέει μήβλάπτειν' ούδα-

μοϋ γάρ προσίσχει, ουδέ μένει χατά τήν του θώ-

ρηχος ϊξιν. 10λισθηρότατη δέ χαι άδιφοτάτη χαι

εύπεπτοτάτη χαι ασθενέστατη έστιν ή χάλλιστα

εφθή, ών πάντων δει.

ΐ6 Ήν ούν μή προστιμωρήση τις όχόσων δέε­

ται αύτάρχης είναι ό τρόπος τής τοιαύτης πτισα-

νορρυφίης, πολλαχη βεβλάφεται. Όχόσοισι γάρ

σίτος αύτίχα έγχαταχέχλεισται, ήν μή τις ύποχε-

νώσας τό ρύφημα δώη, τήν όδύνην ενεούσαν

προσπαροξύνειεν άν, χαι μή ενεούσαν ευθύς έμ-

ποιήσειεν άν, χαι πνεύμα πυχνότερον γένοιτ'άν'

270

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

είναι μικρότερος. 15 0 χυλός πρέπει πάντοτε να παρασκευάζεται από

το εκλεκτότερο κριθάρι, και το βράσιμο πρέπει να είναι τέλειο (ιδίως αν δεν πρόκειται να χρησιμοποιήσεις α­ποκλειστικά και μόνο κριθαρόζουμο): πέρα από τις άλ­λες πολύ χρήσιμες ιδιότητες του η ιδιότητα του χυλού να γλιστρά εύκολα στο λαιμό κάνει ώστε, όταν κατα­πίνονται τα σπιριά το κριθάρι, να μην προξενούν κα­μιά απολύτως βλάβη* πραγματικά, δεν κολλούν ούτε σταματούν πουθενά στο δρόμο τους μέσα από το στή­θος. Τις ιδιότητες πάντως να γλιστρά εύκολα στο λαι­μό, να κόβει τη δίψα, να είναι εύπεπτος και ελαφρός -ιδιότητες όλες τους πολύ επιθυμητές- ο χυλός τις έχει στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό όταν το βράσιμο έχει γίνει τέλεια. • 16 Αν λοιπόν τη θεραπεία με αυτού του είδους τον

χυλό δεν τη συνοδέψει ο γιατρός με όλα εκείνα που εί­ναι απαραίτητα ώστε η λήψη του χυλού να εκπληρώ­σει τον προορισμό της, θα προκύψουν για τον άρρωστο πολλών ειδών βλάβες» Αν, επί παραδείγματι, ο γ ια­τρός δώσει το χυλό σε άρρωστο που έχει ακόμη τροφή στο έντερο του,-δίχως να φροντίσει πρώτα να του το αδειάσει,.τότε: αν υπάρχει ήδη πόνος, θα του τον κά­νει οξύτερο: αν δεν υπάρχει, αμέσως θα του τον προ­καλέσει, ενώ η αναπνοή θα γίνει γρηγορότερη, πράγ-

2/1

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

κακόν δε τοΰτο έστιν' ζηραντικόν γάρ πλεύμονος,

καϊ κοπώδες υποχονδρίων και ήτρου και φρενών.

Τοΰτο δέ, ήν έτι τής οδύνης τοΰ πλευροΰ ξυνεχέος

έούσης, και προς τά θερμάσματα μή χαλώσης,

και τοΰ πτυέλου μή ανιόντος, άλλά καταγλι-

σχραινομένου άσαπέως, ήν μή λύση τις τήν οδύ­

νη ν ή κοιλίηνμαλθάξας ή φλέβα ταμών, όκότερον

άν τουτεων ξυμφέρη, τάς δε πτισάνας ήν ούτως

έχουσι διδω, ταχέες οί θάνατοι τών τοιουτέων γί-

γνονται.

17 Διά ταύτας ούν τάς προφάσιας22 καϊ ετέρας

τοιαύτας οί όλησι πτισάνησι χρεωμένοι, έβδο-

μάϊοι και όλιγημερώτεροι θνήσκουσιν' οί μέν τοι

και τήν γνώμη ν βλαβέντες, οί δέ υπό τής όρθο-

πνοίης23 τε και τοΰ ρέγχεος άποπνιγέντες. Μάλα

δέ τούς τοιουτέους οί αρχαίοι βλητούς24 ενόμιζον

είναι διά τόδε ούχ ήκιστα, ότι και αποθανόντων

αύτέων ή πλευρή πελιδνή ευρίσκεται ϊκελόν τι

πληγή. Αίτιον δέ τουτέου τόδε εστίν, ότι, πριν

λυθήναι τήν όδύνην, θνήσκουσιν' ταχέως γάρ

πνευματίαι γίγνονται' υπό δέ τοΰ πολλού και

272

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

μα που είναι κακο, αφου ξηραίνει τον πνεύμονα και προξενεί πόνους στο υποχόνδριο, στο υπογάστριο και στο διάφραγμα. Επίσης: σε περίπτωση που υπάρχει πόνος στα πλευρά που συνεχίζεται και δεν υποχωρεί παρ' όλα τα ζεστά που χρησιμοποιούμε και τα φλέμα-τα δεν ανεβαίνουν να βγουν αλλά μένουν ανωρίμαστα και γίνονται κολλώδη, αν κάτω από αυτές τις συνθή­κες ο γιατρός προσφέρει το χυλό δίχως πρώτα να φρο­ντίσει να διώξει τον πόνο με μαλάξεις του εντέρου ή με φλεβοτομία -όποιον από τους δύο αυτούς τρόπους θε­ωρήσει τον πιο ενδεδειγμένο-, ο θάνατος στις περι­πτώσεις αυτές δεν θα αργήσει καθόλου να ρθει.

17 ΓΥ αυτούς τους λόγους και για άλλους παρό­μοιους οι άρρωστοι που παίρνουν αδιήθητο χυλό από κριθάρι πεθαίνουν πάνω στην έβδομη μέρα ή και νω­ρίτερα, μερικοί από αυτούς αφού παρουσιάσουν και διαταραχές στο μυαλό, ενώ άλλοι επειδή τους πνίγει η ορθόπνοια και το άσθμα. Οι αρχαίοι πίστευαν ότι οι άρρωστοι αυτοί ήταν «χτυπημένοι», και ο λόγος είναι ακριβώς αυτός, ότι αμέσως μετά το θάνατο τους η πλευρά τους βρίσκεται να είναι μελανή, όπως ακριβώς όταν δεχτούμε κάποιο χτύπημα. Η εξήγηση όμως γι' αυτό είναι ότι πεθαίνουν προτού υποχωρήσει ο πόνος' γρήγορα, πράγματι, παρουσιάζουν προβλήματα ανα­πνοής και, καθώς η αναπνοή τους είναι βαριά και γρή-

273

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

πυκνού πνεύματος, ώς ήδη έίρηται, καταγλι-

σχραινόμενον τό πτύελο ν άπέπτως κωλύει τήν

έπάνοδον γίγνεσθαι, αλλά τήν ρέγξιν ποιέει ένι-

σχόμενον εν τοΐσι βρογχίοισι τοΰ πλεύμονος, Καϊ

όκόταν ες τοΰτο ελθη, θανατώδες ήδη ώς έπιτο-

πουλύ εστίν9και γάρ αυτό τό πτύελον ενεχόμε­

νο ν κωλύει μέν τό πνεύμα έσω φέρεσθαι, αναγ­

κάζει δέ ταχέως έξω φέρεσθαι' και ούτως ες τό

κακόν άλλήλοισι τιμωρέουσι' τό τε γάρ πτύελον

ένισχόμενον πυκνόν τό πνεύμα ποιέει, τό τ ε πνεύ­

μα πυκνό ν έόν έπιγλισχραίνει τό πτύελον και

κωλύει άπολισθαινειν. Καταλαμβάνει δέ ταύτα,

ού μούνον ήν πτισάνη άκαίρως χρέωνται, άλλά

πουλύ μάλλον ή ν τι άλλο φάγωσιν ή πιωσι πτι-

σάνης άνεπιτηδειότερον.

274

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

γορη, τα φλέματά τους, όπως το είπα ήδη πρωτύτερα, μένουν ανωρίμαστα και γίνονται εντελώς κολλώδη, σε σημείο που να δυσκολεύεται η έξοδος τους" έτσι, πα ­ραμένοντας στα βρόγχια του πνεύμονα, προκαλούν την ασθματική αναπνοή/Οταν τα πράγματα φτάσουν σ' αυτό το σημείο, είναι πλέον -τις περισσότερες φορές-σημάδι θανάτου, γιατί τα φλέματα, μένοντας αμετα­κίνητα, από τη μια εμποδίζουν την είσοδο του αέρα κι από την άλλη τον υποχρεώνουν να βγει γρήγορα έξω, και έτσι το ένα κακό φέρνει το άλλο και όλα γίνονται συνεχώς χειρότερα: τα φλέματα, μένοντας αμετακίνη­τα, κάνουν γρήγορη την αναπνοή, και η γρήγορη ανα­πνοή κάνει ακόμη πιο κολλώδη τα φλέματα, δυσκο­λεύοντας με αυτόν τον τρόπο το γλίστρημά τους προς τα έξω /Ολα αυτά τα κακά βρίσκουν τον άρρωστο όχι μόνο αν παίρνει άκαιρα το χυλό από κριθάρι, αλλά -ακόμη περισσότερο - αν φάει ή πιει κάτι άλλο που, σε σύγκριση με το χυλό από κριθάρι, είναι λιγότερο πρό­σφορο.

ιδ-20 Γενικοί κανόνες για την αγωγή των αρρώστων που

κάνουν χρήση πτισάνης.

2ΐ Ζεστά επιθέματα.

22 Φλεβοτομίες.

23 Μαλακτικά. Καθαρτικά.

24-25 Οδηγίες για τη χορήγηση πτισάνης ή χυλού πτισάνης

275

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

26 ...Οίδα δε τούς ίητρούς τά εναντιότατα ή ώς

δει ποιέοντας' βούλονται γάρ πάντες, υπό τάς

αρχάς τών νούσων προταριχεύσαντες τους αν­

θρώπους ή δυο ή τρεις ή και πλείονας ημέρας, ού­

τω προσφέρει ν τά ρυφήματα και τά ποτά' και ί­

σως τι και εικός δοκέει αύτέοισιν είναι, μεγάλης

μεταβολής γενομένης τω σώματι, μέγα τι κάρτα

και άντιμεταβάλλειν.25

27 Τό δέ μεταβάλλειν μέν ευ έχει μή ολίγον'

ορθώς μέντοι ποιητέα και βεβαίως ή μεταβολή,

και έκ γε τής μεταβολής ή πρόσαρσις τών γευμά­

των έτι μάλλον. Μάλιστα μέν ούν βλάπτοιντο

άν, εί μή ορθώς μεταβάλλοιεν, οί όλησι τησι πτι-

σάνησι χρεωμένοι0 βλάπτοιντο δ' άν και οί μούνω

τω ποτω χρεωμένοι' βλάπτοιντο δ' άν καϊ οί μού­

νω τω χυλω χρεωμένοι, ήκιστα δ' άν ούτοι.

2/6

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

ύστερα από χρήση καθαρτικού.

26 ... Ξέρω πως οι γιατροί χάνουν ακριβώς το αντί­θετο από αυτό που είναι το σωστό: όλοι τους θέλουν πρώτα να κάνουν ισχνότερους τους αρρώστους τους με δύο, τριών ή και περισσότερων ημερών νηστεία στην αρχή της αρρώστιας και τότε μόνο να τους δίνουν χυ­λό από κριθάρι και ποτά* ίσως μάλιστα τους φαίνεται ως ένα σημείο φυσικό, όταν γίνεται μια μεγάλη μετα­βολή στο σώμα του ανθρώπου, να αντιδρούμε σ' αυ­τήν με μια εξίσου μεγάλη μεταβολή.

27 Μια μεταβολή είναι βέβαια ένα κέρδος καθόλου ευκαταφρόνητο, μόνο που πρέπει να γίνεται με τρόπο σωστό και ασφαλή - και φυσικά η παρατήρηση ισχύει ακόμη περισσότερο γ ια τη χορήγηση τροφής ύστερα α­πό τη μεταβολή. Τ η μεγαλύτερη βλάβη - στην περί­πτωση που η μεταβολή δεν θα γίνει με τον σωστό τρό­πο - θα την πάθουν αυτοί που κάνουν χρήση αδιήθη-του χυλού. Βλάβη θα πάθουν επίσης και αυτοί που κά­νουν χρήση μόνο ποτού. Τέλος, βλάβη θα πάθουν και αυτοί που παίρνουν μόνο κριθαρόζουμο, αυτοί όμως τη μικρότερη από όλους.

2 8 Πολύτιμα «μαθήματα» στο θέμα της διατροφής των αρ­

ρώστων κερδίζονται με τη μελέτη του τι είναι ωφέλιμο στους υ­

γιείς: από κάθε άποφη είναι προτιμότερος ένας τρόπος διατρο­

φής κατώτερος αλλά σταθερά αμετάβλητος παρά συνεχείςμετα-

2 / 7

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

3θ Αλλά μήν και οί μεμαθηκότες δις σιτέεσθαι

τής ήμερης, ήν μή άριστήσωσιν, άσθενέες και άρ­

ρωστοιείσι, και δειλοί ες πάν έργον, καϊ καρδι-

αλγέες'26 κρεμάσθαι γάρ δοκέει τά σπλάγχνα27

αύτέοισι, και ούρέουσι θερμόν και χλωρόν,28 και ή

άφοδος ξυγκαίεται' έστι δ' οίσί και τό στόμα πι­

κραίνεται, και οί οφθαλμοί κοιλαίνονται, και οί

κρόταφοι πάλλονται,29και τά άκρα διαφύχονται'

και οί μέν πλείστοι τών άνηριστηκότων ού δύ­

νανται κατεσθίειν τό δεΐπνον, δειπνήσαντες δέ

βαρύνουσι τήν κοιλίην, και δυσκοιτέουσι πουλύ

μάλλον ή εί προηριστήκεσαν.

31 Οκότε ούν ταύτα τοιαύτα γίγνεται τοίσιν

ύγιαίνουσιν εϊνεκεν ήμίσεος ήμερης διαίτης μετα­

βολής, παρά τό 'έθος ούτε προσθεΐναι λυσιτελέειν

φαίνεται ούτε άφελέειν.

32 Εί τοίνυν ούτος ό παρά τό 'έθος μονοσιτή-

278

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

βολές στη διατροφή.

29 Άμεσα μέτρα για μια ασφαλή επάνοδο στην πριν από τη

μεταβολή κατάσταση.

30 Από την άλλη μεριά, χ α ι αυτοί που έχουν συνη­θίσει να τρώνε δύο φορές τη μέρα, αν παραλείψουν το μεσημεριανό τους φαγητό, χάνουν τις δυνάμεις τους και εξαντλούνται, είναι ανόρεχτοι για οποιαδήποτε δουλειά και αισθάνονται πόνο στο στομάχι* έχουν την εντύπωση ότι τους κρέμονται τ α σπλάχνα, τα ούρα τους είναι ζεστά και κιτρινωπά και τα κόπρανα τους ξερά σαν ψημένα* επίσης σε μερικούς γίνεται πικρό το στόμα τους, τα μάτια τους βουλιάζουν, οι κρόταφοι τους πάλλονται και τα άκρα τους γίνονται κρύα* κατά κανόνα όσοι έχουν παραλείψει το μεσημεριανό τους φαγητό είναι αδύνατο να φαν το βραδινό τους, αν ό­μως φάνε βραδινό, αισθάνονται βαρύ το στομάχι τους και ο ύπνος τους είναι πολύ πιο άσχημος παρά αν εί­χαν φάει το μεσημεριανό τους.

3ΐ Όταν λοιπόν παίρνουν τέτοια εξέλιξη τα πράγ­ματα στους υγιείς με μισής μόνο μέρας αλλαγή στον τρόπο της διατροφής τους, είναι φανερό ότι είναι προς όφελος του ατόμου ούτε να προσθέτουμε τίποτε στη δίαιτα του ούτε να αφαιρούμε και έτσι να αλλάζουμε αυτό που του έχει γίνει πια συνήθεια.

32 Ας ξαναμιλήσουμε για τον άνθρωπο εκείνον που,

279

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

σας, όλην ήμέρην χενεαγγήσας, δειπνήσειεν όχό-

σον έίθιστο, δειπνήσας δέ τότε βαρύς ήν, είχός

αυτόν, εί, ότι άνάριστος έών έπόνεεχαϊ ήρρώστει,

δειπνήσειε πλείω ή όχόσον ε'ίθιστο, πουλύ μάλλον

βαρύνεσθαι' εί δέ γε έπι πλείω χρόνο ν χενεαγγή­

σας έξαπίνηςμεταδειπνήσειεν, έτι μάλλον άνβα-

ρύνοιτο.

33 Τον ούν παρά τό έθος χενεαγγήσαντα ξυμ-

φέρει ταύτην τήν ήμέρην άντισηχώσαι ώδε' άρρι-

γέως χαι άθαλπέως χαι άταλαιπώρως -ταύτα

γάρ πάντα βαρέως άν ένέγχοι- τό δέ δείπνο ν συ-

χνω έλασσον ποιήσασθαι ή όσον εϊθιστο, χαϊ μή

ξηρόν, άλλάτού πλαδαρωτέρου τρόπου' χαι πιεΐν

μή υδαρέςμηδ'έλασσον ή χατάλόγονβρώματος'

χαι τη ύστεραίη ολίγα άριστήσαι, ώς έχ προσα­

γωγής άψίχηται ες τό έθος.

34 Λύτοι μέντοι σφών αυτών δυσφορώτερον δή

τά τοιαύτα φέρουσιν οί πιχρόχολοι30 τά άνω' τήν

δέ γε άσιτίην τήν παρά τό έθος οί φλεγματίαι τά

28θ

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

αντίθετα με τη συνήθεια του, είχε φάει μόνο μια φορά τη μέρα. Ας υποθέσουμε ότι μένει νηστικός μια ολό­κληρη μέρα και ύστερα τρώει το συνηθισμένο του βρα­δινό. Ο άνθρωπος αυτός που, έχοντας παραλείψει το μεσημεριανό του φαγητό, είχε αρρωστήσει, είχε χάσει τις δυνάμεις του και είχε αισθανθεί βαρύς όταν δείπνη-σε, είναι φυσικό να αισθανθεί τώρα ακόμη βαρύτερος* και φυσικά, αν μείνει γ ια ακόμη μεγαλύτερο χρόνο νη­στικός και ύστερα ξαφνικά δειπνήσει, το βάρος που θα αισθανθεί θα είναι ακόμη μεγαλύτερο.

33 Σ ' αυτόν λοιπόν που αντίθετα με τη συνήθεια του έμεινε νηστικός μια μέρα κάνει καλό να αντισταθμίσει τη νηστεία αυτής της μέρας με τον ακόλουθο τρόπο: α­ποφεύγοντας το κρύο, τη ζέστη, την κούραση (όλα αυ­τά με δυσκολία θα τα άντεχε) να φάει γ ια βραδινό αι­σθητά λιγότερο από τη συνήθεια του, και μάλιστα όχι στερεή αλλά μάλλον υγρή τροφή* το ποτό που θα πιει να μην είναι υδαρές και, επιπλέον, η ποσότητα του να βρίσκεται σε σωστή αναλογία με το φαγητό του, να μην είναι δηλαδή λιγότερο" την άλλη μέρα το μεσημε­ριανό του να μην είναι πολύ, και έτσι σιγά σιγά να φτάσει στη συνηθισμένη του τακτική.

34 Οι άνθρωποι που τα περνούν όλα αυτά με περισ­σότερη από τη συνηθισμένη σε τέτοιες περιπτώσεις τα­λαιπωρία είναι αυτοί που έχουν κυρίαρχη στο άνω πε-

2δΐ

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

αν ω ευφορωτερον φερουσι το επιπαν, ω στ ε και

τήν μονοσιτίην την παρά τό έθος ευφορωτερον άν

ούτοι ένέγκοιεν.

35 Ικανό ν μέν ούν και τούτο σημήιον, ότι αί

μέγισται μεταβολάι τών περι τάς φύσιας ημών

και τάς έξιας ξυμβαι νόντω ν μάλιστα νοσοποιέου-

σιν' ού δή οίον τε παρά καιρόν ούτε σφοδράς τάς

κενεαγγίας ποιέειν, ούτε ακμαζόντων τών νου-

σημάτων και έν φλεγμασίη έόντων προσφέρειν,

ούτε έξαπίνης οίον τε όλω τω πρήγματι μεταβάλ­

λει ν ούτε επί τά ούτε επί τά.

2δ2

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

πτικό τους σύστημα την πικρή χολή. Αντίθετα, αυτοί που στο άνω πεπτικό τους σύστημα έχουν κυρίαρχο το φλέγμα υπομένουν με λιγότερη γενικά ταλαιπωρία την αντίθετη με τη συνήθεια τους νηστεία. Πρέπει λοι­πόν να συμπεράνουμε ότι οι άνθρωποι αυτοί θα υπο­μείνουν με λιγότερη ταλαιπωρία και το να πάρουν - α­ντίθετα με τη συνήθεια τους - μόνο ένα γεύμα την η ­μέρα.

35 Είναι λοιπόν και αυτό μια επαρκής απόδειξη ότι οι κυριότερες αιτίες γ ια τις αρρώστιες που μας βρί­σκουν είναι οι μέγιστες αλλαγές σε ό,τι έχει σχέση με τη φύση μας και με τη συνήθη φυσική μας κατάσταση. Γιαυτό και δεν είναι δυνατό ούτε αυστηρές νηστείες να συστήνουμε άκαιρα ούτε, πάλι , να προσφέρουμε τροφή όταν οι αρρώστιες βρίσκονται στο πιο κρίσιμο σημείο τους και όταν η φλόγωση είναι ακόμη παρούσα* ούτε είναι δυνατό να προκαλούμε ξαφνικά μια πλήρη αλλα­γ ή προς αυτήν ή προς εκείνη την κατεύθυνση.

36 Γενικά, το πεπτικό μας σύστημα λειτουργεί αποτελεσμα­

τικά όταν οι τροφές - στερεές ή υγρές - είναι αυτές στις οποίες αυ­

τό έχει συνηθίσει, έστω κι αν δεν είναι καλές, και δυσφορεί απέ­

ναντι σε τροφές - στερεές ή υγρές -που δεν τις έχει συνηθίσει, έ­

στω κι αν αυτές δεν είναι κακές.

37 Παραδείγματα που επαληθεύουν και επιβεβαιώνουν τον

προηγούμενο κανόνα.

2 δ 3

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

39 Πολλά δ' άν ης καϊ άλλα ήδελφισμένα τοΐ-

σιν είρημένοισι γράφοι' τό δέ γε μην κρέσσον

μαρτύρων' ού γάρ ήδελφισμένον μοΰνόν έστι τω

πρήγματι, περι ου μοι ό πλείστος λόγος έίρηται,

άλλ' αυτό τό πρήγμα επικαιρότατόν έστι διδα-

κτήριον31 οί γάρ αρχόμενοι τών οξέων ν ου σημά­

των έστι ν ότε οί μέν σιτία έφαγον αυθημερόν ήρ-

γμένοι ήδη, οί δέ και τή ύστεραίη, οί δέ και έρρύ-

φεον τό προστυχόν, οί δέ και κυκεώνα32 έρρυφεον'

άπαντα δέ ταύτα κακίω μέν έστι ν ή εί έτεροίως

τις διαιτηθείη' πολλω μέντοι έλάσσω βλάβη ν φέ­

ρει έν τουτέω τωχρόνω άμαρτηθέντα, ή εϊ τις τάς

μέν πρώτας ημέρας δύο ή τρεις κενεαγγήσειε τε­

λείως, τεταρταΐος δέ έών τοιάδε διαιτηθείη, ή και

πεμπταΐος' έτι μέντοι κάκιον, εί ταύτας πάσας

τάς ημέρας προκενεαγγήσας, έν τήσιν ύστερον ή-

μέρησιν ούτω διαιτηθείη, πριν ή πέπειρον γενέ-

284

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

3 8 Μεγαλύτερη, πάντως, προσοχή απαιτείται ενσχέσει με

την προσθήκη τροφής παρά ενσχέσει με την αφαίρεση της.

39 Θα μπορούσε χ α ι άλλα πολλά να προσθέσει κα­νείς που να βρίσκονται σε απόλυτη συστοιχία προς αυ­τά που έχω ήδη πει, αυτό όμως που θα π ω είναι ασφα­λώς το πιο πειστικό επιχείρημα* γιατί δεν βρίσκεται απλώς σε απόλυτη συστοιχία προς τ ο θέμα που κατά κύριο λόγο με απασχόλησε* είναι τ ο ίδιο το θέμα μου, και επομένως το δίδαγμα που μας προσφέρει είναι σπουδαιότατο: υπήρξαν άτομα που στην αρχή μιας ο­ξείας αρρώστιας έφαγαν στερεή τροφή την ίδια κιόλας μέρα που άρχιζε η αρρώστια τους, άλλοι την επόμενη μέρα* υπήρξαν επίσης κάποιοι που πήραν το πρώτο ρόφημα που βρήκαν πρόχειρο, ενώ" κάποιοι άλλοι ή ­πιαν και κυκεώνα/Ολοι αυτοί οι τρόποι διατροφής, με οποιονδήποτε άλλο τρόπο διατροφής κι αν συγκρι­θούν, είναι ασφαλώς χειρότεροι" και όμως, σφάλματα που γίνονται σ' αυτή τη στιγμή της αρρώστιας κάνουν πολύ μικρότερο κακό παρά αν ο άρρωστος έμενε τελεί­ως νηστικός τις δύο ή τις τρεις πρώτες μέρες και έπαιρ­νε αυτές τις τροφές την τέταρτη πια ή την πέμπτη μέ­ρα" ακόμη όμως χειρότερο θα ήταν, αν έμενε πρώτα νηστικός όλες αυτές τις μέρες και άρχιζε να τρέφεται με αυτόν τον τρόπο τις επόμενες μέρες, προτού ακόμη η αρρώστια να έχει φτάσει και να έχει ξεπεράσει την

285

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

σθαι τήν νοΰσον' ούτω μεν γάρ θάνατον φέρει

φανερώς τοΐσι πλείστοισιν, εί μή παντάπασιν εύ-

ήθης ή νοΰσος εϊη. Αι δέ χατ' αρχάς άμαρτάδες

ούχ ομοίως ταύτησιν ανήκεστοι είσιν, άλλά πολ-

λω εύαχεστότεραι. Τοΰτο ούν ήγεΰμαι μέγιστον

διδαχτήριον, ότι ού στερητέαι αί πρώται ήμέραι

τοΰ ροφήματος ή τοίου ή τοίου τοΐσι μέλλουσιν

ολίγον ύστερον ρυφήμασιν ή σιτίοισινχρέεσθαι.

