6 87.7 0-58

БИЗНЕС ЭТИКАСЫ

а шкета и Ресм \б ;іикасьты н Ьілім жоме гылым министрлігі

I opafn ырон атынлагм I Іан.юлар мемлекеггік универеигеті

М. М. Омаров

БИЗНЕС ЭТИКАСЫОку купаны

I luiMo.iupKcdcky

2014

• Ф Г ь . -V

i )t )'/IC 658(075.8) К'І>Ж 65.2‘Юя73

1130

( . Гпрапімров sni.iii.iiii м llan.io.iap мснлскспікуіінвірсигсгіііііікаржы-жчшомнка факулі.тсіініп «ку-ггісісчс.іік ксііесімеи

ОіІСІІИІИ ҮСМІІЫ.ІЛМ

II ікірсаршші ьц ар ;А. Кошшіон - экономика гылымдарынын локіоры. профессор

Я р Я 1 сспубликіы Ү .іпы к шлым акадсмиясыиыи жономикаI I I I J * 1 1 4 I %. > ■ ■инститү гы.

I . І-сімои - философия гылымдарының локторы. профессор. О.і- upjoif і мп, цн ы KiiuiK ү.тгтмк уиивсрситсті.

К- Лллаосріснон - іарих іылимдарыпып доюоры. профессор.

Омгірон 14. М.1130 Ііи-шес п икасы : оқу кура.іы /М. М. Омаров. 1 ІІаа.очап •

Ксрску, 2014. - 89 б.

• кура.п,има косшкср.ісріс кажепі бичнес лнкасы жапында кашк xa.iKMiii.iii «иіт-ластүрі. у .піық мзлснисті гуралы баяплал.аи.■ dicpna.1 мысандар мси тапсырмаларльщ улксн колемімсп ! усіндірі.іііі, сииаіталгаи.

Оку куралы ж-омомика. менеджмент мамандыктарыньщсіулсіитсрніс арііалган.

С.Торайғыроө атындағы ПМУ-дің

академик С.Бөйсембаі- атындағы ғылыми

АПХАНАО

ӘОЖ 658(075.8) КЬЖ 65.290я73

4>- Омаров М. М.. 2014 ‘ ( . I орайгыров а гындагы IІМУ. 2014

Мак-ріыдіыі, л \р ь к fio.ij ЫІКІ., риммиіикаімк жәис ирфоі рафиялык кагедерп:ііигор.ііір мсіі күрасгыр\шы;іар жауашм

Кіріспе

Кәсіби білім беру тэуелсіз Қазақстан Республикасының жаңа әлеуметтік-экономикалық даму багытынан жэне адамдар арасындағы қарым-қатынас мәдениетінен алшақ бола алмайды. Ол жалпыадамзаттық моральға, құқыктық және туган халқы мәдениетінің стандарттарына сүйенуі керек. Осы оқу құралында кәсіпкерлердің қызметтік қарым-қатынас кезінде қажетті әдептік тэртіп нормалары қазақ халқының мәдениетіне негізделген салт- дэстүрінде жатыр. Ғасырлар бойы сарапталып, бүгінгі күнге ауыз әдебиеті арқылы, ақын-жыраулардың жыр-дастандары, ел аузындагы мақал-мәтелдерімен жеткен эдептілік, адамгершілік туралы маглұматтар әрбір азаматқа қажетті рухани азық.

Бизнес этикасы экономистер мен мененджерлерді дайындауда халқымыздың өткенінен мұра болып қалган мол құндылықтарды пайдалану қажет. Ғасырлар өтсе де көптеген дүниелер өзінің өміршеңдігімен құндылығын жогалтқан емес. Келешекке қызмет ететін кәсіпкерлерге және олардың серіктестеріне әркезде мораль нормаларын ұстану қажет. Оқулықтың міндеті - болашақ мамандарга дәстүрлер мен ережелер арқылы нарықтық заңдылыққа байланысты бизнес әдебінің сұрақтарын іскер әдеп ретінде жеткізу болып табылады.

3

1 Бизнес этикасы

1.1 Бизнес этикасы пәні«Этика» термині ежелгі грек тілінде etnos «бірлесе өмір сүруші

адамдар тобының кауымдық өмірдегі іс-әрекеттерінің ережелері» дегенді білдіреді. Кейіннен ол мораль, әдеп жэне адамгершілік туралы ілім магнасына айналды. Сонымен қатар, бұл терминдер адамдардың қогамда бірге өмір сүру барысында қарым-қатынас арқылы қалыптасқан іс-әрекеттердің, мінез-құлыкхардың ережелер жиынтығы деген магна береді. Негізінен этика дегеніміз жақсылықтың, тәрбиеліктің басты үғымы болып табылады. Онын мақсаты адам өміріндегі күнделікті қажеттіліктерді әдептік, адамгершілік тұрғыдан санага енгізу. Әдептілік адам бойындағы жағымды қасиет, оның қоғамда қабылданган әдеп талаптарын мінсіз орындау.Қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымында әдептілікке ерекше мән беріледі. Әбу Наср әл-Фараби «Қайырымды қала адамдарының көзқарастары» атты еңбегінде әдептілік эрбір жеке түлганың рухани байлыгы деп есептейді. Адамгершілік — адам бойындағы гуманистік қүндылық, әдеп ұғымы.Кісілік, ізгілік, имандылық ұгымдарымен үндес. Адамгершілік белгілері - адамды қастерлеу, сыйлау, сену, ар-ұятгы сактау, имандылық пен рахымдылық, ізетгілік пен кішіпейілдік, әділдік, қанагатшылдық, т.б. Бизнес этикасы — сонғы жылдары қарқынды дамып келе жатқан ғылымның жана саласы. Оныңережелері,заңдылықтары экономистер мен менеджерлерді дайындауда өте қажет білім. Кәсіпкерлікпен шұғылданатын басқа адамдарга да жалпыга ортақ мораль нормаларын жетік білу және оларды үстану бизнесте жогаргы нәтижеге жетудің бірден бір таптырмас жолы.Оқулықтың басты мақсаты дәстүрлер мен ережелер арқылы бекітілген нарықтық заңдылыққа сәйкес іскерлік әдептің мәнін талқылап ашу болады. Бизнес этикасы адамның іс әрекеттерінің стандартты моральных жиынтығы ғана емес. Ол әр адамның әрекеттеріне бага беріп,адамгершілік тұрғыдан мәселелерге дұрыс жауап табуға мүмкіншілік ашады. Сексенінші жылдардың басында бизнес этикасы білім саласы ретінде мамандар терең зерттейтін пәнге айналды. Ғылыми қауммен іскерлер әлемі арасында кәсіби бизнесмендердің этикалық ұгымын ұлгайту қажеттілігі жөнінде тусіністік пайда болды. Шынын айтсақ, бизнес әлемінде алғашқыда этикалық ұгымның қажеттілігі шамалы деген түсінік басым болатын. Кейіннен кэсіби бизнесмендердің этиканың жогары стандарттары жалпыга ортақ тиымды іс екеніне сенімдері артты. Макро-, микро деңгейдегі эр экономикалық құрылымның сэтті жумыс істеуі белгілі

4

бір экономикалық модельге байланысты. Ол моделдің негізінде басқа шешуші факторлармен бірге кәсіпкерлек мәдениет, әдептілік жатыр. Әдеп - қогамдық сана-сезімнің формасы жэне жеке тұлганың өзіндік багасын анықтауга багытталған қогамдық қарым-қатынастардың түрі. Кәсіпкерлік этика адамның азамат және маман ретіндегі әлеуетін ашады, оның бойындагы белгілі бір қабілеттер мен бейімдіктерді анықтайды, кейбір талпыныстарын жүзеге асырады. Оның талаптары шеңберінде адамның күш-қуаты адамдық даналықты сақтауга, жұмыс жагдайын қайта құруга жэне мінез-құлық мәдениетін дамытуғабағытталады.

Еліміздің оқу-агарту ісінде басшылыққа алатын негігі идеяпық багыт Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың «Қазақстан-2030» багдарламасында көрсетілгендей - «қазақстандық патриотизмге негізделу керек». Ал қазақстандық патриотизмге мемлекеттің территориялық тұтастыгын сақтауга, дәстүр мен мәдениеттің ұлттық көркеюіне ат салысуға, Қазақстанда тұратын түрлі өзге ұлттардың бірлігін қамтамасыз етуге, олардың өзара саяси-экономикалық және мәдени байланысын күшейтуге, осы байланыстың пәрменді насихатшысы мемлекеттік тіл- казақ тілі мен ұлтаралық қатынас тілі - орыс тілінің жетіліп көркеюіне негізделуі керек. Бұл бағдарламада келер ұрпақтың денсаулыгын сақтау үшін қамқорлық жасау, оларга қажетті білім беру және дүниетану көзқарасын қалыптастыру, бүгінгі нарықтық қатынас жағдайында ата-баба дәстүрін сақтай отырып еңбек етуге әзір болуын қамтамасыз ету көзделген. Келер ұрпақ нағыз патриот болып өсуі тиіс. «Білім беру туралы» Заңның «Білім жүйесі» аталатын бөлімінде «Білім беру жүйесінің басты міндеттері: Қазақстан Республикасына шын берілген адал патриот азамат даярлау, ..олар мемлекеттік белгілердің мәні мен маңызын терең түсінген, халықтық дәстүрлерді қастерлейтін халықтар достығыньщ негізінде тәрбиеленген, халық, Отан, отбасы алдындагы жеке бастың міндеттері мен құқықтарын терең сезінген... Қазақстанда тұратын қазақ халқы мен басқа да халықтардың тілін, тарихын, салт-дэстүрі мен эдет-гүрыптарын қадір тұтып, оны игеруге кепілді азамат болуы керек» делінген.

Бұл пэннің мақсаты — болашақ мамандарға бизнес этикасы саласында дэстүрлер мен ережелер арқылы бекітілген нарықтық заңдылықтағы теориялық жэне тәжірибелі дагды беру. Нарықта тиімді қызмет ету үшін қажет — адалдыққа, ашықтыққа негізделген іскерлікэтика заңды л ы қтарын айқындап ұгындыру.

Сонымен қатар, бизнес этикасының қазіргі заман концеицияларын оқыту, этикалық заңдар жинағын және бизнестегі әдептілік пен адамгершілік ұгымдарын тісіну, басқарушылық

5

этнканың, іскерлік қатынастар этикасының ерекшеліктерін, қоғам алдында бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін оқыту, этика мен әдептің кәсіпкерлік қызметтің табыстылыгына эсер етер жақтарынайқындау жатады. ’ ' ррн! ' "

1.2 Этика негізіЭтиканың алғашқы негіздері адамдардың қауымдық құрылыс

кезінде бірігіп өмір сүру тұсында пайда бола бастады. Үжымдық еңбек,бірлесіп өмір сүру келісілген ортақ мінез-қүлықты талап етті. Алгашқы қауымдық құрылыстагы тәртіп тиым салудуң көмегімен,табу жүйесімен қоргалды. Табу жүйесін бұзушылар барлық қауым мүшелерінің шешімімен жазаланды. Табудың негізінде салт-дәстүрлер қалыптасқан. Адамның ол кезде жеке адамгершілік сенімдері болмады,олар қогамның жагдайларға негізделген мінез-құлық нормаларын меңгерді. Оган мыналар жататын: қогамдық пікір, адамгершілік сипаттары (үлкенді сыйлау, т.б.); салт жоралары(ритуалдар).

Осы багытта қогамны дамуына байланысты парасаттылық қатынастары қалыптаса бастады. Құлиеленушілік қогамда адамның жекелік сипаты ескерілмеді,парасаттылық қатынастары салт пен дәстүрге негізделіп, таптық жанжалдарды реттеді. Мораль не болмаса этика биліктің идеологиялық қүралы болып саналды. Патриархалды отбасын құрган қауымда келесі адамгершілік нормалары қалыптасты:

- ата-бабаның аруағына табыну;- аруақты сыйлау;- әкені пір тұту;- кішілерге қамқорлық жасау;- ұжымдық тәрбие;- патриоттық тәрбие.А дам герші л і кті ң алгашқы қауымдық жэне құлиеленушілік

қогамдагы нормаларына қысқаша сипаттама беруден келесі корытынды шыгаруға болады. Этика ежелден келе жатқан ғылым. Қогамдық құрылыстың түріне, қүрылымына сәйкес этикалықгылымның даму кезендерін бөлуге болады.

Этикалық гылымның негізін салушы антикалық дәуір философы Аристотель (б.з.д.384—322 ж.ж.) болып саналады. Ол этика ұғымын еңгізуші, оның түсініктерін бір жүйеге келтіруші, этиканының гылым жүйесі ретіндегі негізін қалаушы. Ол «Никомахова этикасы», «Үлкен этика» атты еңбектер жазды. Аристотель осы еңбектерінде өзіне дейінгі галымдардың этикалық көзқарастарын мораль теориясынажинақтады. •

6

Аристотельдің пайымдауынша, этика - адамгершілік пен ізгілікті зерттейтін қолданбалы гылым. Оның мақсаты - адамды моральдық тұрғыда тәрбиелеу, ягни бақытты ету. Аристотель адам игілігіне жарайтын іс-шараларды, қасиеттерді зияткерлік (интеллектуалды) және этикалық (ерік-жігерпі) деп бөлді. Шынайы адамгершілік мінез- құлық, ақыл-ой мен сезімнің сәйкестенуі арқылы (этикалық және дианоэтикалық қасиеттердің бірігуімен) жасалады. Адам деген атқа лайықты болу үшін қайырымды (добрый) болу керек. Әр істе ортаға сай бейімделе білу қиын,сондықтан лайықты,құрметті адам болу да оңай емес. Мәдениеттің негізгі қагидасы деп антикалық дәуірде «алтын ортаны», «ақыл мөлшерін» атаган.

Этиканың табигатын зерттей келе Аристотель оның саясатпен, мемлекетпен,қогамдық игілік туралы ілімдермен байланысын атап көрсетеді. Этиканың адамды тәрбиелеудегі рөліне ерекше назар аударады.

Орта гасырдағы Еуропадагы этикалық ойлар көне ^тикалық ойлардың жалғасы болды. Осы кезеңдегі этикалық .ойларды дамытушы ұлы ғүлама Әбу Насыр әл-Фараби (870—950 ж.ж.) екендігі сөзсіз, эл-Фараби ілімінің басты идеясы - бақыт,ақыл жэне рақымшылдық. Бұл оның негізгі гуманистік көзқарасының категориялары.

Адам қайырымдылыққа, эділдікке ықыласпен бас иіп, зұлымдық пен әділетсіздікке бармауга тырысып, үлкен ақылдылыққа ие болу тиіс.

Мұндай кәмелетке жету үшін білім, рухани күш салу, психофизиологиякалық мінез талап етіледі. Әл-Фараби адамның маңызын түсіндірудің адамгершілік-этикалық мазмұнына көп көңіл бөледі. Оның этикасы жүрек пен қолдың тазалығын,әлеуметтік әділдікті,адамдар арасындағы қатынаста ар-намыстылықты жариялады. Адамда ең бастысы, оның іс-әрекеттерінің айнасы - рухани негіз алга шығады. Адамның ішкі сезім күші дененің бұлшық ет күшіне эсер етеді. Ішкі сезімнің күшіне ойлау қабілеті,жаман мен жақсыны айыра білу, ғылым мен өнерді меңгеру негіз болған. Ішкі сезімнің үйлесімін бұзу адам денсаулыгына эсер етеді. Адам үйлесімділігінің белгісі ішкі рухани қажеттіліктердің,қабылеттердің жэне дене жетілуінің бірлігінен көрінеді. Адамды дәл осылайша тұжырымдау қазіргі рухани жагдайларга сэйкес келеді. Ғұламаның айтуынша,жетілген адам - қоғамның дамуына өзінің бар күшін жұмсаған жэне қогамдық мүддеге қызмет етуді бақыт деп таныган жеке тұлға.

Еңбек осы кезеңде «қайырымды» топтарга кызмет көрсетудің қара сызыгы және сонымен бірге жан сақтаудың кұралы болды.

Бұл идеология еріксіз еңбеісгі,экономикадан тыс мәжбүрлеуді жүзеге асырды. Барлық топтарды дін біріктірді. Құлиеленушіден феодалдың айырмашылыгы — шаруаны жазықсыз өлтіре алмады, себебі эр адам — Құдайдың құлы, кез келген адамды өлтіру аса ауыр күнә деп есептелінді, ягни орта гасырда адам өмірінің қүндылыгы артты. Дегенмен,адамның, моральдың қорғалуы Құдайдың қайырымдылыгының көмегімен жүзеге асуы мүмкін делінді.

Неміс философы И.Кант (1724—1804 ж.ж.) адамгершіліккеең алгаш талдау жасады. Ол адамгершіліктің субъективті қағидасы парыз деп есептеді. «Адамгершіліктің метофизикалық негіздері» деген еңбегінде өзінің этикалық теориясының аксиомаларын былай деп сипаттады:

- мораль заңдары абсолютгі қажеттілікке негізделеді;- адамгершілік нормалары үзілді-кесілді, сөзсіз болып есептеледі.Г. Гегель (1770-1831 ж.ж.) этикалық түжырымдама жасады, онда

«мораль» жэне «адамгершілік» ұғымдарының шегін көрсетті. Адамгершілік — кімнің қандай екенін көрсететін адам қылықтарының объективті аспеісгісі. Гегель негізгі парасаттылық құндылықтар еңбек, іс-әрекетте көрінетін рух күші деп есептеді. Гегель Кантгың «Адамгершілік дегеніміз - жеке тұлғаның қарапайым табигатын жеңуі және қоғамдық адамгершілік жеке парасаттылықтан жоғары» деген идеясын дамытты. Гегель: «Сенім мен ұятты заңның шеңберінде оятуга болмайды, субъекта втік мен объектавтіктің бірлігі парасаттылық болып табылады», — деген. Парасаттылықтың мазмұны, оның пайымдауынша, қогам мүшелері басшылыққа алатын моральдық заңдар болып саналады. Гегельдің айтуынша, «мораль - адам қылықтарының субъективті аспектісі». Бұл жеке адамдардың сенім, багалау, қобалжуларының саласын қамтиды. Гегельдің ұғымы бойынша, моральдылық - осы тарихи дэуірге бейімделген жеке адам мен қогамның өзара байланысының түрі.

XVI-XYIII гасырларда капиталистік қогамдық-экономикалық жүйе қалыптасты. Әлеуметгік проблемалар қайшылықтары мен таптық күрестің өсуіне қарамастан, қогамның рухани өмірінің салалары дамыды. Осы кезеңде ортагасырлық этикаға эсер ету ыгыстырылады: моральдық субъектінің жогары қажеттілікті өтеуге деген құқыгына жеке билігі көрінеді. Жеке тұлғаның мүддесі жалпыға ортақ мүдделермен, құндылықтармен сэйкестендірілді.

8

Этика - бар нәрсені емес, болуға қажетті нэрсені зерттеитін гылым. Ол мүлдем басқа әлемді - бостандық әлемін, бостандықтуралы заңдарды зерттейді.

Бэсекенің өсуі жагдайында мына сапалар тұрақты түрге иеболды:

- еңбексүйгіштік және кэсіби шеберлік;- өзін-өзі жетілдіру;- шыншылдық,сөзге адалдық (коммерциялық табысқа эсер етеді). Сондай-ақ, қогамда адамгершілік нормалары мен қүндылықтары

жалпыадамзаттық сипатқа ие болып, барлық адамга міндетті жэне бірдей деген сенім пайда болады. Мораль жеке тұлғалық сипатқа иеболады.

XX ғасырда этика мәселелері көп факторлы, көп қырлы бола бастады. Дегенмен, барлық зерттеулерде мәңгілік мәселе бұл адам мен адамдар арасындагы және әлемге деген қатынас болып қалды.

13 Кэсіби этикаӘрбір адамның кәсіби сапасы мен кэсіби бағдары

жалпыазаматтық адамгершілік нормаларымен реттеледі, азаматтық, адамгершілік-құқылық мәдениетке сүйенеді. Мақсат - мамандықтыадам мәдениетінің өмір сүру тәсіліне айналдыру және оны адам дамуына қызмет еткізу. Осы жерде іскерлік адамгершілікті дамыту қарқынына ие болады. Бұл кәсіби дагдылар мен қабілеттер жалпыадамзаттық талаптар шеңберінде жэне олардың қоғамдық орнына сәйкес анықталады дегенді білдіреді. Кәсіби этика адамның азамат жэне маман ретіндегі әлеуетін ашады, оның бойындағы белгілі бір қабілеттер мен бейімділіктерді анықтайды, кейбір талпыныстарын жүзеге асырады. Оның талаптары шеңберінде адамның күш-қуаты адамдық даналықты сақтауға, жұмыс жағдайын қайта қүруга. және міне-қүлық мәдениетін дамытуға бағытталады. Кәсіби этика өмір завдарына сүйеніп, белгісіздікке тэртіп жэне өмір жагдайларын түсінуге сенімділік енгізеді. Өз кезегінде олар келесі іс-әрекеттертугызады:

- өмірге деген құштарлығын сақтап^цамыта түседі;- өзіне деген сенімділік сезімі ныгая түседі;- өзіңмен пікірлесушіні, әріптесіңді түсіне білу;- еңбек жолын таңдай білу және күнделікті еңбек өмірін тәртіпке

багындыра білу;- жауапкершілігі арқылы әр адамның ішкі дүниесін тазартуға

ынталандыру;

9

- кәсіби мораль жэне адам іс-әрекетінің нақты саласына терең ену үшін адам мінез-құлқының этикалық үлгісін жасау жэне т.б.

Кәсіби этиканың мэні өндіріс саласы мен қызмет ісіндегі адамдардың еңбек мэдениеті мен қарым-қатынас мәдениеті болып табылады. Еңбек мәдениеті, ең алдымен, бастаган жұмысын аяғына дсйін жеткізе білуден, жоғары сапалы еңбек өнімдері және қажетті еңбек өнімділігімен қамтамасыз етуден көрінеді. Оларда әр халықтың әлеуметтік жэне рухани құндылықтары көрінеді, оның маңыздылыгы уакыт өткен сайын өсе түседі. Кәсіби этика халық даналыгына сүйенеді. Ол өткен гэжірибелерді өз ісінде кім жэне қалай табысқа жетсе, кім адам абыройын нақты өмір жағдайларында биіктетудің жаңа тәсілдерін ұсынса, солармен толықтырады. Өз мінез-құлқында адам эділдік пен адалдық, ұқыптылық пен ысырапшылдық,қарапайымдылық пен тэртіптілік, тапқырлық пен қайнар көздерге берілу өлшемдеріне сүйенеді.

Адамгершілік бастаулары шығармашылық сипатта жэне шыгармашылық сенімге ие болады: рухани күш пен экономикалық пайда алу үшін іскерлік байланысқа түсу. Адамгершілік бастамалары әлеуметтік қатынастарға бейімделу жэне меңгеру өлшемдерін, беру өлшемін немесе өзін-өзі жэне қоршаған ортаны жаңартуға белсенді қатысуды бойына сіңіреді. Екі өлшем де тәрбиелік-білімдік процестерді адамгершілік көлемімен толықтырады.

Олар жеке тұлғаның топта қалыптасқан іс-әрекет нормалары мен құралдарын меңгеру процесін жетілдіру кезеңдерімен, өзінө өзі тәрбиелеуді даралау және өз ерекшеліктері үлесімен,қабілетті болуымен анықталады.

Кәсіби этика тарихи дэстүрлермен жэне сол қогам мен мемлекеттің ұлттық ерекшеліктерімен тығыз ұштасады. Сондықтан кәсіптік білім берудің эмбебап үлгісі жоқ екендігін сезіну керек, әр мемлекет өзінің жэне басқа елдердің тәжірибесіне сүйеніп, өз үлгісін іздеу керек.

Қызметтегі өзара қары-қатынас этикасы бұл кәсіби этика емес. Себебі,бұл - өз кезегінде кез келген ұйымдар мен мекмелер үшін ортақ болып табылатын еңбек ұжымындағы мінез-құлық ережелерінің ерекше жинагы. Г. В. Лазутина кэсіби мораль нормалары мен қызмет этикасы нормаларын біріктіре отырып, ұжымның адамгершілік ахуалының сапасын анықтайтын бірқатар нормаларды бөліп көрсетеді.

Осы нормалардың негізінде қызметгің ерекшелігіне бейімделген мінез-құлықтың кәсіби адамгершілік нормаларын ұсынуға болады:

10

- кәсіби ынтымақтастықты қолдау, кэсіпорын жұмысшыларыныңмүддесі мен мақсатын құрметтеу;

- мамандықтың мәртебесін қоргау кэсіпорын беделіне нұқсан келтіретін жэне қылмыстық жауапкершілікке тартылатын іс- эрекеттерге жол бермеу (сыйлық алуға, әріптестер арасында артықшылыққа ұмтылмау, бұл кез келген дәрежедегі қызметкердің моральдық абыройын төгеді), қызмет бабын өз мақсатынапайдаланбау;

- құқықтық талаптарынан жаңылмау;- қиын жагдайга тап болған немесе қайғыга ұшыраған

қызметтестеріне қолүшын беру, әсіресе олардың құқығы бұзылганда немесе сшардың кәсіптік міндеттерін орындауына біреу кедергіжасаған кезде; щ

- ұжымда қабылданған қызмет қатынастарының нормативтерінқүрметтеу; тэртіптілік пен шығармашылық бастамашылдықты, бәсекелестік пен өзара көмекті үйлестіруге бағыттау, бұл өндіріс ұжымының тиімді жұмыс ісгеуге қабілеттілігін арттырады;

- ұжымда адамгершілік көңіл күйді қолдауға қамқорлық жасау (өз мінез-құлқы арқылы шыншылдық пен қайырымды қатынастарды бекіту, өзара түсіністікке, өзара көмекке, бір-біріне ы қ п ал етуге, білім мен шеберлікті көтеруде, шығармашылыкты дамытуга көмектесу);

- қьізметгестері басшының тапсырмасынан немесе тапсырыстан өзінің кәсіби көзқарасына, мүмкіндігіне және сеніміне қайшы келуі себепті бас тартса, олардың құқықтық шешімін қүрметтеу.

Кәсіби этика кодексінің тұңгыш шыгуы — XI—XII г.ғ. орта ғасыр цехтарының еңбек кэсібінің бөліну кезеңіне жатады. Қоғамның барлық мүшелері үшін өмірлік ең маңызды мамандық қатары ежелгі дәуірде пайда болды, сондықтан «Гиппократ анты» сияқты кәсіби- әдеп кодексі өнегелі белгілеу, сот қызметін орындау өте ертеден баршылық. Кәсіби этика - ол адамның өз кэсіби борышына деген қарым қатынасын анықтайтын мораль жиынтығының нормасы.

Адамдардың еңбек сферасындагы өнегелі қарым қатынасын кәсіби этика реттейді. Кәсіби этика мазмұнына адамдар арасындагы өнегелі өзара қарым қатынастың анық түрлерін жазатын жэне белгілі кодекстер әдістерін негіздейтін кдекс тәртібі жатады.

Кәсіби этика келесі багыттарды дәріптейді:- еңбек ұжымының жэне эр маманның жекелей қарым қатынасын;- кэсіби борыштың жақсы орындалуын қамтамасыз ететін

маманның жекелей өнеге сапасын;

11

- ішкі кәсіби ұжымдардагы өзара қатынас және белгілі кәсіпке тэн спецификалық өнеге нормаларын;

- кәсіби тэрбиенің ерскшеліктерін.Кәсіби этиканың негізгі түрлері болып: дәрігерлер этикасы,

псдагогтер этикасы, журналистер этикасы, мемлекеттік қызметкерлер этикасы және т.б. табылады.

Кәсіби этиканың эр турі қызмет кәсібінің ерекшеліктерімен анықталады, мораль саласында озінің спецификалық талалтарына ие.

Кәсіби этиканың бастапқы түсінігі кәсіби борыш түсінігіне жатады,онда • мұгалім мен дәрігердің,заңгердің және әскери қызметкердің және т.б. кызмет міндеттері толыгымен айқын бекітілген.

Сондай-ақ, мынадай түсініктерді кәсіби ар және кәсіби қадір қасиетгі белгілеу қажет. Кәсіби ар түсінігінде,қогам өмірінде сол жэне баска мамандықтың маңызды багасы көрінеді.

Кәсіби мораль принципі ең алдымен эрбір кәсіби әдепке гуманизм принципі бастапқы болып табылады, ягни әр азаматтың жеке басына сыйластық қарым қатынасы, оның қайталанбаушылыгын,өз молшылыгының құндылыгын түсіну. Гуманизм принципімен оптимизм принципі қиылысады. Әрбір қызмет негізінен адамға тікелей жолданган қызмет, жоғары идеямен жандандырылган болуы керек. Сондықтан кәсіби әдеп өзіне патриоттық принципті қосуы қажет.

Медицина этикасы өзіндік ерекшелігі оның барлық нормалары, принциптері жэне бағалары адам денсаулыгына, оның жақсаруымен сақталуына багдарланган. Бұл нормалар алгашқыда Гиппократ антында бекітілген, ол медицина кодексінің басқа кәсіби моральдарының жіберілуі негізгі болып кұрылды.

12

2 Әдеп, кісілік, адамгершілік - қазақ халқының дэстүрлі эдебі

2.1 Ұлттық рухани кұндылықтарЭтиканың зерттеу нысаны «әдеп» ұгымы арнаулы эдебиетте

бірнеше мағынада қолданылады. Әдеп-қоғамдағы адамдар мінез- құлқына қойылатын этикалық талаптарды білдіретін ұғым. Әдептің қогамдагы басты қызметі тұлғалық қатынастрады адамгершіілк талаптарына сәйкес ретте келтірумен байланысты. Бұл сипатта әдеп мэдениеттің іргелі бір құрамдас бөлігіне жатады. Мәдиениеттің қалыптасу барысында ізгі мінез құлық белгілері әдепттілік талаптарына айналып отырган. Әдеп ережелері өркениет пен мэдениеттен сұрыпталып алынган. Қазіргі заманғы ғылым әдептің қалыптасуына эсер еткен үш басты факторды атап өтеді. Олар:жыныстық қатынасты реттеу үшін арқылы аналық рудың пайда болуы; тайпа мүшелерін өлтіруге тыйым салу; қариялармен балаларга қамқорлық ету. Мәдениеттің өзегін салт-дәстүрлік әдеп қүрастырады. Егер соқыр сезім жануарлар тіршілігіне қалай эсер етсе, салт -дәстүр де алгашқы адамдардың іс-әрекеті мен мінез-құлқына,ақыл-ойына сондай эсер етеді.Дәстүрлі қогамдагы әдептің қарапайым түрін кейін рационалды имандылық қагидалары алмастырды. Алайда бұдан көне әдеп жоғалып кетти деген ой тумайды. Себебі көне мәдениет қазіргі ұлттық мәдениеттің архиетипі қызметін атқарады. Қазақ халқының ұлттық әдеп жүйесі сонау көшпелілер мәдениетінен нәр алады. Ол қазіргі заман талаптарына сәйкес жаңара түскенімен, бастапқы негізін сақтап келеді.