41 Πάντα ούν ταύτα μεγάλα μαρτύρια ότι ούχ

ορθώς άγουσιν ες τά διαιτήματα οί ίητροι τούς

χάμνοντας' άλλ' έν ήσί τε νούσοισιν ού χρή χε-

νεαγγέειν τούς μέλλοντας ρυφήμασι διαιτάσθαι,

χενεαγγέουσιν' έν ήσί τε ού χρή μεταβάλλειν έχ

χενεαγγείης ές ρυφήματα, έν ταύτησι μεταβάλ-

λουσι' χαι ώς έπιτοπολύ άπαρτι έν τοΐσι τοιού-

τοισι χαιροΐσι μεταβάλλουσιν ές τά ρυφήματα έχ

τής χενεαγγείης, έν οίσι πολλάχις άρήγει έχ τών

286

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

κρισιμότερη στιγμή της: είναι φανερό ότι μια τέτοια τακτική θα οδηγούσε τους περισσότερους αρρώστους στο θάνατο, εκτός κι αν η αρρώστια ήταν εξαιρετικά ή­πιας μορφής. Τ α σφάλματα όμως που γίνονται στην αρχή δεν είναι το ίδιο σοβαρά όπως αυτά, αλλά για­τρεύονται πολύ πιο εύκολα. Αυτή λοιπόν η παρατήρη­ση θεωρώ πως μας διδάσκει με τον καλύτερο τρόπο ό­τι δεν πρέπει να λείψει τις πρώτες μέρες αυτού ή εκεί­νου του είδους ο χυλός από τους αρρώστους που ύστε­ρα από λίγο θα πάρουν χυλό ή στερεή τροφή.

40 Στην πραγματικότητα λείπει από τους γιατρούς η σωστή

ενημέρωση για θέματα που σχετίζονται με τη χρήση της πτισά­

νης.

4ΐ Ό λ α αυτά λοιπόν δείχνουν με τον καλύτερο τρό­πο ότι οι γιατροί δεν καθοδηγούν σωστά τους αρρώ­στους τους στο θέμα της διατροφής: ορίζουν νηστεία σε περιπτώσεις στις οποίες άρρωστοι που πρόκειται να πάρουν χυλό δεν πρέπει να μείνουν πρώτα νηστικοί, κι από την άλλη. ορίζουν να αλλάζει ο άρρωστος και να περνά από τη νηστεία στο χυλό σ' εκείνες ακριβώς τις περιπτώσεις στις οποίες μια τέτοια αλλαγή δεν πρέπει να γίνεται. Και γενικά ορίζουν να γίνεται η αλλαγή και ο άρρωστος να περνά από τη νηστεία στο χυλό τη στιγμή ακριβώς που συνήθως κάνει καλό στον άρρω­στο να μειώνει το χυλό σε σημείο που να φτάνει σχε-

2 δ 7

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ροφημάτων πλησιάζειν τη κενεαγγείη, ήν ούτω

τύχη παροξυνομένη ή νούσος.

44 Μεζον μεν γάρ κακόν εστίν, ήν διά τον

πόνον και τήν οξύτητα τής νούσου άσθενέοντι

προσφέρη τις ποτόν ή ρύφημα πλέων ή σιτίον,

οωμενος διά κενεαγγιην άσθενέειν. Άεικές δέ και

διάκενεαγγίην άσθενέονταμή γνώναι και πιεζειν

τήδιαίτη' φέρει μέν γάρ τινα κίνδυνον και αύτη ή

άμαρτάς, πολλω δέ ήσσονα τής έτέρης' καταγε-

λαστοτέρη δέ πολλω αύτη μάλλον ή άμαρτάς τής

έτέρης' ει γάρ άλλος ίητρός ή και ιδιώτης έσελ-

θών και γνούς τά ξυμβεβηκότα δωη και φαγεΐν

και πιεΐν, ά ό έτερος έκώλυεν, έπιδήλως άν δο­

κό ίη ώφεληκέναι. Τά δέ τοιαύτα μάλιστα καθυ-

288

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

δον στη νηστεία, όπως, επί παραδείγματι, στην περί­πτωση που με αυτήν την α γ ω γ ή αρχίζει μια επιδείνω­ση της αρρώστιας.

42 Εξαιρετικά δυσάρεστα συμπτώματα από τψ εφαρμογή

μιας τέτοιας θεραπευτικής αγωγής.

43 Η άγνοια των γιατρών δεν είναι χωρίς συνέπειες: καμιά

φορά ευθύνεται και για το θάνατο του αρρώστου.

44 Πραγματικά είναι από τα μεγαλύτερα λάθη, σε άρρωστο εξασθενημένο από τον πόνο και την οξύτητα της αρρώστιας να δώσεις περισσότερο ποτό ή περισσό­τερο χυλό ή στερεή τροφή με την ιδέα ότι η εξασθένη­ση του οφείλεται στην πείνα από τη νηστεία/Οπως εί­ναι επίσης ντροπή να μην καταλάβεις πως η εξασθένη­ση ενός αρρώστου οφείλεται στην πείνα από τη νη­στεία και να επιβαρύνεις την κατάσταση του με τη δί­α ι τ α σου: μπορεί ο κίνδυνος που συνεπάγεται αυτό το σφάλμα να είναι μικρότερος από εκείνον που συνεπα­γόταν το προηγούμενο, όμως το σφάλμα αυτό κάνει πολύ πιο καταγέλαστο τον γιατρό σε σύγκριση με το προηγούμενο* γιατί αν έρθει ένας άλλος γιατρός ή και ένας απλός ανίδεος άνθρωπος και, βλέποντας τι έχει συμβεί, δώσει στον άρρωστο να φάει και να πιει - εκεί που ο άλλος όλα αυτά τα είχε απαγορέψει -, όλοι θα δουν καθαρά ότι του έκανε καλό - και είναι αυτές ακρι­βώς οι περιπτώσεις που κάνουν τον κόσμο να εμπαί-

2δ9

.'_ ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

βρίζεται τών χειρωναχτέων υπό τών άνθρώπων'

δοχέει γάρ αύτέοισιν ό έσελθών ίητρός ή ιδιώτης

ώσπερέι τεθνεώτα άναστήσαι...

48 Ό δή ούν πλείστος μοι λόγος γέγονε περι

τής μεταβολής τής έπι τά χαϊ έπϊ τά' ες πάντα

μεν ουν εύχρηστο ν ταύτα είδε ναι' άτάρ χαϊ περι

ου ό λόγος ήν, ότι έν τήσιν όζείησι νούσοισιν ές τά

ρυφήματαμεταβάλλουσιν έχ τήςχενεαγγίης'με-

ταβλητέον γάρ ώς έγώ χελεύω' έπειτα ού χρη­

στέ ο ν ρυφήμασι πριν ή νοΰσος πεπανθή, ή άλλο τι

σημέίον φανή ή χατ'έντερον, χενεαγγιχόν ή έρε-

θιστιχόν, ή χατά τά υποχόνδρια, όχοΐα γεγράφε-

ται.

290

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

ζει τους επαγγελματίες γιατρούς* γιατί δημιουργείται στον κόσμο η εντύπωση π ω ς ο γιατρός ή ο απλός ιδι­ώτης που ήρθε μετά βρήκε -για να το πούμε έτσι- έναν νεκρό και τον ανάστησε ...

45 Όσα περιγράφηκαν πιο πάνω για το πεπτικό σύστημα του ανθρώπου ισχύουν απαράλλαχτα -σε ό,τι αφορά στην προσεχτι­κή και σωστή εναλλαγή περιόδων ανάπαυσης και κούρασης- και για τα άλλα όργανα του ανθρώπινου σώματος.

46 Ένα αποδεικτικό παράδειγμα: εφαρμογή του προηγούμε­νου κανόνα στην περίπτωση πληγής στην κνήμη.

47 Προσοχή λοιπόν κατά το πέρασμα από την πολλή τροφή στη νηστεία - και αντίστροφα.

48 Τ ο μεγαλύτερο λοιπόν μέρος του λόγου μου α­φιερώθηκε στις μεταβολές του τρόπου διατροφής προς αυτήν ή προς εκείνη την κατεύθυνση. Αυτά είναι βέ­βαια χρήσιμες από κάθε άποψη γνώσεις, ιδιαίτερα ό­μως επειδή στις οξείες αρρώστιες - πράγμα που ήταν και το θέμα της συζήτησης μας - γίνονται όλες αυτές οι μεταβολές και αυτό το πέρασμα από τη νηστεία και την πείνα στους χυλούς - μεταβολές που πρέπει βέβαια να γίνονται σύμφωνα με τις οδηγίες μου* επίσης δεν πρέπει να γίνεται χρήση του χυλού πριν η αρρώστια ωριμάσει ή πριν εμφανισθεί κάποιο άλλο σημάδι: ή στα έντερα -σημάδι εξάντλησης από την πείνα ή ερεθι­σμού- ή στα υποχόνδρια (αυτά θα τα περιγράψω αρ­γότερα).

291

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

49 Άγρυπνίη ισχυρή πόμα καϊ σιτίον άπεπτό-

τερα ποιέει, και ή έπϊ τά έτερα αύ μεταβολή δια­

λύει τό σώμα, και έφθότητα και καρηβαρίην έμ-

ποιέει.

50 Γλυκύ ν δέ οίνον και οίνώδεα, καϊ λευκόν και

μέλανα, καϊ μελίκρητον και ύδωρ και όξύμελι

τοισίδε σημαινόμενον χρή διορίζει ν έν τησιν όξεί-

ησι νούσοισιν. Ό μέν γλυκύς ήσσόν έστι καρηβα-

ρικός τοΰ οίνώδεος, και ήσσον φρενών33 άπτόμε-

νος, καϊ διαχωρητικώτερος δή τι τοΰ ετέρου κατ'

έντερο ν, μεγαλ όσπλ αγχνος δέ σπλ η νός καϊ ήπα­

τος' ούκ επιτήδειος δέ ουδέ τοΐσι πικροχόλοισι'

καϊ γάρ ούν διφώδης τοΐσι γε τοιουτέοισίν έστιν'

άτάρ καϊ φυσώδης τοΰ έντερου τοΰ άνω' ού μήν

πολέμιος γε τω έντέρω τω κάτω, ώς κατά λόγον

τής φύσης' καίτοι γε ού πάνυ πορίμη έστϊν ή άπό

τοΰ γλυκέος οίνου φύσα, άλλ' έγχρονίζει περι υ­

ποχόνδρια. Καϊ γάρ ούν ούτος ήσσον διουρητικός

γίγνεται τό έπίπαν τοΰ οίνώδεος λευκού' πτυά-

λου δέ μάλλον ανάγωγος έστι τοΰ ετέρου ό γλυ­

κύς. Καϊ οίσι μέν διφώδης έστι πινόμενος, ήσσον

άν τούτοισιν άνάγοι ή ό έτερος οίνος, οίσι δέ μή

292

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

49 Η μεγάλη αϋπνία χάνει τις τροφές και τα ποτά πιο δυσκολοχώνευτα. Από την άλλη, η μεταβολή προς το αντίθετο χαλαρώνει το σώμα και προκαλεί πλήρη ατονία και βάρος στο κεφάλι.

5 0 Την απόφαση σου αν στις οξείες αρρώστιες θα ο­ρίζεις κρασί γλυκό ή δυνατό, άσπρο ή μαύρο, νερόμε-λο, νερό ή ξιδόμελο θα την παίρνεις βασισμένος στα α­κόλουθα χαρακτηριστικά τους: το γλυκό κρασί προκα­λεί λιγότερο βάρος στο κεφάλι από το δυνατό, χτυπάει σε μικρότερο βαθμό τη φρόνηση, βοηθάει περισσότερο από ό,τι το άλλο στην κένωση των εντέρων, την ίδια όμως στιγμή διογκώνει τη σπλήνα και το συκώτι* δεν κάνει καλό ούτε στα άτομα που έχουν κυρίαρχο στοι­χείο στον οργανισμό τους την πικρή χολή: είναι μεγά­λη και η δίψα που προκαλεί στους ανθρώπους αυτούς* γεμίζει επίσης με αέρια το π ά ν ω τμήμα του εντέρου -δεν προκαλεί, ωστόσο, διαταραχές στο κάτω τμήμα του ανάλογες προς την ποσότητα αυτών των αερίων* τα αέρια πάντως που δημιουργεί το γλυκό κρασί δεν βιάζονται καθόλου να βγουν, αλλά καθυστερούν στην περιοχή των υποχονδρίων* το κρασί αυτό είναι επίσης γενικά λιγότερο διουρητικό από το δυνατό άσπρο κρα­σί* αντίθετα, το γλυκό κρασί είναι αποχρεμπτικότερο από το άλλο, λιγότερο βέβαια από ό,τι το άλλο στα ά­τομα στα οποία φέρνει δίψα, περισσότερο όμως από ε-

293

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

διφώδης, μάλλον άνάγοι άν τοΰ έτερου.

51 Ο δέ λευκός οίνώδης οίνος έπήνηται μέν και

έφεκται τά πλείστα και τά μέγιστα ήδη έν τή τοΰ

γλυκέος οίνου διηγήσει' ές δέ κύστινμάλλον πό-

ριμος έών τοΰ ετέρου και διουρητικός και καταρ-

ρηκτικός, αίει πολλά προσωφελέοι άν έν ταύτησι

τήσι νουσοισι'34 και γάρ εί προς άλλα άνεπιτη-

δειότερος τοΰ ετέρου πέψυκεν, άλλ' όμως ή κατά

κύστιν κάθαρσις ύπ'αύτέου γιγνομένη ρύεται, ήν

προτρέπηται όκοΐον δει. Καλά δέ ταύτα τεκμήρια

έστι τά περι οίνου ώφελίης και βλάβης' άσσα ά-

καταμάθητα ήν τοΐσι ν έμεΰ γεραιτέροισιν.

53 Μελίκρητον δέ πι νόμε νο ν διά πάσης τής

νούσου έν τήσιν όξείησι νούσοισι τό έπίπαν μέν

τοΐσι πικροχόλοισι και μεγαλοσπλάγχνοισιν ήσ­

σον έπιτήδειον ή τοΐσι μή τοιούτοισίν έστιν' δι-

φώδές γε μήν ήσσον τοΰ γλυκέος οίνου' πλεύμο-

294

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

κείνο στα άτομα στα οποία δεν φέρνει δίψα. 5ΐ Όσο για το δυνατό άσπρο κρασί, τα πιο πολλά

και τα πιο σημαντικά από όσα θα μπορούσε να πει κα­νείς υπέρ και εναντίον του τα είπαμε ήδη στον λόγο μας για το γλυκό κρασί. Καθώς λοιπόν το κρασί αυτό έχει σε μεγαλύτερον από το άλλο βαθμό την ιδιότητα να περνά εύκολα στην κύστη και, επίσης, καθώς είναι διουρητικό και καθαρτικό, αποδεικνύεται πάντοτε από πολλές πλευρές ωφέλιμο στις αρρώστιες για τις οποίες είναι εδώ ο λόγος. Παρόλο πράγματι ότι από κάποιες άλλες απόψεις είναι, λόγω των φυσικών του ιδιοτή­των, λιγότερο ωφέλιμο από το άλλο κρασί, εντούτοις η βοήθεια που προσφέρει στο να γίνεται η κάθαρση μέ­σω της κύστης είναι μια σωτήρια ιδιότητα - φτάνει η ιδιότητα του αυτή να τίθεται σε λειτουργία με τον σω­στό τρόπο. Όλα αυτά είναι ωραία στοιχεία για τα κα­λά και τα κακά που μπορεί να προκαλεί το κρασί" και όμως οι παλαιότεροι από μένα ούτε τα είχαν καταλά­βει ούτε τα γνώριζαν.

52 Ιδιότητες του ξανθωπού και του μαύρου στυφού κρασιού.

53 Το νερόμελο, αν πίνεται σε όλη τη διάρκεια της οξείας αρρώστιας, κάνει γενικά λιγότερο καλό στα ά­τομα που έχουν κυρίαρχη στον οργανισμό τους την πι­κρή χολή και ογκώδη τα σπλάχνα τους παρά σ' εκεί­νους που δεν έχουν αυτές τις ιδιότητες" φέρνει πάντως

295

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

νός τε γάρ μαλθακτικόν έστι, και πτυέλου άνα-

γωγόνμετρίως, και βηχός παρηγορικόν' έχει γάρ

σμηγματώδές τι, ό ού μάλλον τού καιρού κατα-

γλισχραίνει τό πτύελον.35 Έστι δέ καϊ ούρητικόν

μελίκρητον ικανώς, ήν μή τι τών άπό σπλάγ­

χνων κωλύη. Καϊ διαχωρητικώτερον δέ κάτω

χολωδέων, έστι μέν ότε καλών, έστι δ'ότε κατα-

κορεστέρων μάλλον τού καιρού καϊ άφρωδεστέ-

ρων'μάλλον δέ τό τοιούτο τοΐσι χολώδεσί τε καϊ

μεγαλοσπλάγχνοισι γίγνεται.

54 Πτυάλου μέν ούν άναγωγήν καϊ πλεύμονος

μάλθαξιν τό ύδαρέστερονμελίκρητον ποιέει μάλ­

λον' τά μέντοι άφρώδεα διαχωρήματα καϊ μάλ­

λον τού καιρού κατακορέωςχολώδεα, καϊ μάλλον

θερμά, τό άκρητον μάλλον τού ύδαρέος άγει' τό

δέ τοιόνδε διαχώρημα έχει μέν καϊ άλλα σίνεα

μεγάλα' ούτε γάρ έξ υποχονδρίων καύμα σβεν-

νύει, άλλά ορμά, δυσφορίην τεκαϊ ριπτασμόν τών

296

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

λιγότερη από ό,τι το γλυκό κρασί δίψα: μαλακώνει τους πνεύμονες, είναι σε μέτριο βαθμό αποχρεμπτικό, καταπραΰνει το βήχα* ο λόγος είναι ότι το νερόμελο έ­χει κάποια καθαριστική ιδιότητα, που κάνει γλοιώδη τα φλέματα σε βαθμό όχι μεγαλύτερο από το κανονι­κό και το ωφέλιμο. Τ ο νερόμελο είναι επίσης ένα κα­λό διουρητικό, φτάνει να μην υπάρχει κάποιο εμπόδιο από την πλευρά των σπλάχνων. Τέλος προκαλεί την εμφάνιση χολωδών κοπράνων, που άλλοτε δεν έχουν τίποτε το κακό, μερικές όμως φορές είναι πυκνότερα α­πό το κανονικό σε χολή και πιο αφρώδη - το τελευταίο όμως αυτό συμβαίνει συχνότερα στα χολώδη άτομα που παρουσιάζουν διόγκωση των σπλάχνων.

54 Την ιδιότητα να προκαλεί αποχρέμψεις και να μαλακώνει τους πνεύμονες το νερόμελο την έχει σε με­γαλύτερο βαθμό, αν περιέχει μεγαλύτερη από τη συ­νήθη ποσότητα νερού. Τ α αφρώδη όμως κόπρανα, που η περιεκτικότητα τους σε χολή είναι μεγαλύτερη από το κανονικό, όπως και η θερμοκρασία τους, τα προκαλεί σε μεγαλύτερο βαθμό το άκρατο νερόμελο παρά το νερωμένο. Αυτού του είδους όμως τα κόπρα­να συνοδεύονται και από άλλες σοβαρές διαταραχές: δεν σβήνουν το κάψιμο των υποχονδρίων αλλ 9 , ίσα ίσα, το εντείνουν* ο άρρωστος αισθάνεται δυσφορία και τινάζει πέρα δώθε τα μέλη του* πληγιάζουν, τέλος, το

297

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

μελέων ποιέει, ελκώδες τέ έστι και έντερου και ε-

δρης' άλεξητήρια δέ τουτεων γεγράφεται.

5 8 Τό δέ όξύμελι καλεύμενον ποτό ν πολλαχοϋ

μέν εΰχρηστον έν ταυτησι τήσι νούσοισιν εύρήσεις

έόν' και γάρ πτυάλου άναγωγόν έστι και εΰπνο-

ον. Καιρούς μέντοι τοιούσδε έχει' τό μέν γάρ

κάρτα οξύ ουδέν άν μέσον ποιήσειε προς τά πτύ­

ελα τά μή ρηϊδίως ανιόντα' εί γάρ άναγάγοι μέν

τά έγκέρχνοντα, και όλισθον έμποιήσειε, και ώσ-

περ διαπτερώσειε τονβρόγχον, παρηγορήσειεν άν

τι τον πλεύμονα'μαλθακτικόν γάρ αύτέου' και εί

μέν ταύτα ξυγκυρήσειε, μεγάλην άν ώφελειην

ποιήσειεν. Έστι δ' ότε τό κάρτα οξύ ούκ έκράτησε

298

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

έντερο και η έδρα του. Για τα φάρμακα που προσφέ­ρουν βοήθεια σ' αυτές τις περιπτώσεις θα μιλήσω αρ­γότερα.

55 Ο γιατρός μπορεί να υπολογίζει στη σημαντικότατη βοή­

θεια που είναι σε θέση να του προσφέρει στις οξείες αρρώστιες το

νερόμελο.

56 Δεν είναι σωστή η καταδικαστική για το νερόμελο γνώμη

του κόσμου. Πώς γεννήθηκε η γνώμη αυτή και πώς δικαιολο­

γείται η δική του άποφη.

57 Βρασμένο και άβραστο νερόμελο. Το δεύτερο έχει περισσό­

τερα πλεο νεκτήματα.

5 8 Τ ο ποτό που είναι γνωστό με το όνομα ξιδόμε-λο θα το βρεις από πολλές απόψεις χρήσιμο σ' αυτές τις αρρώστιες* ο λόγος είναι ότι είναι αποχρεμπτικό και βοηθάει στην αναπνοή, τα κυριότερα όμως χαρα­κτηριστικά του είναι τα ακόλουθα: όταν είναι πολύ ξι­νό, δεν είναι καθόλου ασήμαντη η επενέργεια του πά­νω στα φλέματα που δεν είναι εύκολο να ανεβούν προς τα πάνω: αν ανεβάσει προς τα π ά ν ω τα φλέματα που προξενούν βραχνάδα, αν βοηθήσει το γλίστρημά τους και - γ ια να το πούμε έτσι - αν παστρέψει την τραχεία, θα είναι κάποια ανακούφιση γ ια τους πνεύμονες, έτσι μαλακτικό που είναι. Αν το ξιδόμελο τα επιτύχει όλα αυτά, θα έχει κάνει μεγάλο καλό. Συμβαίνει ωστόσο μερικές φορές να μην πετυχαίνει, με όλη την οξύτητα

299

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

τής αναγωγής τοΰ πτυέλου, άλλα προσεγλίσχρη-

νέ τε και έβλαφεν' μάλιστα δε τοΰτο πάσχουσιν

οίπερ και άλλως ολέθριοι είσι, και αδύνατοι βήσ-

σειν τεκάι άποχρέμ πτεσθαι τά ενεχόμενα. Ές μεν

ούν τόδε προστεκμαίρεσθαι χρή τήν ρώμην τοΰ

κάμνοντος, κήν ελπίδα έχη, διδόναι' διδόναι δέ,

ήν διδως, άκροχλίαρον και κατ ολίγον τό τοιόνδε

και μή λάβρως.

62 Ύδατι δέ ποτω έν τησιν όξείϊ]σι νούσοισιν

άλλο μέν ουδέν έχω έργον δ τι προσθέω' ούτε γάρ

βηχός παρηγορικόν έστιν έν τοΐσι περιπλευμονι-

κοΐσιν ούτε πτυέλου άναγωγόν, άλλ' ήσσον τών

άλλων, εί τις διά παντός ύδατι ποτω χρέοιτο.

Μεσηγύ μέντοι όξυμέλιτος και μελικρήτου ύδωρ

έπιρρυφεόμενον ολίγον πτυέλου άναγωγόν έστι

διά τήν μεταβολήν τής ποιότητος τών ποτών'

πλημμυρίδα γάρ τινα έμποιέει. "Αλλως δέ ούτε

3οο

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

του, να ανεβάσει τα φλέματα προς τα πάνω* απλώς αυξάνει τη γλισχρότητά τους, πράγμα που βλάπτει., Αυτό συμβαίνει κατά κύριο λόγο σε αρρώστους που έ­τσι κι αλλιώς είναι να πεθάνουν και δεν έχουν τη δύ­ναμη να βήξουν και να αποβάλουν τα κλεισμένα εκεί μέσα φλέματα.Έχοντας λοιπόν αυτό στο νου σου πρέ­πει να συνυπολογίζεις και τη δύναμη του αρρώστου και, μόνο αν έχει ελπίδες, να του δίνεις το ξιδόμελο. Αν πάντως του το δίνεις, να του το δίνεις χλιαρό και σε μικρές δόσεις - ποτέ διαμιάς.