Қазақ философиясындагы әдеп мәселесіне қатысты әлі де магынасы терең ашылған, зерттеуді қажет ететін ұғымга «кісі» жатады. Бұл ұгым туралы сан алуан түсіндірмелер бар. «Қазақ даласының ойшылдары» (XII-XV г.ғ) кітабының авторлары ортагасырлық түрік ойшылдары мен хакім Абай да адамның теріс қылықтарына сай «кісі» деген ұғым қолданды» дейді де, мынадай қорытындыга келеді: «....әдетте, хакім де пендені адамнан бөліп алады да, оны адам қатарына жатқызбай, ол туралы тек «кісі» деген гана ұгымды қолданады» [1]. Алайда, «кісі» ұгымы жаксы адамды бейнелеуге де қолданылады. Қазақтың «кісі болар баланың кісілерде ісі бар, кісі болмас баланың кісілерде несі бар» деген мақалын еске алайық. Немесе халық : «Жақсылыққа жақсылық - әр кісінің ісі, жамандыққа жақсылық — ер кісінің ісі» дейді.

Семантикалық жагынан алганда «адам» мен «кісі» синонимдер іспеттес және қазақ дүниетанымына тэн синкретизмнің көрінісі

13

(Тэңірі, Құдай, Алла сияқты). «Адам»-мұсылмандық мәдениеттен келсе,«кісі»-түркілік атау. Абай бойынша,жаксы кісіде үш қасиет:ыстық қайрат, нұрлы ақыл және жылы жүрек болу керек делінеді.Адамгершілік құндылықтары кашанда кісілік қасиеттерде көрініс табады. «Кішілік пен кісілік - ұлылықтың белгісі», - деген Махмұт Қашқари.

«Кісілік қасиеттер» ұғымы Қ. Жарықбаев, Ә. Алдамұратов, Т.Ғабитовтардың «Әдеп негіздері» атты кітабында арнаулы талқыланган: «Қазақ тілінде «кісі» - адам деген ұгымның мәнді бір атауы, ап «кісілік», «адамгершілік» дегендер ауқымы кең ұгымды білдіреді. Халықтық атауда кісі атауы кез келген адамга берілмейді. Мәселен, тілі шықпаган баланы, жан-дүниесі күйзеліске ұшыраған кем ақылды, өзіндік багыт-багдары жоқ адамдарды да «кісі» дёп айту қиын. Кісілік өзіндік іс-әрекет, мінез-құлқы орнықты, өзге адамдармен қалыпты қатынас жасауды білдіретін адамга тән атау. Кісілігі бар адамның мінезінде ұнамды қасиеттер аз болмайды. Ол ақыл тоқтатып, жұртқа өнегелі сөз айтып, өзгені де тыңдай білетін адам. Кісілігі бар адам бір істі бастаса, оны аягына дейін жеткізіп, тындыруы тиіс. Оның эрбір қимыл -қозғалысы, әрекеті дітгеген мақсатына бағытталып отырады.

Байкал отырғанымыздай, жоғарыдағы мэтінде «адам» мен «кісі» синонимдар сипатында қолданылады. Жүсіп Баласагұн «кісі- адам» мен «кісі-киікті» ажыратқан. Бұл қисын бойынша, тек әдепті кісі гана адам бола алады.

Біздің пайымдауымызша, «адам», «тұлга» тәрізді ұгымдармен салыстырғанда «кісі» қазақ мәдениеті өрісінде экзистенциалдық мазмұны айқын түсінікке жатады. Кісінің басты кісілігі онын басқалармен қарым-қатынастың субьектісі деңгейіне көтерілумен көрініс табады, көпшіліктің назарын өзіне қарата алады. Бұл үшін ол «жарқын жүзді, шуақ көңілді, ыждаһатшыл, жылы, шуақ және арайлы жүзді, игі мақсатты, иманды» болу қажет. Керісінше, кісілігі жоқ адам «қара бет, суық, көк бет, қалың бет, т.т.» болып келеді. Ондай кісіге қарап көңілің толмайды, көншімейді.

Кісілік қасиетгер әл-Фарабидің «Қайырымды қала» ілімінде арнаулы қарастырылады. Оның пікірінше, кісілік белгілер, әсіресе, елбасыга тән болуы қажет. Осындай кісіге қойылатын талаптар: «Біріншіден, бұл кісінің мүшелері мүлдем мінсіз болуға тиіс: жаратылысынан өзіне айтылганның бэрін жете түсінетін және істің жай -жағдайына сәйкес ұғып алатын болуы керек, алгыр да аңгарымпаз ақыл иесі болуы шарт; өткір сөз иесі жэне ойына түйгеннің бәрін айдан - анық айтып бере алатын ділмар болуы шарт;

14

өнер - білімге құштар болуы, оқып - үйренуден шаршап -шалдықпай, осыган жұмсалатын еңбектен қиналып азаптанбай, бұган оңай жететін болуы керек; тагамға, ішімдік ішуге, сұхбат құруга келгенде қанагатшыл болуы керек; шындық пен шыншыл адамдарды сүйіп, өтірік - жалған мен суайтгарды жек көруі керек; жаны асқақ және ар— намысын ардақтайтын болуы шарт; оның жаны жаратылысынанпысық істердің бәрінен жогары болып, игі істерге ынтазар болуга тиіс; дирхем, динар атаулыга, жалган дүниенің басқа да атрибуттарына жирене қарауы керек; жаратылыстан әділеттілік пен әділеттілерді сүйіп, әділетсіздік пен озбырлықты жек көру керек; қыңыр болмау керек; өзі қажет деп тапқан істі жүзеге асырғанда шешімпаздық көрсетіп, бұл ретте қорқыныш пен жасқану дегенді білмейтін батыл, ер жүрек болуы керек», -дейді. Сонымен, «кісі»шыгыстық мәдениетте инабатты адам магынасына жақынқолданылатын адамдық келбет болып табылады.

Қазақтың дәстүрі мәдениетінде «кісі» үғымы өзіндік Менінжэне сөз өнерін жете меңгеру арқылы үлгі боларлық адамды да білдіреді. Бұл, әсіресе, ақын - жыраулардың перформативті дискурсына тән . Бұл дискурста кісілік алдыңгы қатарға шыгады. Асан қайгы толгауында кісі өзінің ерекше әдептілігімен көзге түседі:

Лқың бопса біреуде,А йыбын man та ала бер,

Ерегесіп үрыспа.Сенікі жөн болса да,

Атың шықпас дұрысңа.Мінезі жаман адамга Енді қайтып жуыспа.Тәуір көрер кісіцмен

Жалган айтып суыспа Әрине, дәстүрлі қазақ мәдениетіндегі «кісілік» ұгымы тек

эпикалық дәстүрден гана емес, сонымен бірге мұсылмандық әлеммен қатысты ортагасырлық жазба мәдениетінен де бастау алады. Үлттық қазақ философиясында «жетілген адам» мәселесі жаппы шыгыс философиясы шеңберінде қарастырылып, адамды этика, адамгершілік тұргысынан қарай отырып, сонымен қатар оны білімділікке, парасаттылыққа шақыруга ерекше көңіл бөлінеді. «Түркі тілдес халықтарының Конфуцийі» деген беделге ие болган Жүсіп Баласагүн Конфуций сияқты адам мен адам, адам мен мемлекет арақатынасы, әсіресе мемлекетті басқару мәселесін осы тұрғыдан қарастырады. Ал эл-Фараби бұл мәселені «Мұрат қогамды» үйымдастырумен байланыстырады. Әл-Фараби бақыт мәселесіне,ең алдымен адамның

15

осы дүниеде бақытты өмір сүруінің жолдарын іздестіруге өзінің философиясын багыттады. Сонымен қатар, әрбір жеке адамның жетілуіне ақыл - ойдың, парасатгылық пен білімнің рөлін ерекше жоғары багалады.

ш I

Кетегеи болса — түйец жау,Тебеген болса - биең жау,

Үрысңақ болса — келінің жау,Бэйбімең аю болса аса алмассың,

Қарау болса,әй деуге бата алмассың,Меііманга отыцныц басы болса суық,

Елің жаксы жігіт атанбассың!

Үмбетей жыраудың осынау жыры әдепті адам болмақтың басты шарты үй ішінен, отбасынан басталады деген ойды тарқатады. Азаматтың өз ортасында, елінде ісі жүріп, абыройы биіктеп кетуі үшін бар жағдай отбасынан басталып, көңілі тыныш, көкірегі жүйрік болуы керек екен. Бұлай болмаган жагдайда, ягни, отбасында сені түсінетін, ақыл бөлісетін кісі табылмаса бейне «арқаңа тұз артқандай» еңсең езіліп, ілгері басқан аяғың кері кетіп, күнкерістің қамымен кеткенің. Ақын - жыраулар сан тар аулы емірдің қиындыгы мен қуанышын, шер мен қайғысын, байлыгы мен кедейлігін, ылдиы мен өрін кезек апып, сырластыра суреттеп көзге елестетуге шебер. Адам бойындагы кісіні кері кеткізер кесапат қылықтарды қанын шығараашумен қатар, жақсы мен жаманның айырымын таразылапкөрсетуімен қымбат.Ақылгой даналарды тыңдаган жас қауым іштей жаманнан жиреніп, жақсыга ұмтыла жүреді, өзін ар таразысының апдында эрқашан салмақты, таза үстауга тырысып багады. Жыраулар өмірдің өткіншілігін, дүниенің опасыздығын айтып,пэлсапалық түйіндеулер жасайды. Пенденің көзі мен көңілі тойымсыз, ашқарақ көңіл ішсем, жесем, байсам, қуансам, қүшсам, сүйсінсем деп, еш басылып болмайды. Дүниені жиган үстіне жинай берсем, жүрт менің байлыгыма қызықса, тіпті, кезі келгенде аягыма жыгылса деп армандайды. Тоқтамы, шүкіршілігі кем адамдар сол арманының соңына шам алып түсемін деп жүріп жарық тіршіліктің баянсыз боларын, бэрінің де бүгін бар, ертең жоқ ететіне ой жібермейді.Намысты ұмытады.

Дәстүрлі казақ мэдениетінде кісілікке жетелейтін рухани күштердің арасында намыс ерекше рөл атқарады. Намыс адамдық менді кайрай түседі; «ерді намыс, қоянды қамыс өлтіреді» дейді халық. Қазақ руханиятындагы емірдің мәні мәселесімен айналысқан

16

ғал-ым Г. Нүрышева намысты кісілік пен елдікті (қауымды)тұтастырып тұратын фактор ретінде қарастырады.

«Намыс» ұғымына Д. Кішібеков өзінің «Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең» [2] деген монографиясында арнаулы тоқталып өтеді. Оның пікірінше, намыс адамгершілік қасиеттің ең бағалы көріністерінің біріне жатады. Әрине, намыстың түрлері көп. Ол отандық намыс, ұлттық намыс, діни намыс, жершілдік намыс, рулық намыс, жыныстық намыс, семьялық намыс,мамандық намыс болып бөлініп кете береді. Намыс бар жерде жігер бар, қайсарлық,алған мақсатқа жету үшін қиындықтарды жеңе алатын табандылық бар. Намысы жоқ,ар-ұяттан, тіпті адамдық бейнеден айырылады. Намыс азаматтықтың басты бір көрінісі. Қазақ халқының тегі нашар емес. Ол мықты халық. Онда намыс та, жігер де, батырлықта та болған. Оның негізі де бар. Тарихқа үңілейікші. Александр Македонский көпәскерлерімен Орта Азия жерлеріне енгенде мықты қаруланған күштің қарсылығына тап болған, олардың ішінде әсіресе ерекше қимылкөрсеткен сақ-скифтер екендігі тарихтан белгілі.

Томиристің (Тұмардың) намысты ту етіп, осыған дейін жеңілмеген парсы патшасы Кирді талқандағанына да тарих куә. Эрине, тарихтан эр түрлі себептермен қазақ халқының боданға (орыс тілінің «подданный» деген сөзінің аудармасы) айналғанын, халық

құлдықіыз. Алайда, намыс ретінде Желтоқсан

көтерілісін келтіруге болады.Мэселен, 1986 ж. ж< .інмұхаме,

жұмыстан алынғанда, қазақ жастары оның орнына ісшысы қазақ ұлтынан, не болмаса қазақстандық эі талап қойып ұлтгық намысты қорғаған жоқ па ?

әділеттіұласып, қаншама адам қаза болды. Қазақ қыздарына қол тигізіп жэтқан қарулы милиция қызметкерлерінің дөрекілік ісіне шыдай алмаган жас өрен Қайрат Рысқүлбеков нағыз азаматтық, жігітгік

тұрыпжазапанды. Ол өлімге кесілсе де тергеушілік алдында басын имеді. Оның «Атам десең атыңдар, еркек тоқты құрбандық», - деген сөзі кейін нақылға айналып, ұлт намысын қорғаудың тамаша ұраны болды. Қайратгың осынау жүректілігі ұрпақтан ұрпаққаүлгі боларлық, ұлттық намысты жанынан артық бағалаудың тамаша үлгірі.

Әрине, қазақ қоғамында, намыссыздықі пе%т^тйсІзш кііЙ көріністері де кездесіп отырған. Қазіргі згйващө , Zвйсембае

атындағы ғылымиШ

ТАПХАНАСһ

Бауыржан Момышұлы былай деген екен : «Жаудан да, даудан да қорықпаган қазақ едім, енді қорқынышым көбейіп жүр. Балаларын бесікке бөлемеген,бесігі жоқ елден қорқам. Екінші,немересіне ертегі айтып беретін әженің азаюынан қорқамын. Үшінші, дәмді, дәстүрді сыйламайтын балалар осіп келеді. Оның қолына қылыш берсе, кімді де болса шауып тастауға даяр. Қолына кітап алмайды. Үйреніп жаткан бала жоқ, үйреніп жатқан әже, эке жоқ». Қазақтың дэстүрлі әдет құкыгы немесе әдеп жүйесі туралы сөз болганда жалпыадамзаттық нормалармен қатар діни ықпал арқылы енген,алайда, ұлттық дәстүр құндылықтарын өз бойына жинақтаган ұгым-түсініісгерді де естен шыгармаган жон.

Осындай ұғым-нормалар арасында қазақ әдеп жүйесі мен тұлгаралық қатынастарды реттеу қызметтері бойынша «күнә» мен «кінә», «обал» мен «сауап», «тәуба», «киелілік», «бейнет» пен «зейнет», «қанагат», «рахымдылық», т.т. маңызды рөл атқарады. Қазақы түсінікте аталган ұғымдар тек рухани дүниемен шектелмей, нақтылы тіршіліктегі кісілік өсиеттердің маңызды бөлігін құрастырады. Енді оларга қысқаша талдау беріп өтелік.

Күнә ұгымы халық санасында ислам діні арқылы кең жайылган. Бұл алланың қаһарына ұшыраган адамның басынан жиі кездеседі. Күнәға жалпы адамгершілікке жатпайтын кәптеген теріс қылықтар (нәпсіқұмарлық, арамдық, азгындық, опасыздық, екіжүзділік,жауыздық, т.б.) жатады. Өз күнәсін кешіру үшін адам қателігін мойындап, ізгілік багытында аянбай қызмет етуі тиіс.

Күнәһарлық кешірілуі екі талай, сойқан мінездің көрінісі болса, кінә күнделікті өмірде жиі кездесетін құбылыс. Кінәні әдетте ықылас қойып түзеуге, жуып — шаюга болады. Кей жағдайда дұрыс секілді корінген іс - әрекеттердің озі де адамдарды кінәлі етіп қоюы мүмкін. Мәселен, аңдамай сөйлеу, қателесіп кету, осындай қылыққа жатады. Кінә мен күнә ұгымдары қазақ ақын — жазушылары мен даналарының қашанда жиі талқыланған мәселесі болып келген. Оларды қазақ емірінің айнасы деп қарастыруга болады. Мысалы, Шәкәрім ез заманындағы теріс қылықтармен келіспес күрес жүргізе отырып, ол замана мәселелерін, адамның өміріндегі адал еңбек пен маңдай тер төгіп, жасаған кәсіптің орны мен маңызын, адамзат қоғамының дамуы барысындағы өнер мен ғылымның, мәдениетгің пайдасын шабыттана айтып, мынадай тұжырым жасайды: «Өзінің қадір - қасиетін жақсы білетін адам өзгелерді де қорламайды. Ол ісінде де, сөзінде де ешқашан пасықтыққа бармайды, ол әрқашанда сабырлы, ұстамды болады. Әзінің құрметтейтін адам өзі барда өзгелердің де өзін лайықсыз ұстауына, бейпіл сөздер айтуына немесе дауыс көтеруіне

18

жол бермейді. Ол өзі орындай алмайтын жеңілтек уэделер бермейді. Ол берген сөзінде тұру қажет екенін біледі. Өзінің қадір - қасиетінсезінетін адам сенімді багалай біледі».

Күнэ ұгымы әр мәдени-өркениеттік жүйеде, әр түрлі мазмұнғаие болуы мүмкін. Мысалы, христианды мәдениетті басты күнәларғажататындары: өзін құдайдан жогары санау («грех гордыни»), пайдакүнемдік («грех корысти») жэне нәсіпқұмарлық («грех сладострастия») болып есептелсе, онда мұсылмандық өркениетке бұлардың қатарына шарап ішу, бес парызды орындамау, несиегеберген ақшадан пайда табу т.т. қосылады.

Көшпелі қазақ мәдениетінде «обал» жэне «сауап» түсініктерінің моральдық реттеуші қызмет жогары болған жэне бұл ұғымдар дінимазмұн шеңберінен шыққан.

Обал - жаксы нәрсенің қадірін біл, оны тастама, түбінде оның зарын тартасың деген ұғымды білдіреді. Бұл — қоршаган ортага зиян келтіруге, жамандық жасауга, яғни жындыны жәбірлеуге, жансызды бүлдіруге болмайды деген сөз. Мәселен біреуге қиянат жасау - обал.Нанның түйірін аякка басу, не оны рәсуа ету де обал. «Судың да сұрауы бар» дегендей тамақты босқа ысырап ету, срны жасау үшін төгілген терді, қажырлы еңбекті бағаламау деген сөз. Көргенсіздік пен әдепсіздіктің осындайлардан шығатынын түсіну қиын емес. Сөйтіп обал ұгымы біреуге қиянат жасаган жагдайдың бэрінде де орыналады.

Сауап - бұл айналадагы жанды - жансыздың бәріне бірдей жақсылық жасауга, қамқорлық көрсетуге байланысты айтылған ұғым. Мәселен, құстың ұясын түзеу, жетім - жесірге қарайласу, аяқ астындагы нан қалдықтарын көтеріп алу-бұл сауап.

Обал мен сауап ұғымдары қазақ ырымдарында жан -жақтыкөрініс тапқан.

«Қазақ шашты далага тастамайды, жерге көмеді. Құс шашты ұясына салса,бас ауруға шалдырады,бас айналгыш болады,ұмытшақтық,жеңілтектік дертке шалдырады » деп пайымдайды. Обал мен сауап нормалары ауызекі мәдениетте киелілік түсінігімен астас келеді. Оның негізінде анималистикалықдотемистік жэне фетишистіккөне нанымдар да жатыр.

Қазақ дәстүрлі мәдениетіндегі эдептіліктің басты белгілерінежататындары: атамекен мен туган халқына деген сүиспеншілік, ар — ұятгы қастерлеу, намыстылық, мейірімділік, ізеттілік, ата -бабалар әруагы мен ақсақалдарды сыйлау, ата — аналық парыз бен балалық қарыз, әділдік, қанағатшылдық және т.т. Басқаша айтқанда, этностың басты ұгымдары әдептіліктің, кісіліктің төңірегінде топтасқан.

19

Бірақ қазақ дәстүрлі мәдениетінде айшықталған әдеп ұстанымдары батыстық этика ұгымдарынан басқаша, езіндік бітімібойынша тұжырымдалады. Біріншіден, кісілік қасиетгер ауызекіпоэтикалық арнада коркем суреттемелер арқылы берілген. Екіншіден, әдеп нормалары (кісілік белгілер) қазақты руханиятта қүқықтық, діни, көркем өнерлік нормалармен синкретті эрекет еткен. Үшіншіден*, әдеп нормаларын ақын-жырауларда ауызекі мәдениеттің көне үлгілерін қамти отыра жырлаған.

Жақсылық пен жамандықты айыру табиғат құбылыстарына табыну, олардан мейірім күту, әсіресе, бата беру,сыйыну, құрбандық шалу сияқты қазақ рәсімдерде, бәдік өлевдерде анық байқалады. Сөзіміз дәлелді болу үшін бірнеше дерек сілтемелер келтірейік.

Аспан шырақтарына табынудың үлгісі:

А й көрдім, аман көрдім,Баягыдай заман көрдім.

Есік айды есірке,Жаца айды жарылқа.

Наурыз күні берілетін батаның бір тури­

л а мол болсын,Қайда барсан жол болсын,

Үлыс бацытты болсын,Төрт түлік ақты болсын,

Үлыс береке берсінБэле-жала жерге енсін!

Бэдік өлеңінде жамандықты аластау басты тақырып ретінде алынады:

Көшер болсаң эй бәдік,жыпанга көш!Құйрыгы жоқ,жалы жоқ цүланга кәгиі Кәш айласын білмесец мен айтайын,

Жердің жүзін қаптаган түманга кәш!».

Әдеп, тіпті, жалпы рухани мәдениет, жақсылық пен жамандыкгы айыра білу қабілеттілігінен басталады. Жануардың жануар болып қалатын түпнегізі осы қабілеттіліктің болмауында. Қ. Жарықбаевтың қосавторлық жазган «Өдеп негіздері» кітабында бұл ұгымдарга мынадай анықтамалар беріледі: «Жақсылық-жалпы әдептің баламасы, адамгершілік пен имандылық білдірудің ең

20

ж&лпылама ұғым-түсінігі. Адамға жагымды нәрселердің бәрі жаксылық ұғымына кіреді... жамандық-керісінше,адам күн көрісіндегі жагымсыз көріністердің жалпылама аталуы.Оган қогамдық пікірмен айыпталатын теріс қылықтар мен пиғылдар жатады».

2.2 Әдеп, кісілік, намысҚазақ дүниетанымында жақсылық пен жамандық ұғымдары ақын

- жыраулар шыгармашылығында жан - жақты эрі көркем суреттелген.Бүл түсініктер таза поэзия аумағынан шығып, халық даналығы үлгеріне, философиялық пайымдауларға айналған. Жақсылықтың отаны - Жерұйықтың қандай басты белгілер бар? Бұл сұраққа жауапты заман талаптарынан,халықтың арман-аңсауларынан, өкініштері мен мұқгаждарынан іздеу керек. Шоқан Уәлиханов- осы мәселеге алғашқы назар аударғандардың бірі. Ғалымның сараптауы бойынша, қазақтардың аңыздарында ноғайлармен көрші отырған кездері алтын заман болғаны турапы айтылады. «Ноғайлы мен қазақтың бағы жанған заманда», - дейді олардың эпостары әрбір қиссаларының басында. [3] Яғни, Жерұйық ешқандай утопия да емес, болашақ туралы сәуегейлік те емес, бұрынғы туыс түркі халықтарының (алты алаш) бірлігін жырлау болып табылады. Жерұйық идеясын батыстың утопиялық қүрылымдарымен теңдестіру біздің зерттеулерімізде жиі кездесетін үлгі болып табылады.Бұл әдістеме батыстық барлық модельдердің біздегі баламаларын іздеумен әуестенеді. Халық «жерұйықты»-«қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заманды немесе елді қиыншылықтан қүтқаратын батыр, дана, көсем туралы »утопиялық әңгіме, аңыз шығарады және бұл аңыздық тұлғалар тарихта болған кейіпкерлерден шығарылады. Осыдан барып мессияндық роль атқаратын адам, елге ырыс - дәулет беретін қоныс жайынды әпсана-хиқаят қалыптасады.

Қазақ эдебінде жақсылық пен жамандық синкретті: эрі әдептік, әрі тәлімдік, әрі өнегелік категориялар ретінде баяндалады және оларкісілік қасиеттердің санатында жүзеге асу мүмкіндіктеріменжырланады. Бұл өмірлік философияда жақсылықтың өлшемі адамның өз атына сай тіршілік етуі болса,онда жамандық тіршілікті шектеу деп түсіндіріледі. Яғни, жақсылық адам мен әлем арасындағы үйлесімдік. Тек нағыз адамның қолынан ғана жақсылық жасай білу келеді. Жамандық - үйлесімдік, шектен шығу, теріс қылық, «гарып» нәрсе:

Бүл заманда не гаріп?Ақ ңалалы боз гаріп,

Жақсыларга айтпаган

21

Асыл иіырын сез гаріп,Замандасы боям аса,

Қарияпар бол ар тез гаріп,Қадірін жеңге біпмесе,

Бойга жеткен цыз гаріп,Мүритін тауып алмаса,Азгын болса пір гаріп [4]

Жоғарыдағы жолдардан жақсылық пен адамдық қасиеттеркөрініс ғана емес,оған қоса жалпы ізгілікпен тепе-тең, абсолюттібастау ретінде қарастырылатынына көзіміз жетеді. Қазақ философыҚ.Әбішев жазғаидай, жақсылықтың айшықты өлшеміне адамдардыңдүниемен қатынасына да, өзара қатынастарына да олардың ешқашанөшпес кұндылықтар екенін мойындап, оларды сақтау, қастерлеу жәнеоны бұзатын, оны былғайтын, оны тәрік ететіннің бәрінде жамандық деп қарау [5].

Бұл сипатта жамандықтың жиі кездесетін түрі - жетесіздік, қадірлей білмеу:

Ауылдагы жамандарЕр қадірін не білсін!

Көшіп-қонып көрмеген Жер қадірін не білсін!Көилсе,цона білмеген,

Ақылыңа көнбеген Жүрт цадірін не білсін!

Бұл жерде маңызды этикалық мәселе көтеріліп тұр. Ол- жақсылықтың шартсыздығы.Біздің ісіміз жақсылық па,әлде жамандық па деп дәлелдеп жатудың қажеті жоқ. Ол дауысқа салынбайды,тылсымдық түрде бірден аңғарылады. Не болса да, сол болуы керек. Өйткені ізгігілік адамның болмысымен тікелей қатынасты,жақсылықтың жасалуы есеппен жүрмейді^ онда ол оны сатқанмен,міндетсінгенмен бірдей әрекет болып табылады; ол «өз қайтарымын күтпейтін жэне адамның шынайлығынан туындаған өмірдегі нұрлы қадамдар болып табылады». Жақсылықтың бағдары — адамды көтермелеу. Керісінше жасалған әрекет жамандыққа әкеледі.

Ақын —жыраулар шығармашылығын жан —жақты зерттеген галым -жазушы Мұхтар Мағауин осы жөнінде мынадай ойын алға тартады: «Жаман кім, жақсы кім - ол жағын жырау онша қазбаламайды. Мысалы, Шалкиіздің түсінігіндегі жаман - жолдасының «басы жауда қалғанда«жан қиюға шыдамай бас сауғалап кетер адам.

22

Ал жаксы -жолдасын жауға қалдырмас, «тұсында тұлпары тарпұрып тұратын атаулы ер». Шалкиіздің жақсылық пен ізгілік түсініктерін мэтіндік (немесе интер мэтіндік) талдау мәселенің жаңа кырларын аша түседі жэне гылыми обьективтің кепілі болыптабылады. Сонымен, Шалкиіз толгауларындагы жақсылыққажататы н д ары:

- алаштан байтақ озуы;- апганым ару болуы;• батырлық өмір сүруі;-ерлердің алдаспаннан игі қолы болуы;- бас иетін Темір сиякты сұлтанның болуы;Iтәңірінің дәрежені артық етуі;- дұшпанның қолы жете алмауы;- мал аямайтын достың болуы;- ата-ана үйінің Меккеден артық болуы;- жыгылганды түргызу,жылағанды уату;- ата қоныс: қогалы көлдер,қом сулар;- туысқанның көптігі;-көбе бұзар жебенің болуы;- ел бастар ғадыл төре, сөз бастар шешен, қол бастар ага жігіт

бар;- жақсылардың өлмейтін сөзі бар.Жыраудың адам, оны қоршаган орта жайындагы түсінігі сол

заманның санасынан елес береді. «Көптің құрығы ұзын»,«көп-жауға сұс,елге-қорган». Бұл мақалдың ақиқаттығы әсіресе білектің күші билікше болған ескі жаугершілік заманда ерекше көзге түседі. Сол қалың көпті қайтсем біріктірем деп жырау мұңаяды. Ол заман үшін мұның жалгыз ақ жолы ол - рулар туыстыгы, қандастық. Сондықтан Шалкиіз «жалгыздың жогы табылмас, рулының огы қалса табылар» деген мақалдың даналыгына бас ұрады. Алайда, туыстың бэрі бірдейемес, жақсысы да, жаман да бар.

Жақсылық пен жамандықтың ара-қатынасын зерттеуәдептанудың басты мәселесіне жатады. Жақсылықтың үш түрлітүсінігін атап өтуге болады:

1) ізгілік ретіндегі жақсылық - этикалық ұстаным,онтологиялық бастау, әдептің жалпы принципі;

2) кісілік қасиет (жақсы адам);3) эрекет (жаксылық жасау). Жамандық, әдетте, кісілікке қарсы

багытталган әрекет ретінде қаралады. Жамандық күнә, кінэ жэнемәдениетсіздіктен (мәкрұх) тұрады.

23

Бұқар жырау оз заманындагы жамандықтың басты себебі ретінде қогамдық күйзелісті алады.

А й заман —ай, заман -ай,Түсті мынау туман —ай,

Істің бәрі күмэн - ай,Баспақ, тана жиылыпПана болган заман —ай!Қүл-ңұтандар жиылып,Қүда болган заман-ай!

Жақсылардың малы жоқ —Жамандар малыменен теңелер![6]

Бұқар жырау тек замани жамандықтарды сынап қана қоймай,олардан арылудың жолдарын көрсетуге тырысады: «әрекетсіз жақсылық жоқ, жақсы іссіз кісілік жоқ, кісіліксіз адам жоқ, адамсыз махаббат жоқ, махаббатсыз бақыт жоқ». Жақсылыкты осылай түсіну арқылы жырау «Адам тіршілігінің мэні не жэне ол не істеу керек?»- деген сұраққа жауап іздейді. Жыраудың көзқарасы бойынша дүниеде бэрі өткінші, тек адамның жақсы істер мен аты мәңгіге қалады.

Адам үшін оның өміріне мэн беріп түрған негізгі нәрсе - ез бойындагы адамшылықты жоймау, бүкіл өмір бойында адамга лайықты өмір сүру. Осы дүниеге адам болып келгендіктен, осы дүниеден адам болып кету керек. Адамның адамдық қасиетін өмір сүру барысында жогалтып алмау бұл да адамның ең алдымен өзапдында, басқа адамдар алдындагы жауапкершілігі, ол адам тарапынан белгілі бір ерік - жігерді,қайратты қажет етеді. Адам баласы ежелден ақ бақытты өмірді, беибіт тіршілікті, берекелі тұрмысты аңсап - армандап, іздеген. Қайткенде адам бақыпы болады? Қай жерде,қандай жағдайда ол өзін бақытты сезінеді? Міне, мұндай сұрактар әр заманның данышпанын да, қарапайым жұртын да толгандырган.

Бұқар жырау жырларынан оның нақыл сөздерге философиялықойлы тебіреністерге толы, заманының көкейкесті мәселелерін көтеріп отырган азамат ақын болғандығын көреміз.

Шашырап шыққан қандар көп,Шашау жатқан малдар көп.

Қайсыбірін айтайын,Айта берсең сөздер көп [7]

24

-деп, бір ішкі жан -дүниесімен күйзеле толгайды. Оның толгауларынан жыраудың өмірге,өзін қоршаган ортага деген философиялық көзқарас аңгарылады. Сонымен қатар жырау тек сөзбен емес, жамандықты іспен де шектеуге шақырады. Қүр сөз, дейді ол, бос болып қалды:

Көкте булт согілсе,Көктен болмас не пайда.Көкіректен жан шықса,Қайтып келиес не пайда.Дін мүсылман балмаса,Tin мұсылман не пайда.Қызда цылъщ болмаса,

Құр шырайдан не пайда.Ерге дәулет бітпесе,

Шүлдіреген қызыл тілден не пайда.Хандық дәуіріндегі ақын - жыраулардын этикалық түсініктері

жогарыда аталған фольклор үлгілерімен үндес келеді. Өйткені олар бір этномэдени кеңістікте қалыптасқан. Хандық дәуіріндегі ақын жыраулардын этикалық ойларының исламдық және байырғы нанымдардың синкретті қосындысы екендігіне назар аудару қажет. Бүл сипатта екі қайшы пікір бар екендігін атап өтуге болады. Кеңес одагында қазақ ақын жырауларының діни өкілдерді сынаган кейбір жолдарынан олар исламды онша қолдамады деген тұжырым жасалынды. Бұл сарын соңгы жылдары жазылған кейбір зерггеулерде де орын алды. Мысалы, қазақ халқының «аңқау елге арамза молда», «молдага мал қайгы, момынга жан қайгы», «мың күн ұжмақтан — бір күн тірлік», «дін қараңгы ін» сияқты мақалдарынан қазақ дуниетанымына материализм мен пантеизмнің кейбір көріністері тән болды деген сараптаулар да кездесіп тұрады.

Келесі кәзқарас ақын -жыраулар имандылық мәселесіне үлкен көңіл бөлді, сондықтан олардың шыгармашылыгы діндарлық ұстанымды қолдады деген пікірмен байланысты.

А.Мейірманов исламға дейінгі қазақтың монотеистік жәнетабиғи нанымдары моральдан тыс болды, тек мүсылманшылдық шынайы әдепке жеткізді деген қағиданы ұсынады: «пұтқа,отқа, жеке адам басына, тауга, тасқа, т.б...табынған соқыр сенім — ақылды бұгаулап, рухты басып - жаншып өсірмеудің және қоғамның әлеуметтік күйзелуінің бірден - бір себебі » [8]. Сонда тэңіршілікті ту еткен түркі қаганатгары күйзелген қогам болып шыга келди. Әрине, исламның өркениеттендіру қызметін ешкім бекерге шыгарып отырган

25

жоқ. Алайда, әруақты кадірлеу соқыр сезімге жата қоймас. Әр тарихи кезеңнің, этномәдениеттің өзіндік реттеу тетіктері (әдебі) болган;

Таза діни ұстанымда бұл дүниенің жалгандығына басты назар аударылады. Әлем жстіспеушілігі оның кемістігін о дүниеде толтыруга болады деген ой туындайды. Алайда, қатал даланы шебер игере білген көшпелілер үшін бұл дүниенің қиындықтарын жеңе білу өз қабілеттілігін жетілдірумен байланысты. Ол үшін жогары морапьдық қасиет қажет. Осындай өмірлік позиция ақын жыраулар шығармашылыгында анық жарияланады. «Мен нагыз адаммын, себебі адамдық белгілерді оз бойыма жинақтай білді»,- дейди олар.

Тогай, тогай, тогай су,Тогай қондым өкінбеген,

Толгамалы сиіа балта цолга алып,Ton бастадым, өкінбеген,

Тобыршыгы биік жай салып.Дұспан аттым, өкінбеген,Тогынды сарты нар жегіп,

Көш түзедім,өкінбенТу цүйрыгы бір тұтам,Түлпар міндім, өкінбен,Туган айдай нүрланып Дулыга кидім,өкінбен,Зерлі орындық үстінде,Ақ шымылдьщ ішінде

Түлымшагын төгілтіп,Ару сүйдім өкінбен [13,38 б.],-

дейді Доспамбет жырау.Хандық дәуірінің кәркем санасында бір жагынан күйбең

тіршіліктің ырықсыз иесі болу қүпталмаса, екінші жагынан, қиял мен елеске багытталган өмірде мұрат болмады. Осы тұргыдан қазақ ақын жыраулары діндегі әдептік бастамаларга басты назар аударды.Бұл жөнінде белгілі философ Қ.Ш.Нұрланова өз ойын былай тұжырымдайды: қазақта «жалпы жарық дүниеге табыну мәдениеті терең орын алган. Еш нәрсеге ешкімге қиянат жасамау - мұсылманшылықтың негізгі этикалық атауы». Сол сияқты хандық дәуірдегі қазақ мәдениетінде де түркілік «Тәңір» мұсылмандық «Алламен» бір бейнеге айналып кетті. Ақын жыраулардың адептік түсініктері дежалпы мұсылмандық контекстіден аулақ болмады.

26

Сөзіміз дэлелді болу үшін ақын жыраулар шығармашылыгына жүгінейік:

Басты бірінші тілек аплаға арналады:

Бірініиі тілек тілеңіз,Бір Аллага жазбасқа.

Немесе жыраудың басқа да өсиеттері:

Ей,айтшы, Алланы айт,Аты жаксы құдайды айт.

Төрт іиадияр Мұстафа,Нұсцап ашқан ғаламды айт.Тэңірім сөзі бурқанды айт,Кәлим Алла цұранды айт,

Тэңірім салса аузына Жан жалдасың иманды айгп [9]

Халқымыздың ұлттық дәстүрі бойынша кісіні сыйлау, құрметтеу кісіні сыйлау, құрметтеу, оның кісілігін үйрену әрбір жастың парызы болып табылады.Үлкен кісінің алдынан қия өтпеу, үлкен адамга орын беру,оны төрге шыгарып қүрметтеу оған салем беру, көңіліне қарау- адамгершілік борыш ретінде қалыптасқан дәстүрлер. Ерлік пен елдік,отаншылдық пен сүйіспеншілдік, ынтымақ пен бірлік, жан тазалыгымен адал достық — бәріде ақын жырауларымыздың жыраулық поэзиясынан орын алган осының өзі - болашақ ұрпакгарымызлың бойына бүкіл кісілік асыл қасиеттерді жинақтауға зор кәмек беретін бала тэрбиесінің бастау бұлағы.

Жыраулық поэзияның ірі өкілдері Асан қайгы мен Қастуғанның, Доспамбет пен Шалкиіздің, Ақтамберді мен Бұқар жыраудың ж.т.б. елдік пен ерлікті, азаматтықпен адамгершілікті жырлаган өршіл өлең жырлары, туган жер, ата -қоныс, ел тағдыры, өмір өткелдерімен қогам жайлы философиялық толғау -тұжырымдары, өткір ойшылдықпен шешендік өнер өнегелері адамзат атаулыға тән асқақ кісілік идеяны паш етеді. Осы үлгі өнеге тұтар^үрпагымыз мақтанышпен мәңгі естерінде ұстар ақын жырау, даналарымыз эрқайсысының өміржолдары сол өзі өмір сүрген заман тарихымен тыгыз сабақтастықта жатыр. Жалпы кісілік қүндылық болып табылатын: сапауаттық, инабатгылық, Ьеттілік, ар-ұятты болу,қайырымдылық, перзенттік парыз,ата-анага, отанга қызмет ету, ұлтын, халқын, отанын сүю, қорғау, әдептілік, имандылық, ар — намыстылық, өнерпаздық, ата -

27

текті кастерлеу, бүкіл адамзатгық адамгершілік қасиеттерді ардақтау, ерлік деген ұғымдарды тәлім—тәрбиеде кісілік өлшемдердін көрсеткіші деп санасақ, адам бойына қуат берер осынау ізгі қасиеттерге баулуда жыраулық поэзиядан аларымыз өте көп.

Тұтастай белгілі бір кезеңдердің қогамдық - әлеуметтікдарихи сипатын таныта алатын дидактикалық - философиялық сарындагы толгаулармен катар сөз зергерлері адамгершілік, этика, мораль тақырыптарын да адам өмірінің түрлі жағдайларына қатысты келістіре жырлап, ел ішінде тәрбиелік міндет атқарып отырганы байқапады.

Кісілік қүндылықтары туралы жалпы пайымдаудан кейін, олардың қазақтың әдеп мәдениетіндегі нақтылы көріністеріне назар аударалық. Академик Әлкей Марғұлан қазақ халқының эпикалық мүрасында мынадай құндылықтар басты орын алады дейді:

«...қаһармандық жырлар, сұлу ертегілер тугызуға патриархалдық дәуірдегі негізгі сарындар мынадай еді:

а) бейбітшілік;ә) ел қоргаған ерлерді ардақтау;б) жұртқа ақылшы болатын қарияларды қадірлеу (Қорқыт,

Жиренше шешен, Асан қайгы );в) алпы ер туатын ананы құрмет түту;г) алпыс басты «ақ орданың аяулысы»-жас эйелді біреуге олжа

түсірмеу;д) келешекте ана болатын қыз баланы тәрбиелеу:е) ер баланы баулап, садақ аттыру, жапан түзге жалғыз жіберіп,

аң аулатып, ерлік сынаудан өткізу (мергендер типі);ж) жүирік жылқыны тануды бағалау.... Міне, осының бәрі

аталық дәуірдегі жұртшылық тілегін білдіреді» [10]Жақсылық, әділеттілік, достық, махаббат сияқты әмбебапты

кісілік қасиеттермен қатар, ақын жыраулар шығармашылыгында мұсылмандық (имандылық, сауаптылык, тәубешілдік, рахымдылық жэне т.б.), көшпелілік (тектілік, төзімділік, шешендік, сөзге тоқтау,қауымшылдық, балажандық, меймандостық, киелілік жэне т.б. кұндылыктары жырланды.

Жазусыз ақпараггық аяда қалыптасқан кісілік құндылықтарда діни,этикалық және қауымдық бастауларды үйлестіру мәселесі маңызды. Мысалы, «киелі» түсінігін кейбір зерттеушілер христиан халықтарындагы «сакральдық», «қасиетті» (священный) сөздерімен тели салады және аталган ұғымды тек діни магынада түсіндіреді. Бұл, әрине, кәшпелілік т^рмысты жете білмеуден шығады. Кезінде Шоқан Уәлиханов қазақтар екі тылсым күиггі: «киелі» мен «кесірді» мойындайды деген. Дәстүрлі мэдениеттегі ырымшыл қазақ үшін киелі

28

нәрселер мнемоникалық рәміздер қызметін атқарады. Батыстық бағыттағы зерттеушілер үшін «киелі» діни әдет-гұрыптармен ғана байланысты болса, номадалық тіршілік тынысын терең зерделеген гапымдар киелілік деген деңгейден табиғи тылсым оқиғалар, құбылыстар мен нәрселерден көрінетіндігін атап өтеді. Мысалы, аспан шырактары, жапан даладағы жалғыз агаш, бұлақ, қолдан жасалган балбалдар, пүттар, қоргандар жэне т.б.

«Едіге батыр» жырында айтылгандай, киелі дэрежеге табиги кұбылыс өзімен — өзі емес, керісінше, адамга тигізетін оң ықпалы арқылы ие болады.

Қарга қонбас қара агаіи Қаз қондырдым жұрт үшін.

Құзгын қонбас қу агашҚу ңанатын can қылып,

Еділ,Жайық өзеннен Көктей өттім жұрт үшін.... [11]

Қазақ даласын жете білген поляк саяхатшысы Бронислав Залесскийдің «Қазақтардың киелі ағашы» деген суреттемесінен осы мәселе жөнінде түбегейлі ақпарат алуга болады. Саяхатшының әрі суретшінің бейнелеуі бойынша, киелі ағаштың жанынан өткен кезде «қазақтар түйелерін шөгеріп, аттың жабуын немесе кілемшені жайып қояды да, тізелерін бүгіп, немесе малдас құрып отырып дұға оқиды. Сонан соң өздері де агаш бұтақтарына киімінен жыртып алған шүберек немесе қой терісінің қиындысын, тіпті болмаса ат қүйрығынан кесіп алган қылды ақтық ретінде байлап кетеді. Олар киелі ағашқа ақтық байлау бақыт әкеліп, ауру - сырқаудан қорғап - қоршайды, өмір жастарын ұзартады деп ойлайды. Сондықтан, тек биік агаш қана емес, шөлдегі жол бойында кездесетін аласа бүталарда даақтық байлаулы тұрады.

Мұндай ағашты кесу қазақтар үшін күнәнің ең ауыры болыпсаналады,сондықтан оның тіпті қураған бір бұтағын сындырар саналады,сондықтан оның тіпті қураган бір бұтағын сындырар бір жан болмайды. Мұгаждар тауына жақын жазықтардың бірінде өсіп түрган бірнеше діңді жабайы өрік агашын көргенім бар, эбден қурап қалған көптеген ірі бұтақтардың біреуіне қол тигізуге ешкімнің жүрегі дауаламайды. Ілінген ақтық шүберектер мен қой терісінің қиындыларының көптігіне септік жоқ,ағаш басына салынган ой бүркітінің ұясына да адамдар тарапынан келер еш қиянат жоқ, себебі,киелі агашқа салынган үя да киелі».

29

Бұл суреттемеге, шынында, артық нәрсені қосу қиын болар. Осы козкараспен ақын жыраулар мәтіндеріндегі киелілік суреттемелерін сапыстырып көрелік.

Асан қайгыдан:

«Ел жагапай қонбаган көл»-кесір;«Жазда жайлайтын, қыста қыстайтын

I Еділ мен Жайық»-киелі;«Өлетұгын тай үшін, көшетұгын сай

Үшін үрысу»-кесір;Қазтуганнан:

«Салуалы менің ордам қонган жер»-киелі;Ақтамбердіден:

«Түйе мойын туз кесер,Жігіт мойнын қыз кесер...

Жомарт қолын жоқ кесер».Өртеніп кеткен жар,

Қайырсыз болган бай (кесір)»

Үмбетей жырау, «кие» мен «кесір» түсініктерін тікелей кісілікқасиеттермен теңестіреді:

«Кісіні керсең есікке, Жүгіре іиьщ кеіиікпе,

Қарсы алмасаң мейманды Кесір болар несіпке», -

Немесе:«Елімді иесіз деймісің, Ерімді киесіз деймісің,

Алты арасца білдірмей, Басып жеймін деймісің?!».

Бұқар жыраудан: «Жүмсасаң бала тіл алмай,

Қатының қарсы шауып ұялмай.... Ел қонбайтын шөл....»

Көтеш ақыннан:

пүн демеңіз,күндемеңіз,

алмаганкем

30

Сонымен, «киелі» жэне «кесірлі» түсініктерін не христиандық «священный» жэне « неугодный богу », не мұсылмандық «қасиетті» жэне «мэкрұх» ұғымдарымен теңестіру дұрыс емес. Қазақ дүниетанымда бұл ұгымдар көшпелілік өмір салтынан туындаған жэне адам мен дүниенің арақатынасын айқындай түседі.

Қазақ эдебиетіндегі жиі қолданылатын кісілік құндылықтың бірі -тектілік. Бұл ұғым ортагасырлық түркі философиясында да жан жақты қарастырылган (Әл-Фараби, Жүсіп Баласагүн жэне т.б.). Дәстүрлі қазақ мэдениетінде тектілік рулық жэне генетикалық қатынастардың басым мүдделілігіне білдіреді.Тектіліктің нақтылы тарихи формасына жеті аталық үрдіс жатады.Қазақтың «жеті атасының атын білген бала, жеті рулы елдің қамын жейді» деген нақыл сөз бар. Жеті аталық үрдісті әдебиетте инцестке тыйым салудың дэйекті түрі десе, көптеген зерттеушілер жеті аталық үрдісті «туысқандық қогамның» айқын көрінісі деп қарастырады.

Ақын — жыраулар шыгармашылыгында тектілік мэселесі балажанды қазақ үшін текті әйел алумен байланысты қойылады. Белгілі жазушы-галым А.Сейдімбектің атап өткендей, миф, эфсаналардан бастап ортағасырлық жырауларга дейін әйел тектілігінің маңызы туралы талай гибрат сөздер айтылган: «Шығыс халықтарының ішінде қазақ сияқты санаулы ғана халықтың эйелдері бетіне паранжы салмай, дидарын ашық ұстап, қымсынбай еркін жүру де көшпелілер өмірінде әйел баласы ер адаммен бірдей, тең дэрежеде болғандыгынан шыгар. Әйел -ананы құрметтеуге,қастер тұтуға деген дархан этиканың қалыптасуына не себеп?! Себеп біреу ақ, ол -көшпелі өмір салтынан туындаитын элеуметтік қажеттілік демекпіз. Талдаңқырап айтқанда,көшпелі өмір салтында әйел -ана еш уақытта еңбектен қол үзіп ажыраган емес. Яғни отбасы бақыты,ру амандығы, ел тагдырына қатысты қазақ эйелдерінің қогамдық жауапкершілігі ерлерден еш кем болмаган» [13]. Текгілік кісілік құндылық ретінде қазақ халқының күнделікті тіршілігіне етене еніп кенткен. Оның нақтылы көріністеріне жататындары: ата -баба эруагын ардақтау,ата - ана алдындагы перзенттік борышын ақтау аганы арқа тұту,«құданы қүдайдай сыйлау»,күйеу баласын туган ұлындай коруқыз баланы ерекше құрметтеп,эпке - екінші ана, «келіннің аягынан қойшының таягынан», «келін келді - құт - Зереке келді», «балалы үй базар», «бала бауыр етің», «бір үйде қанша болсаң, бір-біріне қонақсын», «жаксы жеңге - анадай абзал», «экең өлседе , әкеңді көрген өлмесін», «төрт аяқтыда да бота тату, екі аяқтыда бөле тату», «інімде, інім дегенше — күнім де », «агасы бардың жагасы бар»жэне т.б.

31

Ақын жыраулардың осы күндылықтар жөніндегісуреттемелеріне назар аударайық. Олардагы бұл түсініктіңкалыптасуына мынадай бір кисын бар: тектілік дәстүр жалгастыгымен айқындалады және өмір сүріп отырган әлеуметпен үйлесімділіігті талап етеді:

«Өз басыңды зорайтып,Теңдес қайдан табарсың?Қарияларын жамандап,Кецес цайдан табарсыц?Қарымдасын жамандап

Әзіне туван табылмас» [7]

Егер тарихи аргы текке назар аударсақ, онда бұл түсінік «аталы» сөзімен айқын берілетіндігін байқауга болады:

«Аталының баласыЖабыққанын білдірмес

Жамандар мазац қылар деп» [7]

Текті адам деп құрметті ата — бабалары бар кісі айтылады. Бұл үшін «ата жұрты бұқара өз қолында болуы қажет». Қазақы түсінікте тарихи аргы тек әруақ ретінде құрметтеледі. Алайда тектілік өзімен - өзі кісілік құндылық бола алмайды. Өйткені:

«Жаманнан туган жаксы бар,А дам айтса нангысыз.

Жақсыдан туган жаман бар,Күндердің күні болганда,Бір аяц асца алгысыз» [7]

Ақын - жырауларда тектілік бірнеше мағынада қолданылады. Оның бірі - қауымнан, қалың бұқарадан өзінің ерекше қасиеттерімен бөлініп шыққан текті кісі. Бұл,әсіресе, Темір би,Абылай хан және батырлар суреттемелерінде айшықтана түседі.Текті адам «көпшіліктен» өзгеше жаралған түлга. Көпшілік, әдетте, өзінен суырылып шыққанды ұнатпайды.

«Қоңқалаган көп жаман,Сол жаксыны көре алмас» [7]

32

Дәстүрлі қазақ коғамындағы түсінік бойынша көпшілікті аталы (текті) кісі басқару қажет. Шал ақын жазгандай:

«Атасыздан би қойсаң Алжастырар еліцді,

Жолды сөзді айта алмай,Сындырар бір күн беліңді,Аталы елден би қойсац,

Бір бұтагы сенімді.Сылап — сипап құрметтер,

Бетін бүрып оңга еліцді» [7]

Қазақ этикасының басты қүндылықтарының бірі - төзімділік (толеранттылық) мұраты. Біз өткен құндылықтарды жаңа заманға әдейі таңып отырганымыз жоқ. Бұл жерде құндылықтар сабақтастыгы туралы айтуга болады. Мәселе тек терминде емес, ол осы терминмен белгіленетін ұгымның магынасында. Қазіргі философияда «дискурс» деген термин бар. Түсініктемелері көп. Біз оны қысқаша «мәдениеттердің магыналық деңгейінің сұхбаттық табигаты» деп аударар едік. Егер төзімділікке келсек онда С.Айдарбаев оған мынадай түсіндірме береді: «саяси төзімділік (толеранттық) деп өзгеше көзқарасқа жол беруден тайынбайтын белгілі бір саяси күштердің тұргысын (позициясын) түсіну керек. Егер бұл күштер билік басындаболса,саяси төзімділік барынша кең түсінілетін конституциялық шеңберде оппозицияның қызметіне жол беру саясатынан көрініс табады.Жеке тұлгаға келетін болсақ саяси төзімділік терминін саяси қарсыластар пікіріне қүлақ асуга дайын болды, оларды логикалық дәлелдеу арқылы өз жагына тартуга тырысуды білдіреді» [14].

Төзімділік тек саяси ұстаным гана емес, оның діни этикалық мәдениеттанулық жэне тагы басқа қырлары бар. Қазіргі кезде кейбір саясаткерсымақтар ислам төзімділікке қарсы дін деп пікір айтады.Қазақ ақын жырауларының исламдық дүние - таным шеңберінде болганы белгілі. Көп талқылауға бармай - ақ қасиетгі қүрандағы 109-шы сүреден бір үзінді келтірейік: «Мен сіздердің табынатындарыңа табынбаймын гой, сіздерде менің табынатыныма табынбайсыздар. Сіздерге — өзіңіздің дініңіз, маган болса — өз дінім.» Бұл жолдарда төзімділіктің негізгі қагидасы анық эрі дәлтүжырым дал ган.

Оган қоса төзімділік адамгершіліктің «алтын ережесімен»де(өзіне не тілемесең, басқагада оны тілеме !) тыгыз байланысты. Қазақ халқына төзіміділік ерекше тән болған. Оның негіздері ретінде қатал

33

далада тіршілік етуге кажетті жогары табиғи жэне моральдық төзімділік,меймандостык, іштесу мен сұхбатшылдық (Қ. Нұрланова) және тагы басқаларын атап өтуге болады.

Қазақ халқына тән тезімділіктің көрінісін «таспен ұрғанды аспен ұр» деген мақал береді. Халық даналыгының магынасы төзімділік танытып, мәселелерді зорлық-зомбылықсыз шешуге шақырады. Осыган ұқсас магынаны «Сабыр түбі-сары алтын» деген мақал береді. Бұл жерде де қиын істің бэрін сабырлылықтың,төзімдЫктің негізінде асыгыстық жасамай күйгелектікке ашуга берілмей шешу қабілеттілігі көрсетіледі. Атап өткен жэне басқада қазақтың мақал - мәтелдері қазақтың халық философия негізінде төзімділік пен зорлық - зомбылықты болдырмау идеяларының жатқанын жарқын көрсетеді.

Қайырымдылык, еркіндік, имандылық, ар-намыс, ар-ождан, ерлік, инабаттылық сияқты кісілік қасиеттерді тұлганың адамгершілік өлшемі деп санасақ, кісі бойына куат берер осынау ізгі қасиеттерге баулуда қазақ этикасынан аларымыз өте көп. Әдептілік кісілік қасиеттің айшықты белгісіне жатады. Әдептілік, ибалылық ізеттілікпен түзулік сияқты жақсы қасиеттерді тәлім тәрбиені біздің ата -бабаларымыз өз баласын, немересінің құлағына сэби күнінен құя береді. Олар кісілердің алдында беделі өте жоғары сүйікті адамдардың өсиеті сэбиінің жадында ұзақ сақталатыны жақсы білген. «Уэде берсең қайтпа, қолынан келмесе айтпа» дей отырып, «кісілік қымбат емес, кішілік қымбат», «тіліңді бақ, басың аман болады», «сөзді қысқарт, жасың ұзақ болады» сияқты нақылдарды кісілік бағдар деп айшықтаган. Шынайы әдептілік сезімі өз қылығыңның өзге біреудің жанына бататыны мен қуанышқа жетелейтінін түйсінуді, басқа біреудің қажеттерін ұгынуды уайым-қайғысына ортақтаса білуді талап етеді. Әдепті адам ыңгайсыздық тудыратын жағдайды болдырмауга тырысады. Әдепті болу үшін өзіңді өзін ойша болсада басқа адамның орнына қоя білу керек. Әдепті адам өзінің басқа адамды жеккөретінін байқатпайды жэне шамадан тыс ұнатқандық сезімінде білдірмейді, мұның өзі айналадагыларды ыңгайсызжагдайда қалдырмау үшін қажетті.

2.3 Қазақ халқының дәстүрлі әдебіҒылыми әдебиетке соңгы жылдары гана ене бастаған, қазақ

дәстүрлі эдебінде этикапық ұстаным ретінде кейбір әдептік ұғымдага назарымызда аударалық. Осындай ұғымдардың бірі-нысап.Нысап- әдептіліктің басты нышандарының бірі. Ол әділдікті, турашылықты, уәдесіне адалдықты,өзінің және басқалардың алдындағы шыншылдықты, өзге адамдардыңда қүқын мойындау мен қүрметтеуді

34

қамтиды. Нысаптылық адамдардың іскерлік іс-қимылдарына бай/анысты жэне олардың талаптары мен әрекеттерін қадағапал әрі үйдестіріп отырудан туындайды. Адамдар арасынада қанагатпен тойымсыздыкты багапау да нысалқа байланысты. Сондай-ақ ол адамның қоғамда атқаратын рөлі мен әлеуметтік ахуалының үйлесуін ,кісілігімен оны багалаудың қүқылық және міндеттілік қатынастарын көрсететін, жалпы адамзаттық ұғым түсінігіне сай келетін түрмыс тәртібі. Сол үшін біреудің өз мүддесіне багып эділдік туралықты бұзганын мүмкіндігін пайдаланып, кісі ақысын жегенін жамандық жасаганын дүниеге, байлыққа көзі тоймай алдар қатып өтірік айтқанын көргенде, халық ондай адамды«нысапсыз» дейді. Сонымен, нысап кісіліктің өлшемі, адамдықтың кұндылық деңгейіне жатады.

Ақын-жыраулар жырларының заман жүгін көтерер мәселелерінің бірі — ар, адамгершілік туралы ой-толғаулары. Бұл жырлар қазақ философия сын да кісілік қасиеттің бірі адамгершіліктің қызығы екендігі даусыз. Қазақ ақын-жырауларының еңбектері негізінен, ата-коныс, көшпелілер болмысы, қогам, адам, батырлық, көркемдік,адамгершілік мәселелеріне байланысты болып келеді. Отанды сүю ата-анасын сюден басталады. Бұл нысаптылықтың айшықты белгісіне жатады және оган ата-анасының өзін жақсы көріп қоймай, тіпті олар жүріп өткен әрбір қадам жердің, эрбір уыс топырагын, тау-тасын да жан-тәнімен сүйетін азаматтық сезімін мақтаныш, үлгі өнеге ету. Әрбір кісінің туган жеріне деген, отанга деген сүйіспеншілігін де, оны көздің қарашыгындай қорғауды да, «ел басына күн туып, ер етікпен су кешкен» замандарда жанқиярлық еңбек жасауды да әке мен анага деген махабаттан гана бастау алары сөзсіз.

Қазақтың дәстүрлі мәдениетінде нысап, несібе, тәубе негізінен имандылық талаптарынан туатын кісілік қүндылықтар ретінде қабылданған Ислам дінінің қазақ сахарасында ныгаюына қатыстыэтикалық ұғымдардың діни мазмүны арта түсті. XV-XVI ғ.г.жыруларда кісілік қүндылықтардың көшпелілік, тэңіршілдік түсіндірмелері мен суреттемелері басым болса, XVII ғ. ақын- жырауларында «обап», «сауап», «тэубе», «несібе» сияқты мұсылмандық маганадагы түсініктер жиі қолданыла бастады. Әрине, бүл үгымдарда жалпы адамзаттық нормалар да көрініс тапты. Ғылыми жэне оку әдебиетінде «тәубеге» мынадай түсіндірме беріледі: «Тәубе адамның ада кеткен іс-қылыгына өкініш білдіріп, келешекте оны болдырмауга үзілді- кесілді бел байлауы, барга шүкіршілік етуі, жаман әдет бойга сіңбей тұрганда, тез тәубага келіп, оны қайталамауга,жаманшыпықтың орныгуына жол бермеуі.

35

Тәубе адамның өзін-өзі тәрбиелеудің бір жолы. Кімде-кім қателікке барып, теріс жолга түсіп қалса, деру өзін-езі жазгырып, адамшылық жолга түсуге бел байлап, бойын тез жинап алып, ар намысы алдында таза болуы жагын ойластыруы тиіс. Сонда гана ол «менің ожданым (ар-намысым) таза деп қысылып-қымтырылмай айта алады» [15]. Әрине, бұл анықтамаларды дидактикалық жэне педагогикалық ұстанымдар бірінші орында тұр. Бірақ...

Қазақ әдебіндегі кісілік кундьільіісгырдьің тізбегі көптеген ұгымдарды қамтиды. Олардың арасында қазақ әдеп жүйесінің маңызды ұғымы «қанагат» ерекше орын алады. Қанагат сапсыздық, нәсіпқұмарлық, екіжүзділік антиподы ретінде қарастырылады. «Қанагат - барга риза болу, місе түіу, нысаптан шықпау, нәпсіге ермеу. Қанағат - ашкөзділікке жібермейді, біреудің дүние затына сұқтандырмайды, сұғанақтық жасаттырмайды. Қанагатшыл кісі- барынша кішіпейіл, қарапайым, иі жұмсақ. Сондықтан да ол көпшіліктің көзіне түсе бермейді. Қанагатшлық —қолдагы барына, қол жеткізген табыстарына разы болу, шүкіршілік ету. Әрине кейбіреулері мұны адамшылыққа жарасатын көркем сипат, өмірде ортаймайтын қазына деп түсіне бермейді. Қаншама мол байлыгы боса да, оны қанагат қылмайтындар да кездеседі. Мұндайларды жұрт кәзі тоймайтын, қанағаты жоқ адам дейді. Ондайлар болған сайын болсам деп, толған сайын толсам деп» ылғи да ашкезділікке салынып, аллатагаланың қанағат нысабын ұмытады, көбіне жалган сөйлеп, екіжүзділікке барады. Пайгамбарымыз : «Екіжүзділік - жарамсақ жагымпаздықпен егіз қозыдай . Арамза, жарамсақ пен екіжүздікке Караганда ашық жаудың өзі артық. Ондайлар: «адамның сиқын кетіреді!» Адам қолындагы барының игілігін көріп, согаг шүкіршілік қылса, өмірі де мәндірек, қызыгырақ болар еді.