59 Πώς επενεργεί το ελαφρά ξινό ξιδόμελο

6ο Κανόνες για τη χορήγηση του ξιδόμελου.

β ι Το ξίδι κάνει καλό σε άτομα με πικρή χολή παρά σε άτο­

μα με μαύρη χολή. Εξήγηση του πράγματος.

62 Για το νερό ως ποτό στις οξείες αρρώστιες δεν έ­χ ω να αναφέρω καμιά ιδιαίτερη θετική επενέργεια του: ούτε το βήχα των πνευμονικών παθήσεων κατα­πραΰνει ούτε στην α ν α γ ω γ ή των φλεμάτων βοηθάει στο βαθμό που το κάνουν άλλα ποτά, αν χρησιμο­ποιείται ως το μόνο ποτό σε όλη τη διάρκεια της αρ­ρώστιας* αν όμως πίνεται σε μικρή ποσότητα μεταξύ ξιδόμελου και νερόμελου, βοηθάει στην α ν α γ ω γ ή των φλεμάτων με τη μεταβολή που επιφέρει στην ποιότη­τα των ποτών, καθώς προκαλεί μια υπεραφθονία υ­γρών. Κατά τα άλλα ούτε τη δίψα δεν σβήνει - αντί-

3οι

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

δίφαν παύει, αλλ ' έπιπικραίνει' χολώδες γάρ φύ­

σει χολώδει, και ύποχονδρίω κακόν' καϊ κάκιστον

έωυτοΰ και χολωδέστατον και φιλαδυναμώτα-

τον, όταν ες κενεότητα έσέλθη' και σπληνός δε

αυξητικό ν και ήπατος εστίν, όκόταν πεπυρωμέ-

νον ή' και έγκλυδαστικόν τε και επιπολαστικόν'

βραδύπορόν τε γάρ έστι διά τό ύπόφυχρον καϊ ά-

πεπτον\ είναι καϊ ούτε διαχωρητικόν ούτε διουρη-

τικόν' προσβλάπτει δέ τι καϊ διά τόδε, ότι άκο-

πρόν έστι φύσει' ήν δέδή καϊ ποδών φυχρών ποτε

έόντων ποθή, πάντα ταύτα πολλαπλασίως βλά­

πτει, ές ό τι άν αύτέων όρμήση.

65 Λουτρόν δέ συχνοΐσι τών νουσημάτων ά-

ρήγοι άν χρεωμένοισιν, ές τά μέν ξυνεχέως, ές τά

3 0 2

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

θετα, μάλιστα, την κάνει οξύτερη, γιατί αυξάνει τη χο­λή σε ό,τι είναι από τη φύση του χολώδες και κάνει κα­κό στο υποχόνδριο. Το μεγαλύτερο πάντως κακό το κάνει όταν πίνεται σε άδειο στομάχι: τότε είναι που παράγει την περισσότερη χολή και προκαλεί τη μεγα­λύτερη αδυναμία. Αυξάνει επίσης τον όγκο της σπλή­νας, καθώς και του συκωτιού όταν είναι σε φλεγμονή8

μένοντας στην επιφάνεια και μη εισχωρώντας σε βά­θος προκαλεί μέσα μας γλουγλουκισμούς, γιατί, κα­θώς είναι κρύο και ωμό, εκτελεί την πορεία του προς την έξοδο με αργό ρυθμό: δεν είναι ούτε καθαρτικό ού­τε διουρητικό ν μια αιτία μάλιστα για τις βλάβες που προκαλεί είναι κι αυτό, η φυσική του δηλαδή ιδιότητα να μην παράγει κόπρανα. Αν, τέλος, ο άρρωστος πιει καμιά φορά νερό ενώ είναι κρύα τα πόδια του, όλες οι βλάβες που προκαλεί το νερό γίνονται τότε πολλα­πλάσιες, προς όποια από τις κατευθύνεις αυτές κι αν στραφεί.

63 Χρήση του νερού σε περιπτώσεις που πρέπει να αποφεύγε­

ται η χρήση κρασιού. Υπόσχεση για λεπτομερειακή πραγμάτευ-

ση του θέματος «χρήση του νερού».

64 Ιδια υπόσχεση και για διάφορα άλλα ποτά.

65 Το λουτρό κάνει καλό σ' έναν μεγάλο αριθμό α­σθενειών: άλλοτε αν η χρήση του γίνεται συνεχώς και άλλοτε αν γίνεται κατά διαστήματα. Υπάρχει όμως

3 0 3

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

.δ'οΰ. "Εστι δέ ότε ήσσον χρηστέον διά τήν άπα-

ρασχευασίην τών ανθρώπων0 έν όλίγησι γάρ οί-

χίησι παρεσχεύασται τά άρμενα χαι οί θεραπεύ-

οντες ώς δέΐ' εί δέ μή παγχάλως λούοιτο, βλά-

πτοιτ'άν ού σμιχρά' χαι γάρ σχέπης άχάπνου δει,

χαι ύδατος δαφιλέος, χαϊ τοΰ λουτρού συχνού χαϊ

μή λίην λάβρου, ήν γε μή ούτω δέη. Καϊ μάλλον

μέν μή σμήχεσθαι ' 3 6 ή ν δέ σμήχηται, θερμωχρέ-

εσθαι αύτέω χαϊ πολλαπλασίω ή ώς νομίζεται

σμήγματι, χαϊ προσχαταχέεσθαι μή όλίγω, χαϊ

ταχέως μεταχαταχέεσθαι. Δει δέ χαϊ τής οδού

βραχείης ές τήν πύελο ν, χαϊ ές εύέμβατον χαϊ ές

εύέχβατον' είναι δέ χαι τον λουόμενον χόσμιον

χαϊ σιγηλόν χαϊ μηδέν αυτόν προσεξεργάζεσθαι,

άλλ' άλλους χαϊ χαταχέειν χαϊ σμήχειν' χαϊ με-

ταχέρασμα πολλόν ήτοιμάσθαι, χαϊ τάς έπαν-

τλήσιας ταχείας37 ποιέεσθαι' καϊ σπόγγοισι χρεε-

σθαι άντϊ στλεγγίδος, χαϊ μή άγαν ξηρόν χρίεσθαι

3 0 4

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

και η περίπτωση που η χρήση του πρέπει να είναι πε­ριορισμένη: είναι η περίπτωση των ανθρώπων που δεν έχουν τις απαραίτητες ευκολίες. Λίγα είναι, πράγμα­τι, τα σπίτια που διαθέτουν τις ανάλογες εγκαταστά­σεις και το προσωπικό που θα είναι σε θέση να προσφέ­ρει τις απαραίτητες υπηρεσίες. Αν το λουτρό του αρ­ρώστου δεν γίνεται με τον τελειότερο τρόπο, η βλάβη που μπορεί να πάθει ο άρρωστος δεν είναι μικρή. Χρειάζεται δηλαδή ένας στεγασμένος χώρος, δ ίχως καπνό, και επίσης άφθονο νερό για ένα συχνό, όχι ό­μως βίαιο λούσιμο - εκτός κι αν υπάρχει λόγος γ ια κά­τι τέτοιο. Τ ο καλύτερο είναι ο άρρωστος να μην τρίβε­ται με σαπούνι, αν όμως χρησιμοποιεί σαπούνι, αυτό να είναι ζεστό και η ποσότητα του πολλαπλάσια από τη συνηθισμένη* κι ακόμη να του χύνουν άφθονο νερό την ώρα που τρίβεται με το σαπούνι, αλλά και αμέσως μετά. Η απόσταση από το λουτήρα να είναι μικρή, και ακόμη η είσοδος σ' αυτόν και η έξοδος να είναι εύκολη. Ο λουόμενος να είναι ήσυχος και σιωπηλός* ο ίδιος να μην κάνει τίποτε* άλλοι να είναι αυτοί που θα του χύ­νουν το νερό και θα τον τρίβουν. Ν α υπάρχει έτοιμο α­πό πριν σε μεγάλη ποσότητα χλιαρό νερό και να του το χύνουν με ταχύτητα. Ν α μη χρησιμοποιούνται σκληρές βούρτσες αλλά σφουγγάρια, και η επάλειψη του σώματος να γίνεται προτού αυτό στεγνώσει τε-

3 0 5

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

τό σώμα. Κεφαλήν μέντοι άνεξηράνθαι χρή ώς

οΐόν τε μάλιστα υπό σπόγγου έχμασσομένην, χαϊ

μή διαφύχεσθαι τά άχρεα μήτε τήν χεφαλήν μή­

τε τό άλλο σώμα' χαϊ μήτε νεορρύφητον μήτε νε-

όποτον λούεσθαι, μηδέ ρυφέειν, μηδέ πίνειν ταχύ

μετά τό λουτρό ν.

66 Μέγα μέν δή μέρος χρή νέμει ν τω χάμνον-

τι, ήν ύγιαίνων ή φιλόλουτρος άγαν χαϊ είθισμέ-

νοςλούεσθαι'χαϊ γάρ ποθέουσι μάλλον οί τοιοί-

δε, χαϊ ώφελέονται λουσάμενοι, χαϊ βλάπτονται

μή λουσάμενοι. "Αρμόζει δέ έν περιπλευμονίησι38

μάλλον ή έν χαύσοισι τό έπίπαν' χαϊ γάρ οδύνης

τής χατά πλευρών χαϊ στήθεος χαϊ μεταφρένου

παρηγοριχόν έστι τό λουτρό ν, χαϊ πτυέλου πε-

παντιχόν χαϊ άναγωγόν χαϊ εύπνοον χαϊ άχοπον'

μαλθαχτιχόν γάρ χαϊ άρθρων χαϊ τού επιπόλαιου

δέρματος' χαϊ ούρητιχόν δέ χαϊ χαρηβαρίην λύει

χαϊ ρίνας υγραίνει.

6γ ... Ήχιστα δέ λούει ν χαιρός τούτους οίσι ν ή

χοιλίη υγρότερη τούχαιρού έν τήσι νούσοισιν' ά-

τάρ ουδέ οίσι ν έστηχε μάλλον τοΰ χαιρού χαϊ μή

3θ6

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

λείως. Τ ο κεφάλι όμως πρέπει να τρίβεται με ένα σφουγγάρι ώσπου να στεγνώσει όσο γίνεται καλύτερα. Τ α άκρα να μην αφήνονται να κρυώσουν" το ίδιο, επί­σης, ούτε το κεφάλι ούτε το υπόλοιπο σώμα. Τ ο λου­τρό να μη γίνεται λίγο ύστερα από φαγητό ή ποτό, ού­τε να τρώει κανείς ή να πίνει αμέσως ύστερα από το λουτρό.

66 Την απόφαση αν θα πάρει το λουτρό του ή όχι θα πρέπει να την αφήνουμε κατά κύριο λόγο στον ίδιο τον άρρωστο, αν τον καιρό που ήταν υγιής αγαπούσε πολύ το λουτρό και το είχε συνηθίσει" γιατί οι άνθρω­ποι αυτοί το λαχταρούν περισσότερο από κάθε άλλον, τους ωφελεί αν το κάνουν και τους βλάπτει αν το πα­ραλείψουν. Γενικά το λουτρό κάνει περισσότερο καλό στις πνευμονίες παρά στους καύσους, γιατί καταπρα­ύνει τον πόνο των πλευρών, του στήθους και της πλά­της, βοηθάει στο ωρίμασμα και στην αποβολή των φλεμάτων, ευκολύνει την αναπνοή και διώχνει την κούραση με το να μαλακώνει τις αρθρώσεις και την ε­πιδερμίδα* βοηθάει επίσης στην ούρηση, διώχνει το βάρος από το κεφάλι και υγραίνει τα ρουθούνια.

6/ ... Η πιο ακατάλληλη πάντως στιγμή γ ια λουτρό είναι όταν οι άρρωστοι έχουν την κοιλιά τους υγρότε­ρη από το κανονικό στη διάρκεια της αρρώστιας τους. Ούτε όμως και εκείνοι που η κοιλιά τους είναι σφιχτό-

3 0 7

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

προδιελήλυθεν' ουδέ δή τούς γεγυιωμένους χρή

λούειν, ουδέ τούς άσώδεας ή εμετικούς, ουδέ τούς

έπανερευγομένους χολώδες, ουδέ τούς εκ ρινών

αίμορραγέοντας, εί μή έλασσον τού καιρού ρέοι'

τούς δέ καιρούς οίδας' εί δέ έλασσον τού καιρού

ρέοι, λούειν, ήν τε δλον τό σώμα προς τά άλλα ά-

ρήγτ], ήν τε τήν κεφαλήν μούνον.

6.8. Ήν ούν αϊ τε παρασκευαι έωσιν επιτήδειοι

και ό κάμνων μέλλη εύ δέξασθαι τό λουτρόν,

λούειν χρή έκαστης ήμερης' τούς δέ φιλολουτρέ-

οντας ούδ' εί δις τής ήμερης λούοις, ουδέν άν

βλάπτοις...

3ο8

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

τερη από το κανονικό και δεν έχουν ενεργηθεί βρίσκο­νται σε κατάλληλη γ ια λουτρό στιγμή. Αλλά και οι ε­ξαντλημένοι δεν πρέπει επίσης να κάνουν λουτρό, ό­π ως και αυτοί που παρουσιάζουν ναυτίες ή κάνουν ε­μετούς, αυτοί που βγάζουν στον εμετό τους χολώδεις ουσίες και αυτοί που αιμορραγούν από τη μύτη, εκτός κι αν το αίμα που τρέχει είναι ασήμαντης ποσότητας -εσύ γνωρίζεις βέβαια ποιο είναι το κανονικό σε τέτοιες περιπτώσεις. Αν λοιπόν η ποσότητα του αίματος είναι ασήμαντη, ο άρρωστος μπορεί να λουστεί, είτε σε ολό­κληρο το σώμα, αν αυτό βοηθάει κατά τα άλλα, είτε μόνο στο κεφάλι του.

68 Αν λοιπόν και οι προετοιμασίες γίνονται όπως πρέπει και ο άρρωστος είναι διατεθειμένος να δεχτεί με ευχαρίστηση το λουτρό, το λουτρό μπορεί να γίνεται κάθε μέρα. Αυτούς βέβαια που αγαπούν το λουτρό, και δύο φορές την ημέρα να τους βάλεις στο λουτρό, κακό δεν πρόκειται να τους κάνεις ...

3 0 9

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ΣΧΟΛΙΑ

ι. Δεν μπορεί να μην προσέξει κανείς τη χρήση εδώ του πληθυντικού αριθμού: δεν ήταν λοιπόν ένας αλλ' ήταν πολ­λοί οι συγγραφείς του έργου που ήταν γνωστό στην αρχαιό­τητα με τον τίτλο Κνίδιαι γνώμαι; τι σημασία θα πρέπει τό­τε να δώσουμε στην αρχαία παράδοση (φορέας της και ο Γα­ληνός, βλ. XVII 1, 886 Κϋΐιη) που ήθελε συγγραφέα του έρ­γου τον Ευρυφώντα, τον αρχηγό της σχολής της Κνίδου; Α­πό την άλλη μεριά, πολλοί επίσης παρουσιάζονται λίγο πιο κάτω (§ 3) να ήταν και αυτοί που βοήθησαν αργότερα να πά­ρει το έργο μια καινούργια, αναθεωρημένη μορφή: οί μέντοι ύστερον έπιδιασχευάσαντες. Τι να σημαίνουν άραγε όλα αυτά; Εύκολα γίνεται, πιστεύω, κατανοητό ότι απάντηση στο ερώ­τημα αυτό δεν είναι δυνατό να δοθεί - ένα λόγο παραπάνω αφού το ίδιο το έργο δεν μας έχει σωθεί/Οχι πως δεν έγιναν προσπάθειες να υπάρξει απάντηση. Εν πάση περιπτώσει ο α­ναγνώστης ας αρκεσθεί εδώ στην απάντηση του ΒοιΐΓ£€γ, ενός από τους ερευνητές που έθεσαν στον εαυτό τους το ερώ­τημα αυτό (βλ. το έργο του Οί>56Γναίίοη βί βχρβήβηεβ αήβζ 1β8 ηιέάβαηδ άβ Ια Οοΐίβείίοη ΙιίρροοΓαίίφιβ, Ραιίδ Ι953? σ. 42):

«Ο περίφημος Όρχος δείχνει πόσο γερός ήταν ο δεσμός που ένωνε μεταξύ τους τους γιατρούς μιας ομάδας:... λογαριάζο­νταν παιδιά του δασκάλου τους, και οι ίδιοι λογάριαζαν α­δέρφια τους τα παιδιά του δασκάλου τους. Αυτή η τόσο στε­νή σχέση είχε σοβαρές συνέπειες στο επίπεδο της συγγραφι­κής δραστηριότητας: κανένα έργο δεν φαίνεται να ανήκε κατ' αποκλειστικότητα ή κατά κύριο λόγο στον συγγραφέα του

3ΐο

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

(αν υποθέσουμε ποος ήταν ένας), αλλ' ήταν κατά κάποιο τρό­πο κτήμα της κοινότητας. Το τόσο σημαντικό αυτό συμπέρα­σμα εξάγεται από μια ολόκληρη σειρά παρατηρήσεων που μπορούν να γίνουν στα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής».

2. Πολλές προσπάθειες έκαναν στις μέρες μας οι ειδικοί να αναπλάσουν το χαμένο αυτό έργο που εκπροσωπούσε τη σχολή της Κνίδου ή, έστω, να προσδιορίσουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, χαρακτηριστικά μορφής και περιεχομέ­νου. Στην προσπάθεια τους αυτή στηρίχθηκαν σε πραγμα­τείες της Ιπποκρατικής συλλογής που θεωρήθηκαν - με διά­φορα κριτήρια - κνιδιακής προέλευσης (βλ. την εργασία μου που αναγράφεται στη σημ. ι της σ. 241). Η δουλειά τους ό­μως αυτή πήρε συχνά τον χαρακτήρα «κύκλου»: ξεκινώντας από τις - λίγες άλλωστε και όχι πάντοτε ασφαλείς - πληρο­φορίες μας για το περιεχόμενο του έργου, καθόριζαν ποια α­πό τα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής θα μπορούσαν να θε­ωρηθούν κνιδιακά' θεωρώντας ύστερα τα έργα αυτά κνιδια-κά, προσπαθούσαν να «βρουν» μέσα σ' αυτά τις χαμένες Κνί-διες γνώμες. (Ο αναγνώστης θα μάθει πολλά και χρήσιμα για το θέμα αυτό ανατρέχοντας - κατά κύριο λόγο - στα βιβλία" των ]οιιαηηα και ΟΓεηδαιιαηη που αναγράφονται στη σημ. ι

τηςσ. 240).

3. Τι σήμαινε άραγε η λέξη γνώμη στον τίτλο αυτό, ή τι ά­ραγε σήμαινε η λέξη αυτή γενικότερα στον χώρο της κνιδια-κής ιατρικής; Ο ΟΓεηδεπιαηη, ακολουθώντας τους Ι1)36Γ§ και ]\ιτί (βλ. σ. 240, σημ. ι) , υποστήριξε ότι γνώμη τ\ταν η περι­γραφή μιας αρρώστιας, μια περιγραφή που περιλάμβανε κυ­ρίως α) τον λόγο για τα συμπτώματα της αρρώστιας, β) την υπόδειξη της θεραπείας της, γ) τον λόγο για την πορεία της. Σύμφωνα με τον }οιΐίΐηηα (βλ. σ. 240, σημ. ι ) τα συστατικά στοιχεία μιας κνιδιακής γνώμης ήταν ο τίτλος = το όνομα

3ΐ ι

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

της αρρώστιας, η περιγραφή των συμπτωμάτων, η θεραπεία, η πρόγνωση, ενώ για τον Ιοηΐε (βλ. σ. 240, σημ. ι) τα στοι­χεία αυτά ήταν η περιγραφή των συμπτωμάτων, η αιτιολο­γία, η θεραπεία. Αξιοσημείωτη είναι και η άποψη του ΡΓ. Κιιάΐίεη (ΌβΓ Ββ§ίηη άβ5 ηΐθάίζίηίδεήεη ΌβηΑβη5 ί>6ΐ όβη Οήβ-οήβη. νοη Ηοηΐ€Γ ί>Ϊ5 Ηϊρρο]{Γαί65, ΖϋΓίεΙι/δΐυη^Γί 1967, σ. 148), σύμφωνα με την οποία οι Κνίδιες γνώμες δεν ήταν πα­ρά ένα είδος αφοριστικών φράσεων.

4· Ο τόνος είναι, κατά τη γνώμη μου, στο σημείο αυτό σαρ­καστικός, πράγμα όχι σπάνιο στην Ιπποκρατική συλλογή (βλ. π.χ. σχόλ. 2 στο Περι άρχαίης Ιητριχής και εδώ σχόλ. 16).

5· Θα φτάσουμε δηλαδή σε μεγάλους αριθμούς. 6. Σωστά ο Κ. ]ο\γ υπέδειξε την ομοιότητα της φράσης αυ­

τής με τη φράση του Θουκυδίδη Β 5 Μ * ώς έκάστω ετύγχανε τι διαφερόντως έτέρω προς έτερον γιγνόμενον. - Το θέμα των σχέσεων του Θουκυδίδη με την ιατρική της εποχής του - και όχι μόνο στο πλαίσιο της περίφημης περιγραφής του λοιμού στο δεύτερο βιβλίο των Ιστοριών του - υπήρξε ιδιαίτερα προ­σφιλές στην έρευνα των ημερών μας* βλ. κυρίως ΚΙ. ^εΜαιι-6Γ, Τήυ1ίγάίά65 ιιηά ώ'β ήίρροίΓαίίβοήβη δβήήίίβη. ΌβΓ Είη-ίΐιιβ άβΓ Μθάίζίη αιιΤΖΐ6ΐ56ίζυη§ ιιηά ϋαΓ5ί6ΐ1υη§5\ν6ί56 065 Οβ5θήΙαήί:5\ν€Γί5? Ηεκίείβει:^ Ι954? κ α"· ΙίοΙιίεηΐΙι&εΙεΓ, Τήυεχάΐάβ βί ΗίρροοΓαίε νιΐ5 ρατ υη ήΐδίοήβη-ηιβάβαη, Οε-ηενε 1965. (Ιδιαίτερα για τη σχέση του Θουκυδίδη με την ιπ­ποκρατική πρόγνωση βλ. και το άρθρο μου «ελπίσας μέγαν τε έσεσθαι... Ο Θουκυδίδης και η ιπποκρατική πρόγνωση» στον τόμο Φίλτρα. Τιμητικός τόμος Σ.Γ. Καφωμένου, Θεσ­σαλονίκη 1965, σσ. 87-105, τώρα και στο βιβλίο μου Πέντε φιλολογικά μελετήματα, Θεσσαλονίκη 1986, σσ. 113, 145·)

7· Για το αληθινά δύσκολο αυτό χωρίο βλ. Η. ΌίΠεΓ,

312

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

Οηοηιοη 14 (ι93δ) 3^3, .Ιοίγ,. Αενυβ άβ5 Εΐυά65 Αηααιηβ5 58 (1956) 203, Ι.Μ. Ιοηίε στη σ. 63 της εργασίας του που α­ναγράφεται στον πίνακα βιβλιογραφίας της σ. 2 4 8 , Ό ι ι α ι -ΐίΐΐοη, Εβνυβ 065 ΕίιιΟ€5 θΓ€εςυ65 8ι (1968) 1-4.

8. Βλ. σχόλ. 7 στο /7έρ* τέχνης (2 ος τόμος). 9· Βλ. παραπάνω σ. 243·

ίο . Βλ. σχόλ. 2 στο ΖΖ^' ίέ/ρ^ νούσου. ι ι . Είναι φανερός ο παρενθετικός χαρακτήρας της φράσης

Ισπν <$£ ταύτα οξέα ...το έπίπαν συνεχέες: ο αιτιολογικός σύν­δεσμος γάρ που ακολουθεί μας συνδέει νοηματικά με τη φρά­ση α τούς πλείστους τών ανθρώπων κτείνει. - Ο αναγνώστης ας θυμηθεί στο σημείο αυτό ότι ο χαρακτήρας των βιβλίων στην αρχαιότητα ( = κύλινδροι χωρίς τίτλους, χωρίς πίνακα περιεχομένων, κύλινδροι που διαβάζονταν με ένα ξετύλιγμα προς τα δεξιά και «έκλειναν» μετά την ανάγνωση με ένα ξα-νατύλιγμα προς τα αριστερά) δεν ευνοούσε την ύπαρξη των συχνών στα σημερινά επιστημονικά βιβλία σημειώσεων ή υ­ποσημειώσεων: αυτές έπρεπε υποχρεωτικά να ενσωματώνο­νται στο κυρίως κείμενο. Σε μας μένει να είμαστε προσεχτι­κοί αναγνώστες των αρχαίων κειμένων, για να αποφεύγου­με τις παρερμηνείες - καθόλου σπάνιες! - στις οποίες μπορούν να μας παρασύρουν οι φαινομενικές συνδέσεις των προτάσεων ή περιόδων στα κείμενα αυτά.

12. Πρώτη ( = παλαιότερη) σημασία της λέξης πτισάνη: ξε­φλουδισμένο κριθάρι* δεύτερη σημασία: παρασκεύασμα από ξεφλουδισμένο κριθάρι. Αν το παρασκεύασμα αυτό περιείχε και το χοντροαλεσμένο κριθάρι, η πτισάνη (ένα είδος πολτού) λεγόταν παχεΐα ή δλη, ενώ λεγόταν χυλός το απλό κριθαρό­ζουμο (ύστερα από διήθηση). Τέλος, με τη λέξη ρόφημα ( = ρόφημα) δηλωνόταν γενικά το αφέψημα, επομένως και το α­φέψημα από κριθάρι* δεν είναι, ωστόσο, λίγες οι φορές που

313

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

στο Περι διαίτης οξέων η λέξη ρυφημα είναι ταυτόσημη με τη λέξη πτισάνη ή, λιγότερες φορές, και με τη λέξη χυλός.Όπως δεν είναι, φαίνεται, λίγες και οι φορές που συγχέεται ο χυλός με τη διηθημένη ή την αδιήθητη πτισάνη, και αντίστροφα.