Қанагатшылдық түсінігінің түркілік әлемде ерекше орын алганы белгілі. Айталық, Жүсіп Баласагұн Одгұрмыш бейнесі арқылы бұл ұстанымды оз еңбегінің арқауы етіп қалса, Қожа Ахмет Иасауи қанагатты кісілікке жеткізетін басты жол деп сараптайды. Ақын- жыраулар бұл дәстүрлі жалгастыра отырып, қанагат түсінігі мазмұнына хандық дэуірге тән рухани бітімдерді үйлесімді қоса білді. Айталық, Асан қайгы жырларында қанагат кең пейілділікпен, нәпсіні тьпомен, ақсүйектер мен батырларды ел мүддесінен алшақтамауға шақырумен тагы басқалармен айшықталады («асқынып жауап айтпаңыз», «табигат, ел қадірін біліңіз...»).

Қазақтың дэстүрлі эдебі әділдікті биліктің басты сипаттамасы ретінде алады. Әділетті билік ақын-жьф^оіарда әрі мәдени, әріәдептік, әрі құқықтық юеномен ретінде суреттеледі.

36

Қазақтың дәстүрлі мэдениетіндегі әдептік жіне қүқықтық бастаулардың синкретизмі тек күнделікті қолданыста емес, сонымен бірге ғылыми әдебиетте оларды ажыратпай пайдалануға әкеледі. Бір мысал келтірейік. Әдеп және құқықтық реттеу тетіктерінің мызғымас бірлігі өазаөтар арасында мәдени синкретизмге де негіз болады.

Ол тек рулық-тайпалық қатынастармен шектелмей, сонымен бірге қогамдық түгастықтың элементгері болып табылатын эр түрлі элеуметтік топтар мен жіктерді, қауым мен опгбасы, меншіктік, мұрагерлік қатынастарды, әлнуметтік бірлестіктердегі неше түрлі демографиялык топтарды (қариялар, балалар,эйелдер) қамтиды.

Бұл жерде элеуметтік бедел мәселесі, әлеуметтік қатынастардың не сұрақсыздығы, тұрлаусыздыгы, не шнленістілігі , жанжалдылығы, не келісімділігі, ынтымактастыгы жыраулар үшін алдыңгы қатарга шыгады.

Мысалы іБұқар жырау шыгармашылығындагы өзекті мәселелерінің бірі-

елдің бірлігі.Ол «бірлік болмай тірлік болмас»-деген қагиданы ұстанады, халықты бірауыздылыққа, ынтымаққа, елді қорғауға насихаттайды. Ру-руға бөлңнңп өзара қырқысу елд жақсылыққа алып келмейтіндігін, бір-бірімен тату түруды, руаралық қақтыгыс халықты елдігінен айырып, ел тағдырын мүшкіл халге алып келуі мүмкін деп елді бірлікке шақырып, елдің қорғанысын күшейту қажет деп, Абылайхандығын нығайту саясатын жүргізді.

Енді осы әлеуметтік ынтымақгастық қүндылыгы хандық дәуірінде қандай құқық - әдептік тетіктердің қуатымен жүзеге асты деген мэселені қарастырайық. Бұл мәселенің өз астары бар. Өйткені қазаққа көршілес мұсылман елдерігде тұлғааралық қарым-қатынас шаригат заңдарымен реттеліп келеді. Қазақ хандыгында көшпелі мәдениетке негізделген әдет құқыгы өз күшін жоймады. Осы жөнінде Ә. X. Марғұлан мынадай түсіндірме береді: «Қасым ханның қасқа жолының» негізгі орта ғасырларда қыпшақ, шагатай ұлыстары қолдаган «яргу» заңынан алынған, қазақша жаргы (хақихат) деген ұгымды білдіреді. Түпкі мэні жарудан, нәрсенің салмагын бір жағына аудармай, дэл, әділ шешуден шыққан. Дауды әділ, тура шешкен билерді халық бұқарасы ардақтап «қара қылды қақ жарган» деп мадақтаган. Өзінің мазмұны бойынша бұл заңның түбегейлі идеясыежелгі әске^и-демократия арнасын барып тіреледі».

Әділеітіліктің нысаны — елдегі тыныштық. Бүл жөнінде ақын- жыраулар шығармашылығында талай тиянақты ойлар айтылған. Қазақ арасында рулық қақтыгыстар, ағайын арасындағы жанжал, екі

37

адамның ұрыс-керісі бола қалган күнде қазактың агайындық береке деген ескі жосыны болган.

Мұндайда қалыс агайындар қарап тұрмайды, оларды берекеге шакырып, арага арашашы, дәнекер болады. Бірер шәугім шайын беріп немесе бірер малын сойып, оларды бір дастарханнан дәм татуга шақырады. Дәмнен үлкен нәрсе жоқ деп білетін халқымыз мүндяйдя салт бойынша дәмге үйірілуі, агайын берекесінен аспауы шарг етіледі.

Заңгер галым 3. Кенжалиевтің пайымдауынша, қазақта тэртіп адам еркіндігін шектеуге бағытталмаган. Қоғамдық тәртіп жайлы халықтың көзқарасының негізінде бейбіт өмірге тәртіп жайлы халықтың көзқарасының негізінде бейбіт өмірге деген кұлшыныс, тыныш өмірді аңсау жатыр. Бір гажабы, қогамдық тәртіп заңмен,құқықтық нормалармен тікелей байланыстырылмайды. Тіптен,қогамдық тәртіп туралы ойдың әлі жеке-дара боп шықпаган еді. Ол ел ішінің тыныштығы, агайын таіулыгы, ел жарастыгы тэріздес ой- агымдардың бір қабаты, ажырамас бөлігі түрінде өмір сүрді. Халықтың бірлігі, ынтымақтығы, тату-тэттілігі — оның өз азаттыгынан, еркіндігінен айырылып қалмауы үшін қойылар ең бірінші талап. Алауыздықтан бойын аулақ сала білген ел ғана еркін өмірге лаиық, әйтпесе құлдық пен күңдікке душар болу қаупі әрқашандайын [16]. Сонымендандық дэуірінде кісілік ынтымақтастықтың ерекше тәртібі болғандыгы күмэн келтірмейді. Эрине, оны Ф. Хайек тұжырымдаған батыстық өркениетке тэн «адамдық ынтымақгастық- тың кеңейтілген тәртібі» деп теңестіру дұрыс болмас. Әр этномәдениетке өзіне тән адам мен әлеует арасындағы үйлесімділіктінығайтутетіктері болган. Бұл жерде белгілі социолог Э. Дюркгеймнің «органикалық ынымақтастық» ілімін еске алуга болады. Осындай ынтымақтастыққа әр кісі жеке — дара әрекеттеніп (клетка сияқты) өз мүдделерін көздегенмен, жалпы осы әрекеггердің түпкі багыты түгастыкты жетілдіруге, икемді етуге және сақтап қалуга арналган. Әрине, көшпелілік органикалық тұтастыққа сегментарлық, рулық, кландық мүдделер үстемдік етеді. Хандық дәуіріндегі осыдан ынтымақтастық тәртібін зерттеушілер «әскери демократия» деп те атайды. Бұл ұғымның мазмұны көп қырлы болып келеді жэне арнаулы зерттеуді талап етеді. Біз әскери демократияның билігіне байланысты ерекшеліктеріне назар аудармақпыз.

Бұл еркіндік рухының қазіргі тәуелсіздікке енді ғана қолы жеткен Қазақстан үшін де ғибараты мол. М. М. Қаратаев пен С. Е. Нұрмұратов осы жөнінде мынандай түйінді ой айтады: «Еңбекке, жаугершілікке деген ұмтылыс көшпенді қазаісгар арасында батырлықтың дүниетанымдық, аксиологиялық, эстетикакалық ұгымын

38

сараптп шығарды. Құба далада, шетсіз - шексіз жерінде, төбесінде тек қана көгілдір аспаны аспаны бар, осындай табигатта күнелтіп жүрген, өзінің батырылыгына сүйенген, өзін аман сақтап қалатын әдіс- жұдырыгының мықтылығына , өз түйелеріне, жылқыларына, садагы мен жебесіне сүйенген көшпелінің бейнесін елестете аламыз. Ондай тарихи кезең болмаса, ондай тарихи тұлғалар болмаса халқымыздың қазіргідей жері, территориясы, егеменді мемлекеті де болмас еді.Міне, жауынгерлік дүниетанымның тарихи қызметі де осында» [17].

Егер көшпелілерге қатыгездік туралы пікірсымақтарға келсек, онда оны бекерге шыгаратын мынадай қағидаларды есте ұстаган жөнболар:

Көшпелілер айыптыны тар қапаста ұстамаған, түрме болмаған.Көптеген қылмыс қатыгездік емес, керсінше, ру аясындағы

мәмлеге келумен шешілген.Өзгеше қылмыстар, тіпті кісі өліміне дейінгі айыпты мен

жәбірлеушіні атуластырып табыстыру, достастыру, құдандалар ету, біріне бала асырап алу секілді ізгі ниетті шешім табатын. Кішігірім өкпе - араз, жанжал - ұрыс, аяққа жыгылу, ат мінгізіп шапан жабу, бас иіп тағзым ету, иіліп ас ұсыну секілді әдетке баулу, бірлікке, достыққа келтіру, кеңдік пен білікгілік таныту арқылы шешімін тапқан.

Қазақы дүниетанымда әдептік, қүқықтық жэне діни қүндылықтардың синкретизмі жөніндегі жогарыда атап өткенбіз. Бұл мәселені басқа қырыннан қарағанда мынандай түжырымға келуге болады: дәстүрлі қазақ қоғамында әділеттілік пен еркіндік имандылық талаптарымен шектеледі. Имандылық ұғымын біз бұл жерде арнаулы қарайық деп мақсат коймадық. Имандылықтың шыққан тегі дінінде болса, кейін бұл ұғым әдептілік пен кісілікті білдіретін бастықұндылыққа айналды.

Иман дегеніміз ардан асапау, ақылдан алжаспау. Иманның екімагынасы бар. Бірі - тіл, сөз. Яғни тілмен жеткізіп, сөзбен сипаггау. Олар: көркем сөз, куәлік сөз, бірлеу сөз, тойтару сөз, тілеу сөз және ұлықтау сөз. Екіншісі — илану, шарттык, ягни болмыспен бетпе — бет кездесу. Алланың қасиеті мен сиаптын арлау. Олар: оның барлығы, мәңгілігі, періштелері, пайғамбарлары, бірлігі, жекелігі, ақырет күні, тірлігі, білуі, есітуі, көруі, қалауы, күші жетуі, жаратуы, сөйлеуі. Осылардың арқасында иман пенделерде үш түрлі: тілмен айтып,жүрекпен бекітетін иман; шешімге келетін қорытынды иман; риясыз иланатын толық иман, не сенімсіз күй кешетін элсіз иман өмір сүреді. Ал аталмыш иманның ақ - қарасын білу үшін адам мен хайуанды һәм жақсылық пен жамандықты айырып, ажалдың уақыт әмірІ екндігін мойындап, зұлымдық пен өтіріктен сақганып, мінез

39

мінін кетіріп, адам өзін - өзі таныса күдайын да ұмытпаса хақ. Сонда гана адам іске икемді, мінезге бай болары анық.

Адамның ең асылы —Қиянатсыз, ақпейіл.Ең зиянкес жасыг —Тайгақ мінез, екі тіл.Сөз мінезі қубылса

Ар, имапы жоқ деп біл.Аулацтажемтік сидырса,

Оны ойыңмен айуан қыл, -[1 8 ]

деп, Шәкәрім айтқандай шыгары шындық. Демек, имандылық — ар өлшемі екендігі даусыз.

Имандылық ұстанымы хандық дәуіріндегіақын - жыраулардың тек өмірбаянында да айшықты көрініс тапты. Ел шетіне жау тиіп, ер намысын қйраңан сол қилы заманда түлпар мініп, ту алган біртуар ұлдар, алдаспанын ата жауының қанына суарып, шөліне орман, жұртыно қорган болумен қатар, суарып - салма ақын, жыраулық өнерді қатар алып жүріп, қанатты сездерімен, ақиқат өткір жырлармен өздерінен кейінгі буынга үлкен үдгі - өнеге бола білді.

Қазақы әдептік құндылықтар жөнінде сөз қозгаганда, отбасылық игіліктер туралы, айтпай кетуге болмас, өйткені эйелге деген көзұараскогамның жалпы мәдениеттілігі мен әдептілігінің деңгейін білдіреді.

Әр түрлі әлемдік эдебиетте дәстүрлі қазақ қогамындагы әйел жагдайы туралы сан алуан көзқарас бар, жүйелеп келгенде мнандай пікірлерді атап өтуге болады:

1) көшпелі қазақтарда патриархалдық қатынастар үстем болган, сол себепті эйелдер басыбайлық, кіріп тарлық халде ұсталды;

2) Ислам діні ныгайганнан кейін қазақ әйелдерінің жагдайы онан бетер қиындап кетті; = -

3) қазақ қогамына тән полигамия,әмеңгерлік пен айггыру эйел еркіндігін шеісгеп тастады;

4) қалыптасқан ережелерді бұзган эйелдерге қатыгез (варварлық) жазалар қолданылды.

Еңді жогарыдагы «қагидаларды дәстүрлі қазақ қогамының айнасы- акын жыраулар толгауларындагы әйел суреттемелерімен және этнофафиялық деректермен салыстырып көрелік. Бұл толгаулардан қазак әйелінің әлеуметтік статусы төмен болды деген жорамалдың негізсіздігі анық көрінеді. Мысалы, ақындық дәстүрде әйел мен ақын айтысы кең орын алган. Ақын тек өзі сыйлайтын кісімен гана айтыса

4 0

алады. Шал ақын адам бакыты өзіне тең құрбынды тауып алу дейді.Ондай эйел «саясы мол бәйтерекпен,алла жаудырған нұрмен тең». Керісінше «екі қатын алғанның дауы үйінде,жаман қатын алганныңжауы үйінде» дейді.

Шал ақын әйелді тек елдің қүты ғана емес, оган қоса дүниеліксұлулыкгың бейнесі, рәмізі деп жырлайды:

Дегдар қыз екенсің бір алма мойын,Үжмаңтан жаратылган жұпар ңойнын,

Жарқырап зуһрадай екі көзің Таранган эр тарапқа созып мойын.

Сіздердіц мен тац қалдым жамалыңа,Ақылга толықсыган кәмалыңа Елшіге елу теңге бермек мақул,Арада хат апарган адамына.

Асыл гой бага жетпес осындай қыз Әр елдің аты іиыққан тарауына [19]

Ақындық дәстүрде әйел сыны ерекше орын алған.Өйткені огбасылық қүндылықтарды бірінші орынға қойған қазақ қоғамы үшін («балажанды қазақ») әйел тек эстетикалық ләззат обьектісі болмады.Әйел отбасының тірегі ретінде саналады.

Әйелді қүрметтеу дәстүрін тек ақындар ғана емес,оган қоса жырауларда сақтаган. Мысалы, жорықшыл жырау Ақгамберді: «арудан асқан жар бар ма, жылқыдан асқан мал бар ма?!» - деп таңқалады. Әрине, жаугершілік заманда жырау жаудың «Әлпештеген ханшасын тегін олжа қылуды»да бекерге шыгармайды. Бұқар жырау өзінің атақты тілектерінде «Ардақтаған аяулының біреуге олжа болмауын, тас емшегін жібіткен анаңыздың аңырап қалмауын»қаладейді.

«Мүрат» категориясы кез келген этикалық жүйенің түиінді ұгамына жатады. Өйткені әдептік нормалар күнделікті күйбең өмірдің тар міндеттерінен жогары, болшақпен байланысты түжырымдалады. Әлемдік этикалық және элеуметтанулық эдебиетте мүрат мәселесі жан— жақты талқыланганымен, бұл жетекші әдептік багдар қазақ дүние танымы контексінде әлі жеткіліксіз қарастырылган. Мүрат-түлға немесе элеуметтік топтардың мінез — қүлқымен арман — тілектерінің сипаты мен көріністерін айқындайтын «рухани күш, үлгі өнеге. Арман мен Мұрат қүстың қос қанатындай өмір шындыгынан туады, олармен рухтанган адам қиыншылықпен кертартпа қырсықтың сор батпагынан қүтылуды аңсайды. Арман мен мұрат адамның өмірге деген құштарлыгын арттыра түседі. Шындық — бүл іске асырылган арман

41

болса,мұрат - алыстағы көкжиек. Мұрат туралы нақтылы ұгымга жету үшін оны этномәдени контекстіде қарастырган жөн. Жогарыда аталып өткендей хандық дәуірінің ақын жыраулары мұрат сиякты ділдік, әдептік түсініктерін төл тумалық сипатта барынша суреттеп берген.

Жаңа қалыптасқан мемлекет үшін басты мұрат - ел берекелігіжэне оның тұтастыгы жолындагы қажымас қайратты қажет ететін күрес. Бұл мұратты іске асыратын тұлғаға батырдың сомдалган бейнесі жатады. Қуаң даланы алгашқы игергендер - номадтар және басқа мэдени ареапдар (орман , тау, суармалы ауқап жэне т.б.) оларды көп қызықтыра қоймаган. Көшпелілердің өзіндік санасында дала ол үшін ең қолайлы мекен болып есептелген. Қазақ сахарасы қазақ елінің балама түсінігіне айналған. Өзен мен көлдің өзі жайлауға ыңғайлы жер деп есептелген. Асан қайғы айтқандай:

Қырында киік жайлаган,Суында балық ойнаган.

Оймауыттай тогай егіннің Ойына келген асын жейтүгын,

Желде кеңес цылмайдыЖемнен де елді көіиірдің» [19]

Адамзат ұрпагы өз мүмкіндігін табигат құбылыстарымен дн шамалай алатынын әсіресе үндестік сазы, үйлесім (гармония) ұгымымен айқынырақ түсіндіруге болады. Өйткені жа иесі өзінің белгілі дәрежедежаратылыс жұрағаты екенін сезінбей жүре алмайды. Әлдебір адам болмысын, көңіл — күиі, жан сарайын, қажет кезінде сыртқы мүсін — келбетін жете таныту үшін де көркем шыгарамда жаратылыс құбылыстарының тікелей көмекке келетін сәттері аз емес. Гармония дейтініміздің бір көрінісі сол.

Ақын - жыраулар шыгармашылығында көрініс тапқан әдемілік пен ізгілік мұраттарының тұтастыгы қазіргі заман мәселелерін шешуде де оңтайлық танытады. Жоғарыда аталған ізгілі пен әсемдіктің мұрат деңгейінде түгастануы ақын - жыраулар шыгармашылыгында айшықты көрініс табады. Қазақтың енегелі бата сөзінде ең бірінші үміт жерге, сосын сол жердегі ерге жэне осы ерді есірген елге айтылады.

Мұрат ретінде қастерленетін туган табиғат дәстүрлі қазақты дүниетанымында батыстық багындырылуы тиісті түсінігінен мүлдем басқаша қабылданады. Бұл ерекшелікке ақын — жыраулар шыгармашылыгын зерттеген философтар мен эдебиетшілер де өзназарын аударады. Белгілі галым Ш. Ыбыраев өзінің эпикалық

42

кеңістік концепциясында тел (бинарлық) оппозицияга негізделген көшпелі қазақтардың тіліндегі табигат туралы түсініктерінің ұтымды болғанына назар аударады: «табиғат көрінісі, кеңістік бітімі әрекет пен бірлікте гана көрінеді».

Батыстың адамгершілік философиясы мен этикасында кісілікмүрат мэселесімен айналысқан ойшылдар жеткілікті. Олардың арасында мұрат мәселесімен тікелей айналысқан батыс этикасынажүйелік талдау берген Д. Мур (1873-1958) ерекше рөл атқарады. Сол себепті айшықты үлгі ретінде Д. Мурдың мұрат (идеал) теориясының негіздеріне көңіл бөлелік. «Этика принциптері» атты еңбегінде Д. Мур «идеал» ұігымының мағыналығына назар аударады. Біріншіден, мұрат шексіз ізгілік, мінсіз жагдаят, абсолютты жетілгендік деп түсіндіріледі. Бұл мағынада мұрат діни түсініктегі «жұмақ» ұғымына сэйкес келеді. Екіншіден, мұрат түпкі мақсат, арман — тілек, ең жақсы қогам, мінсіз адам дегендерге жақын магынада қолданылады. Бұл әр түрлі утопиялық ілімдерге тэн позиция. Үшіншіден, мұрат ұгымы ішкі құидылыгы жогаргы және жеткілікті тұтастықпен байланыстырылады. Аталган аксиологиялық позиция құндылық ұғымын қайтадан негіздеуді талап етеді. Жогаргыдагы позицияның басты кемшілігі жалпы рационалистік парадигмадан туындайды. Ақиқат кісілік қасиеттерден абстрактыландырылган объективті шындыққа сәйкестік болып табылса, онда мұрат жеке тұлғадан гөрі, жалпылама әлеуметтік тұтастыққа көбірек иек артады. Егер қазақ ақын — жырауларының мұрат туралы түсініктеріне қайта оралсақ, онда оларда қаншама теориялық көпдеңгейлілік болмаганымен интуивті деңгейде мұрат пен кісіліктің тығыз байланыста пайымдалатынын атап өткен жөн. Бұл жерде назар аударатын нәрсе эстетикалық мұрат пен ақиқаттың траса келуі. Алайда, бұл синкретизм ақын — жыраулар мен эпоста әр түрлі көрініс табады. Соңгымен салыстырганда тұлгалық мүраттар еуропадагыдай дараланбаса да, өзіндік сипатқа ие бола бастады. М. 3. Ахметовтың пікірінше, эпоста жырды шыгарушының мұраттары бой тасалап қалады, «онан гөрі белгілі тарихи ортада қалыптасқан дәстүрлі қогамдық сана айқынырақ көрініс береді, кейіпкерлердің бейнесі де соган лайық жасалады. Кебінесе, олар ересен күш — қуаты бар батырлар, мифтик образдар, әділеттілік, адалдық үшін аянбай күресетін аңыздық бейнелер кейпінде корінеді» [20]. Батыр мәдени феномен ретінде қаншама қауымнан бөлінгенімен, одан тым алые кете алмайды. Біз осы сипатта батыстық мұрат туралы позициялардың көшпелі ел мұраттарын түсіндіруде дэрменсіздік көрсететініне назар аудардық. Кейінгі гасырларда ел мұраты түбегейлі өгерістерге ушырайды. Рулык күндылықтары мемлекет, улыс игіліктеріне тәуелді

43

бола бастады. Қазақ хандыгы жайында батыр мәдени феномені қаншама маңызды болганымен, мұрат жаршысына ақын- жырау айналады. Осы туралы Ахмет Байтұрсынов, әдеттегідей, өзінің дәл багасын бере алады: «Елде бар рухты акын ықтимал дәріптеп, күшейтіп, көпіртіп, көркейтіп айтуы. Бірақ жұртта жоқ рухты ақын өзінен шығара алмайды. Ақын сөзіне жұрт рухының сэулесі түспей тұрмайды. Халықтың батырлары кетіп, басқага бағынып, рухы сөнген уақыттағы қазақ ақындарының сөзі элі айтылғандай сипаттайды» [21].

Ақын- жыраулар адамдық толыққанды тіршіліктен туатын өмір қызықтарының толассыз қуатына назар аударайык.

Әлемдегі түгея көрсе де,Алтын үйге кірсе де,

Ас пан да жұлдыз аралап,А й нұрын ұстап мінсе де,

Қызыққа тойшас адамзат!Әлемді түгел білсе де,

Қызыгын қолдан бөлсе де,Қызъщты күні цырындап,Қиынсыз күйге түссе де,

Өмірге тоймас адамзат», — [22]

дейді Бұқар жырау. Жоғарыда өлең жолдарныдағы басты түсінікке «қызығу» жатады. Оны орыс тіліндегі тек «интереспен» баламалау жеткіліксіз. Қызығу - тіршілік иесі адамның өмірге деген құштарлығы жэне оны нәсіпқұмарлықпен теңеуге де болмайды. Нағыз кісіде қызығу имандылықпен бақыланып отырылады.

«Қызығу» позициясы тіршілікті жандыратын, оған мән мен магына беретін бастауды білдіреді. Оның кісі құштарлықтан айырылып тірі өліктің бір түріне айналып кетуі мүмкін. Қызығу абстрактыланған бейне емес, ол «өмір қызықтары »ретінде нақгы керініс табады. Қызықты өмірде мұрат тіршілік мақсаттарына айналады жэне бұл мақсаттар кісілік қасиеттерді бекітуге багытталады. Қазақ ақын жыраулары өмір мақсаттарын кісілік тіршіліктің қызықтармен түгас қарастырады.

Әрине, бұл мұратты нәпсіқұмарлыққа шақыру деп анайы түсіну дұрыс емес. Дәстүрлі эдеп адамдық толыққанды тіршілікпен бас тартуды қаламайды. Әсіресе, бұл принцип Бұқар жыраудың атакгы он бір тілегінде сындарлы көрінеді. Олардың екеуі мұсылмандық парызбен, екеуі отанды қорғау міндеттерімен, ал қалған жетеуі денсаулық, сыйластық, бакытты өмір кұндылықтарымен байланысты.

44

Бұл жерде назар аударатын нәрсе қазақ ақын - жырауларының мүратты тым дерексіздендірілген, күнделікті өмір мэселелеріне алшақ қиялға да, не өрісі тар пендешілік қажеттіліктерімен шектелмеуі.

Осындай позиция еліміздің қазіргі жагдайындагы тіршілік қиындықтарынан туган түңілу мен жалган мұраттардын жетегінде кетудің (экзистенциалдык дагдарыс) көбеюінен де көрініс табады.

Мұрат жақындаган сайын алыстай беретін сагым сияқты емес.Кейбір,эсіресе өмір туралы дұрыс түсінігі қалыптаспаган жастар, шындықтагы алгашқы қиындықтардан кейін-ақ өмір мен мұраттардың арасы түпсіз тұңгиық екен деп ойлап қалады. Мұрат тек кітаптарда, адамзатгың қиял-армандарында ғана болады,ал адамдардың күнделікті әрекеттеріне оган орын жоқ деседі. Өмір раушан гулдермен безендіру үшін, гүлдегі тікенектерді де ескеру қажет.

Қазақ ақын - жыраулары мұраттарының бедерлі қырына кісілік мұраттарды отансүйгіштік сезіммен үйлесімді ұштастыру жатады. Ел мұраты мен ер мұраты бір - бірімен түтас әрекет етеді. Ақын - жыраулардың саяси -әлеуметтік мұраттары эпикалық арнадан бастау алады. Ал эпостың түйсінді мәселесі елдің намысы мен мұраттарын қоргау. Хандық дәуірдегі толассыз жаугершілік елдік мұраттарды алдыңғы қатарга шығарып отырады. «Өзім жаман болсам, ағам жаксы», «у ішсең де руыңмен іш» деп жариялаған қоғамда, оган қоса қатал, қуаң далада жалғыз өмір сүрудің мүмкіндігі жоқ еді. Сол себепті кісілік еркіндіктің өзі шектеулі болды. Әрине, рулар арасында оппозициялық қатынастар да белең алып отырды. Бұл, әсіресе, бейбіт кезеңдерге тән еді. Бірақ тоқтаусыз сыртқьі қауіп рулық еркіндікті ортақ мүддеге бағындырып отырды және жеке кісінің жоқтаушысы рулық мүдделер этикалық түтастыққа тәуелді бола бастады.

Ж. О. Артықбаевтің пікірі бойынша, «саяси - протестарлы биліктің қай бөлігінде болмасын көсемдерді жеке басының қабілетіне байланысты қолдау, мойындау басым. Бұл меритократияпық принцип саяси биліктің өміршеңдігінің бірден-бір кепілі. Қай ру болмасын өзінің басшылығынан жігерлі адамды көруге ықтиярлы жэне мүдделі. Сол сияқты хан сайланар адамның ел тізгініне ие болар қабілетін айрықша ескереді» (Артықбаев Ж. О. Қазақ этнографиясы XVIII г.этнос және қоғам). Яғни, хан-сұлтандар ел мұратына сәйкес болуы міндетті. Айталық, ақын -жыраулар Абылай сияқты хандарды үлгі - өнеге түтып, оларда кездесетін жеке кемістіктерді аяусыз сынап отырган. Алайда, осыдан келіп ақын -жырауларды «сарай ақындары» немесе марксистік терминологиядагы «үстем тап» мүдделерін қоргаушылар деген жансақтық болар.

45

Мәсслс - казақ сахарасында қалыптасқан үйлесімділік пен ынтымақтастықтың ерекше бітімінде.

Адамдық карым - қатынастарды реттеуде акын — жыраулар жогары үлгі — ел мұратын білдіретін торешілер қызметін аткарган.Егер елбасылар осы мұраттарга сәйкес болмаса, ақын - жырауларда оларды аяусыз және өткір сынга алган.

Қазақ жырауларының толгау тебіреністері, қанатты сөздері өзініа тәлімдік шарапаты жагынан гана емес, сонымен бірге рухани, эстетикалық, отаншылдық мәні жагынан да аса маңызды болды. Жыраулар жауынгерлік заманда хандар мен бектердің, қолбасшы батырлардың ақылгөй кеңесшісі болып, жорыққа бірге агганды, ру- тайпапарына басшылық етті, сұрапыл қанды майдан керіністерінжырга қосты, ерлікті мадақтады, шейіт болган батырларды жоқтап, ел қайгысын бөлісті.

Қазақтың тәрбие мектебі ақын-жыраулар мен билердің өсиетгері, гибраттары -және халық мақал-мәтелдері, тиым сөздері мен ұлттық салт-дәстүрлері, әдет-гүрпы десек артық болмайды. Халықтық осыкағидалар, шын мәнісінде, жас ұрпақ түгілі, ересек адамдарға да үлкен әсерін тигізді, ұлттың сана-сезімін оятты, тәлімдік-тәрбиелік, танымдық мектебіне айналды.

Сонымен, қазақ ақын -жырауларының кісілік мұраттары туралытүсініктері өзіндж мазмүны терең,халықтың рухани ізденістерінен туган қазына болып табылады. Біз бұл қазынаның кейбір жақтарын гана қарастырып өтгік. Бұл мұра кейінгі қазақ мәдениетінде өз жалгасын таба білді.

46

3.1 Үлттық салт-достүрлерАкадемик А.К.Конның басшылығымен 1983 жылы "Педагогика"

баспасынаи шыккан этикалық создікте "Әдет-ғүрып дегеніміз - белгілі бір когамда немесе ұжымда белгілі бір тарихи жагдайга байланысты адамдар арасында қалыптасқан когамдык тәртіптің түрі. Ол әлеуметтік өмірдің әр түрлілігіне және күрделілігіне карамастан, белгілі ұқсастық жагдайда адамдардың біркелкі әрекет етуін қалайды. Ягни, бір қогам ішіндегі адамдардың еңбек ету тәсілдері мен эдістерінің жалпыга ортақ болуын, олардың саяси-қоғамдық іс- әрекетінің жэне күнделікті тұрмыстагы қарым-қатынасында немесе көзқарасында бірыңгайлылық әрекеттің болуын талап етеді. Осының бэрі әдет-гұрыптың, салттың жиынтық көрінісі болып табылады",- деп тұжырымдаса, ал "Дэстүр дегеніміз - әдет-ғұрыптың өмірдегі өсіп жетілген эр түрлі формасы. Ол адамдардың белгілі бір багыттагы тұрақты іс-әрекеті мен мінез-құлқының ұрпақтан — ұрпаққа белгілі түрде ауысып берілетін түрі" ,- деген анықтама береді.