Ι3· Βλ. παραπάνω σ. 25 και σχόλ. 13 στο Προ γνωστικό ν. Ι4· Με το θέμα της ύπαρξης ή μη ύπαρξης της ιατρικής τέ­

χνης ασχολήθηκαν επίσης οι συγγραφείς των έργων Περι τέ­χνης και Περι άρχαίης ίητρικής.

15. Ίεροσκοπία ήταν η μαντεία μέσω των σπλάχνων των ζώων που προσφέρονταν θυσία σε κάποιον θεό.

ιό. Είναι ευδιάκριτη, νομίζω, εδώ η παμπάλαιη αντίληψη πως το δεξιό ν είναι σύστοιχο με το αγαθόν και το αριστερό ν με το Ατα̂ όν (βλ. στα Μετά τά φυσικά του Αριστοτέλη, Α 5·

986 α 22 εξ., τον πίνακα των δέκα ζευγαριών εναντίων δυνά­μεων για τις οποίες μιλούσαν οι Πυθαγόρειοι)* αν δίνεται η εντύπωση και για το αντίθετο, είναι, πιστεύω, απλώς θέμα οπτικής γωνίας: ό,τι έρχεται από τα δεξιά για τον μάντη, βρίσκεται στα αριστερά του «αντικείμενου» συνομιλητή του που ζητάει τη μαντεία, και αντίστροφα. Πρόκειται λοιπόν για μία και την αυτή αντίληψη - ανάλογα με τον κριτή: τον μάντη ή τον μαντευόμενο. Φυσικά ο λόγος στο σύνολο του -λόγος ενός προοδευτικού ανθρώπου- καταντά να έχει έναν τόνο σαρκαστικό (βλ. και το σχόλ. 4)·

Ι7· Της διατροφής δηλαδή του ανθρώπου. ι8 . Βλ. σχόλ. 3 στο Περι αέρων υδάτων τόπων. Ι9· Τέτοιες υποσχέσεις, που όμως δεν πραγματοποιούνται,

δίνονται και σε άλλα σημεία του έργου (βλ. §§ 13, 3 $ , 44, 4&,

54, 63, 64). Για το θέμα αυτό βλ.: σχόλ. 15 στο Περι άρχαί­ης ίητρικης και σχόλ. 13 στο Περι φυσιος ανθρώπου (2ος τό­μος).

2θ. Βλ. σχόλ. ΐ3·.

314

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

21. Βλ. ΡΓ. Κυάΐίεη, Βίε Βεάευΐιιη§ άεδ ΙΙη^εΓΣκΙεη ίη άεΓ ΙιίρροΙίΓ^ΐίδεΙιεη ΚπδεηαπΐΙιΐΏεΐί^, Ηβηηβδ ιοδ (1980) 2 0 0 -

205- - Για τις περιττές χαι. άρτιες μέρες βλ. και σχόλ. 15 στο Προγνωστικού.

22. Βλ. - κυρίως - Κ. ΒείεΙ^Γ&βεΓ, Πρόφασις. Είηε ΐεπηί-ηο1ο§ίδε1ιε δίιιάίε, ζ)υβ1Ιβη ιιηά βίυάίβη ΖΠΓ Οβδάιίεήίβ άβΓ Ναίιιηνί55€η5€ηαίίβη ιιηάάβΓΜβάΙζίη 4 (ΐ932-33)? ι - ΐ 7 5 και ΚΙ. Λ^εΜαυεΓ (βλ. παραπάνω, σχόλ. 6), σσ. 8-20.

23- Με τη λέξη αυτή δηλωνόταν ένα είδος δύσπνοιας ή ά­σθματος, κατά το οποίο η αναπνοή είναι δυνατή μόνο αν ο άρρωστος στέκεται όρθιος.

24- βλητός = βληθείς, από κάποιον θεό βέβαια. - Πέρα από την κοινή στην αρχαιότητα αντίληψη πως οι θεοί είναι οι αί­τιοι των ασθενειών των ανθρώπων, σε «χτυπήματα» θεών -του Απόλλωνα κυρίως και της Άρτεμης- αποδίδονταν συ­χνά οι ξαφνικοί θάνατοι. Ο Όμηρος, ανεξάντλητη πηγή πλη­ροφοριών για τον αρχαίο κόσμο, είναι και στο σημείο αυτό δηλωτικότατος: στο γ 279 0 Φοίβος Απόλλωνας χτυπάει με τις «απόνετες σαγίτες» του τον καραβοκύρη του Μενέλαου, ενώ στο Ζ 205 η Άρτεμη την κόρη του Βελλεροφόντη, τη Λα-οδάμεια, και στο Ζ 428 τη μητέρα της Ανδρομάχης* και οι δύο μαζί στο Ω 605 εξ. αφήνουν έρημη από τα παιδιά της -

. έξι γιους και έξι θυγατέρες - τη Νιόβη, που τόλμησε να πα­ραβγεί με τη μητέρα τους.

25- Με τη λέξη-όρο μεταβολή θα νοούνται από εδώ και πέ­ρα (συστηματικά ως την § 49) ο*- αλλαγές στον τρόπο διατρο­φής

26. Καρδία δεν ήταν στον αρχαίο ελληνικό λόγο μόνο η δι­κή μας καρδιά. Με την ίδια λέξη δηλωνόταν και «τό στόμα τής κοιλίας» (Γαληνός, VIII 33& Κϋΐιη) και, συνεκδοχικά, (ο­λόκληρο) το στομάχι (πβλ. και Θουκυδίδη Β 49)· (Αξίζει να

3 1 5

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

θυμηθούμε ότι ο στομαχόπονος λέγεται και σε σημερινά ι­διώματα μας χαρδόπονος)

27. «μεγάλη μέν γάρ ούσα φύσει η γαστήρ στηρίζει τά σπλάγχνα, καν κενή ή γαστήρ σιτίων η σμικρά δ' υπάρχουσα σιτίωνμέν πληρωθεΐσα στηρίζει, κενωθεισα δέ καταλείπει συν-ιζάνουσα, κάντεΰθεν αΐσθησις αύτοΐς γίγνεται τοΰ κρεμάσθαι τά σπλάγχνα» (Γαληνός, XV 570 Κϋΐιη).

28. Σημαντική βοήθεια μας προσφέρει ο Γαληνός (XV 551

ΚϋΙιη) να αντιληφθούμε τη σημασία της λέξης χλωρός: «χλωρόν δέ (ενν. λέγων) κατά τι τών επί τής Ασίας Ελλήνων έθος, ό έστι και νυν διασωζόμενον' ωχρούς γάρ τινας ιδόντες έρωτώσι τήν αίτίαν, δι9 ήν ούτω γεγόνασι χλωροί, μηδέν δια­φέρει ν ηγούμενοι χλωρόν ειπείν καϊ ώχρόν' έωρακέναι τε τόν-δε τινά χλωρότερο ν εαυτού φασι, τον ώχρότερον ούτω δηλούν­τες' εστι δετό ώχρόν χρώμα κατ' άλήθειαν τοιούτον, οίον περ και τό τής καλούμενης ώχρας όξυνομένης κατά τήν προσηγο-ρίαν τής πρώτης συλλαβής"καϊ γίγνεται τοιούτον έπιμιγνυμέ-νης τω ύδατώδει περιττώματι τής ώχρας τε και πίκρας και ξανθής ονομαζόμενης χολής' όσον γάρ τοΰ ερυθρού χρώματος επι τό λευκότερο ν άποκεχώρηκε τό ξανθόν, τοσούτον τούτου τό ώχρόν».

29- Ερμηνεύοντας τη λέξη ο Γαληνός (XV 56 ΚίίΗη) γρά­φει: «τουτέστιν αίκατά τούς κροτάφους άρτηρίαι σφύζόυσιν έ-πιφανώς».

30. Σχολιάζοντας τη λέξη ο Γαληνός (XV 637 Κίίΐιη) γρά­φει: «πικρόχολοις..., τουτέστι τοις τήν πικράν χολήν άθροί-ζουσιν' είθισται γάρ τοις ίατροΐς χολήν μέν απλώς όνομάζειν τήν ώχράν τε και ξανθήν, τήν μέλαιναν δέ χολήν, όλον τοΰτο λέγειν, ούχ απλώς χολήν' αλλ7 αύτη μέν όξεΐα, πικρά δ' ή ξαν­θή, και διά τοΰτο τούς πικρόχολους Ιπποκράτης ονομάζει τούς πλεονάζουσαν έχοντας τήν τοιαύτηνχολήν».

3ΐ6

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

31 · Για την παρουσία της παραγωγικής κατάληξης -τήριος στα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής και για τη σχέση της με τις παραγωγικές καταλήξεις -ικός και -ώδης βλ. την ερ­γασία μου Ή παραγωγική κατάληξη -ικός στην προσωκρατι­κή φιλοσοφία και στο Ιπποκρατικό οοτριΐδ, Θεσσαλονίκη 1968,

σ. 102 εξ. 32. Ποτό που παρασκευαζόταν με την ανάμειξη (κυκάω =

αναμειγνύω) κρίθινου αλεύρου, τριμμένου τυριού και κρασιού (στην Οδύσσεια - κ 234 εξ. - η Κίρκη, παρασκευάζοντας τον δικό της μαγικό κυκεώνα, πρόσθεσε μέλι και διάφορα μαγι­κά φάρμακα). Για ιατρική χρήση προσθέτονταν στον κυκεώ­να διάφορες ουσίες, που του έδιναν τότε και το όνομα τους: κυκεών έπ' οϊνω, κυκεών έπι μέλιτι, κυκεών εφ7 ύδατι κλπ.

33· Με τη λέξη φρένες δηλωνόταν πάντοτε - στο επίπεδο της φυσιολογίας - το διάφραγμα. Το χωρίο μας είναι από τα ελάχιστα όπου η σημασία αυτή εγκαταλείπεται προς όφελος της σχέσης φρένες-φρονώ.

34· Δηλαδή τις οξείες (με την ίδια έκφραση ο συγγραφέας θα αναφέρεται στις οξείες αρρώστιες και στη συνέχεια του έρ­γου του).

35· Για το δύσκολο αυτό χωρίο βλ. τη σημείωση που αφιέ­ρωσε σ' αυτό ο ΠΐΐΓέ (αργότερα ο Κοραής θα προσθέσει την άρνηση ου πριν από το μάλλον, δίνοντας με αυτόν τον τρόπο την απλούστερη λύση στο πρόβλημα).

36. Από ανάγκη χρησιμοποιούμε στη μετάφραση τη σημε­ρινή δική μας λέξη σαπούνι: το δικό μας σαπούνι, η πλυντική και καθαριστική ουσία που παρασκευάζεται με την επίδραση κάποιου καυστικού αλκαλίου (νατρίου ή καλίου) σε φυτικά ή ζωικά λίπη, ήταν κάτι το άγνωστο στην αρχαιότητα. Στη θέ­ση του δικού μας σαπουνιού οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμο­ποιούσαν άλλα καθαριστικά μέσα, που τα ονόμαζαν ρύμμα-

317

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

τα (από το ρήμα ρυπτω — καθαρίζω, πλένω) ή σμήγματα (σωστότερη η μορφή σμήματα από το ρήμα σμάω, που είχε την ίδια με το προν^ουμενο ρήμα σημασία): συνήθως αποτε­λούνταν από κάποιο αργιλώδες χώμα (από την Κίμωλο π.χ. ή από τη Χίο). - Η δική μας λέξη σαπούνι (σαπών-ιον) προ­έρχεται από τη λατινική λέξη δ^ρο (κελτικής, καθώς φαίνε­ται, προέλευσης), με την οποία όμως δεν δηλωνόταν κάποιο μέσο καθαρισμού, αλλά ένα μέσο βαφής των μαλλιών.

37· Πολύ χρήσιμο και ενδιαφέρον το σχόλιο του Γαληνού (XV 713 Κϋηη): «Τό ταχείας ακούει ν προσήκει και κατ7 αυτής μέν τής γιγνομένης ενεργείας έν τω καταχεΐν, ουδέν δέ ήττον και κατά τού μεταξύ τών ενεργειών χρόνου, ώς μή διαλείπειν πολύ τήν δευτέραν έπάντλησιν από τής προτέρας' όπερ όνομά-ζων τις κυρίως ού ταχείας, αλλά πυκνάς ποιεισθαι τάς έπαν-τλήσεις εΐποι' συγκέχυταί γε μήν παρά τοις παλαιοΐς ή χρήσις τών ονομάτων, τοΰ τε πυκνού και τοΰ ταχέος, εστίν οτε τάς πυ­κνάς ενεργείας ταχείας όνομάζουσιν.» - Πβλ. και τη δική μας σύγχυση ανάμεσα στο αργά και στο σιγάΐ

3δ. Βλ. Γαληνό (XV γ2θ Καίιη): «δυοιν θάτερον ή ούτω γραπτέον εστίν, αρμόζει δέ περιπνευμονίησι και πλευρίτισι μάλλον ή έν καύσοισιν' ή προσυπακουεινχρή τή περιπνευμονίγ} τήν πλευρΐτιν' αύτη γάρ δδύνην έχει κατά τήν πλευράν, ούχ ή περιπνευμονία φέρει».

3 ι 8

ΠΕΡΙ ΙΕΡΉΣ ΝΟΥΣΟΥ

319

Τ ο ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΠΛΩΣ ένα από

τα σημαντικότερα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής* συχνά χαρακτηρίζεται και ως αληθινό ορόσημο στην ιστορία της ευρωπαϊκής επιστήμης. 1 0 χαρακτηρι­σμός αυτός δεν είναι καθόλου αδικαιολόγητος ή υ­περβολικός, αν σκεφτεί κανείς ότι το έργο αποτελεί την π ρ ώ τ η στην πνευματική ιστορία της ανθρωπότη­τας έκφραση «του διαρκούς α γ ώ ν α που διεξάγουν οι επιστημονικά σκεπτόμενοι άνθρωποι εναντίον της δει­σιδαιμονίας, της μωρίας και της αδιάντροπης αγυρ-τείας». Ο νέος -ασφαλώς- άνθρωπος που μιλάει στο έργο αυτό, 2 ένας αληθινά φωτισμένος νους, «προ­σπαθεί να σύρει μια ευκρινή διαχωριστική γραμμή α­νάμεσα στη δεισιδαιμονία και την επιστημονική γνώση καθορίζοντας με ακρίβεια τις σχέσεις που υ­πάρχουν ανάμεσα στο θείο και στη φύση».

Θέμα του έργου η «ιερή νόσος», η επιληψία. Τ ο έρ-

ι. Βλ. π.χ. Α. Ιχδΐψ, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτε­χνίας, μετάφρ. Α. Γ. Τσοπανάκη, Θεσσαλονίκη 5 ΐ 9 8 ι , σ. 678.

2. Βλ. Μ. ΡοΗΙεηζ, ΗίρροΙζταΐβ5 ιιηά άίβ Βε^τηηάηη^ άβτ ιυί$$βη$ε1ο<φΙκίιβη Μβάίζίη, ΒεΓίΐη 1938, σ. 31 εξ.

3 21

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

γο αρχίζει με μια έντονη πολεμική εναντίον τ ω ν « μ ά γ ω ν και εξαγνιστώ ν» που διακηρύσσουν π ω ς η αρρώστια αυτή έχει έναν χαρακτήρα υπερφυσικό. Α­σεβείς και άπιστοι καταβάθος οι ίδιοι -λέει ο συγγρα­φέας- άλλο δεν επιδιώκουν με την επινόηση τους αυ­τή παρά να δημιουργούν στον κόσμο την εντύπωση ότι είναι οι μόνοι που γνωρίζουν την πραγματ ική αι­τία της αρρώστιας και ότι έχουν -χάρισμα από το θεό- τη δύναμη να τη γιατρεύουν στο όνομα του* στην πραγματ ικότητα τον υπερφυσικό χαρακτήρα της αρρώστιας οι άνθρωποι αυτοί τον χρειάζονται -και γ ιαυτό τον επινόησαν- γ ια να καλύπτουν τη δική τους άγνοια και την αδυναμία τους να προσφέρουν ο­ποιαδήποτε βοήθεια, μαζί όμως και γ ια να μπορούν να απαλλάσσουν τον εαυτό τους από κάθε ευθύνη, ό­ταν η τόσο ποθητή γ ια τον άρρωστο και το περιβάλ­λον του θεραπεία της βαριάς αρρώστιας δεν λέει επι­τέλους να ρθει. Ο ίδιος ο συγγραφέας του έργου πι­στεύει π ω ς και η αρρώστια αυτή, όπως όλες οι αρ­ρώστιες, έχει μια φυσική αιτία που τη γεννά* φυσικά επομένως μέσα πρέπει να χρησιμοποιούνται και γ ια τ η θεραπεία της (κεφ. 1-5). Κ α τ ά τη δική του γ ν ώ μ η (κεφ. 6-ι6) η αρρώστια ξεκινά από τον εγκέφαλο, το κεντρικό όργανο του σώματος μας* η αρρώστια δη­λαδή γεννιέται, αν στον εγκέφαλο σχηματισθεί μεγά-

322

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

λη ποσότητα φλέγματος, τέτοια που, εισρέοντας μέ­σα στις φλέβες που συνδέουν τον εγκέφαλο με το υ­πόλοιπο σώμα, να μην μπορέσει να απορροφηθεί α­πό το αίμα: η εμφάνιση ανωμαλιών τόσο στην κυ­κλοφορία του αίματος όσο και στην κυκλοφορία του «πνεύματος», του αέρα δηλαδή που αναπνέουμε (μια και στις φλέβες χρωστά , στην πραγματ ικότητα, το σώμα μας το ότι μπορεί και αναπνέει), είναι, τότε, ό,τι φυσιολογικά θα περιμέναμε* αυτό όμως αποτε­λεί, κατά τον συγγραφέα, και την εξήγηση γ ια τη γέ­νεση της αρρώστιας" την ίδια στιγμή εξηγούνται -τώρα γ ια π ρ ώ τ η φορά, κατά τον συγγραφέα- και τα επιμέρους συμπτώματα της αρρώστιας, καθώς και η σχέση των προσβολών της αρρώστιας με τις μεταβο­λές τ ω ν καιρικών συνθηκών {μεταβολή τών πνευμά­των).

Ό τ ι ο εγκέφαλος είναι το κέντρο του σώματος μας και, γ ιαυτό, και το σημείο από το οποίο ξεκινούν οι πιο επικίνδυνες γ ια τη ζωή του ανθρώπου αρρώστιες (μία από αυτές και η επιληψία), ο συγγραφέας μας το ξέρει π ω ς δεν θα το δεχτούν εύκολα οι αναγνώστες του έργου του, αφού, αιώνες τώρα, κεντρικό όργανο του ανθρώπινου σώματος ήταν γ ια τους Έλληνες η καρδιά ή το διάφραγμα {φρένες). Θα του χρειαστούν λοιπόν μερικά κεφάλαια (17-20) γ ια να παρουσιάσει

323

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

τις αποδείξεις που τον κάνουν να πιστεύει π ω ς ο ε­γκέφαλος είναι ένα όργανο με πολύ μεγάλη σημασία στο σώμα του ανθρώπου -γ ια μας ένα ενδιαφέρον, στην πραγματικότητα, ανάγνωσμα, και παράλληλα μια απόδειξη γ ια την επίδραση που άσκησαν στη σκέψη του συγγραφέα μας παλαιές θεωρητικότερες διδασκαλίες, όπως του Αλκμαίωνα του Κροτωνιάτη και του Διογένη του Απολλων ιάτη (βλ. σχόλια 14

και 15).

Σ τ ο τελευταία κεφάλαιο του έργου {ι ι ) κλείνει -ό­π ω ς ήταν η συνήθεια στα παλαιότερα αυτά έργα- 3 ο κύκλος τ ω ν σκέψεων του συγγραφέα με την υπενθύ­μιση αυτών που είχε υποστηρίξει στην αρχή του έρ­γου του, ότι μια φυσική δηλαδή αιτία γεννά και την αρρώστια αυτή και ότι, επομένως, φυσικά πρέπει να είναι και τα μέσα που θα χρησιμοποιηθούν γ ια τη θε­ραπεία της: η βασική θεραπευτική α γ ω γ ή που συστή­νει ο συγγραφέας στηρίζεται στην αρχή π ω ς σε κάθε αρρώστια, επομένως και σ' αυτήν, ο γιατρός έχει την υποχρέωση να προσφέρει ό,τι της είναι πιο αντίθετο, ποτέ εκείνο στο οποίο αυτή έχει εθισθεί -γ ια μας άλ­λη μια ανάμνηση από παλαιότερες θεωρητικές διδα-

3. Βλ. Ο. ^εηδίαΐδ, ΚϊηφοπιροΒίύοη, αηαρίοοήΒώ-τβίζαρηιι-Ιίετβηάβ νετύίηάηηζ ιιηά αηίζηηρ^εηάβ ^ΐβάβτίοοίηη^ ΙΎΠ Ιοίρ-ροίζτα,ύϊώβη Οοτρηϊ, ΡΓ&ΠΙΟΡΙΙΠ: 1982.

324

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

σκαλίες περί τ ω ν «εναντίων δυνάμεων». Ό λ α τα προηγούμενα δείχνουν, βέβαια, καθαρά

π ω ς ούτε άθεος ούτε άθρησκος ήταν ο συγγραφέας του έργου που μας απασχολεί . Αντίθετα, όπως πολύ όμορφα το είπε ο ΑΙΒίη Ιθδ&γ, 4 το σύγγραμμα αυτό προσφέρει εκλεκτές και ωραίες μαρτυρίες ελληνικής ευσέβειας, αφού μέσα σ' αυτό ταυτίζεται το επιστη­μονικό πρόβλημα των φυσικών αιτίων τ ω ν ασθε­νειών με το πρόβλημα της θεϊκής τους αρχής.

Ποιος όμως είναι ο συγγραφέας του έργου; Τ ο γε­γονός ότι το έργο μάς παραδόθηκε στα πλαίσια της Ιπποκρατικής συλλογής δεν μας υποχρεώνει, φυσι­κά, να θεωρήσουμε συγγραφέα του τον μεγάλο εκ­πρόσωπο της σχολής της Κ ω . Οι περισσότεροι π ά ­ντως σήμερα τείνουν να πιστέψουν ότι το έργο μπο­ρεί να γράφτηκε από έναν νεαρό γιατρό (μαθητή του μεγάλου δασκάλου;) 5 σαν ένα δοκίμιο π ά ν ω στο θέ­μα «Δεισιδαιμονία και Ιατρική». 6 Δεν λείπουν ωστό­σο και οι σοβαροί υποστηρικτές της άποψης ότι το έρ-

4· Ό . π . 5· Βλ. Ε. Ιλχχχέ (βλ. παραπάνω σ. 32), τόμ. ι, σ. 355? ΡΓ€<1-

ήάι (βλ. παραπάνω σ. 35)? <*· 32 σημ. 2, Η. Οοδδεη (βλ. πα­ραπάνω σ. 35)? σ τ · 1826. .

6. Βλ. Η. }οπ€δ, ΗίρροΙζναίβ$ (ΓοεΒ Οΐ&δδίοαΐ ΕίΒΓαψ), τόμ. II, σ. 132.

325

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

γο παρουσιάζει γνωρίσματα που χαρακτηρίζουν τα έργα που προέρχονται από τη σχολή της Κνίδου. 7

(Για άλλες λεπτομέρειες, καθώς και γ ια το θέμα της χρονολόγησης του έργου, ο αναγνώστης παρακαλεί­ται να δει το ε ισαγωγικό σημείωμα στο Περί αέρων υδάτων τόπων).

7. Βλ. Η. Οι*εη5£Πΐ&ηη (βλ. σ. 327: ιρ^δ), σ. ι8 εξ. (Για πα­λαιότερη υπόδειξη προς την κατεύθυνση αυτή βλ. Μ. "ΨεΙΙ-ηιαηη, Οίε δεηπίΐ: Περί ίρής νούσου <1εδ Οοφιΐδ Ηίρροα-απ-ειιηι3 Ξΐίά^οβ^ Ατώίν βίτ ΟεζεΙοίείοΐε άετ Μεάιζίπ ιιηά άετ ΝαΗιτνυί$$εη$ε}θ(φεη 22 (1929) 290 εξ.).

326

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

Ειδική βιβλιογραφία

Είναι αυτονόητο ότι ο αναγνώστης θα βρει μεγάλη επίσης βοή­θεια στα γενικά (για την Ιπποκρατική συλλογή) βοηθήματα που α­ναγράφονται στις σελίδες 32-35 (α-γ).

υ . ν. ^ϋαπιολνίΐζ-ΜοεΙΙείκΙοΓίί, Οίε ΗίρροΙαταΐίδόΗε 5οΚπίΐ Περί ίρής νοΰσου, 5ίΐζιιη^ύετίείοΐε άετ Ρτεηβί$εΙοεη Αίζαάετηίε άετ νΡί5$εη$εΙοαβεη, ΒεΓίίη 1901, σσ. 2-23.

Μ. Ροηΐεηζ, ΗίρροΙζταΐε$ ιιηά άίε Βε^τηηάιιη^ άετ ιυί$$εη-$είοαβΙίείοεη Μεάίζίη, ΒεΓίίη 1938, σ. 31 εξ.