Салт пен дәстүрдің айырмашылыгы неде дегенге келсек, салт - адам өмірінің күнделікті тіршілігінде (отбасынан бастап қогамдық өмірдегі қатынаста) жиі қолданылатын мінез-құлық, қарым-қатынас ережелері мен жол-жора, рәсім, заңдарының жиынтыгы. Ол жеке адам өмірінде еңбек, іс-әрекет, адамгершілік, құқық, діни ережелерімен байланысты көрініс береді де, біртіндеп ауыл-аймақ, ру, тайпага ортақ рәсімге (ритуалга) айналады.

Ал дәстүрлердің өресі салттан элдеқайда кеңірек. Дәстүр - қогамдық сананың барлық салаларымен байланыста дамыган, топтасқан қауымның қалыптасқан бірьщгай көзқарасын, әдет-заңын марараттайтын рәсім. Ол гылымда, әдебиетте, мектепте, халықтық ортақ өнерде немесе когамдық катынаста көрініс беретін кұбылыс. Дәстүр идеологияга жакындау да, ал салт қогамдық психологияга жакын. Мәселен, үлкенді сыйлау, қонақжайлылық дәстүрлер. Олар көптеген салттардан, ырымдардан, жол-жоралардан, рәсімдердентұрады.

Салт-дәстүрлер - ұлттың ұлт болып қалыптасуымен бірге туып, бірге дамып келе жатқан тарихи және көне процесс. Ол ұрпақ тәрбиесінен, мәдени түрмысы мен шаруашылык тіршілігінен көрініс бере отырып, адамның дүниеге келуімен бірге өрбіп, о дүниеге аттанып кеткенше құндақтайтын, тербететін алтын бесігі іспеттес.

Дэстүр үшін өткен дөуірде қалыптасқан көзқарас пен іс-әрекетгің мәдени мұра ретінде сақталып, бүгінгі күнге жетуі қажет.

3 Ұлттық тзлім-тәрбие — этика нсгізі

47

Мінез-құлықтьщ мазмұны мен сыртқы көрінісінде, қолдану стилінде бірізділік болуы керек. Ягни, мінез-құлықтың сыртқы формасында ерекше тұрактылықтың болуы шарт. Ал ол форма белгілі заңдылыққа анналганда мінез-құлықтың мазмұнына үстемдік ете бастайды. Бұл жагдайда дәстүр дагдыпы рәсімге айналады.

Философия гылымдарының докторы, профессор Н. Сәрсенбаев өзінің "Әдет-гұрып, дәстүр жэне қоғамдық өмір" атты еңбегінде әдет- гұрып пен дәстүрдің қогамдық өмірден алатын орнына, атқаратын кызметіне философиялық тұргыдан талдау жасап: "Дәстүрге әдег- гұрыптың өткен қогамнан қалган озық түрлері мсн тұрмыстық формалары, ырым-жоралары, рәсімдер жиынтыгы кіреді", - дейді. Белгілі бір қоғамда немесе ұжымда қалыптасқан дәстүр, өзінің өмір сүру заңдылыгына толық ие болғаннан кейін сол қоғамдық өмірден жалгасын табады даэ тұрақты орын алады. Екіншіден, дәстүр әдет- гұрыптың жинақталған, көпшілікке ортақ салтанатты түрде қолданылатын түрлері мен рәсімдерін де қамтиды. Мысалы, әскерисалтанатты шерулер, әнұран ойнау, елтаңбаны, туларды дәстүрлерге жаткызамыз,

Үшіншіден, дәстүрге қогамдық сананың ғылым мен әдебиетгегі,көркемөнер мен саясаттагы бағыттары енеді. Мысалы, біз Пушкин,Горький, Абай, Науаилардың әдеби мұраларын зерттеушілердісолардың әдеби дәстүрін жалғастырушылар деп, ал гылымдаЛомоносов, Менделеев, Павловтың ілімдік дәстүрінжалғастырушылар деп атаймыз. Дәстүр — тарихи тұрақтанған,қоғамдық қарым-қатынастың нормада бір ұрпақтан екінші ұрпаққажалгасып жататын, көпшілік қогам мүшелеріне ортақ әдет- гүрыптардың жинақталган түрі.

Ал жол-жорсиіар ырымдар - әдет-г^рыптың бөлшектері, сонан келіп салт пен дәстүр тогысып, туындайды.

Бір эдет-гүрыптың бірнеше ырымдар мен рәсімдерден, жол- жоралардан тұруы мүмкін. Ырым, рәсімдер, жол-жоралар салттың қүрамдас бөлшектері болып саналады да, дәстүр - осылардың сұрыпталып, өмір өтке- лінен өтіп, тұрмыста түрақты-орын алғансинтездік формасы. Ал әдет-ғұрыпқа салттың синонимі деп қарау керек (2-кесте).

48

2-кесте - Қазақтың салт-дәстүрлер құрылымы

Дәстүр

ырым кәде ғылымда әдебиетте өнерде I әскерде

1 1 11 ----------- 1 1........... ” 1 - 'Баланыңөмірменбайланысы

Қуда түсү, қыз ұзату, келін түсірумен байланысы

Көшіп-қонуменбайланысы

Қонақ күту,үлкендісыйлауменбайланысы

Бүл пікірді профессор Н. Сәрсенбаев та қуаттайды. Салт- дэстүрлер бір жагынан халықтың тұрмыс- тіршілігімен байланысты туган этнографиялық құбылыс болып саналса, екінші жағынан ұрпақ

болыпдәстүрлердіңтэрбиесінің рэсімі болып саналады. Сондыктан ұлттық салт-

мән-магынасын тәлімдік тұргыда қарастырып, тозыгынан озыгын айыра қарау, бүгінгі заман талабына сай келетін прогрессивтік мәнді дәстүрлерді ұрпақ тәрбиесінің пәрменді құралыретінде орынды пайдалана білу қажет.

Салт-дәстүрлер халықтың тұрмыс-тіршілігімен, өмірге дегенкөзқарасымен байланысты туып дамитын болгандықтан, оның дінменбайланысын да сөз етуге тура келеді.

Халыктық ырымдарда шаман, ислам дінімен байланысты наным-сенімдер көптеп кездеседі. Мысалы, мапға топалаң, ауру-індеткелгенде немесе қуаңшылық, аптап ыстық болғанда, құдайга жалбарынып мал сойып, ақсарбас айту, тасатгық беру, құдайдан жаңбыр тілеу немесе бала көрмеген ата-аналардың әулиелер басына түнеп, мал сойып, ақтық байлауы, т.б. діни наным-сенімдерменбайланысты туган ырымдар.

Дінмен байланысты туган ырымдардың адамды имандылыққа,тазапыққа тәрбиелеуде прогрессивтік мәнінің болганын, оныңхалықтың табигат-жаратылыс жөніндегі түсінігі төмен, өзін қоршаганортага эмпиристік көз-карасы басым кезіндегі түсінік, наным-сенімінің елесі екенін жасыруга болмайды.

Жаппы, дін мен гылымның ұзақ уақыт қатар жасасып кележатқанын, адамды тәрбиелеуде екеуінің де белгілі рөл атқаратынын, бірақ когам, табигат-жаратылыс заңдылықтарын түсіндіруде гылым мен діннің арасында үлкен алшактық барын ажырата білу керек.

Олай болса, этнопедагогика мен этнопсихологияның даму процесінде ортақ заңдылықтар бар деп қарауга тура келеді.

49

Қаіі халыктың болмасын үлт болып қалыптасуы үшін қажетті факторлар: оның құрамына енген адамдар тобынын материалдық түрмыс жа гдайл ары н ы ң, аумагы мен экономикалық өмірінің, тілі мен мэдениетінің, әлеуметтік пснхологиядагы сол ұлтқа тән кейбір этностық ерекшелігінің ортақтастыгы болып табылады.

Ұлттық пснхологиялык құрылым мен үлт мэдениеті арасында тыгыз бапланыс бар. Үлттық психологиялық ерекшелік үпт мәдениетінің түрлерінен көрініс береді. Мысалы, біз ән-күйлерді, билерді тыңдай отырып немесе ою-өрнекті, зергерлік әшекей заттарды көріп, оның қай ұлтқа тән екенін бірден айырамыз.

Үлттық психологиялық құрылым ерекшелігі адамдардыңәлеуметтік қарым-қатынасынан, киім киюінен, спорттық ойьштурлерінен немесе ұлттық тұрмыстық салт-дәстүрлерден (келінтүсіру, қыз ұзату, қонақ күіу, өлік жөнелту рәсімдерінен, т. б.), ұлттық тағам түрлерінен байқалады.

Үлттық психологиялық құрылым үш бөліктен тұрады: ол - ұлттық сезім, салт-дэстүрлер және үлттық мінез. Осы үш бөлік үлттық мәдени врекшеліктін шартты белгілері болып табылады.

Үлттық сезім дегеніміз - адамдардың туған жерге, өскен елге, ана тіліне, ұлттық салт-дәстүрлерге деген сүйіспеншіліісгі білдіруі. ¥лттық сезім - адамды қоршаган ортаның әлеуметтік-экономикалық, мәдени және жаратылыс құбылыстарының сол үлт өкіліне тартқан ерекше табиғи сыйы. Үлттық сезім басқа сезімдер сияқты адамның жеке басының қанагатгану, шатгануымен немесе риза болмай, қанагаттанбауымен байланысты ой- қиял, эсер сезімінің сыргқа шыққан көрінісі. Мысалы, "Елім-ай" энін ести отырып, елінің басына уүскен ауыртпалық, шапқыншылық әрекетке езіліп мұңаюы немесе Саржайлау", "Сарыарқа" күйлерін ести отырып, тыңдаушының туған

жеР табиғатына деген сүйіспеншілік, шаттық сезімінің оянуы - табиги, заңды кұбылыс. Адамның ана тіліне деген сүйіспеншілігі де ұлттық сезімінің ерекше түрі. Мысалы, үзақ уақыт елден жырақ жат жүртта жүріп, көпшілік ішінен өз үлт өкілінің ана тілінде тіл қатуына елең етпейтін, іш тартпайтын адам болмайды. Өйткені, ана тілі - адамның ішкі сезімін басқага жеткізуде ой-қиялга етене жақын, жүрегіне жылы күшті қүралы. Айталық, сұлу қызды аспандагы айга, күлімдеген күнге, судагы қүндызга теңеу, ("ай десе аузы, күн десе көзі бар" деу) немесе ай мен күндей, өмбеге бірдей бір сүлу қыз болыпты" деп басталатын ертегі қазақ үгымына, үлттық сезіміне жақын теңеулер Қазақ әдебиетінде сұлу қызды "Ботагөз" деуі, туган баласын әке-шешесінщ "ботам", "қүлыным", "қозым" деуі - үлггық ұгымга, ұлттың сезімге жақын көркем сөз айшықтары.

50

Үлттық тағамдарды даярлау, сыйлы қонагын ұлттық тагаммен сыйлау да ұлттық сезімді, ұлттық мақтанышты корсетеді және ол әр ұлчтың озіне төн тагам даярлау ерекшелігінің куәсі болып табылады. Мысалы, өзбек қонағын палаумен, үйғыр - мәнті, лагманымен, татарлар пәрәмішімен сыйлайды. Қазақ шәйін қаймақ катқан сүтпен баптап берсе, калмақ, ұйгырлар май, түз, үн са- лып береді. Орыс халқы кофе қайнатады, соның бэрі тагам берудегі ұлттық ерекшелік, дәстүрлер.

Үлттық салт-дәстүрлерге ана тіліне деген сүйіспеншілікті, ұлттық өнер түрлерін: эн-күй, зергерлік қол өнері, бейнелеу-сурет өнері, үлттың ойын мен спорттың түрлерін, үлттық тагамды, киімді, мерекелерді, тарихи ескерткіштерді, т.б. жатқызуга болады. Дәстүрге гасырлар бойы қалыптасып, сұрыпталган әдет-гұрыптар, жол- жоралар, көзқарас түсініктер жатады.

Үлттық салт-дәстүрлердің ерекшеліктерін патриархалдық, рулық салт-дәстүрлерімен шатастыруга болмайды. Мысалы, қазактардың қызды қалың малга сатуы немесе барымтасы мен өзбек әйелдерінің паранжы жамылуын бүкіл қазақ, өзбек халықтарының ұлттық салт- дөстүрі деп қарамауымыз керек. Ол феодалдық, рушылдық қарым- қатынастан қалган ескі дэстүрлер.

Салт-дэстүрлер халықтардың тіршілік кәсібіне, наным-сеніміне, өмірге деген көзқарасына байланысты туып, қалыптасып, ұрпақтан- ұрпаққа ауысып, өзгеріп, жаңарып отырады. Оның жаңа қогамдық қатынасқа қайшы келетіндері жойылып, өмірге қажеттілері дамып, жаңа магынага ие болады. Мысалы, қазақтар жаугершілік заманда ақ қой сойып, қанына найзасын малып, бір-бірімен төс түйістіріп, антгасып дос болатын болган. "Достықты бұзганды ант атсын” деп серттескен. Феодалдық қыргын согыс кезінде ол батырларды бір- лікке төрбиеледі. Ал бертінде капиталистік қогамның дамуымен байланысты, анттасу салты қажет болмай, мүлде жойылды.

Немесе бүгінгі күндерде ерлі-зайыпты қариялардың алтын, күміс тойларын өткізу де салт-дәстүрлердің өзгерген түрі. Оның ұрпақ тәрбиесі үшін үлкен прогрессивтік, тәрбиелік мэні зор.

Салт-дөстүр сабақтастыгы ұлттар арасындагы қарым- қатынаспен тыгыз байланысты. Бір ұлтта бар салт- дөстүрлер, ұлтгық ою-өрнек, тагам, спорттық ойын түрлері екінші бір ұлтта да белгілі ұксастықпен жэне өзіндік ерекшелігімен көрініс береді. Мысалы, қазақтың көкпар тарту ойыны кейбір өзгешелігімен көрші өзбек, түркімен, қыргыз, монгол, ауган елдерінде де кездеседі. Киіз үй тігу көшпелі халықтардың бэріне ортақ. Алайда, оның құрылысында, ою-өрнек әшекейінде әр ұлтқа тән ерекшелік белгілер байқалады. Палау, мәнті,

51

I

борщ, шашлык, тұшпара көпшілік ұлттарга ортақ тагам болганымен, әр ұлттың өзіндік дайындау технологиясымен ерекшеленеді.

Үлттық мінез - адамның іс-әрекетінен көрінетін тұрақты қүбылыс. Үлттық мінез осы ұлтқа тән темпераменттік, психологиялық-рухани сапасымен ерекшеленіп, көзге түседі. Мысалы, казақтарга тэн бауырмалдылық, аңжарқындылық, қонақжайлылық, өзбектердің сыпайы мінезділігі, діншілдігі, орыс халкына тән қарапайымдылық пен кеңпейілділік, америкалықтардың кұнттылыгы, агылшындардыи салқынқандылыгы, немістердің ұқыптылыгы,француздардың жинақылыгы, испандықтарга тән қызуқандылықерекшеліктер байқалады. Әрине, бұл қасиеттер басқа халықтарда жоқ,кездеспейді деген ұгым тумайды. Ол қасиеттер әр халықта эр түрліқырынан көрініс табады. Әр ұлттың езіне гана тэн этностық тазамінез-қүлықтың болуы мүмкін емес. Мысалы, орыстарга тэн дейтінтөзімділік қытайларга да тән қасиет болып келеді. Немесе грузиндердіқызба қанды халық дейміз. Ал ол мінез испандықтарга да ортақ.Академик С. Кон өзінің "Үлттық мінез-құлық ерекшеліктерініңпроблемасы” атты еңбегінде: "Үлттык мінез-кұлыкты анықтауда әр ұлтқа тән этностық мінез- құлықты шартты түрде алып қарау керек", -деуі орынды. Дегенмен, бір халықта ерекше басымырақ болыпкөрінетін мінез-құлық сипаты сол халықтың лсихологиялық ерекшелігі болып саналады.

Үлттық дәстүрлер ұлттық психология дан көрініс тапқанда, кейбірпсихикалық әлпеттің жалпы адам баласына,барлың ұлтқа тән ортаңқасиетке ие екенін байқауга болады. Мысалы, қонақжайлылық,үлкенді сыйлау, бапажандылық сияқты мінез-құлық өлшемдері барлық халыққа ортақ қасиет.

Қогамның дамуы, халықтар мен ұлттардың интернационалдықбайланысы ұлттық психологияга игі әсерін тигізіп, бірнеше ұлтқаортақ интернационалдық мазмұнды салт-дәстүрлердің пайда болуынтугызды. Мысалы, кешегі кеңестік дэуірде ұлтарапық қарым-қатынастың күшеюімен байланысты қазақтың ат бәйгесі немесеқазақша күрес, теңге алу, қыз қуу ойындарына интернационалдықсипат берді де, бүл ойындар бүкіл Орта Азия елдеріне ортақинтернационалдық ойын түрлері болып кетті. Немесе, кешегі кеңестікдөуірде халықтардың идеялық сана-сезім бірлестігі ортақ әнұран,ортақ дэстүрлі әскери шеру салтанаттарын өткізу, жастарды әскерқатарына шығарып салу, еңбек кіталшасын табыс ету, неке куәлігінтапсыру сияқты салт-дэстүр түрлерін тугызды да, ол барлық ұлттарга ортақ дәстүрге айналды.

52

Заман талабына саи жаңа мазмүнды салт-дәстүрлердің туындауы да заңды құбылыс. Мысалы, қазіргі жастардың үйлену той рәсімдері бұрынгы қазақ ауылындагы осындай тойларға мүлде үқсамайды.

Сондаи-ақ, баланың дүниеге келуін қуанышта өткізетін шілдехана тойына коса, бүгінде жастардың туган күнін тойлау росімдері паида болды. Ол мүлде жаңа салт- рэсімде өтеді.

3.2 Қазақ ұлтгық тэлім-торбііссінің о з і і і д і к ерскшеліктсріҮшы-қиырсыз жазира дала түргындары өздерінің сан гасырлар

боигы тарихында жас үрпаңқа тәрбие берудің бай тәжірибесін жинактап, үлттық өзіндік салт-сана мен әдет-гүрып, дэстүр рәсімдерін тугызды. Көшпелі халық өзі өмір сүрген қогамның элеуметтік- экономикалық жагдайына, мәдениетіне, тарихына орайлас жас буынга тәлім-тәрбие берудің айрықша талап-тілектерін дүниеге әкелді. Мэселен, жас адамның жұртқа танымал моральдық-психологиялық өлшемі белгіленді, оның мэні "сегіз қырлы, бір сырлы" шынайы, отаншып, азамат тәрбиелеу еді. Міне, осы қагида сан гасырлык дала тұрғындарына койылатын моральдық талаптарды айқындады. Ол талаптар көшпелі мал шаруашылыгын жете игеру, еңбексүйгіштік, қиыншылыққа төзе білу, ел намысын қорғау, жаудан беті қайтпау, ата- тегін жадында сақтау, сөз асылын қадірлеу, тапқырлық пен алғырлық, ат құлагында ойнау, ата салтын бүзбау (жасы үлкенді, ата-ананы сыйлау, қүдайы қонактың меселін қайтармау, көрші ақысын жемеу, кайырымды, ізгі жүректі, бауырмал болу, т.б.). Осындай қогамдық қатынастарды кішкентайынан көріп-біліп өскен адамдарда мүдделестік, омірге кәзқарастың сәйкестігі кісілік қарым-қатынас барысында айқындалып, жеке бастың бұра тартуына мүмкіндік қалдырмаган, пси- хологиялық жагынан "бірауызды кауымдаскан жандар” үнемі өзінің рулық одагына етене сіңіскен салттар мен дәстүрлерді ұстанды. Ал бұл принцип ұлттық психология мен ұлт мәдениетінің сипатын айқындайтын факторлар болды.

Әр ұлттың өзіне тән тіршілік кәсібі, тарихы мен мәдениеті бар. Ол мәдениет сөйлеу тілінен, ойлау жүйесінен айқын көрініс табады. Сондай-ақ, ұлттық мәдени ерекшелік сол халықтың өмір сүру тәсілінен, діни-наным сенімінен, әдет-гүрпынан, салт-санасы мен дәстүрінен өзекті орын алады.

Осы түрғыдан қараганда, ар мен намысты қасыңтай қаны қалганша қоргай білу, дарқан көңіл, аңжарқындылық пен адалдық, досқа деген мейірімділік қазақ халқының бойына туа біткен ұлттық психологиялық ерекшелік қасиеті, философиялық ойлау жүйесінің негізі демекпіз.

53

Ол жонінде орыс офицері А. Левшин озінің "Қыргыз- қайеақ ордалары мен далаларының сипаттамасы" (1832 ж.) атты кітабында: "...Деспотизмді квп кермеген қыргыздар (қазақтар) баска Азия халыктарына Караганда аңгал да ақкоңіл, сенгіш... қайырымдылык, адамды аяу, қарттарга, ақсақалдарга қүрмет көрсету - олардың ең жаксы қасиеті. Қыргыз үшін меймандостық - кастерлі заң. Олар бар дэмді асын қонаңтарга тосуды заң деп санайды" деп, казақтардыңкішіпейілділігін, меймандостыгын, қайырымдылығын, сенгіштігін сүйсіне паш етеді.

Қазақ халқының ұлттық даралыгы ой толганыс қазынасында(ұлттыңқ психологиясында) ұрпақ тәрбиелеу тәсілдері(этнопедагогика) мен салт-дәстүр ерекшелігінде (этнография сын да) деп білеміз.

Қазақ халқының психологиялық ой толғаныс ерекшелігін сөз етсек, ол — тұспалдап, мақалдап, мақамдап, тақпақтап сөйлеу, жыр, терме, тол ray, айтыс өнері арқылы көзге көріну.

Тұспалдап сөйлеу енері, негізінен, билердің шешендік сөз енсрінен өзекті орын алган. Сондыктан казақ билерінің шешендік сәзөнсрі — Цицерон, Демосфен сияқты Еуропа шешендерінің сөзқолданыс түрлерінен мүлде өзгеше, өзіндік ұлттық мәнері бар сез қолданыстар.

Халық педагогикасының негізгі мақсаты - әзінің бай тарихи тәжірибесіне сүйене отырып, келер ұрпақты еңбек сүйгіштікке, өнерге баулу, отбасы, ауыл-аймақ, Отанның ар-намысын қоргай білетін, жаны жайсаң, арлы азамат тәрбиелеу. Осы мақсатты іске асыру жолында отбасы мүшелерінен бастап, ауыл ақсақалдары, кене көз қариялар мен ақын, жыршы, жырау, энші, күйші, термеші сияқты өнер адамдарының бәрі белсене ат салысатын ұжымдық тәрбие ісін жүргізушілер болып келгені көпке аян. Әсіресе, ақын, жырау, термешілердің өлең, жыр, дастан, терме, толгауларының мазмұнына ой жүгіртсек, онда дидактикалық ақыл-нақыл, өсиет- өнегенің тұнып түрганын байқаймыз. Олар сол арқылы ненің жақсы, ненің жаман екенін сездіріп, келер ұрпақты неден аулақ, неге ынтық болуға баулып өсіруді маңсат етті. Ал ақыл-ойга, терең тәлімге құрылған поэзиялық сөз маржанынан ұлттық ойлау ерекшелігін, мэдени мұраның өзіндік сипатын айқын танып-білуге болады.

Жыраулардың поэзиясында келелі сөз болган мэселе адамгершілік проблемасы (человечность). Қазақ ұгымындагы "ердің кұны жүз жылқы”, "ер елі үшін туады, елі үшін өледі”, "ерді намыс өлтіреді деп, ерлікке ерекше бага беру, ердің қүнын адамгершілікпен, ар-ожданмен өлшеу ( жаным - арымның садагасы", ”ер жігіттің ары -

54

мын жылқы", "жан саңтама, ар сақта", т. б.) "личность" үғымынан кеп жогары. Сол сияқты "акын - елдің еркесі", "өнерліге өлім жок", "ө.іерлінің колы алтын" деп қараган ата-бабамыздың өнерлі азамат; сал-сері жөніндегі үгымы - "рыцарь" үгымынан әлдеқайда ауқымды.

Демек, дала философиясындагы кісі, толык адам (Абаііша), ер деген үгымдар - кең тынысты философиллық санат.

Мэденнетті деп саналатын кейбір жүрт өкілдері туган жерін Отаным деп есептемейді. Өскен, кэсіп еткен жеріне Оганым деп қаранды. Ал қазақ жүрты кіндік каны тамган жерін, ата-баба әулетінің мәйіті жатқан жерді врекше қадірлейді. Оны тастап кетуді өлім санайды. Ақындардың "кіндік қаным тамган жерім — ауылым" деп әндетуінде, Отан оттан ыстық , Отансыз ер - бүралқы итпен тең” Деп қарауында философиялық үлкен ой жатыр. Туган елінің табысына масаттанган, елін сүиген ерді мадақтап ”басқа елде сүлтан болганша, өз еліңде ұлтан бол" деуінде де терең патриоттық сарынқ бар.

Қазақ философиясының өзіндік үшінші ерекшелігі — ана тіліне, сөз өнеріне ерекше ден қойып, жогары баға беруінде. "Өнер алды қызыл тіл" деп ұққаи ата-бабамыз” от тілді, орақ ауызды" ділмәр иіешендердің өсист сөздерін, табан аузында тақпақтап айтқан мацал-мәтел, афоризм сөздері мен ацындардьщ терме, толгауларыи жазу-сызусыз жаттап, жадында сақтап, цаз цалпында біздіц дэуірімізге жеткізген. Оның себебі — аталы сөздердің өміриіеңдігінде, халықтық тіл қүдіретін багалай білуінде жатыр. Асыл сөздіц қогамдагы тэрбиелік мәніне ертеден ерекиіе назар аударып, "ацылдың көзі - аталы сәзп деп ұққан бабаларымыз сәйлей білуді өлмес өнер, асыл мұра деп багалаган. Осы пікірді "сөз тапцата цолца жоқ ”, пшеиіеннің сөзі мерген, іиебердің кәзі мерген" "сөз сүйектен әтеді", "жақсы сөз — жарым ырыс", "жақсы сәз жан семіртеді" т.б. мацал-мәтелдерден байцауга болады.

Кешегі жоңғар қалмақтарымен кескілескен ұрыс кезінде Қоңтажыда кеткен ел кегін алмас қылыштың ұшымен емес, сөз қүдіретінің күшімен қайтарган Қаз дауысты Қазыбек бидің ақылы, тапқырлыгын мадақтаган "Жарақты жауды жайратқан сөз", "Тіл қылыштан өткір” деген мәтелдердің шығуы да тегін емес.

Ақылдың көзі логикалық дұрыс ойда жатыр. Логикалық жүиемен ойлай білу — дұрыс жүйелеп сөйлей білуге жетектейтін жол, сөйлеу мәдениетінің алғашқы баспалдағы.

"Тіл мен ойлау — еңбектің жемісі. Тіл ойдың сыртқа шыққан көрінісі", — деп К. Маркс текке айтпаган. Адамның басында қандай ой туса да, егер оны жинақтап қорытып, жүйелеп, лайыкты сөзбен дәл бере алмаса, ол айтушыга да, тыңд^шыга да түсініксіз, күңгірт,

55

көлеңке оолады. дүрыс сөшіеи оілу дегеніміз - дұрыс ойлай білу, ал ол логика мен этнолингвистиканың бірлігінен туындайды. Тіл - мәдениетпен қатар өсіп, өркендейтін қогамдық құбылыс.

Кемеңгер ойдың иелері - ұлы даналар кезінде сөз құдіретінің когамдагы тәрбиелік мэніне ерекше көңіл боліп келген болатын. Мысалы, Шыгыстың классик ақыны Ә. Науаи: "Ac түзбен дәмді, су мүзбен дэмді, ал адамзат сапиқалы, санапы созімен сәнді", - десе, француздың дапышпан жазушысы О. Бальзак: "Сөз енері - өнер атаулыиың қиыны және қүдіреттісі", — дейді. Осы ойды тереңдеткен ұлы ақын Абай: "Сөз өнері дертпен тең", - десе, JI. Н. Толстой: "Сөз-ұлы нэрсе. Сөзбен адамдарды достастыруга да болады, жауластыруга да болады", - дейді.

Ал қарапайым қазақтың мақал-мәтелдерінен де осы идеяларозекті орын алған. Мәселен, "Таппасаң сәздің жүйесін, отына өзіңкүйесің", "Аңдамай сөйлеген, ауырмай өледі", "Ойнап сөйлесең де,ойлап сөйле", "Жүйелі сөз, жүйесін табар" деп, дүрыс ойлап, дұрыссөйлей білудің үлкен онер екенін үрпақ біткенге үнемі үқтырып келді.Осыиы жастардмң зердесіне үялатуды кажет деп үққан қариялар "К*л сөз - куміс, аз сөз - алтын", "Ақылдының сөзі қысқа, кепке боларнүсқа , Тоқсан ауыз сөздің, тобықтай түйіні бар" деп философиялық ой гопшылаган.

Сөзшең, өнерлі ақын, әнші азаматтарга жиын-тойларда төрден орын беріп, қошемет көрсеткен. Сөз бастаган шешенді қол бастаган батырмен пара-лар санаған. Жастарды шешендікке, сөз өнеріне үйрету Үшін эке- шешелері, аталары мен әжелері оларга мақап-мэтел, жүмбақ, жаңылтпаш, терме, алең-жыр жаттатып үйреткен. Ойын-тойда қыз бен жігітгер бір-екі ауыз өлеңмен қагысып, айтысуды әдетке айналдырган. Сол айтыс түрлерінен жеңіспен көзге түскен аңындарды көтермелеп, бүкіл ауылдың, рудың, елдің атынан ұлы дүбір тойларда сөз сайысына қосып, жеңген ақындарды қошеметтеп, жорга мінгізіп, шапан жапқан. Немесе екі елдің дау-шарларын сөз тапқыш ақылды адамдарга жүгініп шешкізген. Сөйтіп, тапқыр ойлы шешендерге үлкен қүрмет көрсеткен. Тілдің майын тамызып, сөздің балын агызып, қас шешендер сөз

айтар", "Көп ішінде сөйлеген - көсемдердің белгісі, ойга салмай сойлеген, шеиіендердің белгісі", "Шешен сөз бастар, батыр қол бастар", т.б. мақал-мәтелдер осы ойды дәріптеуден шықңан.

Жалпы, шешендік қазақ халкының бойына біткен табиги қасиетекенін Шыгысты зерттеуші гапымдар да байқап білген. Мысалы,академик В.В.Радлов өзінің "Образцы народной литературы тюркскихплемен деген еңбегінің кіріспесінде ауыз әдебиетінің шыгу тегіне, тэлімдік мәніне терең тоңтала келе:

56

"Қазақтар нақтылы сөйлеуді бар өнердің алды деп білді, сондықтан да олардың поэзиясы дамудың жогары сатысына жеткен”, - десе, ал саяси сенімсіздігі үшін қазақ даласына жер ауып келген поляк офицері А. Янушкевичтің: "Қазақтардың ойлау қабілетінің кереметтігіне менің барган сайын көзім жетті. Сөз дегенде агып тур. Бұл жағынан алганда оларды Батыс Азиянын француздары деуге болады. Өзіне жогарыдан менсінбей қарайтын халықтар арасынан бұл кошпенділердің де қүрметті орын алатын кезі келеді" , - деп бүдан 150 жыл бұрын асқан сәуегейлік пікір айтуы бүгінде бізді таң қалдырды.

Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылар да, оны қастерлеп жадында сақтаушылар да, келер ұрпақты тәрбиелеуде кұрал ретінде жұмсаушылар да ақын-жыраулар болганын, олар өздерінің жыр маржанымен жастардың сана-сезімін тәрбиелеп жетілдіруде қогамдық тәрбиешілердің рөлін атқарганын аңгарамыз.

Қазақтың ұлттық философиясының төртінші ерекшелігі - ұлттық тірегінің көшпелі өмірмен, мал шаруашылыгымен тыгыз байланыстылыгы. Тіршіліктің тұтқасы төрт түлік малда деп ұққан қазақ малды жанмен бірдей санаган. Екі қазақ кездесе кетіп амандық сұрасса, "мал-жан аман ба?" - деп сұрауы да сол арнага саяды. Терісі мен жүнін киім қып киіп, еті мен сүтін азық етіп күн көрген, сауса сауын, мінсе көлік ретінде пайдаланған төрт түлікті (әсіресе, жылқы малын) қадірлеп, қастерлеу қазақ баласы үшін өмір заңы болып есептелген. Өйткені, малдан айырылу шыбын жаннан айырылумен бірдей болган (Бұған 1932 жылгы ұжымдастыру кезінде қазақтардың малдан айырылып, аштык-қыргынга ұшырауы айқын дәлел). "Мал ашуы - жан ашуы", "Малдының беті шарық, малсыздың күні кәріп", "Мал баққанга бітеді", "Жаманга жан жуымас, жалқауга мал жуымас” деп, ерінбей еңбек етсең гана мал табасың, малсыз өмір жоқ, күн көрісің қараң деген ой түйген. Ол заңды да. Себебі, тіршілік етудің басқа түрі жоқ көшпелі қазақ елі үшін мал багып күн көру - өмір сүрудің негізгі тірегі болып саналды. Осымен байланысты — төрт түлік малга арналган мақал-мәтел, ертегі-эңгіме, жаңылтпаш, жұмбаңтардың қазаң ауыз өдебиетінде орасан коп болуы, мал атауларының молдыгы, бір жагынан, ұлттық психологияның тілдегі көрінісі болып саналса, екіншіден фолыслорлық шыгармалардың этнопедагогикада тәрбие кұралы ретінде кызмет еткенін байқатады.

Тұрмыс-тіршіліктің, енбек пен кәсіптің өмірдегі көрінісі ұлттық салт-дәстүрлер арқылы марапатталатыны көпке аян. Ал казақ халқының салт-дәстүрі малмен, көшіп-қонумен байланысты туып дамыган. Наурыз тойлары, көшіп келген агайынга ерулік немесе көшерде көршілерге көшерлік беру, бне байлау, сірне, қымыз жинау,

57

малдың толдеуімен байланысты уызга, күздікте қарын-майга, кыста согымга шакыру, отка май қую, келіннің отқа салар әкелуі, т.б. ырым, жол-жоралар, тіпті қыздың қалың малын немесе ердің қүлын да мал санымен есептеу сияқты салт-дәстүрлердің халқымыздың түрмыс- тіршілігімен байланысты туганын дәлелдейді. Сөйтіп, салт-дәстүрлер, бір жагынан, халықтың түрмыс-тіршілігінің айнасы іслетті болса, екіншіден, сол арқылы гасырлар бойы өз урпагын еңбекке,адамгершілікке, өнерге, омірге икемдеуде тәрбие құралы ретінде пайдаланган.

Халқымыздың сан гасырлық ұрпақ тәрбиесі халықтың салт-дэстүрлер мен ауыз әдебиеті үлгілеріне негізделгенімен, оның да озіндік мақсат-мүдделері, негізгі қағидалары бар.

3.3 Халық педагогіікасыііың негізгі кағидалары^ Тәрбиенің негізгі қагидаларының (принциптері) болуы заңды

кұбылыс. Халық педагогикасының негізгі қагидаларын арнайы сөз етсек, олар мыналар демекпіз:

1) келер үрпактмн акылды, намысқор, арлы, өміршең азамат болуын тілеу. Жас нәрестенің дүниеге келуі ага- ана, ағайын-туыс,кауым-көпшілікке зор қуаныш әкелумен бірге, борыш та жүктей келеді. Дәлірек айтсақ ұрпақты тәрбиелейтін халық мектебінің есігі сэбидің алгаш дүниеге келген күнінен бастап айқара ашьшады. Олбелгілі мақсат-тілекпен байланысты туындайды.

Отбасы үлкендерінің бәрі жаңа туган жас баланы Отанның, елдің асыл азаматы болуын аңсап-армандайды. Өнегелі үлкендерге үқсасын деп дарынды, өнерлі, ақылды ақсақалдарга бапаның аузына түкіртіп, азан шақыртып, атын қойгызады. "Ақылын, жасын берсін" деп, жаңа туган нэрестені қарияның шапанының етегіне орайды. ¥рпағы өскен қадірлі анага кіндігін кестіреді, бесікке сапдырады, қырқынан шығару ырымдарын жасатады, тұсауын кескізеді, үлкендерден бата апгызады. Хапықтың балага арналган ырым, бата-тілектерінде келешектен күткен үлкен үміт, аңсау арман бар. Тәрбиенің алгашқы қағидасы эта- ананың аңсау арманымен, баладан күтер үмітімен үндесіп жатыр;

2) баланы жастайынан еңбек сүйгіш, елгезек азамэт етіпмен түсау кесер жырларынан, бата,

тілек, терме өлеңдерден өзекті орын алган. Еңбек қагидаларынжастардың бойына сіңіру отбасындагы еңбектің қарапайым түрлерінен басталып, қогамдық маңызды істермен ұштасқан. ¥л баланы қозы, лақ кайтаруга, отын-су эзірлеуге, мал өнімдерінен түрмыска кажетті қүрал-жабдық (қамшы, шідер, жүген өру, тері илеу,қару- жарақ, т.б.) жасауга әзірлеу, қора салу, киіз үйдің агашын істеу,

58

ұсталык, зергерлік өнерге үйрету, т.б. көзделсе, ал қыз балалардыыдыс-аяқ жуу, ұй сыпыру, шай кою, төсек жинау, кесте, өрмек току, ас пісіру, бала күту, қонақ күту- ге, т.б. үйреткен;

3) халық педагогикасында ”Бірінші байлық — денсаулық” деген***** ° рын И В "Дені саУдың - жаны саУ"> ИАС адамныңарқауы", "Ауру астан" деп рухани, материалдық байлыісгың негізінжеке бастың, ягни тәннің саулыгына байланысты қарастырган. Баланытуган күнінен бастап тұзды сумен шомылдыру, маймен сылау, денекүтіміне ерекше мән беріп шынықтыру, мерзімінде жақсы ас беріптамақтандыру мен ұйықтатудың бәрі тән саулыгы үшін жасалган әрекеттер;

4) халық педагогикасында адамгершілік қасиеттерді баланың бойына дарыту, ізгілікке, имандылыққа, адалдыққа тәрбиелеу, ар- ожданды қастерлеу басты қагида болып есептелген.

"Жаным — арымның садагасы” деп арды адамгершілік қасиеттің үлгісі санаган;

5) Гуманизм мен патриотизм - халықтық тәрбиенің бастықагидаларының бірі. "Отан отбасынан басталады" деп ұққан ата-бабамыз отбасының, ананың, рудың, отанның намысын қорғауды,қарттарга, ауру* кемтарларға көмектесуді, басқа үлт өкілдерінсыйлауды отбасы тәрбиесінің өзекті принципі деп багалаган. "Атаныңбаласы болма, адамның баласы бол", "Жақсы р көпке ортақ", "Ел үшінеңбек ет, халқын сүйген қор болмайды" деген өсиет тэрбиеден өзекті орын алған;

6) елді, жерді қоргайтын, еңбек ете алатын азамат болу үшін денені шынықтыру қажет. Халық педагогикасында "Шынықсаң, шымыр боласың” деп ой қорытқан ата-бабамыз ұлттық ойынга жаттықтырып үйрету (аударыспақ, күрес, теңге алу, қыз қуу, т.б.) арқылы дене тәрбиесіне баса көңіл бөлген;

7) тіршіліктің тұтқасы, өмірдің шамшырагы өнер мен білім деп түсінген халқымыз жастарга "Өнерлі өлмейді”, "Білегі жуан бірді жыгады, білімі жуан мыңды жыгадьГ, "Білім - таусылмас кен, онер - өлмес мүра” дегенді наси- хаттап ертегі, өлең-жыр, мақал-мәтел, аңыз әңгімелер ұсынған;

8) адам өмірі мәңгі табигат қүшагында өтетін болгандықтан, ата- бабамыз ез ұрпагын агаш бесіктен жер бесікке жеткенше табиги органы аялауга, әсемдікке тәрбиелеп келген. Ол туралы әлденеше жұмбақ, өлең- жыр, ертегі, аңыздар шыгарган.

Мұның бэрі сайып келгенде "сегіз қырлы, бір сырлы" еңбек сүйгіш, арлы азамат тәрбиелеуден туган халықтык қагидага негізделген.

59

"Сегіз қырлы, бір сырлы" азамат тәрбиелеудің ұстанымдары барлық халықта бар ортақ талап. Мысалы, орыстар ондай адамды• I • ■ - * ш"кішкене оолсада өнегелі, ақылды it9 ақыл-ды да сүйкімді"каиырымды жігіт" деп санаса, таулықтар "нағыз жігіт" деп атайды.Ал чукчалар "адал омір сүретін азамат” дейді. Ол теңізде - жүзгіш,согыста - батыр, гылымда - терең ойлы, билікте - эділ, еңбекте -шебер, омірде -бірлікшіл, сөзде - шешен, атыста - мерген, шет жердеотаншыл, бауырмал деген қасиеттер бойында бар азаматтар.

Өзбектер кайырымды, ізгі жүректі адамды "иман- жүзді, құдайы бар азамат" дейді.

Ал қазақта сегіз қырлы азамат дегенді еңбек сүйгіш, бауырмал, батыр, өнерлі, өнегелі, шыншыл, эділ, адал болу деп түсінеді.

Сегіз қырлы, бір сырлы", жан-жақты жетілген азамат етіп тэрбиелеу үшін бар мүмкіндікті сарқа пайдаланған (3-кесте).

3-кесте — Халық педагогикасының "сегіз қырлы, бір сырлы", адам тэрбиелеу қагидалары

Г Т Г П

Енді халықтық тәрбиенің осы басты қагидаларының ғылыми— - ____________________ w - - -педагогикамен байланысы қандай дегенге келейік;

ерекшелігінескере отырып жүргізуді талап еткен. Мэселен, "Ұлыңа бес жасқадеиін патшадай қара, қосшыңдай

багалатәрбиелеудің, көмекшім деп үмітпен қараудың, ақылшым деп теңсанаудың қажеттігін меңзейді. Ал бұл гылыми педагогиканың ынтымақтастық принципімен қабысып жатыр;

2) халық педашгикасында тэрбие ісін әр баланың жеке бас ерекшеліктерін (психологиясын) ескере отырып жүргізуді

60

ескертеді. "Баланы туады екенсің, мінезді тумайды екенсіц", "Бір биеден ала да туады, қүла да туады", "Балаңа үміт арту - әкенің парызы, ақтау - баланың қарызы" деп ой түйіндеген;

3) халық педагогикасы баланың тәрбиесі туган, өскен ортасына, ата-ананың, отбасы үлкевдерінің, ұстазының үлгісіне байланысты деп қараган. Өскен ортаның тәрбиедегі әсері жөнінде А. С. Макаренко,Н. К. Крупская, А. В. Сухомлинский, А. Құнанбаев, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев сынды ұлагатты ұстаздардың ой-пікірлері де халық педагогикасынын қагидаларымен үндесіп жатыр;

4) халык педагогикасынын тагы бір принцип! балага үлкен талап қоя білуге, оның жеке басын қадірлеуге негізделген. Баланың жібергенқателіктерін үлкендер дер кезінде оақылап, дұрыс жолга салуды макұлдаган. "Ата - балага сыншы", "Баланың балалыгына әкенің даналыгы бар", "Ақырып айтқаннан ақылмен айтқан артық" деген мәтелдер осы ойды қүптаудан туган. Яғни, тәрбиешінің жылы жүректі болуын, тапқырльіқ тәсілмен тәрбиелеуін орынды санаган;

5) шәкіртті тәрбиелеу, оқыту барысында ақыл-ойын дамыту - бүгінгі педагогиканың ең көкейкесті мәселелерінің бірі. Дамыта оқытып-тәрбиелеу ісі асқақ арманмен байланысты. Осыны құптаған ата-бабаларымыз "Армансыз ұлан — қанатсыз қыран", "Арманы жоқтың — пәрмені жоқ" деп келешекті қиялдай білетін арманга ой дербестігіне тәрбиелеуді мақсат еткен;

6) халық педагогикасынын негізгі принциптерінің бірі - тәрбиенің біртутастығы.

Тэрбие ісінің біртұтастыгы үрпақ тәрбиелеудегі мақсат бірлігінен туындайды. Кез келген тәрбие қүралына талдау жасасак, тәрбиенің түрлері (еңбек, ақыл-ой, адамгершілік, әсемдік, т.б.) іштей сабақтасып жатады. Оны бесік жырынан, бата-тілектер мен терме толгаулардан байқауга болады. Тэрбие ісін кешенді жүргізуді гылыми педагогикалық еңбектер де қуаттайды;

7) тәрбие ісінің туганнан өмір бойы үздіксіз жүргізілуін халық педагогикасы да, гылыми педагогика да құптайды. Халық педагогикасында айтылатын "Адам пәниден бақига дейінтэрбиеленеді”- дейтін кагида осы ой дан туган;

8) халык педагогикасы отбасы үлкендерінен бастап, ауыл ақсақалдары, өнер иелері түгел қатынасатын ұжымдық тәрбие ісіне негізделген. Халыктық педагогикада "Кеп талқысы - тез", "Көп қоркытады, терең ба- тырады", "Көпке карсылық — күдайга қарсылық"деп ұжымдык тәрбиені кұптаган. (4-кесте).

6

Ұжымдық тәрбиеге гылыми педагогика да ерекше мән берген. Корыта аитсақ, халық педагогикасы гылыми педагогиканың ережелері мен заңдылыктарының қалыптасуына бастау бұлақ болган.

4-кесте Халық педагогикасы мен гылыми педагогиканың қагидалар үндестігі

Халық педагогикасы бүгінде гылыми-зерттеулердің тек нысаныгана емес, сонымен қатар ол педагогикалың теориялардың, әсіресеотбасындагы тәрбиенің дамуына үлкен эсер ететін ынтымақтастың педагогиканың іргетасы болып табылады.

Сондықтан да халық педагогикасының бүгінгі күңце тажірибелік те, гылыми теориялық та мәнділігі зор екені даусыз.

Қай гылымның болмасын, тұрақты ғыпыми терминдері болатыны сияқты, қазақ этнопедагогикасының да белгілі терминдері бар.

Оларға, жалпы алганда, мыналар жатады: шәкірт, мүғалім, ұстаз, оқыту, тәрбие беру, өзін-өзі тәрбиелеу, қайта тәрбиелеу, үлгі-өнеге көрсету, ақыл-өсиет айту, оқыту, әдетгендіру, жаттыкгыру, жядынЛя сақтату; тәрбиенің түрлері: дене тәрбиесі, еңбек тәрбиесі, ақыл-ой тәрбиесі, адамгершілік тәрбиесі, эсемдік тәрбиесі, табигаггы аялауға тәрбиелеу, ерлікке, ұлтжандылыққа тәрбиелеу, ұл, қыз тәрбиесі, т. б.

Жогарыда аталган халық педагогикасының негізгі қағидалары мен ерекшеліктерін ескере отырып, қазақ этнопедагогикасының гылыми-эдістемелік жүйесін қарастырсақ, ол мынадай жүйе болыпшыгады

62

Халықмақсаты мен мтдеттері: 2. Мазмұны

педагогикасының I "Сегіз қырлы, бір сырлы", жан-

3. Әдісгер

4. Түряері

5. Құралдары

6. Нәтижесі

7. Тәрбиеге себепші күиггер

8. Тәрбие ортасы

9. Тәрбие нысаны

жақтыҰлттық салт-дөстүрлер арқылы балаға акыл-ои, адамгершілік, әсемдік, дене, денсаулық, еңбектәрбиелерін беру, мінез- құлык дагдыларын қалыптастыруӘңгімелесу, кеңесу,түсіндіру,сендіру, талап ету, кеңес беру, үйрету, көрсету, үлгі көрсету, өтіну, бұйыру, жаттықтыру, бата беру, мадақтау, алғыс айту, жалбарыну, қаргау, сөгу, кінәлау, айыптау, жазалау, т.б

тойлар. еңбекОйындар, мерекелері кештерСанамақ, жаңылтпаш, өлең-жыр,

ойын-с^ықтар

такпақ, ертеп аңыздаржұмбақтар, айтыстар, мақал-мәтелдер шешендік сөздер,салттар, ырымдар, жол-жоралар ұлттық ойындар, әңгіме, айтыстар сабақгар мен үйірмелернСегіз қырлы, бір сырлы”, жаны таза, тәні сау адам.Табигат, еңбек, тұрмыс, сапт- дәстүр, өнеркэсіптер, дін, ана тілі, ұлттық ойындар________________Отбасы, ауыл-аймақ, ру, қауым, тайпа, ұлт, мектеп, медресе, ұжымБапа

10. Хапық тәрбиешілері Әке-шешесі, атасы мен әжесі, апа, агалары, ауыл үлкендері, өнер иелері.________________________

63

4 Улы > алым, акындардыц тэлімдік оіі-лікірлері

4.1 Шыгыс ойшылдары әдеп жоніндеШыгыстың үлы философтары Әл-Фараби, Жүсіп Баласүгын,

Ахмед Игүнеки ж.б. әдеп жайында жазып қалдырган ой-пікірлері қазыргі заманның этика, әдебі жөнінде түсінікті толықтыра түседі. Әл-Фарабн заманы мал мен егін шаруашылыгы қарқындай түскен кезец, қалалар саны үш есе өсіп, онда түргын халықтың тұрмыс салты оркендей бастаған кез. Жазба енері қапыптасып, гылымның, әдебиеттің, поэзияныц кең аумақта қарқындауы, олардың бір-біріне ықпапы күшейеді. Таным қызметінде сезімдік пен па- расаттылық, паиымдаушылық ныгыз орныга бастады. Түркі мен Ислам ықпалы Орта жөне Таяу Шыгыстагы мәдени-әлеуметтік ахуалды күрт өзгертті. Еларапық қатынастар күшейді. Мәдениеті өркендей түскен мүсылман дүниесінде жас Абу Насыр Әл-Фарабидің гылым мен өнерге деген кұмарлыгы _ ерте оянады. Ол кейін Бүқара, Мерве, Хорране, Александрия, Багдад, Каир, Дамаскі, Шам, Халеб сияқтамүсылмандық Шыгыстын кептеген калаларында емір суріп, түркі, араб, парсы, грек, латын, сан- скрит жэне т.б. тілдерін жетік меңгердіАдамзат тарихында "екінші ұлы үстаз" аганган Әл-Фараби жан-жакга білімдар, энциклопедист гүпама болган.

Әл-Фараби "Бақытқа жетудің жолы", "Қайырымды қалатүргындарының көзқарасы", "Азаматтық саясат" трактаттарында "жанкуаты", "бақыт" дегеннің не екендігін, оған жетудің жолдарын қарастырады.

Бақыт - қайырымды адамның мәртебесі, кемелденушінің жан мен тән Қуатының жетістігі, тұгас дүниемен үйлесімдікте өмір сүру қабілеті. Бақыт - әркім ұмтылатын мақсат, әркімнің жетілуді қалауы, жарастыққа қанагатта-нуы. Осы жогары қүндылық туралы дүрыс түсінік және білім болмаса, онда адам өмірдегі өз орнын дұрыс ұқпай қалады, нагыз тамаша қызықган шет қапып, бақытсыздыққа ұшырайды. "Адам кемелдігі неде? Бақытта. Бақытқа қалай жетуге болады? Бипм мен іс-әрекет арқылы. Ол қандай білім? Ол баряық заттың парқы мен кез келген болмыс мәні туралы ілім. Бақыт беретін іс-әрекет қавдай? Бақыт әкелетін қызмет - қайырымдылық.

Ол білімдер қалай жиналады? Теориялық және практикалық енермен жетуге болады".

Әл-Фараби осындай жагдайларды үш топқа бөледі:1) Адамның өз дене мүшелерін пайдалану үшін керекті

әрекеттері;

64

2) құштарлык, рақат, қуаныш, ашу, корқыныш сияқты жанаффектілері;

3) ақыл-парасат. Адамның жетістігі, алдымен ойлану қабілетіне, оймен бірге ерік, қимыл-эрекеттеріне қатысты. Жан, ақыл, ерік аффектілерін ұштастыргаи адам - жетік адам. Жетілген адам қабілеті мсн қаиырымдылыгы арқылы өзгелерден озады, басқаларды билеуге бейім. Сонда гана ол үнемі бақытгың қызыгына бөленеді.

Бақыт жан куатынан, адамның өзін танып-білудің басты күшінен нәр алады. Жан қуаты — адам күшінің қайнар көзі, жүрек қуаты. Жанның қуаты ізгілік, рақым, шапагаттар нұр төгеді. Игі іс жүректің куатын қалыптастыра- ды, шыңдайды. Әл-Фарабидің ескертуінше, жүректен кейінгі мүше - ми. Ми да басты мүше, бірақ оның үстемдігі бірінші емес. Жүректі жігерлендіру, оның ңызметін жүзе- ге асыру тек мига тэн қабілет. Ми болмысты реттеуге қызмет етеді. Ақыл жүректің қуатына, әсіресе ізгілікті көздеген әрекетіне ғана қызмет етуі тиіс. Жетілген мақсат қана адамды бақытқа талпындырады.

Әл-Фараби үшін өмірде ізгілік пен зұлымдықты ажырата білу, игілікті орнықтыру, зұлымдықтан арылу - тәжірибелік танымның басты міндеті. Тәжірибелік таным "қогам туралы" ілім немесе "азаматтық философия”. Әлеуметтік арманга толы "Қайырымды қала..." еңбегінде ол мына кагиданы бетке ұстайды:

- адамдар қайырымдылық арқылы шынайы бақытқа жете алады;- қайырымдылық адамдар қауымдастыгы шогырланган ортада

тамыр жаяды;- қауымдасу келбеті алдына қойған мақсатқа жету іс- әрекетінен

қапыптасады;-жемісті іоэрекет адамдарды ынтымақгасіырады, ынталаңдырвды.Қайырымды қалада гана адамдар жүрек қуатын игі іске қоса

алады, еркін ойлайды, жүрек пен ерік қуаттарын қосарлап қана бақытқа жетеді. Бакыт деген - өзің үшін ізденетін игілік. Кімде-кім бақытқа жетудің осы жолдары мен құндылықтарын ұқпаса, олар бақытсыздар. Олар - қаиырымсыздық пен опасыздықтың ұйытқысы. Надандар, өнегесіздер, адасқандар өзгемен тіл табыса алмайды, қогамды танудың жолдарын ұқпайды, қабылдай бермейді. Олар қайырымдылықтан шеттеп қалгандар, сондықтан жүрек куаты мен бақыттың ырың-жырыңын шыгарады.

Қайырымды тұргындар жаны мен тэнінің тазалыгы үшін зұлымдыққа бармайды, байлыққа басын тікпейді. Тіпті, еңбектің өзіне тән ерекшелікті дене мен рухани құбылыстың икемділігімен, ізгілігімен, іңкәрлігімен салыстыра отырып анықтайды. Ақыл мен жан қуаты үйлескен жан қайырымды келеді.

65

Акыл-ойын жан-жақты дамытқан адам табигат пен ңогам сырын тура, дүрыс ашатынына кәміл сенеді. Ақылға қоса, ерік пен жан қуатын толастата алган кісі ел басқаратын өкімдікке жарайды. Ал нагыз, жаксы экім — эділ, инабаггы, мейірімді, білімдар, жаксылыққа жаны кұмар, жамандықтан жиіркенетін, батыл, жомарт, өнер мен әдебиетті сүйетін адам болуы тиіс. Әл-Фараби мемлекет басқаратын кісіге осындай бнік талаптар қояды, әкімнен кісілік қасиетгердің қунды қызметін күтеді. Осыдан қайырымды қала шынайы бақыт жолында адамгершілік түсінігін жогары қоятыи, оган жеіу жолдарын білетін, оган деген үміт пен сенімін жоймай сақтайтын, білімі мен сеніміне керегар қылыққа баспайтын қауымдастық пен тіршіліктің түгас жүйесі, жетелі өнегесі ретінде сипатталады. Білімді және бақытты орта алдымен согыстарга, ел-жүртты тонауға, так пен тәж ушін қан төгісуге, әділетсіздікке қарсы шыгады, біргіндеп адамның өнерге, өмірге деген қүкыгын қоргауга батыл да, ашық эрекет жасайды. Қалай дегенмен, елбасшы, қолбасшы адамдық қасиеттен арылмау керек, адамгершілік келбетін түсіріл апмауы керек. Әкім,

Р і ^ қвжі&тетш жолды көрсететің көсемдікхе жарайды. екіншіден, мемлекетгегі қайырымдылық дәстүрін ұстай алэтьшоасшылықты жалғастырады, үшіншіден, өз қандастарын оқьпу жәнетәрбиелеу жүмыстарын дұрыс жолга қоя алады. Мұның бәрі де бақытқа жетудің шарты.

Әл-Фараби үшін логика жалған мен ақиқатты айыра білетін қасието қалыптастырады, ақиқатқа жетуді мүрат түгады, ақиқетқа жету эдістерін сараптайды; әңгімелесу мен пікіргаласу өнерін жетілдіруге ыждағат- тылықпен ден қойдырады; тілдің қьпметін адам оиының көрсеткшп және тартымды қүралы ретінде үштайды:

логика ойлаудың дұрыстыгын қадагалайды және теориялық тұжырымды, практикалық іс-әрекетгі адасушьшықтан, жалған пікірден арылтады. Логика - дүрыс пайымдаудың заццылықтарының жинағы, паи- ымдаудың дүрыстыгын қадағалайтын танымдық құрал;

- шешендік өнер шын түсініктер берсе, ол көпшілік қауымның жан-күи қуаттарына шымырлата эсер етеді; ол адамның өзинтеллектуалды тәрбиелілігін білдіреді; Риторика - сөзді шеберқолдану өнері, теориялық деңгейді қарапайым тілмен жеткізу талгамы; J

^ # ҢД "логикаға (өнерінің)интеллектіге және интеллекцияның пайымдалғыш объектілеріне қатынасы грамматикаиың тіл мен сөздерге қатыиасы қандай болсанақ сондай (Фнлософиялық трактатгар.) қасиетін шешендік өнермен саралаиды, өткір ойды талдайды.

66

Жетік адам ұгымды ойды жеткізу арқылы ақиқатқа жетудің негізгі шарттарын реттейді, дүниетану күралын ұштайды.V Махмұт ибн әл-Хұсейн ибн Мұхаммед немесе Махмұт Қашқари PfI) қазіргі Ыстықкөл жагасындагы (кей деректе Шу бойындагы) Барсхан қаласында туып өскен. Қашқарда алған білімін Бұкара, Нишапурда, Багдад қалаларында жалғастырган. Түркі тілімен катар парсы, араб тілдерін жетік меңгерген. "Диуани лұгат ат-түрк" ("Түркісөздерінін жинагы") негізгі енбегінде түркі тілінің грамматикасынтүзеп, оқулығын жасап, жалпы туркі әлемінің тіл өнерінің өрісінкеңейтеді. Үш жинақ, сегіз кітаптан тұратын бұл еңбек (1072-1078жылдары) төрт рет өңделіп жазылған деген болжамдар бар. Үштомдық "Диуани лұғат-ит-турік" қырықтан астам бүкіл түркі ұлыс- ұлтгардың тілтану энциклопедиясы.

XI ғасырдагы шыгармаларда елдік дәстүр, халықтық рух, өнер- білім, білік мұраттары айқындала түсті. Махмұт Қашқари атажұрт, атамекен атауларына қатысты этнологтіялық таным-түсініктерге, этнофафиялық топонимдік ерекшеліктерге қатысты гылыми жүйелілікке мұқият ұмтылды. "Мен бүл кітапты, - дейді ол, - хикмет сөздер, сежілер, мақал-мәтелдер, өлең-жьфлар, режез және несір (көркем қарасөз - Ж.М.) секілді әдеби сөздермен безендіріп, мақсұс әліппесі репмен түзіп шықтым. Үйренушілер мен қызыгушылар керекті сөздерді тез, оңай табуы үшін көп жылдар бейнет шегіп, сөздерді орын-орындарына қойдым. Көмескілерін ашым, жарық еттім, қателерін жұмсарттым, түзеттім".

Кітаптарда есімдер мен етістіктер түзіліп отырылган, түркі тілінің түзілу, түрлену, жасалу жолдары тұжырымды, кіршіксіз түсіндіріледі. Түркі тілінің грамматикасына ортақ заңдылықтар тұпнұсқа ретінде қорытынды- ланады. Түбі бір сөздердің этимологиялық тектестігі де назардан тыс қалмайды. Жанга жақын, санага таныс 200-ден артық мақал-мәтелдер, нақыл және қанатты сөздер, 242 шумақ өлеңдер орын-орнымен тауып қолданылған. Қысқасы, түрік даму тарихындагы дүниетанымдық түзілімдер мен әлеуметтік-қогамдық көзқарас тектестігі де өз үрдісін тапқан. ¥лы тұлганың ежелгі түгыры - түтас түрік өлемі, түрік тілдес кауымдастықтар мен ұлыстар. Махмүт Қашқаридан мынандай сөздер қалган: "Тәңірі оларды "түркі" деп атады, әрі оларды мемлекетке ие қылды. Заманымыздың қагандарын түркілерден шыгарып, дәуір, халықтың ақыл-ерік тізгінін солардың қолына ұстатты; оларды адамдарга бас кылды, хақ істерде соларды қолдады; олармен бірге күрескендерді әзіз қылды, эрі түркілер ішінен соларды барша тілектеріне жеткізіп, жамандардан, зұлымдардан қорғады".

67

Түркі улысына багытталган тагы бір толганысында: "Түркілердің октарынан сактану үшін, олардың жолын берік тұту әрбір ақыл иесіне лайықты да, парызды іске айналды. Өз дертін айту да түркілерге жакын болу үшін оларга түрік тілінде сойлесуден пайдалы жол қалмады. Кім өз дүшгіандарынан безіп, түркілерге мұңайып келсе, түркілер оларды канатының астына алып, кауілтен кұтқарады. Олармен бірге басқалар да қамқорлық, пана табады". Содан Түркі қаганаты кіндік кескен және тұқым тараган жерлерде “өз қосыным” дейтін ұлыстар тобын құрады.

"Өз қосыным" деп отырған түркілер "көркемдік, сүйкімділік, жарқын жүзділік, әдептілік, үлкендерді, қарияларды құрметтеу, сөзінде тұру, мэрттік, кішіктік, тагы сондай сансыз көп мақтаулы қасиеттерге ие". :

Түркі халқының салт-дәстүрі мен мэдениетін қастерлеу үшін: Түркі тілін үйреніңіздер, сонда олардың елдігі ұзақ, ғүмырлы

болмақ" - деген Пайгамбар сөзін Махмүт Қашқари да еске алады. "Түркі халқЫ құрымасын, құрбан болмасын!" - деп Тәңірдің сөзін ортага шіа сейлейді.