Μ . ^ΙΙΓΖ, Όίε ΗρροίζταύΒείοε 5είοήβ «ϋί?ετ άίε ίοείΐί^ε Κταηίζ-Ιοείΐ» ΐεχύτίύ$ε1ο ηηά $ρταεΜίεΙο ιιηίεηιιείοΐ, Όίδδ. ^ ί ε η 1953·

Η. ΜίΙΙεΓ, ΤΗε Οοηοερΐ: οίΓηε Οίνίηε ίη Όε ΠΙΟΓΒΟ δα-ΟΓΟ, Τταη$αεήοη$ αηά ΡτοεεεάίηξΒ οβίΐοε Απιετίεαη ΡίοίΙοΙοξίεαΙ Α$$οείαύοη 84 (ΐ953) ι - ΐ 5 ·

Α. ΚίνίεΓ, Ρεείοετε1οε$ $ητ Ια ίταάίύοη πιαηιι$ετϊρΐ άιι ΐταίίέ Ιοίρροεταύψιε Ώε πιοτΒο $αετο, Βεπι 1952.

Η. Ο-εηδεηιαηη, Εηιεηώιίοηεη ζα Ηίρρο1α:3ΐεδ Ώε ΙΪΙΟΓ-

Βο δαατο, Ηεττηε$ 93 (ι9.65) 190-19*·

Η. 5̂7. ΝόΓεηΒει^, ΟδηΙίεΙοε ηηά άίε Ναίιιτ ίη άετ ΞεΙοτίβ ϋί?ετ άίε ΙοείΙίξε ΚταηΙζΙοείί, ϋίδδ. Βοηη 1968.

Η. (ϊτΓεηδεπιαηη, Ιοίρροίζταύ$εΙοε ΞεΙοήβ «ϋΙ?ετ άίε ΙοείΙί-%ε Κταηΐζίοείί», ηει·ααδ£ε§εΒεη, αοεΓδείζΐ: ιιη<1 εΓΐϋυΐεπ: νοη... , (ΑΓδ πιεϋοα II 1), ΒεΓίίη 1968.

Δ. Λυπουρλής, Κριτικά και ερμηνευτικά, Επιστημονική Επε-τηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσ-

327

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

σαλονίχης ι ι ( ΐ97ΐ) 279-296.

Ο. Τεπιίαη; ΤΙοβ ΡαΙΙίπξ 5ίοΙ?ηβ$$. ΤΙοβ Ηί$ΐοη ο/Ερί1βρ$}' βγοπι ΐΐοβ ΟγββΙζ$ ΐο ώβ Ββξϊηηίηξ$ ο/Μοάβνη ΝβιινοΙο^, 2ηά Γεν. εά., ΒαΙπηιΟΓε ΐ97ΐ ( Ιΐ945)·

Δ. Λυπουρλής, Ιπποκρατική ιατρική, Θεσσαλονίκη 1972, σσ.

105-177-

Α. Τηίνεΐ, ί ε «<ϋνίη» οίαηδ Ια Οοΐΐεοΐίοη ΗίρροοΓαά^αε, στο: Ια ΟοΙΙβεύοη Ιοίρροεναύ^ιιβ βί $οη τόΐβ άαη$ ΙΊοΪ5ΐοίνβ άβ Ια πιέ-άεάηβ (Οοΐΐοφίε (1ε διχαδΒουΓξ, 23-27 οαιοΒΓε 1972), ίε ίάεη 1975, 57-76-

3 2 δ

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

3 2 9

ι Περι μεν τής ιερής νούσου1 καλεομένης ώδ'

έχει' ουδέν τίμοι δοκέει τών άλλων θειοτέρη είναι

νουσων ουδέ ίερωτέρη, άλλά ψύσιν μεν έχει και

αυτηκάι πρόφασιν, οι δ' άνθρωποι ένόμισαν θείον

τι πρήγμα είναι υπό άπειρίης και θαυμασιότητος,

δτι ουδέν έοικεν έτέρησι νούσοισιν' και κατά μεν

τήν άπορίην αύτόΐσι του μή γινώσκειν τό θείον

αυτή διασώζεται, κατά δέ τήν εύποριην τοΰ τρό­

που τής ίήσιος ώ ιώνται, άπόλλυται, ότι καθαρ-

μοΐσί τε ίώνται και έπαοιδήσιν. Εί δέ διά τό θαυ-

μάσιον θείον νομιεϊται, πολλά τά ιερά νουσήματα

3 3 0

ι Με την αρρώστια που τη λένε ιερή ιδού πώς έχει το πράγμα: Δεν πιστεύω καθόλου πως η αρρώστια αυτή είναι πιο θεϊκή από τις άλλες αρρώστιες ή πιο ιε­ρή. Πιστεύω πως υπάρχει και γ ι ' αυτήν μια φυσική αι­τία, οι άνθρωποι όμως, είτε από άγνοια είτε και γιατί τους έκανε εντύπωση ο παράξενος χαρακτήρας της -δεν μοιάζει, πράγματι , σε τίποτε με τις άλλες αρρώ­στιες-, τη θεώρησαν αρρώστια που τη στέλνουν οι θεοί. Έ τ σ ι όμως, ενώ με την αδυναμία των ανθρώπων να γνωρίσουν την ουσία της ο θεϊκός της χαρακτήρας μέ­νει, με όλους εκείνους τους εύκολους τρόπους γιατρειάς που χρησιμοποιούν γ ια να τη θεραπεύσουν ο χαρακτή­ρας αυτός χάνεται, αφού οι άνθρωποι ζητούν να τη γιατρέψουν με εξαγνισμούς και ξόρκια. Αν είναι όμως να τη θεωρούμε αρρώστια θεϊκή μόνο γιατί μας φαίνε­ται παράξενη, τότε - αν το πράγμα εξαρτάται μόνο α­πό αυτό - θα βγουν να είναι πολλές οι ιερές αρρώστιες

3 3 1

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

έσται τούτου εϊνεκεν καϊ ουχί εν, ώς εγώ αποδεί­

ξω έτερα ουδέν ήσσον έόντα θαυμάσια ουδέ τερα-

τώδεα, ά ουδείς νομίζει ιερά είναι. Τούτο μέν γάρ

οι πυρετοί 2 οι άμφημερινοϊ και οί τριταίοι και οί

τεταρταίοι ουδέν ήσσον μοι δοκέουσιν ίεροϊ είναι

καϊ υπό θεού γίνεσθαι ταύτης τής νούσου, ών ού

θαυμασίως γ' έχουσιν' τούτο δέ όρέω μαινόμε­

νους ανθρώπους και παραφρονέοντας άπό μηδε-

μιής προφάσιος έμφανέος, καϊ πολλά τε καϊ άκαι­

ρα ποιέοντας, έν τε τω ύπνω οίδα πολλούς οίμώ-

ζοντας καϊ βοώντας, τούς δέ πνιγομένους, τούς δέ

καϊ άναίσσοντάς τε και φεύγοντας έξω και παρα­

φρονέοντας μέχρις άν έπέγρωνται, έπειτα δέ ύ-

γιέας έόνταςκαι φρονέοντας ώσπερ και πρότερον,

έόντας τ' αύτέους ωχρούς τε και άσθενέας, καϊ

ταύτα ούχ άπαξ, άλλά πολλάκις' άλλα τε"πολλά

έστι καϊ παντοδαπά, ών περϊ εκάστου λέγειν

πουλύς άνέίη λόγος.

2 Έμοϊ δέ δοκέουσιν οί πρώτοι τούτο τό νόση­

μα ϊερώσαντες τοιούτοι είναι άνθρωποι οίοι καϊ

νύν είσι μάγοι τε καϊ καθάρται καϊ άγύρται καϊ

3 3 2

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

και όχι μόνο μία. Γιατί εγώ μπορώ να αποδείξω πω ς υπάρχουν και άλλες όχι λιγότερο περίεργες ούτε λιγό­τερο ανεξήγητες αρρώστιες, που όμως κανένας δεν τις πιστεύει ιερές. Πρώτα πρώτα οι αμφημερινοί πυρετοί ή οι πυρετοί που ξαναγυρίζουν κάθε τρίτη ή κάθε τέ­ταρτη μέρα: δεν νομίζω π ω ς αυτοί είναι λιγότερο ιεροί ή λιγότερο θεόσταλτοι από την αρρώστια γ ια την ο­ποία μιλούμε* και όμως κανείς δεν στέκεται με θαυμα­σμό μπροστά τους. Έ π ε ι τ α βλέπω ανθρώπους που χωρίς φανερή αιτία χάνουν τα λογικά τους και κατα­ντούν τρελοί και κάνουν πλήθος παράλογα πράγματα . Ξέρω και άλλους πολλούς που στον ύπνο τους βάζουν τα κλάματα και τις φωνές, ή τους κόβεται η αναπνοή, ή πηδούν από το κρεβάτι τους και ορμούν έξω από το σπίτι με σαλεμένο το μυαλό" όλα αυτά ώσπου να ξυ­πνήσουν* ύστερα γίνονται πάλι καλά και το μυαλό τους λειτουργεί πάλι κανονικά - όπως πρωτύτερα, μό­νο που τώρα είναι ωχροί και αδύναμοι* και όλα αυτά όχι μόνο μια φορά αλλά πολλές.

Υπάρχουν και άλλες πολλές και ποικίλες περιπτώ­σεις, αν όμως μιλούσαμε γ ια την καθεμιά από αυτές ξεχωριστά, ο λόγος θα μας πήγαινε πολύ μακριά.

2 Κατά τη δική μου γ ν ώ μ η οι πρώτοι που βάφτισαν ιερή αυτήν την αρρώστια ήταν άνθρωποι του τύπου τ ω ν σημερινών μάγων και εξαγνιστώ ν: ζητιάνοι που

333

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

αλαζόνες, όκόσοι δή προσποιέονται σφόδρα θεο-

σεβέες είναι και πλέον τι έιδέναι. Ούτοι τοίνυν

παραμ πεχόμε ν οι και προβαλλόμενοι τό θείον τής

άμηχανίης του μή εχειν ό τι προσενέγκαντες ώ-

φελήσουσιν, και ώς μή κατάδηλοι έωσιν ουδέν ε­

πισταμένοι, ιερόν ενόμισαν τοΰτο τό πάθος είναι'

και λόγους έπιλέξαντες επιτηδείους τήν ίησιν κα-

τεστήσαντο ές τό ασφαλές σφίσιν αύτοϊσι, καθαρ­

μούς προσφέροντες και έπαοιδάς, λουτρών τε ά-

πέχεσθαι κελεύοντες και εδεσμάτων πολλών και

άνεπιτηδείων άνθρώποισι νοσέουσιν έσθίειν' θα­

λάσσιων μέν τρίγλης,3 μελανούρου, κεστρέος, έγ-

χέλυος (ούτοι γάρ οί ίχθύες είσϊν έπικηρότατοι),

κρεών δέ αίγείων και έλάφων και χοιρίων και κ υ-

νός (ταύτα γάρ κρεών ταρακτικώτατά έστι τής

κοιλίης), ορνίθων δέ άλεκτρυόνος και τρυγόνος

και ότίδος (ά νομίζεται ισχυρότατα είναι), λά­

χανων δέ μίνθης, σκορόδου και κρομμύων (δριμύ

γάρ άσθενέοντι ουδέν ξυμφέρει), ίμάτιον δέ μέλαν

μή έχειν (θανατώδες γάρ τό μέλαν), μηδέ έν

αίγείω κατακέεσθαι δέρματι μηδέ φορέειν, μηδέ

334

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

γυρίζουν από δω και από κει και ξεγελούν τον κόσμο παριστάνοντας τον εξαιρετικά θεοσεβούμενο άνθρωπο που, επιπλέον, κατέχει και μια σοφία σπάνια σε άλ­λους. Αυτοί ακριβώς οι άνθρωποι μέσα στην αμηχα­νία τους, που δεν ήξεραν τι να δώσουν στον άρρωστο για να του κάνουν καλό, βρήκαν να ρίχνουν σαν ρού­χο επάνω τους και να βάζουν μπροστά τους σαν ασπί­δα τη δύναμη του θεού, ώστε να μην αποκαλυφθεί η τελεία τους άγνοια. Έτσι έβγαλαν τη θεωρία πως η αρρώστια αυτή είναι ιερή. Ύστερα βρήκαν όμορφες λέ­ξεις και έναν τρόπο γιατρειάς που τους εξασφαλίζει τους ίδιους: κάνουν εξαγνισμούς και λένε ξόρκια, απα­γορεύουν τα λουτρά καθώς και ένα πλήθος από ακα­τάλληλα για άρρωστους ανθρώπους φαγητά: από τα θαλασσινά το μπαρμπούνι, το μελανούρι, τα κεφαλό-πουλα και το χέλι (αυτά είναι, πράγματι, τα πιο βλα­βερά)* από τα κρέατα το κατσικίσιο, του ελαφιού, του γουρουνόπουλου και του σκύλου (τα κρέατα αυτά κά­νουν κυριολεκτικά άνω κάτω το πεπτικό μας σύστη­μα)" από τα πουλερικά τον κόκορα, το τρυγόνι, την ο-τίδα (που θεωρούνται ιδιαίτερα βαριά)* από τα λαχα­νικά τον δυόσμο, το σκόρδο και τα κρεμμύδια (το δρι­μύ δεν κάνει ποτέ καλό στον άρρωστο)" ρούχο μαύρο να μη φορούν (θυμίζει θάνατο το μαύρο)* σε κατσικίσιο δέρμα να μη ξαπλώνουν ούτε να το φορούν, ούτε να

335

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

πόδα έπϊ πόδι έχειν, μηδέ χείρα έπϊ χειρϊ (ταύτα

γάρ πάντα κωλύματα είναι). Ταύτα δέ πάντα

τού θείου έίνεκεν προστιθέασιν, ώς πλέον τι είδό-

τες, και άλλας προφάσιας λέγοντες, όκως, εί μέν

υγιής γένοιτο, αυτών ή δόξα είη καϊ ή δεξιότης, εί

δέ άποθάνοι, έν άσψαλέί καθιστάίντο αυτών αί

άπολογίαι και έχοιεν πρόφασιν ώς ούκ αίτιοι

είσιν αυτοί, άλλ' οί θεοί' ούτε γάρ φαγέειν ούτε

πιέειν έδοσαν φάρμακο ν ουδέν, ούτε λουτροΐσι

καθήφησαν, ώστε δοκέειν αίτιοι είναι. Εγώ δέ

δοκέω Λιβύων τών τήν μεσόγειον οίκεόντων ου­

δέν' αν ύγιαίνειν, ότι έπ' αίγείοισι δέρμασι κατα-

κέονται και κρέασιν αίγείοισι χρώνται, έπε ι ούκ

έχουσιν ούτε στρώμα ούτε ίμάτιον ούτε υπόδημα

ό τι μή αίγειόν έστι ν' ού γάρ έστιν αύτοίς άλλο

προβάτων ουδέν ή αίγες. Εί δέ ταύτα προσφερό­

μενα καϊ έσθιόμενα τήν νούσον τίκτει τε καϊ αύ-

ξει καϊ μή έσθιόμενα ίήται, ούκ έστιν άρα ό θεός

αίτιος ούδενός, ουδέ οί καθαρμοί ώφελέουσιν, άλ-

336

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

βάζουν το ένα πόδι επάνω στο άλλο ή να σταυρώνουν τα χέρια (δένουμε την τύχη μας, όπως λέει ο κόσμος, με όλα αυτά!).

0 λόγος που τα ορίζουν όλα αυτά είναι ο θεϊκός χα ­ρακτήρας της αρρώστιας, δήθεν ότι αυτοί ξέρουν κάτι περισσότερο από τους άλλους και μπορούν να αναφέ­ρουν άλλες αιτίες γ ια την αρρώστια, ώστε, αν ο άρρω­στος γίνει καλά, να θεωρηθεί ότι ήταν από τη δική τους εξυπνάδα* αν πάλι πεθάνει, να μπορούν εκ του α­σφαλούς να υπερασπιστούν τον εαυτό τους* να μπο­ρούν δηλαδή να βγουν να πουν ότι υπεύθυνοι δεν είναι οι ίδιοι, αλλά οι θεοί* γιατί οι ίδιοι ούτε φάρμακο του έδωσαν να πάρει - στερεό ή υγρό - ούτε τον έβαλαν σε καυτό λουτρό, ώστε να είναι δυνατό να θεωρηθούν υ­πεύθυνοι. Κατά τη δική μου όμως γνώμη δεν θα έπρε­πε τότε κανένας από τους Λίβυες που ζουν στα μεσό­γεια να είναι υγιής, αφού αυτοί πλαγιάζουν πάνω σε κατσικίσια δέρματα και τρων κρέατα κατσικίσια" τα στρώματα, τα ρούχα, τα παπούτσια τους, όλα είναι α­πό κατσίκα - άλλα ζωντανά οι άνθρωποι αυτοί δεν έ­χουν παρά μόνο κατσίκες. Οπωσδήποτε, αν όλα αυτά γεννούν και περισσεύουν την αρρώστια όταν τα μετα­χειρίζεσαι ή τα τρως, και πάλι αν τη γιατρεύουν όταν δεν τα τρως, τότε υπεύθυνος δεν.είναι πια ο θεός, ούτε και οι καθαρμοί είναι που ωφελούν" εκείνο που ωφελεί

337

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

λά τά εδέσματα τά ίώμενά έστι και τά βλάπτον-

τα, του δε θεού αφανίζεται η δύναμις.

3 Ούτως ούν έμοιγε δοκέουσιν οϊτινες τούτω τω

τρόπω έγχειρέουσιν ίήσθαι ταύτα τά νοσήματα,

ούτε Ιερά νομίζειν είναι ούτε θεΐα' όκου γάρ υπό

καθαρμών τοιούτων μετάστατα γίνεται καϊ υπό

θεραπείης τοιήσδε, τι κωλύει και ύφ'ετέρων τε­

χνημάτων όμοιων τούτοισιν επιγίνεσθαι τοίσιν

άνθρώποισι και προσπίπτειν; ώστεμηκέτι τό θεί­

ον αίτιον είναι, άλλά τι άνθρώπινον. Όστις γάρ

οίος τε περικαθαίρων έστι και μαγεύω ν απάγει ν

τοιούτον πάθος, ούτος καν έπάγοι έτερα τεχνη-

σάμενος, και έν τούτω τω λόγω τό θείον άπόλλυ-

ται.

Τοιαύτα λέγοντες και μηχανεύμενοι προσποιέ-

ονται πλέον τι είδε ναι, και ανθρώπους έξαπατέ-

ουσι προστιθέμενοι τούτοισιν άγνείας τε και κα-

θάρσιας, ό τε πουλύς αύτοίσι τού λόγου ές τό θεί­

ον άφήκει και τό δαιμόνων. Καίτοι έμοιγε ού περι

εύσεβείης δοκέουσι τούς λόγους ποιέεσθαι, ώς οί-

ονται, άλλά περι δυσσεβείης μάλλον, καϊ ώς οί

θεοϊ ούκ είσί, τό τε ευσεβές καϊ θείον αυτών άσε-

338

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

ή βλάπτει είναι οι τροφές. Ό σ ο γ ια του θεού τη δύνα­μη, αυτή εξαφανίζεται.

3 Γιαυτό λοιπόν νομίζω π ω ς όλοι εκείνοι που ανα­λαμβάνουν να θεραπεύσουν με τέτοιο τρόπο αυτού του είδους τις αρρώστιες, δεν είναι δυνατό να τις πιστεύουν ούτε γ ια ιερές ούτε γ ια θεόσταλτες. Γιατί αν ήταν να φεύγουν οι αρρώστιες με ιεροτελεστίες και θεραπείες αυτού του είδους, τότε τι τις εμποδίζει να έρχονται και να πέφτουν στους ανθρώπους με άλλα γιατροσόφια παρόμοια με αυτά; Τότε όμως αιτία της αρρώστιας δεν είναι π ια η δύναμη του θεού, αλλά κάτι το ανθρώ­πινο. Γιατί αν ένας είναι σε θέση με καθαρμούς και μαγγανείες να διώχνει μακριά μια αρρώστια σαν κι αυτήν, αυτός μπορεί, νομίζω, κάνοντας άλλα τεχνά­σματα να την προκαλεί κιόλας.Όταν κανείς το σκεφτεί έτσι, τότε η παρουσία του θεού χάνεται.

Με τέτοια λόγια και με τέτοιου είδους τεχνάσματα θέλουν να δώσουν την εντύπωση πως αυτοί κατέχουν μια σπάνια σοφία, και εξαπατούν τον κόσμο ορίζοντας κάθε είδους καθαρμούς, ενώ παράλληλα οι λόγοι τους είναι συνήθως για θεούς και δαίμονες. Οπωσδήποτε, ε­γ ώ δεν νομίζω ότι τα λόγια τους κηρύσσουν θεοσέβεια, όπως φαντάζονται εκείνοι. Κάθε άλλο. Πιο πολύ κη­ρύσσουν την ασέβεια και ότι θεοί δεν υπάρχουν. Αυτό που εκείνοι ονομάζουν θεοσέβεια και θεό είναι ασέβεια,

339

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

βές καϊ άνοσων εστίν, ώς εγώ διδάξω.

4 Εί γάρ σελήνην τε καθαιρέειν4 καϊ ήλων ά-

φανίζειν καϊ χειμώνα τε καϊ εύδίην ποιέειν καϊ

δμβρους και αύχμούς καϊ θάλασσαν άπορον καϊ

γήν άφορον καϊ τάλλα τά τοωυτότροπα πάντα

υποδέχονται έπίστασθαι, είτε καϊ εκ τελετέων

είτε καϊ εξ ά)Λης τινός γνώμης ή μελέτης φασϊν

ταύτα οίον τ'είναι γενέσθαι οί ταΰτ' έπιτηδεύον-

τες, δυσσεβέειν έμοιγε δοκέουσι και θεούς ούτε εί­

ναι νομίζει ν ούτ' έόντας ισχύει ν ουδέν ούτε εΐργε-

σθαι αν ουδενός τών εσχάτων, ά ποιέοντες πώς

ού δεινοί αυτοίείσιν; εί γάρ άνθρωπος μαγεύω ν

τε καϊ θύων σελήνην τ ε καθαιρήσει καϊ ήλων

άφανιεΐ καϊ χειμώνα καϊ εύδίην ποιήσει, ούκ άν

έγωγ3 έτι θείον νομίσαιμι τούτο είναι, άλλ' άν-

θρώπινον, εί δή τού θείου ή δύναμις υπό ανθρώ­

που γνώμης κρατέεται καϊ δεδούλωται.

"Ισως δέ ούχ ούτως έχει ταύτα, άλλ' άνθρωποι

βίου δεόμενοι πολλά καϊ παντοία τεχνέονται καϊ

3 4 0

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

όπως θα δείξω, και αθεΐα. 4 Ό τ α ν δηλαδή βγαίνουν και βεβαιώνουν ότι μπο­

ρούν να κατεβάσουν από τον ουρανό το φεγγάρι ή να σκοτεινιάσουν τον ήλιο, να κάνουν κακοκαιρία ή κα­λοκαιρία, βροχές ή ξηρασίες, απέραστη τη θάλασσα ή άγονη τη γ η και όλα τα άλλα παρόμοια θαύματα, α­διάφορο αν οι άνθρωποι που επιτηδεύονται αυτά τα πράγματα ισχυρίζονται ότι όλα αυτά γίνονται με ιε­ροτελεστίες ή με κάποια άλλη γνώση ή δεξιοτεχνία, νομίζω ότι βλασφημούν και ή δεν πιστεύουν π ω ς υ­πάρχουν θεοί ή τους θεωρούν ότι δεν έχουν καμιά δύ­ναμη, και επομένως δεν υπάρχει τίποτε που θα μπο­ρούσε να τους εμποδίσει να κάνουν τα πιο φοβερά και τρομερά πράγματα . Ό τ α ν όμως μπορούν να τα κά­νουν όλα αυτά, πώ ς πια να μην παραδεχτώ ότι οι δυ­νατοί είναι αυτοί; Γιατί αν υπάρχει πράγματι άνθρω­πος που μπορεί με μαγγανείες και με θυσίες να κατε­βάσει το φεγγάρι ή να σκοτεινιάσει τον ήλιο, να κάνει κακοκαιρία ή καλοκαιρία, εγώ πια τότε δεν θα π ω π ω ς υπάρχει δύναμη θεού μέσα σε όλα αυτά* θα π ω π ω ς είναι έργα ανθρώπων, αφού η δύναμη του θεού νι­κιέται από την ανθρώπινη γνώση και υποτάσσεται.

Ί σ ω ς όμως δεν είναι ακριβώς έτσι τα πράγματα , αλ­λά όπως υπάρχουν άνθρωποι που από φτώχεια σοφί­ζονται συνεχώς κάθε λογής τεχνάσματα, φροντίζο-

341

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ποικίλλουσιν ές τε τ άλλα πάντα και ες τήν νού-

σον ταύτην, έκάστω εϊδει τοΰ πάθεος θεώ τήν αί-

τίην προστιθέντες. Και ήν μέν γάρ αίγα μιμών-

ται, κήν βρύχωνται, κήν τά δεξιά σπώνται, Μη­

τέρα θεών5 φασϊν αίτίην είναι.Ήν δέ οξύτερο ν και

εύτονώτερον φθέγγηται, ίππω είκάζουσι, και φασι

Ποσειδώνα αίτιον είναι.Ην δέ καϊ τής κόπρου τι

παρέϊ], δ πολλάκις γίνεται ύπό τής νούσου βιαζο-

μένοισιν, Ένοδίη6 πρόσκειται ή προσωνυμίη' ήν

δέ πυκνότερον καϊ λεπτότερον, οίον όρνιθες, Α­

πόλλων νόμιος.'Ήν δέ άφρόν έκ τοΰ στόματος ά-

φίτ} καϊ τοΐσι ποσϊ λακτίζτ), "Αρης τήν αίτίην έχει.

Όκόσα δέ δείματα νυκτός παρίσταται καϊ φόβοι

καϊ παράνοιαι καϊ άναπηδήσιες έκ τής κλίνης καϊ

φεύξιεςέξω,Έκάτης7φασϊν είναι έπιβολάςκαϊ η­

ρώων8 εφόδους.

Καθαρμοΐσί τε χρέονται καϊ έπαοιδήσι, καϊ ά-

νοσιώτατόν γε καϊ άθεώτατον ποιέουσιν, ώς έ­

μοιγε δοκέει' καθαίρουσι γάρ τούς έχομένους τή

342

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

ντας να τα παρουσιάζουν και όμορφα, ετσι και στην αρρώστια αυτή: γ ια καθεμιά από τις μορφές με τις ο­ποίες παρουσιάζεται η πάθηση ρίχνουν το βάρος και σε κάποιο θεό. Έτσ ι , αν η φωνή του αρρώστου μοιάζει με της κατσίκας τη φωνή, αν χτυπούν τα δόντια του ή έ­χει σπασμούς από τα δεξιά, λένε πως η Μητέρα των θεών είναι που έστειλε την αρρώστια. Αν, αντίθετα, η φωνή του είναι πιο διαπεραστική και πιο δυνατή, λένε ότι τι πράγμα μοιάζει με άλογο και βεβαιώνουν ότι αιτία είναι ο Ποσειδώνας. Επίσης, αν αφήσει - χωρίς να το καταλάβει - να του ξεφύγουν τίποτε κόπρανα, πράγμα που συμβαίνει πολλές φορές όταν τους πιάνει η αρρώστια, τότε ονοματίζουν την αρρώστια από την Ενοδία' αν όμως αυτό συμβαίνει πιο συχνά και τα κό­πρανα είναι πιο λεπτά - όπως των πουλιών -, τότε εί­ναι ο Απόλλων ο Νόμιος. Αν βγάζει αφρούς από το στόμα του και κλωτσάει, υπεύθυνος είναι ο Αρης. Αν τη νύχτα βλέπουν μπροστά τους εικόνες φρίκης και τρόμου, αν σαλεύει το μυαλό τους και, πηδώντας από το κρεβάτι τους, ορμούν να βγουν έξω από το σπίτι, τότε λένε π ω ς η Εκάτη έπεσε επάνω τους και οι ήρωες κάνουν εφόδους.

Κάνουν λοιπόν εξαγνισμούς και λένε ξόρκια, και κά­τι που κατά τη γ ν ώ μ η μου είναι η πιο μεγάλη ασέβεια και η πιο μεγάλη αθεΐα. Αρχίζουν δηλαδή να «καθα-

343

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

νούσω αίματί τε και άλλοισι τοιούτοισιν ώσπερ

μίασμα τι έχοντας, ή άλάστορας, ή πεφαρμακευ-

μένους ύπό ανθρώπων, ή τι έργον άνόσιον είργα-

σμένους, ους έχρήν τάναντία τουτοισι ποιέειν,

θυειν τε και εΰχεσθαι καϊ ές τά ιερά φέροντας ίκε-

τεύειν τούς θεούς' νύν δέ τούτων μέν ποιέουσιν

ουδέν, καθαίρουσι δέ. Καϊ τά μέν τών καθαρμών9

777 κρύπτουσι, τά δέ ές θάλασσαν έμβάλλουσι, τά

δέ ές τά ούρεα άποφέρουσιν, δπτ] μηδεις άφεται

μηδέ έπιβήσεται' τά δ7 έχρήν ές τά ιερά φέροντας

τω θεώ άποδοΰναι, εί δή θεός γέ έστιν αίτιος. Ού

μέντοι έγωγε άξιώ υπό θεού άνθρωπου σώμα

μιαίνεσθαι, τό έπικηρότατον ύπό τού άγνοτάτου'

άλλά κήν τυγχάνη ύπό ετέρου μεμιασμένον ή τι

πεπονθός, ύπό τοΰ θεού καθαίρεσθαι άν αυτό και

άγνίζεσθαι μάλλον ή μιαίνεσθαι. Τά γοϋν μέγι­

στα τών αμαρτημάτων και άνοσιώτατα τό θείον

έστι τό καθαίρον και άγνίζον και ρύμμα γινόμε-

344

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

ρίζουν» με αίμα και με άλλα παρόμοια μέσα αυτούς που τους χτύπησε η αρρώστια, θαρρείς πως έχουν κα­νένα μόλυσμα επάνω τους ή κατέχονται από κακά πνεύματα, ή πως τους έκαναν μάγια οι άνθρωποι, ή ό­τι έκαναν οι ίδιοι κανένα ανοσιούργημα, ενώ θα έπρε­πε να κάνουν ακριβώς τα αντίθετα: θυσίες και προσευ­χές* να οδηγούν τους αρρώστους στα ιερά και να πα­ρακαλούν τους θεούς. Τ ώ ρ α όμως τίποτε από όλα αυ­τά δεν κάνουν, μόνο τους «καθαρίζουν». Ό σ ο γ ια τα αντικείμενα που χρησιμοποιούν σ' αυτές τις ιεροτελε­στίες, άλλα τα κρύβουν μέσα στη γ η , άλλα τα ρίχνουν στη θάλασσα, άλλα πηγαίνουν και τα πετούν στα βου­νά, όπου κανείς δεν θα μπορεί να τα αγγίξει ούτε να τα φτάσει. Ε ν ώ θα έπρεπε να τα πηγαίνουν στα ιερά και να τα δίνουν πίσω πάλι στο θεό, αν ήταν πράγμα­τι ο θεός που έστειλε την αρρώστια.

Οπωσδήποτε, εγώ δεν μπορώ να πιστέψω ότι το σώμα του ανθρώπου μπορεί ποτέ να μολυνθεί από το θεό, το πιο φθαρτό από το πιο καθαρό. Έ π ε ι τ α , και αν ακόμη συνέβαινε το σώμα του ανθρώπου να έχει μο­λυνθεί από κατιτί ή να έχει πάθει γενικά κάποιο κακό, από το θεό θα έπρεπε να καθαρίζεται και να εξαγνίζε­ται, όχι να μολύνεται. Ό λ ο ι το ξέρουμε ότι τα πιο με­γ ά λ α και τα πιο ανόσια σφάλματα μας μόνο η δύνα­μη του θεού μπορεί να μας τα καθαρίσει, να μας τα

345

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

νον ήμΐν, αυτοί τε όρους τοΐσι θεοΐσι τών ιερών

καϊ τών τεμενέων άποδείκνυμεν, ώς άν μηδεϊς

ύπερβαίνη ήν μή άγνεύη, είσιόντες τε ήμεΐς πε-

ριρραινόμεθα ούχ ώς μιαινόμενοι, άλλ ' εϊ τι καϊ

πρότερον έχομεν μύσος, τοΰτο άφαγνιούμενοι.

Καϊ περι μεν τών καθαρμών οΰτω μοι δοκέει έ-

χειν.

5 Τό δε νούσημα τοΰτο ουδέν τι μοι δοκέει θει-

ότερον είναι τών λοιπών, άλλά φύσιν μεν εχειν

καϊ τά άλλα νουσήματα, όθεν έκαστα γίνεται,

φύσιν δέ και τοΰτο καϊ πρόφασιν' καϊ ίητόν είναι,

καϊ ουδέν ήσσον ετέρων, ό τι άν μή ήδη ύπό χρό­

νου πολλού καταβεβιασμένον έη ώστε ήδη είναι

ίσχυρότερον τών φαρμάκων τών προσφερομένων.

"Αρχεται δέ ώσπερ καϊ τάλλα νουσήματα κατά

γένος' εί γάρ έκ φλεγματώδεος φλεγματώδης,

καϊ έκχολώδεοςχολώδης γίνεται, καϊ έκ φθινώ-

δεος φθινώδης, καϊ έκ σπληνώδεος σπληνώδης, τί

346

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

εξαγνίσει και να μας τα ξεπλύνει" εμείς ορίζουμε μόνο τα σύνορα στα ιερά των θεών και στα ιερά τους κτή­ματα, γ ια να μην τα περάσει κανείς αν δεν είναι καθα­ρός, και όταν μπαίνουμε μέσα, ζητούμε να ραντιστού­με, όχι γιατί μολυνόμαστε, αλλά και αν τύχει να κου­βαλούμε μαζί μας από πριν κανένα μόλυσμα, να το διώξουμε από πάν ω μας και να καθαριστούμε. Αυτό είναι για μένα το νόημα των καθαρμών.

5 Η αρρώστια λοιπόν αυτή δεν είναι, κατά τη γ ν ώ ­μη μου, πιο θεϊκή από τις άλλες αρρώστιες. Κάθε άλ­λο. Ό π ω ς όλες οι αρρώστιες έχουν τη φύση τους, αυτό που κάνει ώστε να γεννηθεί η καθεμιά, έχει και αυτή τη φύση της και την αιτία της. Ακόμη πιστεύω ότι εί­ναι αρρώστια που γιατρεύεται, όχι λιγότερο αυτή από άλλες αρρώστιες, φτάνει να μην έχει πια ριζώσει από την πολυκαιρία, σε σημείο που να είναι π ια πιο δυνα­τή από τα φάρμακα που προσφέρουμε. Έ π ε ι τ α έχει την αρχή της, όπως και οι άλλες αρρώστιες, στην κλη­ρονομικότητα. Αν δηλαδή από άνθρωπο με φλεγματι­κή ιδιοσυγκρασία γεννιέται άνθρωπος με φλεγματική κι αυτός ιδιοσυγκρασία, ή από άνθρωπο με χολώδη ι­διοσυγκρασία άνθρωπος με χολώδη κι αυτός ιδιοσυ­γκρασία, αν από φυματικό γεννιέται φυματικός και α­πό άνθρωπο με πειραγμένη τη σπλήνα του άνθρωπος που έχει κι αυτός πειραγμένη τη σπλήνα του, τι εμπο-

347

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

κωλύει, ότω πατήρ ή μήτηρ εϊχετο τούτω τω νο-

σήματι, τούτων και τών εκγόνων έχεσθαί τινα;

ώς 6 τούτων γόνος έρχεται10 πάντοθεν τού σώ­

ματος, από τε τών ύγιηρών ύγιηρός από τε τών

νοσερών νοσερός/Έτερον δέ μέγα τεκμήριον ότι

ουδέν θειότερόν έστι τών λοιπών νουσημάτων'

τοΐσι γάρ φλεγματώδεσι φύσει γίνεται, τοΐσι δέ

χολώδεσιν ού προσπίπτει'καίτοι ει θειότερόν έστι

τών άλλων, τοΐσι ν άπασιν ομοίως έδει γίνεσθαι

τήν νοΰσον ταύτην, και μή διακρίνειν μήτε χο-

λώδεα μήτε φλεγματώδεα.

6 Άλλά γάρ αίτιος ό εγκέφαλος τούτου τού πά-

θεος, ώσπερκαι τών άλλων νουσημάτων τών με­

γίστων' ότέω δέ τρόπω και έξοΐης προφάσιος γί­

νεται, έγώ φράσω σαφέως. Ό εγκέφαλος τού άν­

θρωπου έστι διπλόος ώσπερ και τοΐσιν άλλοισι

ζωοισιν άπασιν' τό δέ μέσον αυτού διείργει μή-

νιγξ λεπτή' διό ούκ αίει κατά τωύτό τής κεφαλής

άλγέει, άλλ ' έν μέρει έκάτερον, ότέ δέ άπασαν.

Καϊ φλέβες δ' ές αυτόν τείνουσιν έξ άπαντος τού

348

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

δίζει, αν ο πατέρας ή η μητέρα κάποιου υπέφερε από την αρρώστια αυτή, αυτών των ανθρώπων ένα παιδί να υποφέρει κι αυτό από την ίδια αρρώστια; Γιατί το σπέρμα ξεκινάει από όλα τα μέρη του σώματος, από τα γερά γερό, από τα αρρωστιάρικα αρρωστιάρικο. Άλλη μεγάλη απόδειξη ότι δεν είναι καθόλου πιο θεϊ­κή αυτή από τις άλλες αρρώστιες: ενώ παρουσιάζεται σε όσους έχουν εκ γενετής ιδιοσυγκρασία φλεγματική, δεν προσβάλλει αυτούς που έχουν ιδιοσυγκρασία χο ­λώδη. Αν όμως ήταν πιο θεϊκή από τις άλλες, θα έπρε­πε να τους προσβάλλει όλους η αρρώστια αυτή χωρίς διάκριση και να μην ξεχωρίζει χολώδη ή φλεγματικό.

6 Η πραγματική λοιπόν αιτία γ ια την αρρώστια αυ­τή - όπως και γ ια όλες τις σοβαρές αρρώστιες - είναι ο εγκέφαλος. Με ποιον ακριβώς τρόπο γεννιέται η αρ­ρώστια και με ποια αφορμή, θα προσπαθήσω τώρα να το εξηγήσω καθαρά.

Ο εγκέφαλος του ανθρώπου είναι διπλός, όπως και όλων των άλλων ζώων. Μια λεπτή μεμβράνη χωρί­ζει το ένα μισό από το άλλο μισό* γιαυτό και δεν πο­νάει το κεφάλι μας πάντοτε από το ίδιο μέρος, αλλά μια φορά πονάει το ένα μισό, μια φορά το άλλο* κα­μιά φορά πονάει και ολόκληρο το κεφάλι μας. Διάφο­ρες φλέβες, που ξεκινούν από ολόκληρο το σώμα, κα­τευθύνονται προς τον εγκέφαλο* οι πιο πολλές είναι

349

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

σώματος πολλαϊ καϊ λεπταί, δύο δέ παχεΐαι, ή

μέν από τού ήπατος, ή δέ από τοΰ σπληνός. Και

ή μέν από τού ήπατος ώδ' έχε Γ τό μέν τι τής

φλεβός κάτω τείνει διά τών έπϊ δεξιά παρ7 αυτόν

τον νεφρό ν και τήν φόην ές τό εντός τοΰ μηρού,

καϊ καθήκει ές τον πόδα, καϊ καλέεται κοίλη

φλέφ' ή δέ έτέρη άνω τείνει διά φρενών τών δε­

ξιών καϊ τοΰ πλεύμονος' άπέσχισται δέ καϊ ές τήν

καρδίην καϊ ές τον βραχίονα τον δεξιό ν' τό δέ

λοιπόν άνω φέρει διά τής κληΐδος ές τά δεξιά τοΰ

αύχένος, ές αυτό τό δέρμα, ώστε κατάδηλος είναι'

παρά δέ τό ους κρύπτεται καϊ ενταύθα σχίζεται,

καϊ τό μέν παχύτατον καϊ μέγιστον καϊ κοιλότα-

τον ές τον έγκέφαλον τελευτα, τό δέ ές τό ους τό

δεξιό ν, τό δέ ές τον οφθαλμό ν τον δεξιό ν, τό δέ ές

τον μυκτήρα. Άπό μέν τοΰ ήπατος ούτως έχει τά

τών φλεβών. Διατέταται δέ καϊ άπό τοΰ σπληνός

φλέφ ές τά αριστερά καϊ κάτω καϊ άνω, ώσπερ

καϊ άπό τοΰ ήπατος, λεπτότερη δέ καϊ άσθενε-

3 5 0

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

λεπτές, δύο όμως από αυτές είναι χοντρές: η μια ξεκι­νάει από το συκώτι, η άλλη από τη σπλήνα. Αυτή που ξεκινάει από το συκώτι ακολουθεί την εξής πορεία: έ­να της τμήμα κατευθύνεται προς τα κάτω διασχίζο­ντας τη δεξιά πλευρά του σώματος μας* περνώντας δί­πλα από το νεφρό και την ισχιακή χώρα μπαίνει μέσα στον μηρό και ύστερα κατεβαίνει ως το πέλμα. Τ η λέ­με κοίλη φλέβα. Τ ο άλλο τμήμα κατευθύνεται προς τα επάνω, μέσα από το δεξιό τμήμα του διαφράγματος και τον πνεύμονα* παρακλάδια της πηγαίνουν και προς την καρδιά και προς τον δεξιό βραχίονα* το υπό­λοιπο συνεχίζει προς τα πάνω* περνάει από το κλειδο-κόκαλο και φτάνει ως το δεξιό τμήμα του λαιμού, περ­νώντας ακριβώς κάτω από το δέρμα, τόσο που να μπορούμε να βλέπουμε τη φλέβα εντελώς καθαρά. Δί­πλα στο αυτί παύει π ια να φαίνεται* εκεί διακλαδίζε­ται: ένα τμήμα, το πιο χοντρό, το πιο μεγάλο, που έ­χει τη μεγαλύτερη χωρητικότητα, καταλήγει στον ε­γκέφαλο* ένα άλλο στο δεξιό αυτί, ένα τρίτο στο δεξιό· μάτι, και ένα τελευταίο στη μύτη. Αυτή είναι η πορεία της φλέβας που ξεκινά από το συκώτι. Μια άλλη φλέ­βα, που ξεκινά από τη σπλήνα, απλώνεται στην αρι­στερή πλευρά του σώματος μας και προς τα κάτω και προς τα πάνω (όπως και η φλέβα που ξεκινά από το συκώτι), μόνο που αυτή είναι πιο λεπτή και πιο αδύ-

351

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

' 11 στερη.

7 Κατά ταύτας δέ τάς φλέβας καϊ έσαγόμεθα τό

πουλύ τοΰ πνεύματος' αύται γάρ ήμέων είσιν ά-

ναπνοαι τοΰ σώματος τον ήέρα ές σφάς έλκουσαι,

καϊ ές τό σώμα τό λοιπόν όχετεύουσι κατά τά

φλέβια, καϊ άναφύχουσι καϊ πάλιν άφιάσιν. Ού

γάρ οΐόν τε τό πνεύμα στη να ι, άλλά χω ρέει άνω

καϊ κάτω' ήν γάρ στή που καϊ άποληφθή, άκρατες

γίνεται εκείνο τό μέρος δκου άν στή' τεκμήριον

δέ' όκόταν κατακειμένω ή καθημένω φλέβια πιε-

σθή, ώστε τό πνεύμα μή διεξιέναι διά τής φλεβός,

ευθύς νάρκη έχει.

Περϊ μέν τών φλεβών12 ούτως έχει.

δ (Η δέ νοΰσος αύτη γίνεται τοΐσι μέν φλεγμα-

τιησι, τοΐσι δέ χολώδεσιν ού. Άρχεται δέ φύεσθαι

έπϊ τοΰ εμβρύου έτι έν τήμήτρτ] έόντος' καθαίρε-

ται γάρ καϊ άνθέει, ώσπερ τάλλαμέρεα, πριν γε­

νέσθαι, καϊ ό εγκέφαλος. Έν ταύτη δέ τή καθάρσει

ήν μέν καλώς καϊ μετρίως καθαρθή καϊ μήτε

352

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

ναμη. 7 Μέσα από τις φλέβες είναι που εισπνέουμε και την

πιο μεγάλη ποσότητα αέρα* αυτές δηλαδή είναι τα α­ναπνευστικά όργανα του σώματος μας που τραβούν τον αέρα. Αυτές επίσης, με τη βοήθεια των μικρότερων φλεβών, διοχετεύουν τον αέρα και στο υπόλοιπο σώ­μα, και αφού το αναζωογονήσουν, τον αφήνουν πάλι να φύγει. Γιατί ο αέρας δεν μπορεί να μένει ακίνητος, αλλά κινείται πάν ω κάτω: αν σταματήσει κάπου και αποκλεισθεί εκεί, το μέρος εκείνο, όπου ο αέρας θα σταθεί ακίνητος, χάνει κάθε του δύναμη. Ιδού και η α­πόδειξη: αν εκεί που είμαστε ξαπλωμένοι ή καθιστοί πιεσθούν μερικές από τις μικρές φλέβες ώστε ο αέρας να μη μπορεί να περάσει από τη φλέβα, αμέσως το μέ­ρος εκείνο μουδιάζει.

Αυτά σχετικά με τις φλέβες. 8 Η αρρώστια αυτή ενώ προσβάλλει ανθρώπους

φλεγματικής ιδιοσυγκρασίας, δεν προσβάλλει αυτούς που έχουν ιδιοσυγκρασία χολώδη. Γεννιέται τον και­ρό που ο άνθρωπος, έμβρυο ακόμη, βρίσκεται μέσα στη μήτρα, γιατί όπως όλα τα μέλη του σώματος, το ίδιο και ο εγκέφαλος περνά την πιο κρίσιμη περίοδο του προτού ακόμη γεννηθεί ο άνθρωπος. Τότε γίνεται η κάθαρση του. Αν στην κάθαρση αυτή γίνουν όλα ό­π ω ς πρέπει και στο σωστό μέτρο και οι εκκρίσεις δεν

353

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

πλέον μήτε έλασσον τοΰ δέοντος απορροή, όντως

ύγιηροτάτην τήν κεφαλήν έχει' ήν δέ πλέονα ρυή

άπό παντός τοΰ εγκεφάλου και άπότηξις πολλή

γένηται, νοσώδεά τε τήν κεφαλήν έξει αύξόμενος

και ήχου πλέην, και ούτε ήλιον οΰτε φΰχος άνέ-

ξεται' ή ν δέ άπό ενός τίνος γένηται ή οφθαλμού ή

ούατος, ή φλέφ τις συνισχνανθή, εκείνο κακοΰται

τό μέρος, όκοίως άν και τής άποτήξιος έχη' ήν δέ

κάθαρσιςμή έπιγένηται, άλλά ξυστραφή τω έγκε-

φάλω, ούτως ανάγκη φλεγματώδεα είναι. Και ό-

κόσοισι μέν παιδίοισιν έοΰσιν εξανθέει έλκεα ές

τήν κεφαλήν και ες τά ούατα και ές τον άλλον

χρώτα, και σιαλώδεα γίνεται και μυξόρροα, ταύ­

τα μέν ρήιστα διάγει προϊούσης τής ήλικίης' εν­

ταύθα γάρ άπίει και έκκαθαίρεται τό φλέγμα, ό

έχρήνέν τή μήτρη καθαρθήναι' και τά ούτω κα-

θαρθέντα ούκ έπίληπτα γίνεται ταύτη τή νούσω

ώς επί τό πουλύ. Όκόσα δέ καθαρά έστι, και μήθ'

έλκος μηδέν μήτε μύξα μήτε σίελο ν αύτοΐς προ-

354

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

είναι ούτε περισσότερες ούτε λιγότερες από το κανονι­κό, ο άνθρωπος θα γεννηθεί με υγιέστατο κεφάλι. Αν όμως οι εκκρίσεις από όλο τον εγκέφαλο γίνουν σε πο­σότητα πιο μεγάλη από ό,τι πρέπει και χυθούν πολλά υγρά, θα έχει μεγαλώνοντας ο άνθρωπος συνεχώς άρ­ρωστο το κεφάλι του και γεμάτο βοή, και ούτε στον ή­λιο θα αντέχει ούτε στο κρύο. Αν τώρα η εκροή γίνει από ένα συγκεκριμένο μέρος, από το μάτι π .χ . ή από το αυτί, ή αν μια φλέβα μαζευτεί και στενέψει, το μέ­ρος εκείνο παθαίνει βλάβη, ανάλογη με την ποσότητα του υγρού που θα χυθεί.

Αν η κάθαρση δεν πραγματοποιηθεί, αλλά δημιουρ­γηθεί συμφόρηση μέσα στον εγκέφαλο, τότε ο άνθρω­πος που θα γεννηθεί θα είναι υποχρεωτικά φλεγματι­κής ιδιοσυγκρασίας. Βέβαια, αν οι άνθρωποι αυτοί βγάζουν, όσο είναι ακόμη παιδιά, πληγές στο κεφάλι, στα αυτιά και στο δέρμα και έχουν άφθονα σάλια και μύξες, η υγεία τους συνεχώς θα βελτιώνεται όσο θα περνούν τα χρόνια, γιατί το φλέγμα, που θα έπρεπε να είχε ξεκαθαριστεί μέσα στη μήτρα, εκκρίνεται τώρα και ξεκαθαρίζεται με αυτόν τον τρόπο. Παιδιά που έ­χουν καθαριστεί με αυτόν τον τρόπο, συνήθως δεν προσβάλλονται από την αρρώστια αυτή. Ό σ α όμως έ­χουν καθαρό το σώμα τους και ούτε πληγές παρουσιά­ζουν ούτε μύξες ούτε σάλια και η κάθαρση τους δεν ο-

355

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

έρχεται μηδέν, μήτε έν τήσι μήτρησι πεποίηται

τήν κάθαρσιν, τούτοισιν έπικίνδυνόν έστιν άλί-

σκεσθαι ύπό ταύτης τής νούσου.

9 Ήν δέ επί τήν καρδίην ποιήσηται ό κατάρρο-

ος τήν πορείην, παλμός έπιλαμβάνει καϊ άσθμα­

τα, καϊ τά στήθεα διαφθείρεται, ενιοι δέ καϊ κυφοϊ

γίνονται" όκόταν γάρ έπικατέλθγ] τό φλέγμα13

φυχρόν έπϊ τον πλεύμονα καϊ τήν καρδίην, άπο-

φύχεται τό αίμα0 αί δέ φλέβες πρόςβίην φυχόμε-

ναι προς τφ πλεύμονι καϊ τή καρδίγ} πηδώσι, καϊ

ή καρδίη πάλλεται, ώστε ύπό τής ανάγκης ταύ­

της τά άσθματα έπιπίπτειν καϊ τήν όρθοπνοίην.