М. Қашқаридің "Түркілер — Алланың әділет сарбазы" деген сезін XIX аяғы мен XX гасырдың басындагы барлық галымдар шындық ретінде ашық мойындаған. Оған басты себеп - жазба деректер. Мысалга: Ресейде қаша- лып тұрып жазылған (4228), Германияда (8000), сондай- ақ Англияда, Францияда, Швецияда, Голландияда, Финляндияда, Италия да, Жапонияда, Қытайда исі түркі жүртында сақталған жиыны — 15—20 мыңдай болатын түркі жазуының түрлері анықталуда. Бұл мәдени мұраның көне түрлері екеніне айқын дэлел.

Жиырма мыңға жуық қолжазба қай ұлыста бар...Әр өңірдегі тастық жазулар бізге қайтып оралмас. Тек "елдің өмір

сүру үлгісі" қайтып оралса екен.Бастыны — идіріп,Тізеліні бүктірмей-ақ қоялық. Тек ел үшін:Күндіз — отырмаған,Түнде — ұйықтамаған қағандардың есіл еңбегі еш кетпесе екен.Аштықта - тоқтықты түсінбейтін,Тоқтықта — аштықты түсінбейтін, сол үшін алданган елдің есі

кірсе екен, — деген Махмуд Қашқари тілегін бүгінгі ұрпақтар дүрыс түсініп, оның түйінін тірек ететіні даусыз.

Жүсіп Хас Хажыб Баласагүн (1020 ө.ж.б.) Жетісу жеріндегі Баласағұн, бұрынғы "Күз Орда" қаласында туған. Жүсіп Баласагүнның әлемдік ақын, галым ретінде атын шығарған бас еңбегі- "Қүтадғу білік" ("Қүтты білік") және т.б. рубайлары.

68

Түркі тілінде жазылган "Құтгы білік" 85 тарау, 6520 бәйітген жэне 124 қосымша бәйітген тұратын дидактикалык дастан. "Құтгы білік" - бұл түркі тектес халықтардың мінез- кұлықтарын, моральдық- этикалық, рухани казыналарын негізге алып, сол кездегі қоғамдық- саясп және әлеуметтік бітімді қанық жеткізген пайымдаулары мол гылыми оидың, ақындық өнердің үздік туындысы:

- жеке халықтың тілі мен мәдениетін жалпыадамзаттық мәдениетпен ұштастыратын философиялық ой- тұжырымдары толгамды, өрісі кең, деректері қыруар көркем туынды;

f мемлекетті басқару әдістерін, адамгершілік принциптерін, қоғамдық-саяси мәні бар түрлі ережелер мен заңдарды, эдет-гұрыптар нормасын қамтыған энциклопедиялық туынды. Әмір мен өнердің, тарих пен тагылымның сабақтастығын сәтті саралай отырып, Ж.Баласагүн "шығыс ренессансы" идеяларының нұсқасын, үлгілерінұсынды.

Кітаптагы ең басты мэселе - елді, мемлекетті басқару тәртібі мен өнері. Ол үшін қара қылды қақ жаратындай әділ заң керек. Ақын, патшадан бастап аспазға дейінгі, хан сарайы кызметкерлерінен бастап қатардагы сарбаздарга дейінгілердің мінез-құлқына, ақыл-парасатына, міндетгеріне, қарым-қатынастарына сипаттама береді, олардыңжауапкершілігін баяндап та, бағалап та шыгады. Ақын үшін: ел- жұртты басқаратын адамның ақыл-пара- саты үшан-теңіз, ниеті түзу, сөзі шырын, өнер мен білімге жетік, қасы ашық, пейілі кең болуы шарт. Екінші идея - бақ-дәулет, ягни елге қүт қонсын деген тілек. Тілектің түйіні - адамның бақыты, адам баласының парасатты тұрмысына жол кәрсету. Ақын-ойшыл ел басқарушының әрекетінде шындық пен әділдікке деген жақындық, мінез ашықтыгы мен қайраттылыгы басым, жүріс-тұрысы келбетті, өнері көпті сергітерлік, ж^апкершілігі әркімді өрбітерлік күйде болуын қалады. Үшінші идея

ақыл-парасат. Ақыл-парасат адалдықтан, адамды сүюден ауытқымайды, заманның кемшіл ахуалына кендікпейді. Парасатты жанның көрсоқыр тоғышарпыққа үш қайнаса сорпасы қосылмайтын, адамды аздыратын жаман әдеттерге (зұлымдық, арамдық, ішімдікке салыну, озбырлық) алдырмайтын қасиеті бар. Төртінші идея - қанагат- ынсап мәселесі. Адам бірлік пен қайырымдылықтан келген бе- делге, бақытқа қанагатгануы керек. Адам галам мен мелшердің арасындагы бірліктен, үйлесімдіктен ақиқат жолын іздейді.

Тұтастық төрттаганның - от, су, ауа, жердің араласуынан құралган, өмір солардын қатынастарынын эрекеттесуі. Ақын қанагатты белгілі бір үйлесімдіктен, заңдылықтан іздегендей. Ал ақикатты кайырымдылық мұратынан іздейді.

69

Үіілесімдікті ұнатқан, акиқатқа тұрақтаган адамның ынсабыорнықты. Үйлесімділік - сүлулық. Сүлулықтан ақиқат пен канырымдылық өздерін^ табады. Сұлулық ақиқатты я„,яГ.„канырымдылык оны жебейді, кайырымдылықтын қай- нары - қанагат-ынсапта. Қанагат-ынсап ар-үятқа да байланысты, сол арқылы өзініңкш екенін танытады. Ар- ұятгың тірегі - әділег, дэулет, ақыл, қанагэт.

Білімдарпардың бірі - әміршінің көмекшісі, оның көрер көзі, естірқұлагы. Оларды даналар, галымдар, елшілер дейді; екіншісі - барлықісті қадагалап отыратын уәзірі немесе жүректі ер, батырлар, ендібіреулері - ләшкербасы, ягни хатшылар, шежірешілер. Ақын үшеуініңбірлігі елді түтастырады деген ойға меңзейді. Сонда гана мемлекетгіңкуш-қуатын ныгайтатын үлыстардың қатары да, беделі де аргатүсетініне уәж келтіреді. Адалдыкгың кілті - ел пайдасын ойлау, өзжүгін өзгеге артып қоймау. Осыдан қогамдагы адамдардың өзарақарым-қатынасы, сөйлесуі, сыйласуы, әсіресе тіл әдептілігі егжей- тегжейлі сөз болады.

Жүсіп Баласагүн ел басқарудың "төрт тұгырын", өлшемін ескесалады. Ол - әділдік туы, ана сүтімен сүйекке сіңетін әділеттілік қанағатшылға жүре бітетін ақыл мен дәулет. Осы қасиетгіңәрқаисысын жеке дара алып қара- ғанда, ол дүниеге түгқа бола алмаиды, адамды бақытқа жетектей алмайды. Төрг қасиет бірлікке жеткен жагдайда гана халық бақытқа кенеледі. Бақытгың қадірі мен пайдасын үлкен мен кіші бірдей көруі керек. Пайдасы да, қадірі де бар қимыл-әрекет қашан да аздық қылмайды, оны аз деп кемсітугеболмайды. Осы ойдан туган тоқтам шығар, енді бірде Жүсіп Баласағұн:

Төрт нэрсе бар, аз деп ұгып, кейіме,Дана айтңан сөзді түйгін зейінге:

Бүл төртеудің біреуі - жау, бірі - өрт,Үшіниіісі, тіршіліктің торы - дерт.

Бүлардан тыс біреуі 6apt ол - білім,Осал корме, төртеуінің еіибірін.

Бас талап - адамды алаламау, ақиқатты жалгандықпен қамамау.Адамды дұрыс тани білу, адамдықты орнымен қолдану - тектілердіңтиянақтылыгы мен қанағаты. Онсыз қүрметке лайық жеміс те, жеңісте бола қоймас, рухани тазалық бойды шалмас. Бектің бақыты -халықтың бақытты- лығында. Бақыт жеке басқа тән үғым емес. Өз халқын бақытқа жеткізген билеуші ғана бақытгы болмақ.

70

Бақыт мемлекеттщ беделінен, халықтың берерінен, азаматгың ерерінен құралмақ. Мемлекет үш нәрседен - халыкган, казынадан әскерден түрады. Халықтың өзі үш буыннан - банлардан, орташадан’

- турашыл әрекетінде, түрарлык өзегінде. "Жакын түрса бектер ізгі адамга, жақсылықкащкврлэнер жаман да". "Егер бекті иектесе жамандар, Ел үстіндежалаңдар сол арамдар”. Зайыбы "Жаман бас көтерсе, жақсы қорланар, Жақсы бас көтерсе, жэмзн жорғалэри. Не керек?

Үш нэрсе бар, жер қылатып адамды,Үш күнэ бар оттай царыр табанды,

Бірішиіден - арсыз, мақтан, жамандық,Екіниііден - алдау, арбау; арамдық,

Үшітиісі - алыпсатар сараңдық,Ацымац қылар осы үги түрлі надандыц.

Поэманың алға тартқан мақсат-мұраты - халыққа кұтгы өмірсыйлау, бақытты, әділетті қогам құру. Мұраттың кепілдігі — арыстанжүректі құлшыныста, қобылан білекті бірлікте, үкідей сақтықта,тектілердің тәзім- ділігінде. Төртеу бірлікке жеткен жағдайда, ортақмұратқа қосақталганда гана хапық бақытқа кенеледі, билеуші өз халқын бақытқа жеткізе алмақ.

Бек халықты тек білікпен сендірер,Барпыгын да ақылына жеңдірер.Егер бегі қиянатшыл, сүм болса,

Халцы сорлап, күн көре алмас щгл да онгиаЕлді егер келсе үзаң билегіц,

Заңды ұстап, бүрсын елге бүйрегіц!

Бұл ел басқарудагы адамдың қасиетті баптау, ондагы жаман қылықтардан сақтандыру өсиеті іспеттес. Кішінің зерекгігі - тілегенің, ақылдыға кісілік керек, бәрінен де "жаусыз тірлік ізгірек". Тәлім тұтқасы — ақыл — кісілік — білім. Мұндай "асылдың адам баласына жатгыгы жоқ". Кісілік қасиетімен көзге түскендерді, кәңілден шыққандарды түркі халықтары "төрге шық!" деп, төрелік еттіреді.

Жүсіп Баласагұн ақылдылыісгы, біліктілікті, ізгілікті ұштастыратын ар іліміне ерекше көңіл бөледі, мән береді. Ақыл ненің жақсы, ненің жаман екенін анықтайтын игі ізденіс бастамасы. Білімділік — адам болмысындагы жақсы-жаман қасиеттердің көрінісі мен шоқтыгы. Білімсіздік надандықпен ұштас, қогамдагы теріс

71

дэрекілік пен эдепсіздіктен сақтайды.Ахмед Ибн Махмұт Игунеки немесе Әдиб Ахмед турапы

мэліметтер эр қилы. Ғалымдар оның өмірін болжаммен XV1I-XV1II гасырга жатқызады, ал туган жерін бірде Самарқан, бірде Фергана, бірде Түркістан төңірегіне аларады. Кейінгі ізденушілер Ахмед Игүнеки Сыр бойындагы Батыс түркі тайпалары мекендегенТүркістан атырабының Жүйнек (Игүнек) жерінде дүниеге келіпті деген пікірді қолдайды.

Ахмед Игүнеки- орта гасыр түрікгерінің үлкен ойшыл ақыны. Оишылдың дүниетанымын, философиялық түжырымын, көркемдік- эстетикапық көзқарасын «Ақиқат сыйы» атты дастанынан ангарамыз. Дастанның бас арқауы- әлем мен адамның арақатынасы, адамның өмір мақсаты және сол мақсатқа жету жолы. Ахмед Игунеки дүниетанымындагы адамның мақсаты Алланы тану.

Алланы танудың бас құралы — білім. Білім арқылы Аллатанылады, білімнен құт та келеді. Білім, әдеп (тәрбиелі, оқымысты,данагэй деген магынада) Ахмедтің ^йгарымьінша, «Қудайдын жақсылыгы, шапагаты», адамның бағы мен бақыты өмір беретін күш.Қайырып аитсақ, әдеби Ахмед сөзі Әл-Фарабидің «Бақыт жолы- білім» Жүсіп Баласагүнның «Құтты білігімен» үйлес. Білімдінің пайдасы - бақыт жолын іздер асылдықта, бақыт жолына түскен теңдікте. Білімдарлық - бойга біткен игі қасиет. Сондықтан паигамбардың «білім кімде болса, соны ізде!» деген сөзін еске салады.

Білімдінің теріс жагы, көлеңкесі, құбыжыгьь білімсіздік. Білімсіздер қайырсыз жұт жолына түседі. Білімді мен білімсіз өмірде теңелмейді. Өйткені білімді өмірде ерлік етеді, білімсіз тірісінде де, көрде де елікпен тең, білімдінің әлгенен кейін аты қалады, наданның тірі кезінде де аты өлік. Білімді адам рухын жаралап жогары өрлейді, білімсіз мұратын ұқпай томен құлдырайды. Осыдан Жаратушының«надандықта қайыр жоқ» деген сәзін келтіреді. Өз ойын былайша қайырады:

Білімді білімсіздің мыңын жеңер,Ол біліп білім ізін, теңін теңер.

Көр баиқап, оқы, сына: біпім —пайда,Білмесең — басқа не бар, сенің нең ер?

Білімді білгендер ді қадірлейді, олардың қажеттілігі менпайдасын ажыратады. Оның қүрметі — жақсылықтың көзі, жақсылықтың өзі дерлік.

72

кұбылыстармен түптес. Оку-білімсіз адамның да, халықтыц да, мемлекеттің де өрісі тар, қимылдарына сәтсіздік жар.

Аңыл - шырақ. цара тунді аиіатын,Білім — жарық, нурыи сагаи шаиіатын.

X Ақшымен кісі асъиі атанар,Бек те ел ісі біліиімен жасалар.

Мүндай білімдар ізгі жандардың орны көптің ортасы, топтасқанның төрі болмақ. Ақынның даналарға деген құрметі де, қолпаштауы да осы. Ақын өсиеті - адамга дұрыс жол көрсететін білімге, парасатгылыққа шақырады. Сондағы айтпагы: "Ақыл, ой - шамшырагы түндегі, білімдарлық - жарық көзі түндегі". Алмаскүнемдік, жылпостық, жаман мінез-қүпықтар парасаттылықтын, адамгершіліктің қас жауы. Қыңыр, қисык мінездер аяусыз сынга алынады. Өмірдегі жақсылық пен жамандық, әдептілік пен дөрекілік, шындық пен етірік, аңқаулық пен аярлық сияқты карама-қайшы қылықтар мен касиеттердің жігі ашылады, құндылығы бір-біріне карсы қойылады. Адамдық қасиеттің мәнісі туралы түсінікті тереңдете түседі. Ақын ойын былай қайтарады: адам ауырмаса - денсаулықтың қадірін білмейді, өлім бол- маса - тірі кездің, көзі тірінің кадірін түсінбейді, қайгысыз жан куаныш сезімінің құдіретін толық сезе алмайды.

Осыдан карым-катынастың қуаты - адамдардың бірін-біріқұрметтеуінде, бір-біріне ізст көрсетіп, сыйлауында деген тоқтамга келеді. Бұл үлкен мен кішінің, әкім мен шабарманның, ата-ана мен баланың жарасымдылыгын жапгастыратын, жөндейтін бас талап, ортақ міндет, түбегейлі тірек. Ал жақсы қасиетті кісілікпен ұштастыру- тәлім-тэрбиенің міндеті, ягни үлкендердің, ата-ананың бас борышы, ұлағаттылардың қасиеті. Үлкен мен кішіге бірдей, үйлес қылыктар да, қасиеттер де қымбат та, құрмет. Сондықтан "кісілік қымбат емес, кішілік қымбат”.

”¥лық болсаң, кішік боли дегендей аталы сөздер омірге келген, ұрпаққа таралган.

Әдет-гурыптың бір өтімді арнасы - сөйлеу өнері, тіл әдептілігі.

Тіл цадірлі emept ерге бақ қонар,Қор цылар тіл, кететүгын бас болар.

Біліп айтқан сөз басыңды жеп, табалар.

73

Білім - адамның козі мен көркі, күші мен қуагы. Білім күшті болу үшін ғана емес, адамның өзін надандықтан айыру үшін де керек. Білімді мың кісіге теңеле алады, ал білімсіз болса бір кісіге де тең келмейді. Бұл накыл сөздер халқымыздың "Білекті бірді жыгады, білімді мынды жыгады" деген макал-мәтелімен үндесіп жатыр. Осындай үйлестікті таба отырып, әдеп Ахмед түркі халқынан (казақтан) шыққаіі деген ойды ныгыздаймыз.

Адам болмысының тұтастыгы жанның тазалыгына, тэннің төзімділігіне, көнбістігіне қатысты. Осыган орай: "Алла кішіпеиілдінің абыройын асырады, тәкәппардың қүтын қашырады" деген пайгамбар сөзін нақтай түседі.

Дүниедегі әбігерге иманды адам гана берілмейді. Иманды пайда,мүлік жоқтыгын кемдік деп есептемейді. Иманды - кішіпейіл,қаралайым, сондықтан өзгермелі жайга төзімді, аумалы кезде ішкітеңдігін сақтайды. Ондай жан пенде емес. Пенде бас пайдага,сараңдыққа, дүниеқұмарлыққа жақын, сол өтпелі дүниенің қүлы.Имандылықты қайырымдылық, адамгершілік, жомарттық, ақылдылықнөрлендіреді. Иманды болу үшін адамга "корыкпас жүрек, айнымас коңіл, босанбас буын керек", оның біреуі де пендеде бола алмайды.Пенде - сараң, ұятсыз, "малдың күзетшісі", амал-айлаға беріледі. Пайда табуды кездеген кісі қайгы-қасіретке тал болады. Оның уайым- қайгысы кобейеді. "Ондай адамды халық та, қүдай да сүймейді".Осыдан:

Ақылым: айла ойламай іске кіріс,Ацырын ажалга айдар аипа-жүріс.

Пайда ойлау; амал ойлау цайгы экелер Ецбек ет көп ойламай - бітсін бір іс.

Әдиб Ахмед үшін ақыл мен айла — екі бөлек нәрсе. Амал көздеуашкөздікке, дүниеқорлыққа алып келеді. Оның соңы өкініш пен қасіретке соқтырады.

Бірақ дүниеқорлық адаммен бірге бітеді. Оны жеңу тіптен қиын.Бірақ қайгыны жеңетін ақыл ғана. Адам айланы жеңу үшін, ақылгасүйену керек, сөйтіп, мінез- құлқын өзгертуі тиіс. Сонда ғана адам игіжолға түсіп, өзін-өзі өзгерте алады. Адамның мінез-құлқын өзгертудіңмақсаты - адамгершілікке, ізгілікке жету. Кімде адамгершілік, ізгілікқасиет болса, соны ер деп есептеуге болады, дейді Ахмед. Әдиб -жақсылық істеуге жалықпау, игіліктің шеті жоқ деп табу — дінимейірбандық көрінісі. Ақын ұрпақты ақылдьщ осы шынайылығын үқ дегенге мегзейді.

74

Әдиб Ахмедтің адам туралы ойлары осылайша әлемдегі даналық гпкірлермен үндесіп, бүгінгі өмір сұранысымсн үйлесуде.

Сопылықтың Түркістанда негізін қалаушылардың бірі - Қожа Ахмет Иассауи (1094—1167). А. Иассауи — түрік әлемінің көрнекті ойшылы. Тілге тиек етіп отырган Құл Қожа хазіреті сұлтан Иассауи аскан сезімтал шеберлі- гімен, қайырымдылық пен мейірімділікті өмірге арқау еткен әулиелік қасиетімен, елге сыйымды және сыйлылығымен көзге түскеи, бүкіл түркі жұртын татулық пен тазалыққа үндеген қасиетімен ұрпақтардың жадында мәңгі қалмақ.

Сопылар Алла ілімін өз беттерінше талдап түсіндіруге бейім тұрды, сол дәстүрді жалгастырды. А. Иассауидің басты мақсаты - құдаймен табысу, оның бейнесін тану. "Кімде-кім қүдайды еске алса, - дейді А. Иассауи, — ол онымен өзінің табысқанын көре алады". Тіршілік атаулы жаратушыдан туындаган екінші дүние. Дүниенің тұтастыгы дегенде алгашқыда тұтас болмыс өз бойында болган; кейін өз шегінен шыққан; ақыр соңында өзіне қайтып оралған кезеңдері еске алынады.

Құдай жаратқан, жетілдірген адамның танымдық қасиеті де сатылы. Құдай ақиқаттылыгы зерде өрісінен биік. Өткінші дүниенің аукымы мәңгілікке жетпейді.

Адамдағы адамдықтың басты мақсаты - ақиңатқа жету. Адам өзін-өзі тану және жетілдіру арқылы адамдықты биікке жетелеген. Осы тарихат жолында адам өзін ұстамдылыққа және жетілдіруге шақырады, сол шынайы касиеттері арқылы сүйіспеншілік пен махаббат идеясын насихаттайды. Тарихаттың нұскайтын жолы: "Өзін білгені - Хақты білгені, Қүдайдан қорқып ынсапқа келгені".

Адам ақиқатының бір өлшемі - әулиелік дәстүрі. Әулиенің мұраты адамның өмірдегі шынайы мақсатымен тектес: Алланың нұрына деген махаббат сезімі арқылы адамның өзін-өзі тануына жэне санасын шексіз дамытуга көмеістесу. Әулие — үмбеттің рухани жебеушісі, ұрпақты болашағымен жалгастыратын шөкірттеріне куат беруші, қалың жұрттың жүрегіне жол табуга дәнекерші. Әулиенің ұстанымы: ”Қапалы жанды көрсең, бол оның сен емшісі”, "Мен мойынсұнбайтындардың белгісін табуга тырыстым", "Еліктесең — Пайғамбарга елікте, жетімдерді ұмытпа", т.б.

Ахмет Иассауидің ойынша, "шаригатсыз" - "тарихат", "тарихатсыз" - "мағрифат", ”магрифатсызп - "хақиқат” болмайды. Өйткені әділдік жолына түсу үшін, ақиқатты іздеп табу үшін, адамның рухани өмірінің таза болуы үшін ислам шарттарын мойындау қажет жэне оларды эркім езіншс түсініп қабылдауга ерікті.

75

Қожа Ахмет басыцды еяге не біл,А циқатты ары таза сүііе біл.

Дүниеңорлар кетсін быңсып өзімен,Халыц цана дуниеге ие бул.

Адамның кемелденуі жаратушыга да қажетті. Адамның рухытэнімен шектелген ішкі әлемді жасайды. Ішкі шагын дүниеде тэнжанмен, жан рухпен үйлесіп, өзіндік жүйесін табады. Жандүниесініңтебіренісін ұққан акын сөз элемін жасай білді. А. Иассауидің құдайдытану жолындагы негізгі және іштей талаптарынан мораль туын-айды.Моралдық тәлім-тәрбиеде ағартушылық, дидактикалық хикметтер басым.

А. Иассауи көзқарасының ерекшелігі сол, ол, алдымен, адам жанын ісудайдың қүдіретімен ұштастырмақ болды, адамгершіліктің тазалыгына ерекше мэн берді. Адам жанын қүдіретті интуиция мен махаббат арқылы таныган жэне сүйген сайын, қүдайдың нұр шапағатына бөленеді деген түсінікте болды. Ғашықтық - сопылыкгың бір желісі. Өйткені гашыктык - адамның иман жүзділігі, жүрегініңашық пердесі. Ғашықтық туралы сопылық қайырым мынандай:

Шын гаіиықтың болады жүзі сыныц,А йнага назар салса одан тұнъщ.

Өзі ңайран, көңілі қайран, козі жасты,Құдіретіне қайран болып, қалдым міне.

Сөйтіп, адамгершілік ойларын дін арқылы, ал дінді мораль арқылы түсіндірді. Екіншіден, А. Иассауи түрік мәдениеті, тәңір діні мен исламды, араб-парсы мәдениетін шебер байланыстыра апды. Үшіншіден, галам мен адамның тұтастығына жету идеясын басшылыққа алып, тек жан-жақты жетілген адамды гана әлемдік нұсқага жатқызуга болады деп ұқты. Оның ұғымынша, адам мен өмірге, құдайга махаббаты бар жан ғана құдаймен алшактықты жоя алады. Егер адам өзін-өзі тазартуга, кемшілігін жоюға, игілікті ісістеуге шақырса, ондай жанның күнәкарлықпен адасуы, жамандық жасауы мүмкін емес.

Жетілген адам гана үйлесімділік пен махаббат идеясын бетке ұстайды. Ал махаббаты нәзік, шынайы және үйлесімді жан - Алланыңнүрына гашық. Қүдайга толық сене отырып, өзін-өзі тануга шабыт көзін табады.

А. Иассауидің діни-философиялық дүниетанымы да, сопылық идеясы да ислам аясында қалыптасты. Ол мұсылмандық ренессанс

76

шеңберінде агартушылык қызметін атқарды. Шыгыстык қайта өрлеу дәуірінде сопылық ілімді жалгастырды. Осы багытгар меи сарындарда тек Алла сөзі мен Хақ жолын дәріптеді.

4.2 Әдеп, тәлім-тэрбие жонінде Абайдың коз кара старыҚазақ эдебиетінің классигі Абай Құнанбаевтын ең алгаш нәр

алган бастау бұлагы, бірінші - қазақтың бай қазынасм- ауыз эдибиетінің асыл үлгілері болса, екінші - Физули, Фердоуси, Низами, Науаи, Сагди, кожа Хафиз сиякты Шыгыс классиктерінің шыгармалары болды, үшінші - орыстың Пушкин, Лермонтов, Толстой, Крылов, Батыстың Гете, Байрон, Шекспир, Шиллер сияқты классик жазушыларының әдеби мұраларынан үлгі-әнеге алды

Абай қазақпен Шыгыс әдебиетінің асыл үлгілерін әжесі Зереден, хапық ақындары Шөже, Байкөкше, Балталардан естіп, жадында сақтап өссе, қазақтың шешендік сөздерін әкесі Құнанбайдың, аталары: Әскенбайдың, Кеңгірбайдың өсиет-үлгі сөздерінен үйреніп ер жетгі. Ақындардың терме-толгаулары мен қисса-дастандары, билердің шешендік өнері жас Абайдың сөз өнерінің бүге- шігесін жетік білуіне септігін тигізді.

Қапа берді Шыгыс әдебиетін еркін окып, меңгерген жас ақын Абай осы елдердін салт-дәстүрлерін, тіршілік- тынысын, ерлік ісін өз шыгармасының тақырыптық арқауы етті. Мысалы, Абай Шыгыс халқының "Масғүт" атты ертегісін поэманың мазмұнына желі етеді. Онда иесіз тамда қарақшылар өлтіргелі жатқан шалды ажалдан арашалап қүтқарған Масгүтгың (Мұхаммед пайғамбардың) ерлігін суретгейді. Жігітгің осы ерлігіне дән риза болган әулие шал оган үш түрлі жемісі бар гүлді сыйга үсынып:

— Агын жесең, ақылың жаннан асар,— Сары жесең, дэулетіц судай тасар.Егер де қызыл гүлді алсац тацдап,Үргашыда жан болмас сенен қаіиар, -

деп, ақыл, байлық, әйелдің бірін тавдасуга мұрсат береді.Жігіт байлық бір жүтапса жоқ болады, көре алмас күндестер де

көп болады, бір кісілік ақыл өзімде де бар, көп наданның арасында жұрттан асқан ақылды болып не бітірем. Қой, одан да сұлуды жолдас етейін деген тоқтам- га келеді. Әулие шап: "Шырагым, әйелді жолдас етуді неге қаладың" дегенде, жігіт: "хан да, қара да анадан шықты, эйел сөзіне қүлақ салмас жан болмайды. Ханды қаһарынан қайтаратын, ердің ашуына арашашы, ақылшы болатын үйдің де,

77

түздщ де, татулық, береке, бірлігінің де ұйытқысы - эйел. Соны ойлап эйел қауымымен дос болуды қаладым", - дейді.

Ақын поэмасында дүниедегі байлық та, хандық та ақылгатабынган. "Ақыл азбайды, білім тозбайды", "Тіршіліктің түгқасыакыл-білімде" деген қорытындыга келіп, жастарга соны үлгі етіп ұсынады. ^

Ал Ескендір" поэмасында көп елді қырып, ханын өлтіріп, халқын талап, жазықсыз жандардың қанын дарияның суындай шашқан қалішер, жауыз Ескендір (Александр Македонский) патшаның шалқыншылық әрекетін суретгей келе, ақыры темір қақпаға тепсініп келіп, тыгырыққа тіреліп, қамалды ала алмай, дагдарган патшага біреу орамалға түйген адамның бас сүйегін сыйга тартады Оның мәнісін түсінбей ашуланган Ескендір ойшыл-ғалым Аристотельге жолыгып, жүмбақтың мәнісін сұрайды. Аристотель ядам көзі тіршілікте ешнәрсеге тоймайтынын, тек өлгенде бір уыс топыраққа гана тоятынын айтады. Ақын атақ, даңқ, байлық үшін жасаган жауыздықты ақыл-парасат, ізгілік жеңеді дегеңдіқорытындылайды.

Абай "Мың бір түн" ертегісінен Әзім әңгімесін поэма етіп жазып Багдатта бояушы, суретшілік өнерді кәсіп етіп күн көрген Әзім аггы ж ттт іқ басынан кешкен хикаясын баяндайды. Ол мыстан алтын жасаитын алхимик (сиқыршы) шалга кездесіп, шал Әзімді алдап, мае қылып теңізге алып кетеді. Оның алдауына түсіп азап шеккен, ақыры өнерімен, ақыл-айласымен іүгқыннан қүтылған, сөйтіп мүратына жеткен Әзімді әңгіме етеді. Ақын бұл жерде "өнерлі өлмейді"талаптыга нүр жауар", "ерінбей еңбек еткен мұратына жетеді" деген

ой түйінін оқушы-жастарға үлгі етіп ұсынады.Абай Шығыс халқының әңгіме, аңыз, ертегілерін шыгарма

арқауы еткенде, біріншіден, өнер мен гылымды, адамгершілікті, достықты паш етсе, екіншіден, халың қамын ойлайтын парасатгы азаматтар қай елде болмасын бар, үлтына, дініне қарамай, солардан Үлп (іалУ. внеге тұту, дос ету, сөйтіп "адам баласының бәрін бауыр i W гуманистік ұлы қасиет, сол қасиет жас ұрпақтың бойынан таоылса екен деген ақынның аңсау арманы көрініс беріп отыр.

Абайдың қай шыгармасын алсақ та, ел тағдыры, шаруашылық кәсібі, түрмыс-тіршілігі табиғатпен тығыз байланыста алынып суреттеліп, жастарды еңбекке, талапқа, өнер-білімді меңгеруге шақырып, тэлім-тэрбие, үлгі-өнеге беруге багыттайды.

Мысалы, Ескілік киімі" атты өлеңіндегОіиіанып ойга кеттілі жуз жылгы өткен,

Том қабаттап, кигенім - шидем шекпен

78

Жеиде-дамбал аңсаңнан, жаргақ гиалбар,Жырық балақ матамен эдіптеткен.

Мьщттт аягымда былгары етік,Киіз баітаң тоцдырлюс ызгар өтіп.