Ού γάρ δέχεται τό πνεύμα όσον έθέλει, μέχρις άν

κρατηθή τοΰ φλέγματος τό έπιρρυέν καϊ διαθερ-

μανθέν διαχυθη ές τάς φλέβας" έπειτα παύεται

τοΰ παλμού καϊ τοΰ άσθματος' παύεται δέ όκως

άν τοΰ πλήθεος έχγι' ήν μέν γάρ πλέον έπικαταρ-

ρυη, σχολαίτερον, ήν δέ έλασσον, θάσσον' και ήν

μέν πυκνότεροι έωσιν οίκατάρροοι, πυκνότερα έ-

πίληπτος γίνεται.

Ταύτα μέν ούν πάσχει, ήν έπϊ τον πλεύμονα καϊ

356

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

λοκληρώθηκε όσο ακόμη ήταν μέσα στη μήτρα, δια­τρέχουν τον κίνδυνο να προσβληθούν από αυτή την αρρώστια.

9 Αν το υγρό που θα χυθεί προχωρήσει προς την καρδιά, εμφανίζεται σαν επακόλουθο ταχυπαλμία και δύσπνοια, το στήθος παραμορφώνεται, μερικοί γίνο­νται και καμπούρηδες. Μόλις δηλαδή το φλέγμα, κρύο κρύο, κατεβεί στον πνεύμονα και στην καρδιά, το αίμα κρυώνει, και οι φλέβες, με το απότομο κρύο που παίρ­νουν, αρχίζουν να χτυπούν προς τον εγκέφαλο και την καρδιά* η καρδιά αρχίζει και αυτή να χτυπά δυνατά: αυτά τα συμπτώματα κάνουν να εμφανισθεί η δυσκο­λία στην αναπνοή και η ορθόπνοια. Ο λόγος είναι γ ια­τί ο άνθρωπος δεν εισπνέει τόσον αέρα όσον θα ήθελε, ως τη στιγμή που το φλέγμα που χύθηκε θα νικηθεί και, ζεσταμένο στο μεταξύ, θα σκορπίσει μέσα στις φλέβες* τότε ο άνθρωπος απαλλάσσεται από την τα­χυπαλμία και τη δύσπνοια* απαλλάσσεται μάλιστα α­νάλογα με την ποσότητα του υγρού: με μεγαλύτερη καθυστέρηση αν κατεβεί από π ά ν ω περισσότερο υγρό, πιο γρήγορα αν κατεβεί λιγότερο* και όσο οι εκκρίσεις γίνονται πιο συχνές, τόσο οι προσβολές της αρρώστιας είναι συχνότερες. '

Αυτά είναι όσα παθαίνει ο άρρωστος, αν το υγρό κα­τεβεί στον πνεύμονα και στην καρδιά* αν όμως προ-

357

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

τήν καρδίην ίη' ήν δε ές τήν κοιλίην, διάρροιαι

λαμβάνουσιν.

ί ο Ήν δέ τουτεων μέν τών οδών αποκλεισθώ

ές δέ τάς φλέβας, ας προείρηκα, τον κατάρροον

ποιήσηται, άφωνος τε γίνεται και πνίγεται, και

αφρός έκ τοΰ στόματος έκρέει, καϊ οί οδόντες

συνηρείκασι, και αίχείρες συσπώνται, και τά όμ­

ματα διαστρέφονται, και ουδέν φρονέουσιν, ένίοι-

σι δέ και ύποχωρέει ή κόπρος κάτω. Όκως δέ

τούτων έκαστο ν πάσχει εγώ φράσω. Άφωνος μέν

έστιν όκόταν εξαίφνης τό φλέγμα έπικατελθόν ές

τάς φλέβας άποκλείση τον ήέρα και μή παραδέ-

χηται μήτε ές τον έγκέφαλον μήτε ές τάς φλέβας

τάς κοίλας μήτε ές τάς κοιλίας, άλλ ' έπιλάβη τήν

άναπνοήν' όταν γάρ λάβη άνθρωπος κατά τό

στόμα και τούς μυκτήρας τό πνεύμα, πρώτον μέν

ές τον έγκέφαλον έρχεται, έπειτα δέ ές τήν κοιλί­

ην τό πλείστον μέρος, τό δέ έπι τον πλεύμονα, τό

δέ έπι τάς φλέβας. Έκ τουτεων δέ σκίδναται ές τά

λοιπά μέρεα κατά τάς φλέβας' και όσον μέν ές

τήν κοιλίην έρχεται, τούτο μέν τήν κοιλίην δια-

φύχει, και άλλο τι ουδέν ξυμβάλλεται' ό δ' ές τον

πλεύμονα τε και τάς φλέβας άήρ ξυμβάλλεται ές

358

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

χωρήσει στην κοιλιά, ο άρρωστος παρουσιάζει διάρ­ροιες.

ΙΟ Αν το φλέγμα εμποδιστεί να πάρει έναν από αυ­τούς τους δρόμους και κατεβεί στις φλέβες που ανέφε­ρα πιο πάνω, ο άρρωστος χάνει τη φωνή του και πα­θαίνει ασφυξία, αφροί τρέχουν από το στόμα του, τα δόντια του σφίγγουν, τα χέρια του συσπάζονται, τα μάτια του στραβίζουν και χάνει τελείως τα λογικά του" είναι και μερικοί που τους ξεφεύγουν και τα κό­πρανα. Πώς φτάνει να υποφέρει από όλα αυτά ο άν­θρωπος, θα προσπαθήσω τώρα να το εξηγήσω. Τ η φωνή του τη χάνει όταν το φλέγμα, με την ξαφνική του κάθοδο στις φλέβες, κλείσει κάθε πέρασμα του αέ­ρα και πια δεν τον αφήνει να περάσει ούτε στον εγκέ­φαλο ούτε στις κοίλες φλέβες ούτε στις κοιλότητες του σώματος, κόβοντας έτσι την αναπνοή του αρρώστου. Μόλις δηλαδή ο άνθρωπος εισπνεύσει, με το στόμα ή με τα ρουθούνια του, τον αέρα, αυτός πηγαίνει πρώτα στον εγκέφαλο* ύστερα το πιο μεγάλο μέρος του κατε­βαίνει στην κοιλιά, ενώ ένα μέρος του πηγαίνει προς τον πνεύμονα και ένα άλλο προς τις φλέβες. Από κει σκορπίζει με τις φλέβες και στα άλλα μέρη του σώμα­τος. Ο αέρας που κατεβαίνει στην κοιλιά, απλώς δρο­σίζει την κοιλιά και, άλλο αποτέλεσμα δεν φέρνει. Ε ­κείνος όμως που πηγαίνει στον πνεύμονα και στις φλέ-

359

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

τάς κοιλίας έσιών καϊ ές τον έγκέφαλον, και ούτω τήν φρόνησιν και τήν κίνησιν τοΐσι μέλεσι παρέ­χει, ώστε, έπειδάν άποκλεισθώσιν αί φλέβες τοΰ ήέρος υπό του φλέγματος καϊ μή παραδέχωνται, άφωνο ν καθιστά σι χαϊ άφρονα τον άνθρωπον. Αί δέ χείρες άκρατέες γίνονται χαϊ σπώνται, τοΰ αί­ματος άτρεμίσαντος χαϊ μή διαχεομένου ώσπερ είώθει. Καϊ οί οφθαλμοί διαστρέφονται, τών φλε-βίων αποκλειομένων τοΰ ήέρος καϊ σφυζόντων. Αφρός δέ έκ τοΰ στόματος προέρχεται έκ τοΰ πλεύμονος' όταν γάρ τό πνεύμα μή έσιή ές αυτόν, άφρέει καϊ άναβλύει ώσπερ αποθνήσκων. Ή δέ κόπρος ύπέρχεται ύπό βίης πνιγομένου' πνίγεται δέ τοΰ ήπατος καϊ τής άνω χοιλίης προς τάς φρέ-νας προσπεπτωχότων χαϊ τοΰ στομάχου τής γά­στρας άπειλημμένου' προσπίπτει δέ όχόταν τό πνεύμα μή έσίη ές τό σώμα όσον είώθει. Ααχτίζει δέ τοΐσι ποσίν, όχόταν ό αήρ άποχλεισθη έν τοΐσι μέλεσι χαϊ μή οΐός τε εη διεχδΰναι έξω ύπό τοΰ φλέγματος' ά'ίσσων δέ διά τοΰ αίματος άνω χαϊ

3βο

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

βες, αυτός έχει ξεχωριστή σημασία, καθώς εισχωρεί στις κοιλότητες του σώματος και στον εγκέφαλο: δίνει στον άνθρωπο τη δύναμη να σκέφτεται και στα μέλη του τη δύναμη να κινούνται, Γιαυτό, όταν οι φλέβες φραχτούν από το φλέγμα και πάψουν να τροφοδοτού­νται με αέρα, ο άνθρωπος χάνει και φωνή και φρόνη­ση. - Τ α χέρια του χάνουν τη δύναμη τους και συσπά-ζονται, όταν το αίμα μένει ακίνητο και δεν κυκλοφορεί π ια όπως πρώτα. - Τ α μάτια του στραβίζουν, όταν οι λεπτές φλέβες παύουν να τροφοδοτούνται με αέρα και αρχίζουν να χτυπούν δυνατά. -Ο αφρός που τρέχει α­πό το στόμα του προέρχεται από τον πνεύμονα* γιατί όταν ο αέρας δεν φτάνει ως εκεί, ο πνεύμονας αρχίζει να βράζει και να αφρίζει, όπως όταν πεθαίνει ο άνθρω­πος. - Τ α κόπρανα του ξεφεύγουν όταν από την ορμή με την οποία τον προσβάλλει η αρρώστια παθαίνει α­σφυξία* παθαίνει δε ασφυξία, όταν το συκώτι και το στομάχι πέφτουν στο διάφραγμα και το πιέζουν και η είσοδος του στομαχιού είναι φραγμένη (η πίεση αυτή ασκείται, όταν ο αέρας δεν μπαίνει στην κανονική πο­σότητα στο σώμα το αρρώστου). -Τέλος ο άρρωστος κλωτσάει, όταν ο αέρας έχει αποκλεισθεί μέσα στα μέ­λη και δεν μπορεί, εξαιτίας του φλέγματος, να περάσει και να βγει έξω* κυκλοφορεί τότε με το αίμα π ά ν ω κά­τ ω , προκαλώντας έτσι σπασμούς και πόνους. Αυτός

3 όι

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

κάτω σπασμό ν έμποιέει και οδύνη ν, διό λακτίζει.

Ταύτα δέ πάσχει πάντα, όκόταν τό φλέγμα φυ-

χρόν παραρρυή ές τό αΐμα θερμό ν έόν' άποφύχει

γάρ και ΐστησι τό αίμα* κήν μέν τό ρεύμα πουλύ

έγ] καϊ παχύ, αύτίκα άποκτείνει' κρατέει γάρ τοΰ

αίματος τω φύχει καϊ πήγνυσιν' ήν δέ έλασσον έτ],

τό μέν παραυτίκα κρατέει απόφραξαν τήν ανα­

πνοή ν' έπειτα τω χρόνω, όκόταν σκεδασθή κατά

τάς φλέβας καϊ μιγή τω αΐματι πολλω έόντι καϊ

θερμω, ή ν κρατηθή ούτως, έδέξαντο τον ήέρα αί

φλέβες, καϊ έφρόνησαν.

362

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

είναι ο λόγος που ο άρρωστος κλωτσάει. Ό λ α αυτά τα παθαίνει ο άρρωστος, όταν το ψυχρό

φλέγμα χυθεί μέσα στο αίμα, που είναι ζεστό" κρυώνει τότε το αίμα και δεν κυκλοφορεί. Αν μάλιστα συμβεί να είναι άφθονο και πηχτό το φλέγμα που θα χυθεί, φέρνει αμέσως το θάνατο* νικάει δηλαδή με το ψύχος του το αίμα και το παγώνει* ενώ αν το φλέγμα δεν εί­ναι και τόσο πολύ, γ ια μια στιγμή νικάει πάλι και κό­βει την αναπνοή του ανθρώπου* ύστερα όμως, καθώς σκορπίζει σιγά σιγά μέσα στις φλέβες και αναμειγνύε­ται με το άφθονο ζεστό αίμα, αν νικηθεί με αυτόν τον τρόπο, οι φλέβες δέχονται πάλι τον αέρα και ο άρρω­στος έρχεται πάλι στα λογικά του.

11 Στα μικρά παιδιά οι προσβολές της αρρώστιας είναι κατά κανόνα θανατηφόρες. Αν πάντως δεν πεθάνουν, μένουν σημαδε­μένα για πάντα: παράλυτα, αδύναμα, παραμορφωμένα.

12 Στους ώριμους ανθρώπους η αρρώστια εμφανίζεται λιγό­τερο βαριά. Ιδιαίτερα βαριά ξαναγίνεται η αρρώστια στους πο­λύ ηλικιωμένους.

13 Προϋποθέσεις για την εμφάνιση της αρρώστιας κατά ηλι­κίες: στα παιδιά, στους ώριμους ανθρώπους, στους ηλικιωμέ­νους.

14 Η κυριότερη αιτία για την εμφάνιση της αρρώστιας είναι η συσσώρευση υγρού γύρω από τον εγκέφαλο: το πράγμα μπορεί να διαπιστωθεί και πειραματικά.

15 Οι άρρωστοι προαισθάνονται τις προσβολές της αρρώστιας τους: η συμπεριφορά τους πριν από την προσβολή δεν υποδηλώ-

363

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

17 Είδέναι δέ χρή τούς ανθρώπους ότι έξούδε-

νόςήμΐν αί ήδοναϊ γίνονται καϊ αί εύφροσύναι καϊ

γέλωτες καϊ παιδιαϊ ή εντεύθεν,14 καϊ λύπαι καϊ

άνίαι καϊ δυσφροσύναι καϊ κλαυθμοί Και τούτω

φρονεύμεν μάλιστα και βλέπομε ν καϊ άκούομεν

καϊ γι νώσκομεν τά τε αισχρά καϊ τά καλά καϊ τά

κακά καϊ αγαθά καϊ ηδέα καϊ άηδέα, τά μέν νδμω

διακρίνοντες, τά δέ τω ξυμφέροντι αίσθανόμενοι,

τωδέ καϊ τάς ήδονάςκαϊ τάς αηδίας τοΐσι καιροΐ-

σι διαγινώσκοντες, καϊ ού ταύτα αρέσκει ήμΐν.

Τω δέ αύτω τούτω και μαινόμεθα και παραφρο-

νέομεν, καϊ δείματα καϊ φόβοι παρίστανται ήμΐν

τά μέν νύκτωρ, τά δέ μεθ' ήμέρην, καϊ άγρυπνίαι

καϊ πλάνοι άκαιροι, καϊ φροντίδες ούχ ίκνεύμεναι,

καϊ άγνωσίη τών καθεστεώτων καϊ άηθίη. Καϊ

ταύτα πάσχομεν άπό τού εγκεφάλου πάντα, όταν

ούτος μή ύγιαίνη, άλλ1 ή θερμότερος τής φύσιος

304

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

νει φόβο μπροστά στη δύναμη «κάποιου θεού που τους εξουσιά­ζει».

16 Σημασία των βόρειων και των νότιων ανέμων για την εμ­φάνιση της αρρώστιας.

17 Οπωσδήποτε, οι άνθρωποι πρέπει να γνωρίζουν ότι η μοναδική π η γ ή από όπου προέρχονται οι ηδονές και οι χαρές μας, τα γέλια και τα αστεία είναι ο εγκέ­φαλος" το ίδιο και οι λύπες και οι στενοχώριες, οι βα-ρυθυμίες και τα κλάματα. Χάρη σ' αυτόν κυρίως σκε­φτόμαστε, βλέπουμε, ακούμε, και ξεχωρίζουμε το ά­σχημο από το όμορφο, το κακό από το καλό, το ευχά­ριστο από το δυσάρεστο, άλλοτε έχοντας γ ια κριτήριο τη συνήθεια, άλλοτε αξιολογώντας τα πράγματα κα­τά το συμφέρον μας, και άλλοτε ορίζοντας τι είναι ευ­χάριστο και τι δυσάρεστο ανάλογα με τη διάθεση της στιγμής - οπότε δεν μας αρέσει πάντοτε το ίδιο πράγ­μα. Ο εγκέφαλος όμως είναι και η αιτία που τρελαινό­μαστε και παραφρονούμε. Από δική του επίδραση εί­ναι και οι φόβοι και οι αγωνίες που μας κυριεύουν τη νύχτα ή τη μέρα, οι αϋπνίες, τα σφάλματα μας στην πιο ακατάλληλη στιγμή, οι έγνοιες που δεν έχουν λό­γο , η ανικανότητα, τέλος, να γνωρίζουμε την πραγ­ματικότητα όπου ζούμε και η αδιαφορία μας γ ια τις καθιερωμένες συνήθειες των ανθρώπων /Ολα αυτά τα παθαίνουμε από τον εγκέφαλο όταν δεν είναι υγιής αλλά έχει γίνει πιο θερμός από το κανονικό ή πιο ψυ-

365

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

γένηται ή φυχρότερος ή υγρότερος ή ξηρότερος, ή

τι άλλο πεπόνθη πάθος παρά τήν φύσιν δ μή έώ-

θει. Καϊ μαινόμεθα μέν ύπό ύγρότητος' όκόταν

γάρ υγρότερος τής φύσιος έη9 ανάγκη κινέεσθαι,

κινευμενου δέ μήτε τήν όφιν άτρεμίζειν μήτε τήν

άκοήν, τήν τε γλώσσαν τοιαύτα διαλέγεσθαι οία

άνβλέπη τε καϊ άκούη εκάστοτε' όκόσον δ* άν ά-

τρεμήση ό εγκέφαλος χρόνον, τοσούτον και φρο-

νέει ό άνθρωπος.

ι 8 Γίνεται δέ ή διαφθορή τού εγκεφάλου ύπό

φλέγματος και χολής' γνώση δέ έκάτερα ώδε' οί

μέν γάρ ύπό τοΰ φλέγματος μαινόμενοι ήσυχοι τέ

είσι και ού βοώσιν ουδέ θορυβέουσιν, οί δέ ύπό

χολής κεκράκται και κακούργοι και ούκ άτρε-

μαΐοι, άλλ9 αίεί τι άκαιρον δρώντες. 'Ήν μέν ούν

ξυνεχέως μαίνωνται, αύται αύτόϊς αί προφάσιές

είσιν' ήν δέ δείματα και φόβοι παριστώνται, ύπό

μεταστάσιος τοΰ εγκεφάλου' μεθίσταται δέ θερ­

μαινόμενος0 θερμαίνεται δέ ύπό τής χολής, όκό­

ταν ορμή ση έπϊ τον έγκέφαλον κατά τάς φλέβας

τάς αίματίτιδας έκ τοΰ σώματος' και ό φόβος πα-

366

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

χρός ή πιο υγρός ή πιο ξερός, ή γενικά όταν έχει πάθει κάτι που είναι αντίθετο με τη φύση του, κάτι στο οποίο δεν ήταν συνηθισμένος. Τρελοί π .χ . γινόμαστε από την υγρότητα του εγκεφάλου/Οταν δηλαδή ο εγκέφα­λος είναι αφύσικα υγρός, επόμενο είναι να αρχίσει να κινείται, με την κίνηση του όμως ούτε η όραση μπορεί να μένει σταθερή ούτε η ακοή, αλλά συγχέονται το έ­να με το άλλο και αυτά που βλέπουμε και αυτά που α­κούμε. Και, φυσικά, η γλώσσα μιλάει γ ια ό,τι βλέπει ή ακούει ο άνθρωπος κάθε φορά. Όσον καιρό όμως ο εγκέφαλος μένει ακίνητος, ο άνθρωπος είναι στα λογι­κά του.

ι 8 Η φθορά του εγκεφάλου γίνεται ή από το φλέγ­μα ή από τη χολή. Τ η διάκριση αυτή ανάμεσα στα δύο θα την κάνεις ως εξής: όσων η τρέλα είναι από το φλέγμα, αυτοί είναι ήσυχοι: ούτε φωνάζουν ούτε θορυ­βούν. Σε όσους όμως η τρέλα είναι από τη χολή, αυ­τοί φωνάζουν, κοιτάζουν να κάνουν κακό, ποτέ δεν μέ­νουν ήσυχοι, πάντοτε κάνουν κάποια απρέπεια. Αυτές είναι οι αιτίες όταν η τρέλα είναι συνεχής. Αν όμως βλέπουν μπροστά τους εικόνες τρόμου και φρίκης, εί­ναι γιατί μετακινείται ο εγκέφαλος. Ο εγκέφαλος με­τακινείται όταν θερμαίνεται. Αιτία γ ι ' αυτό είναι η χο ­λή, όταν ορμήσει - μέσα από τις αιματίτιδες φλέβες -από όλο το σώμα στον εγκέφαλο: ο φόβος κρατάει ώ-

367

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ρέστηκε μέχρις άπέλθη πάλιν έπι τάς φλέβας καϊ

τό σώμα* έπειτα πέπαυται. Άνιάται δέ καϊ άσά-

ται παρά καιρόν φυχομένου τοΰ εγκεφάλου καϊ

Συνισταμένου παρά τό έθος' τοΰτο δέ ύπό φλέ­

γματος πάσχει' ύπ'αύτοΰ δέ τοΰ πάθεοςκαϊ έπι-

λήθεται. Έκ νυκτών δέ βοά καϊ κέκραγεν, όκόταν

έξαπίνης ό εγκέφαλος διαθερμαίνηται' τοΰτο δέ

πάσχουσιν οι χολώδεες, οι φλεγματώδεες δέ ου'

διαθερμαίνεται δέ καϊ έπη ν τό αίμα έπέλθη πουλύ

έπϊ τον έγκέφαλον καϊ έπιζέση. Έρχεται δέ κατά

τάς φλέβας πουλύ τάς προειρημένας, όκόταν

τυγχάνη ώνθρωπος ορέων ένυπνιον φοβερόν καϊ

έν τω φόβφ έη' ώσπερ ουν καϊ έγρηγορότι τότε

μάλιστα τό πρόσωπον φλογιρκάι οι οφθαλμοί έ-

ρευθονται, όκόταν φοβήται, καϊ ή γνώμη έπινοέη

τι κακόν έργάσασθαι, ούτω καϊ έν τφ ΰπνφ πά­

σχει ' όκόταν δέ έπέγρηται καϊ καταφρόνηση και

τό αίμα πάλιν άποσκεδασθή ές τάς φλέβας τάς

προειρημένας, πέπαυται.

19 Κατά ταΰτα νομίζω τον έγκέφαλον δύναμιν

πλείστην έχειν έν τω άνθρώπω' οΰτος γάρ ήμΐν έ­

στι τών άπό τοΰ ήέρος γινομένων έρμηνευς, ήν ύ-

368

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

σπου η χολή να γυρίσει πίσω πάλι στις φλέβες και στο σώμα" ύστερα περνάει. Βαρυθυμίες και αισθήματα αη­δίας κυριεύουν τον άρρωστο όταν ψύχεται ο εγκέφαλος πέρα από το κανονικό και γίνεται ασυνήθιστα συμπα­γής. Αιτία γ ι ' αυτό είναι το φλέγμα. Για τον ίδιο λό­γο ο άρρωστος χάνει και τη μνήμη του. Οι φωνές και οι κραυγές μέσα στη νύχτα οφείλονται στην ξαφνική ά­νοδο της θερμοκρασίας του εγκεφάλου: αυτό το παθαί­νουν όσοι βρίσκονται κάτω από την επίδραση της χο­λής, οι φλεγματικοί όμως όχι. Άνοδο της θερμοκρα­σίας του εγκεφάλου έχουμε και όταν το αίμα ανέβει ά­φθονο στον εγκέφαλο, οπότε κάνει τον εγκέφαλο να βράσει. Άφθονο ανεβαίνει το αίμα στον εγκέφαλο - α­πό τις φλέβες που ανέφερα πιο πάνω - όταν τύχει ο άρ­ρωστος να βλέπει όνειρο τρομαχτικό και ο φόβος τον έχει κυριέψει. Ό π ω ς λοιπόν και του ξύπνιου το πρό­σωπο τότε κυρίως είναι που βγάζει φωτιά και τα μά­τια του τότε κυρίως γίνονται κόκκινα, όταν φοβάται και το μυαλό του μελετά κάποιο κακό, το ίδιο και στον ύπνο. Μόλις όμως ο άρρωστος ξυπνήσει και συνέλθει και το αίμα σκορπίσει πίσω πάλι στις φλέβες που εί­παμε, όλα περνούν.

19 Αυτοί είναι οι λόγοι που με κάνουν να πιστεύω ότι ο εγκέφαλος είναι ένα όργανο με πολύ μεγάλη σημασία στον άνθρωπο: αυτός είναι μέσα μας ένα εί-

369

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

γιαίνων τυγχάνη' τήν δέ φρόνησιν αύτώ ό άήρ15

παρέχεται. Οί δέ οφθαλμοί καϊ τά οΰατα και ή

γλώσσα και αί χείρες και οί πόδες οία άν ό εγκέ­

φαλος γινώσκη, τοιαΰτα πρήσσουσι' γίνεται γάρ

παντϊ τφ σώματι τής φρονήσιος ώς άν μετέχη τοΰ

ήέρος. Ές δέ τήν ξυνεσιν ό εγκέφαλος έστιν ό

διαγγέλλων' όκόταν γάρ σπάση τό πνεΰμα ών-

θρωπος ές έωυτόν, ές τον έγκέφαλον πρώτον ά-

φικνέεται, και όντως ές τό λοιπόν σώμα σκίδνα-

ται ό άήρ, καταλιπών έν τφ έγκεφάλφ έωυτοΰ τήν

άκμήν και δ τι άν έη φρόνιμόν τε και γνώμην έ­

χον' εί γάρ ές τό σώμα πρώτον άφικνέετο καϊ ύ­

στερον έςτόν έγκέφαλον, έν τήσι σαρξϊ και έντησι

φλεφϊ καταλελοιπώς τήν διάγνωσιν, ές τον έγκέ­

φαλον άν ίοι θερμός έώνκαϊ ούχϊ ακραιφνής, άλλ'

έπιμεμιγμένος τη ίκμάδι τή άπό τών σαρκών καϊ

τοΰ αίματος, ώστε μηκέτι είναι ακριβής.

2ΐ Αυτή δέ ή νοΰσος ή ιερή καλεομένη έκ τών

370

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

δος διερμηνέα - όταν, βέβαια, είναι υγιής - που μας πληροφορεί γ ια όλα τα φαινόμενα, όσα έχουν την αρ­χ ή τους στον αέρα. Η νοητική πάντως ικανότητα οφεί­λεται στον αέρα. Τ α μάτια, τα αυτιά, η γλώσσα, τα χέρια και τα πόδια, κάνουν ό,τι ο εγκέφαλος κρίνει σωστό. Στην πραγματικότητα το σώμα στο σύνολο του έχει μέσα του τόση φρόνηση όση είναι η μετοχή του στον αέρα. Για τη νόηση όμως είναι ο εγκέφαλος που στέλνει παντού τα μηνύματα/Οταν δηλαδή ο άν­θρωπος εισπνεύσει τον αέρα, αυτός περνά πρώτα από τον εγκέφαλο* τότε μόνο σκορπά και στο υπόλοιπο σώμα, αφού όμως πρώτα έχει αφήσει στον εγκέφαλο ό,τι καλύτερο έχει μέσα του: φρόνηση και αντιληπτική ικανότητα. Αν, αντίθετα, περνούσε πρώτα από όλο το άλλο σώμα και τελευταία από τον εγκέφαλο, έχοντας αφήσει στις σάρκες και στις φλέβες τη γνωστική ικανό­τητα, θα ήταν θερμός, όταν πια θα κατέληγε στον ε­γκέφαλο, και όχι καθαρός, αλλά ανάμεικτος με την υ­γρασία από τις σάρκες και το αίμα* αυτό θα πει πω ς τότε πια ο αέρας δεν θα είχε τις πραγματικές του ιδιό­τητες.

20 Εν πάση περιπτώσει, δεν είναι το διάφραγμα ή η καρδιά η

έδρα της νόησης: ο ρόλος αυτός ανήκει κατ9 αποκλειστικότητα

στον εγκέφαλο.

2ΐ Η αρρώστια που πραγματευθήκαμε, αυτή που τη

371

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

αυτών προφασίων γίνεται άφ' ών και αί λοιπαί,

άπό τών προσιόντων χαϊ άπιόντων χαϊ φύχεος

και ηλίου χαϊ πνευμάτων μεταβαλλόμενων τεχαϊ

μηδέποτε άτρεμιζόντων. Ταύτα δ'έστϊ θεία, ώστε

μηδέν δειδιαχρίνοντα τό νουσημα θειότερόν τών

λοιπών νουσημάτων νομίζειν, άλλά πάντα θεία

χαι ανθρώπινα πάντα' φύσιν δέ έχει έκαστον χαι

δύναμιν έφ'έωυτοΰ, χαϊ ουδέν άπορόν έστιν ουδέ

αμήχανο ν' άκεστά τε τά πλείστα έστι τοις αύ-

τόίσι τούτοισιν άφ'ότων χαι γίνεταΓ έτερον γάρ

έτέρω τροφή έστι, τοτέ δέ χάι χάχωσις. Τούτο

ούν δει τον ίητρόν έπίστασθαι, όχως τον καιρόν

διαγινώσκων εκάστου τφ μέν αποδώσει τήν τρο-

φήν και αυξήσει,16 τφ δέ άφαιρήσει και κακώσει.

Χρή γάρ και έν ταύτη τή νούσφκαι έν τήσιν άλ~

λησιν άπάσησι μή αύξειν τά νουσήματα, άλλά

τρύχειν προσφέροντα τή νούσφ τό πολεμιώτατον

εκάστη και μή τό σύνηθες' ύπό μέν γάρ τής συν-

ηθείης θάλλει και αύξεται, υπό δέ τοΰ πολεμίου

3 7 2

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

λένε ιερή, έχει την αρχή της στις ίδιες αιτίες με τις άλ­λες αρρώστιες: στα εισερχόμενα και στα εξερχόμενα α­πό τον οργανισμό του ανθρώπου, στο ψύχος, στον ή­λιο, στους ανέμους που αλλάζουν συνεχώς και που πο­τέ δεν μένουν ήσυχοι. Ό λ α αυτά είναι θεϊκά πράγμα­τα. Δεν υπάρχει επομένως λόγος να ξεχωρίζουμε την αρρώστια αυτή και να τη θεωρούμε πιο θεϊκή από τις άλλες" όλες τους είναι θεϊκές και όλες τους είναι αν­θρώπινες. Η κάθε αρρώστια έχει τη δική της φύση και τη δική της δύναμη, και απέναντι σε καμιά δεν μένου­με αμήχανοι και ανίκανοι να βρούμε μια διέξοδο. Τις πιο πολλές αρρώστιες τις γιατρεύει εκείνο ακριβώς που τις γεννά. Συγκεκριμένα: τα πράγματα είναι τρο­φή το ένα γ ια το άλλο - άλλο γ ια το ένα, άλλο γ ια το άλλο -, μπορεί όμως το ένα να γίνει στο άλλο και κα­ταστροφή. Αυτό είναι κάτι που πρέπει να το ξέρει ο γιατρός, ώστε, διακρίνοντας την κατάλληλη γ ια κάθε ξεχωριστή περίπτωση στιγμή, άλλοτε να προσφέρει αυτό που είναι τροφή και να ωφελεί, και άλλοτε, αφαι­ρώντας το, να βλάπτει. Γιατί και στην αρρώστια αυ­τή , το ίδιο όπως και σε όλες τις αρρώστιες, έχουμε την υποχρέωση όχι να δυναμώνουμε την πάθηση αλλά να την ταλαιπωρούμε, προσφέροντας ό,τι της είναι πιο α­ντίθετο" ποτέ εκείνο στο οποίο έχει εθισθεί. Γιατί με τον εθισμό η αρρώστια προοδεύει και ακμάζει, ενώ με

373

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

φθίνει και άμαυροΰται. Όστις δέ έπίσταται έν άν-

θρώποισι υγρό ν και ξηρό ν ποιέειν και θερμό ν και

φυχρόν ύπό διαίτης, ούτος και ταύτην τήν νούσον

ίωτο άν, εί τούς καιρούς διαγινώσκοι τών ξυμφε-

ράντων, άνευ καθαρμών και μαγείης.

3 7 4

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

ό,τι της είναι αντίθετο χάνει τη δύναμη της και εκλεί­πει. Οπωσδήποτε, όποιος μπορεί με κατάλληλη δίαι­τα να κάνει το σώμα του ανθρώπου υγρό ή ξηρό, θερ­μό ή ψυχρό, αυτός μπορεί και να γιατρεύει την αρρώ­στια που πραγματευθήκαμε χωρίς να καταφεύγει σε καθαρμούς και μαγγανείες - φτάνει να μπορεί κάθε φορά να διακρίνει την κατάλληλη γ ια κάθε χρήσιμη ε­νέργεια στιγμή.

375

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ΣΧΟΛΙΑ

ι. Στον Διογένη τον Λαέρτιο (IX γ), σε απόσπασμα από

τον Ηράκλειτο (ϋίεΙδ-ΚΓ&ηζ, Όίε ΡΓ8§ηΐ6ηί6 άβτ νοΓΒοΙίταΐί-

1ϊ6Τ 22 Β 46), έχουμε την παλαιότερη μαρτυρία του όρου «Ιε­ρά νοσος»\ ο Ηράκλειτος χρησιμοποίησε αυτόν τον όρο για

να χαρακτηρίσει την «οίησιν». Ο όρος μνημονεύεται και από

τον Ηρόδοτο (Γ 33)· Στην Ιπποκρατική συλλογή η χρήση

του είναι ευρύτατη. Η αρχαιότητα εξήγησε με ποικίλους τρό­

πους τη δημιουργία και την καθιέρωση του όρου: (α) ιερά νό­σος- μεγάλη νόσος: Πλούταρχ. 981 <1, Γαλην. XVIII 2, 341

Κίίΐιπ, (β) ιερά νόσος, επειδή οι άνθρωποι βρίσκονται σε πλή­

ρη αδυναμία να τη θεραπεύσουν και, επομένως, η θεραπεία

της μόνο από τους θεούς μπορεί να προέλθει: Άρεταίου Περι αιτιών καϊ σημείων χρονιών παθών 4 (= ΟΜΟ II 38, 26), (γ) ιε­ρά νόσος, επειδή οφείλεται στην είσοδο «δαίμονος εις τον άν-θρωπον», Αρεταίος, ό.π., (δ) «διά τό ιερόν και τίμιον είναι τον έγκέφαλον», Αλέξανδρος Τραλλιανός I 15. Ο Ρ. Ψϋ1ίίη§ -Μ&ΓΐίΙζ υποστήριξε στις μέρες μας (ΟΙοίία 38 (ΐ959/6θ) 272

-307 και 39 (1960/61) 24-43: Ιερός βεί ΗΟΠΙΟΓ ι ιηά ίη άδΓ

έί1ΐ6Γ6η ^Γίεοΐιίδοΐιβη ΙίίεπιΐυΓ) ότι στο επίθετο ιερός περιέχο­

νται οι έννοιες «δύναμη» και «ΐέώυ» (= «αυτό που δεν πρέ­

πει να το εγγίζουμε»). Μιλώντας ειδικότερα για την ιερή νό­

σο γράφει (ό.π., σ. 40): «Ασφαλώς η επιληψία οφείλει το ό­

νομα της όχι τόσο στον αινιγματικό τρόπο με τον οποίο εμ­

φανίζεται ή στο ότι δεν μπορεί να γιατρευτεί, όσο στην πα-

376

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

ράξενη πορεία της. Την ώρα που τον έχει προσβάλει η αρρώ­

στια του ο επιληπτικός είναι ένα «ίαβιι» που προκαλεί φρίκη

σε όλους τους παριστάμενους. Θαρρείς και έχει συγκεντρωθεί

μέσα του πανίσχυρη δύναμη».

Στην αρχαιότητα την ίεράν νόσο ν την έλεγαν και Ήρακλει-αν νόσο ν, είτε γιατί ένα τέτοιο όνομα ήταν «ενδεικτικό ν μεγέ­θους» (Γαληνός, ό.π.) είτε λόγω των βασικών χαρακτηριστι­

κών της («διά τό ισχυρό ν και αμετάθετο ν»9 Αλέξανδρος

Τραλλιανός, ό.π.).

Ο αναγνώστης που θα θελήσει να πάρει μια γενικότερη ιδέα

για τον τρόπο με τον οποίο οι αρχαίοι έβλεπαν - και ερμή­

νευαν - την επιληψία, θα πρέπει, πέρα από το Περι ιερής νου-σου9 να διαβάσει τουλάχιστο: α) από την Ιπποκρατική συλ­

λογή: Περι φυσώ ν 14 ( = ν ΐ ιΐΟ, 14 εξ. ΟΐΐΓέ), Επιδημία ι V I I 46 ( = ν 414, ΙΟ εξ. I . ) , Αφορισμοί II 45 και V 7 (= IV 482,

13 και 534? 6 I . ) , Έπιδημίαι V I 6, 5 (= V 324, ι ι ! . ) ' β) έξω

από την Ιπποκρατική συλλογή: €ΜΟ V I 2, ι, σ. 191 εξ. (=Ρού-

φος στον Οριβάσιο), € Μ Ο II, σ. 3 εξ. και 38 εξ. (= Αρεταίος).

Στο 13ο κεφάλαιο του /Τ^' ιερής νοΰσου παρουσιάζεται για

πρώτη και μοναδική φορά η λέξη έπίληψις, είναι όμως φανε­

ρό ότι με τη λέξη αυτή δεν δηλώνεται ακόμη η συγκεκριμένη

αρρώστια που αργότερα θα πάρει το όνομα «επιληψία»* η λ.

επίληφιςδηλώνει εκεί ό,τι και η λέξη «προσβολή», όπως φαί­

νεται λίγες σειρές πιο κάτω, όπου χρησιμοποιείται το ρήμα

έπιλαμβάνω με τη σημασία «προσβάλλω»* έπίληπτος είναι,

εξάλλου, σε όλο το έργο απλώς και μόνο ο «προσβληθείς» α­

πό (την) αρρώστια.

2. Σε αντίθεση με τον συνεχή πυρετόν, που διαρκεί αρκετές

μέρες ή εβδομάδες και οι διακυμάνσεις του δεν υπερβαίνουν

377

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ποτέ τον Γ 0, ο διαλείπων πυρετός χαρακτηρίζεται από γρή­

γορη άνοδο (παροξυσμό) αλλά και πτώση - μέσα στο ίδιο

24ωρο - μέχρι απυρεξίας: αν οι παροξυσμοί επανέρχονται

κάθε 24 ώρες, ο πυρετός λέγεται άμφημερινός' αν επανέρχο­

νται κάθε 48 ώρες, δηλαδή κάθε τρίτη μέρα (=με διάλειμμα

μιας μέρας), ο πυρετός λέγεται τριταίος, ενώ αν επανέρχο­

νται κάθε 72 ώρες, δηλαδή κάθε τέταρτη μέρα (=με διάλειμ­

μα δύο ημερών), το όνομα του πυρετού είναι τεταρταΐος. Αυ­

τή η κανονική, σε αναμενόμενη δηλαδή στιγμή επανεμφάνι­

ση του πυρετού είναι που δημιουργεί την εντύπωση ότι υπάρ­

χει κάποια δύναμη, ένας θεός που ρυθμίζει το πράγμα. (Ι­

διαίτερα ενδιαφέρον - στα πλαίσια της Ιπποκρατικής συλλο­

γής - είναι το κεφάλαιο ι$ του έργου Περι φύσιος ανθρώπου, όπου εκτίθεται σημαντικότατη - στα πλαίσια της αρχαίας ελ­

ληνικής ιατρικής - διδασκαλία για τη γένεση και την εμφάνι­

ση των διάφορων αυτών ειδών πυρετού στον άνθρωπο.)

3· Η αποχή από ορισμένες τροφές ήταν στην αρχαιότητα το

φυσικό επακόλουθο της πίστης ότι ορισμένα ζώα και φυτά ή­

ταν ιερά, ανήκαν δηλαδή σε κάποιους θεούς. Για τέτοιον λό­

γο π.χ. ο Πυθαγόρας σύστηνε στους οπαδούς του να αποφεύ­

γουν ορισμένες τροφές.

4- Η αρχαιότητα απέδιδε το «κατόρθωμα» αυτό κατά κύ­

ριο λόγο στις μάγισσες της Θεσσαλίας, το χωρίο μας όμως

δείχνει ότι τη δύναμη για το κατόρθωμα αυτό τη διεκδικού­

σαν όλοι οι μάγοι και οι μάγισσες. Ο Ιππόλυτος, Κατά πα­σών αιρέσεων έλεγχος IV 37, μας μιλά για τον δόλο που κρυ­

βόταν πίσω από το «κατόρθωμα» αυτό.

5. Πρόκειται για τη «μεγάλη μητέρα», τη Ρέα, την κόρη

του Ουρανού και της Γαίας και μητέρα του Δία από τον Κρό-

378

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

νο (η αντίστοιχη μορφή στην Ασία ήταν η Κυβέλη). 6. Επωνύμιο διάφορων θεοτήτων, ιδιαίτερα της Άρτεμης

ως Εκάτης. 7. Είναι η θεά που προστατεύει τους δρόμους και τα τρί­

στρατα, η αφέντρα των στοιχειών και των φαντασμάτων (βλ. Δ. Πετρόπουλου, Θεόκριτου Ειδύλλια, Λαογραφία ι8 (1959) 4ΐ εξ.).

8. Με τη λέξη δηλώνονταν στην αρχή τα πνεύματα πεθαμένων ανθρώπων: ζούσαν στο εσωτερικό της γης, αιώ­νια όπως οι θεοί, και είχαν - ως ένα σημείο - ίδια με εκείνους δύναμη. Η διαφορά τους από τους δαίμονες ψαν ότι οι ήρωες έζησαν κάποτε ως άνθρωποι. Ήταν λοιπόν μια κατηγορία ό­ντων ανάμεσα στους θεούς και τους ανθρώπους. Η λατρεία τους ήταν γέννημα της εποχής που πίστευε στη μεγάλη δύ­ναμη των ψυχών των νεκρών. Χάρη στη δύναμη τους αυτή οι ήρωες μπορούν να βοηθούν τους ανθρώπους, αλλά και να τους βλάπτουν. Συχνά οι άνθρωποι φοβούνται τον ήρωα ό­πως φοβούνται ένα κακό πνεύμα που ζητά να τους βλάψει. (Βλ. Ε.ΚοΗάε, ΡβγαΗβ. ΰεαίβηλυΐί ιιηά υηδίβΜιοήΆβΙίδ^Ιαυύβ άβΓ Οήβαήβη, Τύβίη§θη ιρ ιο , I 146 εξ.)

9· Τα αντικείμενα που χρησιμοποιούνταν στις καθαρτικές ιεροτελεστίες γίνονταν - ύστερα από την τελετή - αυτά πλέον «ακάθαρτα», αφού έπαιρναν τώρα πια αυτά επάνω τους το μόλυσμα. Αυτά ήταν τα καθάρματα. Όλα αυτά οι αρχαίοι τα πήγαιναν ύστερα από τους καθαρμούς (προσώπων, σπιτιών, πόλεων) και τα απόθεταν στα τρίστρατα, στους τόπους όπου, κατά την πίστη τους, συγκεντρώνονταν τα πνεύματα. (Για τη μεταβίβαση του κακού σε κάποιο αντικείμενο και την α­πόρριψη ύστερα αυτού του αντικειμένου βλ. ^Ο. ΡπιζβΓ, Τήβ

379

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ΟοΙάβη Βου§ή, Ιοηάοη 21900, IX 2 εξ., Γ.Α. Μέγα, Παρα­δόσεις περί ασθενειών, Λαογραφία 7 (1923) 507 εξ., Δ. Πε-τρόπουλου, ό.π. (βλ. σχόλ. γ\ σ. 51 εξ.' για την απόρριψη των αντικειμένων σε μέρη όπου κανείς δεν θα τα βρει βλ. Φ. Κουκουλέ, Μεσαιωνικοί και νεοελληνικοί κατάδεσμοι, Λαο­γραφία 8 (ΐ9.2ΐ) 309, 312 και 9 (1926) 465, 470.)

10. Πβλ. Περι αέρων υδάτων τόπων 14: ό γάρ γόνος παντα­χόθεν έρχεται τοΰ σώματος, άπό τε τών ύγιηρών ύγιηρός άπό τε τών νοσερών νοσερός' εί ουν γίνονται εκ τε φαλακρών φαλα­κροί και έκ γλαυκών γλαυκοί και έκ διεστραμμένων στρεβλοί ώς έπι τό πλήθος και περι τής άλλης μορφής 6 αυτός λόγος, τι κωλύει και έκμακροκεφάλου μακροκέφαλον γίνεσθαι; - Για τις θεωρίες των αρχαίων τις σχετικές με τη γένεση και την κλη­ρονομικότητα βλ. Ε. Ιεδ&γ, Όιβ Ζαι§υη§5- υηά Υβτβτύυη^-Ιβήτβη ά€Γ Αηϋ'λβ υηά ΟΪΓ ΝαεήτνίΓάβη, Μαίπζ 1950.

ι ι . Άλλες ενδιαφέρουσες περιγραφές του κυκλοφορικού συ­στήματος του ανθρώπου: α) στην Ιπποκρατική συλλογή: Πε­ρι τών εντός παθών 18-19 (= VII 210, 8 εξ. ΙίΐίΓε), Περι σαρ­κών 5 ( = ν ΐ Ι Ι 590, 10 εξ. I.), Περι φύσιος ανθρώπου 1ι (= VI 58, ι εξ. !.)' β) έξω από την Ιπποκρατική συλλογή: Αριστοτ. Περι τά ζώα ίστορίαι Γ 2. 511 β 30 - 5*2 β 8 (περιγράφεται η σχετική διδασκαλία του Διογένη του Απολλωνιάτη: πρό­κειται για διδασκαλία ανάλογη με αυτήν που διαβάζουμε στο χωρίο μας), Γ 3· 5*2 β 12 - 513 & 7· - Βλ.: Κ.ΑβεΙ, ϋίεΙεΙίΓβ νοιη ΒΙιιΐΙα-είδΙαιίΓ ίπι ΟοΓριΐδ Ηίρροΐο'αΐίοιιιη, ΗβΓϊηβΒ 86

(1958) 192-219* Ο.Κ.5. Ηαιτίδ, Τήβ ΗβζΠ αηά ίήβ Υαβαυίατ 5γ8ί€ΐη ίη Αηαβηί ΟτββΑ Μβώ'αηβ. ΡΓΟΠΊ Αΐεηιαβοη (ο Οα-Ιβη, ΟχίοΜ 1973* Μ.-Ρ. Όυιηίηΐΐ, Σβ 8αη§, 1β5 ναίδΒβαηχ, 1β εοβιιι' άαηβ Ια Οοΐΐβοίίοη ΗίρροοΓαίίςυβ, Ρ&πδ 1983.

38ο

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

12. Με τη λέξη φλέβες δηλώνονταν στην αρχή - έτσι και στο χωρίο μας - και οι φλέβες και οι αρτηρίες. Για πρώτη φο­ρά βρίσκουμε τη διάκριση φλεβών και αρτηριών στο έργο Πε­ρί άρθρων εμβολής 45 (πβλ. και 6ς>). - Ο αναγνώστης μπορεί να δει πολλά ενδιαφέροντα για το θέμα αυτό στον Ε. ΙίιΐΓέ,

θ€υνΓ68 εοωρ1βΐ65 ά'ΗίρροοΓαίβ, I 201-215, και στον €. ΡΓεά-ΓίαΗ, Ηίρρο&Γάύίδϋήε υπΐ6Γ8ΐιάηι秀η9 σ. 57 εξ., κεφ. «Αάεπι υηά Αηεπεη» (πληρέστερα βιβλιογραφικά στοιχεία βλ. στη σ. 35)·

Ι3· Σε αντίθεση με τον συγγραφέα του Περι ιερής νοΰσου, που πιστεύει ότι η επιληψία γεννιέται όταν το φλέγμα κατε­βεί από το κεφάλι στις φλέβες και εμποδίσει την κυκλοφορία του αέρα, ο συγγραφέας του Περι φυσώ ν υποστηρίζει (κεφ. 14

= VI 112, 13 εξ. Π ΐ ΐ Γ έ ) ότι στην επιληψία έχουμε παρεμπό­διση της κυκλοφορίας του αίματος από τον αέρα.

14. Σε αντίθεση με όλη την αρχαιότητα, που θεωρούσε την καρδιά κεντρικό όργανο του σώματος (ήγεμονικόν) στον μη­χανισμό των αισθήσεων και της νόησης (στην Ιπποκρατική συλλογή βλ. Περι καρδίης ί ο = IX 88 Ο ί ΐ Γ έ ) , πρώτος ο Αλ-κμαίων ο Κροτωνιάτης (η γέννηση του τοποθετείται στο τε­λευταίο τρίτο του 6ου αι. π.Χ.) θεώρησε τέτοιο όργανο στο σώμα του ανθρώπου τον εγκέφαλο (χρωστούμε στον Θεό­φραστο - Περι αισθήσεων 20 - την πολύτιμη πληροφορία). Η συμβολή του Αλκμαίωνα στη μελέτη της φυσιολογίας του ανθρώπου ήταν επομένως εξαιρετικά μεγάλη, η διδασκαλία του όμως αυτή ήχησε στον αρχαίο κόσμο σαν κάτι το εντε­λώς παράδοξο: ούτε και ο Αριστοτέλης δεν μπόρεσε να την παρακολουθήσει και έμεινε προσκολλημένος στην κοινή αντί­ληψη (βλ. Περι ζώων γενέσεως Β 6. 743 ^ 25). Μας εντυπω-

3 8ι

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

σιάζει από την άποψη αυτή η δεκτικότητα που έδειξε απένα­ντι στην επαναστατική αυτή διδασκαλία του Αλκμαίωνα ο συγγραφέας του Περι ιερής νουσου.

Ι5· Στον Σιμπλίκιο, τον υπομνηματιστή των Φυσικών τον Αριστοτέλη, χρωστούμε ένα μεγάλο απόσπασμα από το έρ­γο του Διογένη του Απολλωνιάτη (Όίθίδ-Κπιηζ, Όίβ Ρτα§-ιηβηίθ 06Γ νοΓΒΟ&Γαύ&εΓ, 64 Β 5), στο οποίο διαβάζουμε την εντυπωσιακή, για την εποχή του, διδασκαλία του για τον α­έρα: ο αέρας ήταν για τον Διογένη τον Απολλωνιάτη ο πραγματικός φορέας της νόησης* οι ικανότητες του ανθρώ­που, σωματικές και πνευματικές, εξαρτώνται - έλεγε ο Διο­γένης - από την ποιότητα του εισπνεόμενου αέρα. Είναι επο­μένως φανερή η επίδραση που άσκησε στον συγγραφέα του Περι ιερής νουσου η διδασκαλία αυτή.

ι6 . Πβλ. Περι φυσών ι.(= VI 92, ι ι εξ. ΙίΐίΓε): ίητρική γάρ έστιν άφαίρεσις και πρόσθεσις, αφαίρεσις μέν τών πλεοναζόν­των, πρόσθεσις δέ τών ελλειπόντων.

3δ.2