\ Үлкен кісе жанымда жез ссиідырган,Шақлагыи, дэңдэкуЫ жарц-жұрң епііп,

Күлэпәра басымда, пүіипақ тымақ, - деп, ертедегі қазақ жігітінің киген киімі, сауыт-сайманы, ер-

турманы, оның жасалу ерекшелігі түп-түгел екі ауыз өлең жолына сыйгызылып, шебер суреттеліп отыр.

Абай казақтың "ескі киім” үлгісін өлеңге қосып, сөз еткенімен, қала жастарынша жаңа үлгідегі киінуді де насихаттаған. Өзі де жаңа үлгіде киінуді ұнатқан.

Ал "Жазды күн шілде болғанда", "Қараша желтоқсанмен сол бір-екі ай", "Жазгытұры”, "Қыс” атты өлеңдерінде ақын жылдың төрт мезгіліндегі табиғат бейнесін суреттеумен бірге, оны қазақ ауылының өмірімен, сапт- дәстүрімен (кешіп келіп конған керші ауылдың бір- біріне ерулік беруі, мылтық атып, кұс салып, үйрек-қаз ілдіруі, күйеу келу, кәрі құдамен қарым-қатынас, ұлттық киімдердің сән-салтанаты, күзеуге қону, шуда жібін дай- ындап, үйін жамап, тонын илеп, шекпен тоқып, қысқа даярлану, т.б.) тыгыз байланыста қарастырады. Мысалы, "Жазғытұры" атты өлеңінде ұлы ақын Абай жадыраган жазды, күнкөзінде масаираган жан-жануар мен кәрі-жас- тың көңіл-күиін дөп басып, шебер бейнелеп беріп отыр. Жазғытұры шаруаның бір малы екеу болатын, көктің жетіліп, ақтың көбейетін, несібенің молаятын кезі. Ол қазақ аулының өміріне үлкен қуаныш, береке, ырыс әкеледі. Ақын осыны асқан сезімталдықпен, шебер суреткерлікпен бере білген.

Ал бүган қарама-қарсы, қылышын сүйретіп қыса келген қаһарлы қысты ақ сақалды кәрі құданың бейнесінде берсе, "Қараша желтоқсанмен сол бір-екі ай” атты өлеңінде күздің ызгырық соққан қара суыгын, аш-жалаңаш бүрсең қаққан кедей үйінің аянышты халі мен тамагы тоқ, үйі жылы ықтырма мен күзеуде отырган бай үйінің керегар өмірін салыстыра суреттеу арқылы қарама-қаншы екі өмірді бейнелеп бере отырып, ақын "жапшы үйіне жаны ашып, ас бермес”сараң байларды сынайды.

Ал "Күз” атты өлеңінде аспанды сұр бұлт торлап, қаз, тырналар жылы жаққа кайтқан, жапырақ солып, адамдардың еңсесі түсе бастаган күзгі сүреңсіз қазак ауылының өміріне табигаттың тигізер эсерін ақындық шебер- лікпен бейнелеп бере келіп, тоңган үйін жылытып, тонын илеп, үйін жамап, тон-шекпенін тігіп, қысқа

79

даярланып жатқзн кедеи ауылының өмірін суреттейді. Бул жерде Абай, біріншіден, тері илеп, тон тігу, киіз басып, үзік жамау, жіп иіріп, шекпен тоқу қазақ әиелдерінің ата кэсібі екенін көрсетсе, екіншіден, өнеркәсібі өркендемеген елде қолөнерін дамытып, тіршіліісгің тұтқасы ету, сөйтіп, төрт түлік малдың терісі мен жүнін, сүті мен етін түрмыстық қажеткс жарату өмір қажсттілігінен туып отырганын сөзетеді.

Қазақ халқының ежелгі кәсібінің бірі аңшылық болган. Аңшылык, біріншіден, олардың ертедегі күн көрісі болса, екіншіден, бертін келе, саяткерлік, спорттық өнер түріне айналған. Осы кұсоегілік, саяткерлік өнердің өзіндік ерекшелігін басынан кешірген, оның сыры мен сынын жетік білетін адамдар гана терең сезініп, тебірене суреггей алады. ¥лы ақын Абайдың "Қансонарда бүркітші шыгады аңга атты өлеңі аңшылық өнердің өзіндік ерекше сыры мен сынын қолмен қойгандай көркемдікпен бейнелеп бере білген поәзияның аса көрнекті үлгісі екенінде дау жоқ. Ақын өлеңді:

Қансонарда бүркітіиі шыгады аңга,Тастан түлкі табылар аңдыганга.

Жаңсы am пен тату жолдас бір ганибет,Ыңгайлы ыңшам киім аңиіы адамга, -

деп, "аңшының серігі кімдер болу керек жэне олар қандай бсшукерек?" дегенге жауап беруден бастайды. Алгашқы жаңа жауған ақшаҚаРДа ан аулауга шыққан жігіттің жүйрік аты, қыран бүркіті, аңшыныңымын қас қақтырмай сезетін жолдасы, ықшам киімі, қару-жарағы сайболуы керектігі, тіпті айлакер түз қыраны бүркітгің де қимыл-әрекетіасқан дәлдіклен сипатталган. Қылп еткенді тырп еткізбес қыранныңтырнағына ілінген ал- пыс екі айлалы түз тағысы түлкіні қүсынаалдырып масатганған аңшының жанындагы жасы үлкенге байлаутарту ету дәстүрін де паш етіп, дәріптеп отыр. Бүл үлкенді сыйлаудың аншылық дэстүрдің бір көрінісі.

Қазақтың салт-дәстүрлерінің көпшілігі қыз бен жігіттің ерлі- зайыпты болып, отбасы кұруымен байланысты туган. Әсіресе, олардың бас еркіндігінін болмауы, көбінесе олардың қалың малдың қүрбаны болып, жылап- сықтап, қайғы-зармен өмір өткізуі салт- дәстүрмен байланысты өлең-жырларда (сыңсу, жар-жар, аушадиярөлеңдері мен қыз бен жігіттің айтысында) өзекті орын алып, әдемі суреттеліп келгені мәлім.

Қазақ кыздарының сүйгеніне баруы, жігіт пен қыздарга қоиылатын талап пен айтар ақыл-нақыл ақындардың терме өлеңдерінде, бата-жырларында да сөз болады.

Осы мәселелердің қазакгыңұүлы классик акыны Абайшыгармаларынан ерекше орын алуы - заңды құбылыс. Себебі,Шыгыстың ойшыл оқымысты галымдары мен ұлы ақындары адамның бас бостандыгын паш етуді гуманистік парыз деп қараган.

Әсіресе, Абаи өзінің "Қақтаған аң күмістей кең маңдайлы" атты өлецінде "қыз сыны мен жігіт сұлтаны қандай болу керек?" деген мәселенің айналасында ой қозгайды.

"Қақтаган ақ күмістей кең маңдайльГ өлеңінде элемдегі сұлулықтың құдайы іспетті қазақ қызының үлбіреген ақ тамагын, кіршіксіз маржандай тізілген отыз тісін, тал шыбықтай бұралган белін, сүліктей ақ саусагын, шоқпардай қос бұрымын, сылдырлаған шолпысын Абай көркемсөз асылдармен кестелеп, осындай тамаша көркіне ақылы сай арудьщ назды күлкісін, сыпаны сөзін, эдебі мен жарасымды жүрісін, келісімді мінезін үлбіретіп, елжіретіп, періштедей бейнелейді. Ал бүған қарама-қарсы, ашық боламын деп "орынсыз жыртақтаған, күлкішіл, оспадар, келер-кетерді білмейтін дөрекі, даңгаза, парыңсыз, инабат, әдеп атаулыдан жұрдай кейбір қыздарды жеріне жеткізе сынай келе, өмірлік жар тандауды мақсат еткен жігіттерге ондай ос- падар жандардан сақ болыңдар" деп ой салады.

Абай жігіттің де жігіті бар деп, орынсыз мақтанга бой ұрган,арзан оиын-күлкіні қуып, ауырдың үспмен, жеңілдің астымен жүріп күн кешетін, еңбек сүймес, керсеқызар, эулекі жандарды қатты сынайды.

Жастардың ондай мінезден ауяақ болуын ңапайды. "Арындыжасыңнан сақта, ар - ақылдың сауыты" дегенді айтады.

Керек іс бозбсиіага - талаптылық,Әр түрлі өнер, мінез, жақсы ңылыц.

Кейбір жігіт жүреді мацтан күйлеп,Сыртта пысық келеді, көзге сының, —

деп, жігітке қойылар талапты саралап көрсетіп береді. Абайайтқан талаптылық, онерлілік, мінезділік - адамгершілік қасиеттіңбиік өлшемі, үлгісі.

Абайдың ар-ождан, мінезділік жөніндегі ой-пікірі бұл жерде"Жігіттің құны - жүз жылқы, ары - мың жылқы”, "Жаным арымныңсадагасы" деген хапық қагидасымен қабысьш жатыр. Акын жастаргасоны мұрат, мақсат етіп қоя білді. Абай өз дәуіріндегі жастаргадостықты адамгершіліктің ақ туы етіп ұсынды.

Кемді күн, цызыц дэурен тату өткіз,Жетпесе біріңдікін бірің жеткіз.

Бір жерде бірге жүрсең басың қосып.

81

Біріңнің бірің сөйпе сөзің тосып, -деп, сыйласымды, достықпен өмір өткізуді ұсынды. Ол жастарга

"өзіңе өмірлік жарды дүрыс таңдай біл" деген ақылды айтады. Абай айтқандай, өмірде серік боларлық жар таңдау - жастарға үлкен сын.

Үлкеннің акылын алу, жақсының жанына еріп жолдас болу ежелгі ел дәстүрі болса, осы қагиданы берік еске сақтап, абзал азамат болып өсу әрбір саналы жастың борышы деп туйген Абай: "Орынсыз кылжақпен өткізген өмір түбінде опық жегізеді, өмір көші тура жолмен салдыртып жүре беретін керуен емес, кезінде ойланбасаң, кейін өкінесің",-деп ескерту айтады.

Абай өзінің "Адасқанның алды - жон, арты - соқпақ” әлеңінде осы ойды тереңдете түсіп, ойын, сырын, мінез- құлқын түземей, сыртын түзейтін сымбыс борбай, сидақ жігіттерді жеріне жеткізе мінеп-сынайды. Өмірге кел- ген жастардың бір өнер үйреніп, пайдалы іспен шұгылданып, адал еңбекпен мал табуын талап еткен ұлы ақын сол қогамның саналы жастарына:

Әсемпаз болма эрнеге,Өнерпаз болсаң, арқалан.Сен де бір кірпіш дүниеге,

Кетігін mart та, бар ңалан! -деп, қогамның пайдалы бір азаматы болуға насихаттайды."Күншілдің күні харам, бос мақтануга салыну, пайда ойлап,

ардан безу - адамдықты аздыратын қылық. Адам болам десең, ондай қылықтан аулақ бол, өмірден өз орныңды таба біл. ¥рлық түбі қорлық, адалдан тапқан мал мұратқа жеткізеді, еңбек түбі зейнег, - дегенді өнеге түт", дейді. Ал "Малга достық мұңы жоқ малдан баска" деген өлеңінде адалдан мал табуды кэсіп етпей, алдап, арбауды, қулық-сұмдықты қуып кеткен кейбір жастарга ақыл айта келе:

Осыны оңып ойлай бер, болсаң зерек,Еңбекті cam, ар сатып неге керек.

Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті:Ыстың қайрат, нурлы ацыл, жылы жүрек,

— деп, қайрат, еңбек, адамгершілік-қайырымдылық қасиеттердіқатар қойып үсынып, адам болу үшін осы үшеуін бірдей бойга қуат,ойга қазық етуді талап етеді. Абай жастарга үлгі етіп ұсынган ядяпеңбек, ар-ождан қай дәуірде болмасын көнермейтін, адамдыкиыншылық атаулыдан аман-есен алып шыгатын тіршіліктің түтқасы,өмірдің нүсқасы, жастарды алга жетелер жарық жүлдыз - нысанасы екені даусыз.

Абай қазақтың салт-дәстүрлерін сөз қылганда, белгілі мақсат көздеген. Дәстүрдің озығын дәріптеп, дәурені өткен тозыгын үнемі

82

айыптап отырган. Мысалы, "Аска, тойга баратұгын" он ауыз өлең жолында қазақтың қыз айт- тыруы, ел шетіне жау шапты дегенде ел намысын қоргауга аттанган ердің қапыда жау қолынан каза табуы, он жақта отыріан қалыңдықтың зар еңіреп жесір қалуы, адал махаббаттың иесі арудың сүйген жарының қазасына шыдай алмай өЛуі жырланады. Акын осы арқылы жастарды елді, жерді сүюге тәрбиелеуді, шынаиы махаббат жолында жанын пида еткен жастарды озгеге үлгі-өнеге етуді мақсат түгады. Абай "Бір сұлу қыз түрыпты хан қолында" өлеңінде осы ойды тереңдете түсіп, бас бостандығы, махаббат жөніндегі өзінің козқарасын айқындап береді. Аптык күміс, қамқа, торгынга орап қойып, зорлап апып, әйел етпск болған есерсок ханды сыкак ете келеді де, алтын сарай, байлық пен дәулетгің бәрінен де бас бостандыгын артық санаган, ар тазалыгы үшін күрескен:

...Етімді шал сыйпаган құрт жесін деп,Жартастан қыз құлапты терең суга, -деп, қорлың өмірден ерлік өлімді артық көрген қызды дәріптеп

отыр.Абай қазақтың ескі салт-дәстүрі атаулыны тегіс таңдамай,

талгамай ала беруге қарсы. Әсіресе, ол адамның арын ақшамен, мал- мүлікпен өлшейтін, әйелді малга сатып алу сияқты ескі салт-дәстүрге, қалың малга қарсы шыгады. Кәрі мен жастың жүрегін қалың мал жалғастыра алмайды, "махаббатсыз дүние бос, хайуанга оны қосыңдар...”, есек құсатып зорлап қосқан өмірдің иесі сән деп, өзінің қалың малга деген айыптау үкімін ай- тып, әйелдерге арашашыболады.

Абайдың көзқарасынша, гашықтық пен нәпсіқұмарлық екеуі екі басқа. Әйел арын ойыншық ету - азгындық:

Салынба, қылсаң-дагы сан құмарлық,Алдыңда уайым көп шошынарльщ; -

деп, кейбір нәпсіқұмар жеңілтек жастарға ескерту жасайды. "Сүйдім, күйдім” деп, жалган сөзбен арудың ақ жүрегін алдаусырататын екіжүзді жігіттерден бойжеткен қыздың өз арын таза сақтауын қалаган Абай:

Құйрыгы гиаян, беті адам,Байқамай сенбе цүрбыга.

Жылмаңы сыртта, іші арам,Кез болар қайда сорлыга, -

деп аяушылық білдіреді. Арды белге түйіп алып, алды- артына қарамайтын желөкпе жастардың қылыгына ызаланган үлы ақын:

Ары кеткен сшдагыш мені-ақ алда, сөкпейін.Балы тамган жас цамыс ормасаңшы, кәктейін!-

83

деп лагнет айтады. Мэңгілік махаббатты өмірдің көркі деп тусінген ұлы ойшыл Абай "махаббатты өмірлік серіктікке, достыққа" аркау етуді мұрат тұтты.

Абай дәріптеген мэңгілік махаббат, адал достық ол кіршіксіз махаобаттың үлгісі, жастардың ои-арманын жарқын болашаққа, терең мақсатка жетектейтін жарық жұлдыз сияқты.

Сондай-ақ, ақынның "Біреудің кісісі өлсе, қаралы ол" өлеңінде:Туганда дүние есігін ашады өлең,

Өлеңмен жер қойнына кірер денең.Өмірдегі қызыгың бәрі өлеңмен,

ОІиіацдаршы, бос қаңпай елең-селең,- деп, адам өміріндегі өлеңнің алар орнына философиялық терең

ой топшылайды.Қазақтың салт-дәстүрлері: күйеу келу, қыз ұзату, қызбен танысу,

жар-жар, беташар айту, қынаменде, шілдехана, бесікке салу, тұсаукесу, т.б. ойын-сауықтардың сәні әлең-жырсыз келген емес, тіптіадамды о дүниеге аттандырып салуы да, естірту, жоқтау айту сияқтыөлең-жырмен жшігасиды. Олай болса* адам өмірго өлеңмен келіп, өлең-жырмен кетеді. Өлең адамның өмірлік серігі, досы деген ойдытопшылап отыр. Бұл Абайдың ескілікті дәріптеуі емес, қайта халықтық педагогикага үлкен мән беріп, оның озық үлгілерін насихаттап, тәлім-тәрбиелік мән-магынасын айқындауы.

Жалпы, Абай өнерді аса жогары багалап, ерекше қүдірет түтқан адам. Оган Абайдың өз айналасындагы жас талапкер Көкбай, Шәкәрім, Ақылбай, Мағауия, Кәкітай, Тұразгүл, Әлмагамбет, Мұхаметжан, Өтегелді, т.б. жастарга домбыра, гармонь, скрипка тартқызып, музыка тілін үйренуге зер салуы, қазақтың ұлттық ойындарының шеберлері Көрпебай, Құнту, Құттықожа, Смагүл, т.б. шақырып алып, олардың жастарга дойбы, тогызқұмалақ ойындарын үйренуіне назар аударуы, өзі бірнеше ән шыгарып, Құнан-байдың қара шаңырагында сүйген жары Әйгерімге ән салгызуы, өз қызы Күләндага, Ысқаңтың қызы Рахимапарга гармонь ойнатып үйретуі, қазақтың жезтаңдай әншілері Біржан сал, Әсет, Кемпірбайларга ән салгызып, олардың өнерін жастардың жалгастыруына басшы болуы айгақ. Абай "Тайга міндік” олеңінде адам өмірінің әр кезеңі өзіндік ерекшелігімен қызықты екенін айта келіп, өмір бір жерде тұрмайды, көрген қызық, өткен өмір бейне түс екен, оны ойга алып, өзіңнен-өзің есеп апып отыру адамшылық парыз дегенді айтады. "Егер есті кісі қатарында болгың келсе, күніне бір мэрте, болмаса жүмасында бір, еңболмаса айында бір өмірді қалай өткізгенің жайында өзіңнен-өзің есеп ап дейді.

84

Сөйтіп, адамның өзін-өзі тәрбиелеу мэселесінін маңызы мен мәніне ерекше токгалады. Абай: "Адам баласы бір-бірінен ақыл, гылым, ар, мінез деген нәрселермен озады. Онан басқа нәрселермен с*здым ғой демектің бәрі акымақтық" — дей келе, адамды тәрбиелеудегі коғамдың орта рөлінің ерекшелігін саралап көрсете білді. "Адам баласын заман өсіреді, кімде- кім жаман болса, оның өзінін замандастарынын бәрі виноват" - дейді. Яғни, Абай сана-сезімді тәрбиелеудегі қоғамдық ортаның рөлін шыншыл көзкараспен түсіндіре білді. Абай адам мінезінің қалыптасуы тәрбиеге байланысты екенін дәлелдеді. Өзінің отыз жетінші сөзінде: "Мен, егер заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім" - деді. Алга қойган мақсатңа жетуге кедергі, бөгет болатын адамның бойындағы талапсыздық, жапқаулық сияқты мінез- құлықтарды сынап, оқуды, еңбекті, талапты дэріптеді.

Адам болам десеціз,Талап, еңбек, терец ой,

Қанагат, рахым, ойлап қой —Бес асыл іс, көнсеңіз, -

деп, қоғамга пайдалы азамат болу үшін адам бойына қандай ізгі қасиеттердің қажет екендігіне ерекше тоқталды. Өнер-білімсіз қогамның пайдалы азаматы болудьтң мүмкін емес екенін терең түсінген Абай: "Барыңды салсаң да балаңа орыстың гылымын үйрет... өнер де, гылым да орыста түр. Орыстың ғылымы, өнері — дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі" - деп, озық мәдениетті орыс халқының өнер-гылымын үлгі- өнеге етіп ұсынады.

Білімді қара бастың қамы үшін, ел билеп әкім болу, пара алып баю үшін керекті кұрал деп түсінетін кейбір оқыган тогышар жастарды қатты сынап, мінейді. Оқыган жастарга Салтыков-Щедрин, Л. Н. Толстой сияқты халық қамын ойлаған оқымысты галымдарды үлгі-өнеге етіп ұсынды, өнер-білімді хапық қажетіне жұмсауды уағыздады.

Абай жастарды "әкенің баласы - адамның дұшпаны, адамның баласы - бауырың" - деп, бүкіл адам баласын сүйе білуге, сол арқылы аса зор гуманистік адамгершілік қасиетке баулыды. Абайдың жастарды тәрбиелеудегі педагогикалық кәзқарасы өз замандастары, орыстың ойшыл педагогтары JI. Н. Толстой мен К. Д. Ушинскийдің ағартушылық ой-пікірлерімен терең қабысып жатыр. JI. Н. Толстой мен К. Д. Ушинский сияқты Абай да тэрбиені оку, білім арқылы жүргізіп, халықты агартушылық жолмен өркендетуге болады дептүсінді.

85

АоаГідың оқуга ынталы жастарды мектепке, медресеге беріп, оқытуы, соның ішінде өзінің баласы Әбдірахманды Петербордагы Артиллерия училищесіне, інісі Халиолланы Омбыдагы Кадет корпусына, ал қызы Гүлбадан мен ұлы Магауияны Семейдегі медреседен окытуы — келешек қогамның тірегі оқу-агарту, өнер- білімде деп қараудан туган ойдың жемісі-тұғын.

Бұрынгы қазақ ауылында қыз оқыса бұзылып кетеді, олар "қырық жеті" үшін жаралғандар деп кемсіте қарау идеясы басым еді. Абай осыескі көзқарасқа қарсы түрып, өз ауылында қыздарга арнап мектеп аштырады.

Жақсыныц жақсылығын дәріптеу, өлген адамның ел үшін еткен игілікті істері мен жақсы мүрасын кейінгі ұрпаққа паш ету ежелгі ел дэстүрі болатын. Абай осы дәстүрді әрі қарай жалгастырып, өз шыгармаларынан өзекті орын береді. Оны біз Абайдың сүйікті ұлы, талантты шэкірті Өодірахманга, сүйікті інісі Оспанга арнал жазган жоқтау өлеңдерінен байқаймыз. Мысалы, Әбдірахманга арнаган жоқтау өлеңінде, оның гылымга алгырлыгын, еңбек сүйгіштігін, талалқорлыгы мен тәуекелділігін, кішіпейілділігі мен инабаттылығын жырга қосып жоқтаса, ал "Оспанға” деген өлеңінде Оспанныңбойындағы эділдік, бір беттіпік, мырзалық, досқа мейірімділік, жауға аяусыздық сияқты мінез-қүлық қасиеттерінің бәрін үш ауыз өлең жолына сыйгызып, жоқтау өлеңімен беріп түр.

Бұл Абайдың, біріншіден, ақындық шеберлігін білдірсе,віаннодви, халық дәстүрін дэріптеп, ел жақсысыньщ жақсылыіынкейінгі ұрпаққа өнеге, үлгі етіп ұсынуының айғагы, үшіншіден,Әбдірахман мен Оспан бойындағы гуманистік қасиет - бүкіл қяіягжастарына үлгі боларлық адамгершіліктің биік нысанасы. Оны кейінгіжастарға өнеге етіп үсыну - Абай сияұты гума- нист ақынныңазаматтық парызы. Абай осы парызды тарих алдында адалдықпен орындап отыр.

86

ОлсонеIIер

НегізгіI Казак лаласмимн ойшыллары : 2-ini кігаи ред. 1 Іысанбаев О .—

Алмагы: ФСІI. 2001. - 14 б.\ 2 Кішібеков Д. Ка гак мснгадигеті: кеше, бүіін, ер геи. - Алматы :

Гьгіым, 1999. - 18 6.3 Уолихаиов III. III. Кыіаіі іімііериясыііыіі батыс олкесі

Гандамалы. - Длматы : Жаз\шы. 1980. - 22 б.4 XV-W III г. г. казак поізнясы. - Алматы : Гылым. I9S2. - 23 б.

28 6.

5 Обіінев К. Философия. Алматы : Дкыл кітабы. 1998. - 23 б.6 XV'—XVIII г. г. казак іюізняеы. — Алматы : I ылым, 1982. — 25 б.7 Казак хайдыгы доуіріндегі әдебнет : Хрестоматия / күр.

М. Магауим. Длматы : Диа тілі. 1993. - 26 б.8 Казак лаласынмң ойшыллары (XV- XVIII » . г.) : 3-ші кітан /

I Іысанбаев О. - Алматы : ФС 11. 2001. — 27 б.9 Вес гасмр жырлайды. 1-нй том. - Длматы : Жазушы, 1984. -

10 Маргүлан О. Гжедгі жыр, ацыздар. - Длматы : Жазушы, 1985.1 29 б.

11 Іэердібаев Р. «Гдігс баггыр» жыры туралы // Олем: Альманах. —Длмаіы : Жаз\шы, 1991. — 30 б.

12 XV-XVIII і . г. казак иоэзиясы. - Длматы : Ғ ылым. 1982. - 32 б.13 Ссйдімбеков Д. Күшір-күцгір күмбездер. - Длматы : Опер,

1984.-32 б.14 Бсіібіт моление г жолыила / ред. Б. Ғ. Нуржанов. — Длматы :

ҚазҮУ -ІОиеско. 2000. - 34 б.15 Жарыкбаен К-, Алламүратов О., Габитов Т. Олеп иеі іздері. -

Длматы : Мүраггас, 1997. - 37 б.16 Кепжалиев К. Коиіиелі казак когамыпдагы достүрлі кукыктык

мэдеииет. - Длматы : Жеті жаргы. 1997. - 39 б.17 Казак лаласыныц ойшыллары : 2-іиі кітаи / рел. Мысанбаев О.

- Алмагы : ФСИ. 2001. - 40 б.18 ИІокорім. Шыгармалары. - Длматы : Жазушы, 1988. - 41 б.19 XV—XVI1I I. г. казак тпзиясы / рел. О. Дербісәлисв.

Алмагы: Г ылым. 1982. - 42 б.20 XV—XVIII г. г. казак иопиясы / рел. О. Дербіеолиев.

Длматы : Гылым. 1982. - 43 б.21 Ііектүрсыиов Д. Шыгармалары. - Длматы : Жазушы, 1989.

45 б.

87

X \ W i l l I. I. качак мохиясы / рол. О. Дербіеэлиев. — Алматы : 1 ылым. 1982. 45 о.

Иванов В. I. )гнка : учеб. пособие для студентов вчзов /В. I . Иванов. - С116. : I Іитер. 2006. - 169 с.

-4 Пнлжиев Л. А. Язык делового общения : легко и грамотно / А. А. Ипджиев. Р о ств н/Д. : Феникс. 2007. - 253 с.

С I ол я pei исо - I. I Ісихолопія делового общения и унрааіения :ччебник Jl. Д. I юляренко. - 4-е изд., лоп. и перераб. - Ростов н/Л • Феникс, 2005. - 898 с.| „ Щ ,>-,егепов д - I Бизнес этикасы: экономика мамандыктары ооиынша сіуд. арналгап оку қүрады / Д. Р. Тулсгенов. - Павлодар : С . Іорангыров агмндагм IIMV. 2006. - 50 б.

27 Рапчберг Б. Д. Основы бизнеса. - М. : Ось-89. 1996. - 120 с.28 1 аонтов I. X. іаңпер этикасы. Жогаргы оку орындарына

арналган оку күралы. - Алматы : « Зац олебиеті». 2003. - 110 б.- Олемлік философиялык мура. Жиырма гомдык : 2,3 т.,

А т нкалык философия. - Алматы : Жазушы, 2005. - 568 б._ Нмапгалнен Ц II. Жеке тулганы олеумегпк-пснхологиялыкооляЛіч эдіетері: оку куралы. - Астана : Фолиант, 2008. - 128 б.

31 Уіким Д. >гика бичпеса : учебник для вузов. — М • Теис2003.-356 с. Щ

^||,к;| 11 бизнесе и экономике Проблемы высшегоооразовапия. М.. 2002. - 357 с.

Косммша:33 Басовский Л. И. Менеджмент. - М. : ИІ1ФРА-М, 2003. - 295 с34 Нуруллина Г. Исламская этика бизнеса / Г. Нуруллина - М -

УММД, 2004. 289 с.->5 >шка и психология менеджмента : учебное пособие / под общ.

ред. Ю. Jl. I Іепмера. - Ростов н/Д. : Феникс, 2002. - 383 с.->6 Ьелолииепкий В. К. Этика и культура управления : учебно-

нрактичсское пособие / В. К. Белолипецкий. Л. Г. Павлова.*- М - Центр, 2004. 384 е.

37^ Д.В. Деловая психология : курс лекций. - СПб. : Союз,

Лаермаи І-... Коспок ЬС. Корпоративная этика и ценностный менеджмент : еб.статей но матер, международной конференции -1.11,02 I. М. : )| II liieuI р / Ишеграл-Ииформ / Кнорус

39 Куши Ф. Д. Дела иге бизнес красиво : практическое пособие. - М. : Ипфра-М. 1995. 156 с.

88

V Кірісие1 bll'IliCC ') І If кисы1.1 Һініісс Miikaciii ікчіі1.2 ') I iikii nern i1.3 K.vion у I и ка 12 Элем, КІСІ.ІІК*. аи ім іср іііі.іік -к іп ак халкынын д о г в д и і ллебі 132.1 V.ii іык р\ хіімі! к\ нлы.іымар

Олсіі. кісі.і і к. намыс -*і

Міішүмм

%-%1

“% -% Л. 1

144

' Щ іак чалкыггмц лосі\ р.іі ллебі ^ 4

Ү.ітіык іЛіім-глроис - ипка іісгі іі 4 7

3.1 Үлі і ык са.н-лос\\р 4 У Каиік ү ігімк іл.іім-ілроиссііііц оіімлік срскшслікісрі 51 Ха.іык нслаюі икасыиміі іісгіігі каі млалары 5S

•4 \ лы іа.іым. акып.чарлык гллімлік ойггикірлсрі (>44.1 11Іыі ыс ойшылларм пдеіі жоіііплс 544.2 Олсіі» гліім-тпрбне жииінлс Дбайльні кшкарасы 77

Олсбисі іср

М. М. Омаров

БИЗНЕС ЭТИКАСЫ

Оқу кұралы

Техникалык редактор Б. В. Нургожина Жауапты хатшы А. К. Темиргапинова

Басуға 22.05.2014 ж.Әріп түрі Times

Пішім 29,7 х 42 Va. Офсеттік кагаз Шартты баспа табағы 4,6 Таралымы 300 дана

Талсырыс № 2395

«КЕРЕКУ» БаспасыС.Торайғыров атындагы

Павлодар мемлекеттік университеті 140008, Павлодар қ., Ломов к., 64

Бектойіі! --чJ P һ 1 . **. 4 п і ♦

а и гьіров а г ы 1 1 дагмД- ЛІМУ.;иГ<И oicV'iciШШ . . 7 р r гжоніидеі і -прорек і оры

Щ й■ II / ) . НфсГіфор%

20.14 ж. £5 c'ff

Лкшрм Омаров М. М.

) к о і і о м і і к ;і к а ф і м р п с м

1 )Н шес ) і іі касы Оку куралы

Кафслра можі.іісіило бекііыді 20/V ж.ух «^гя^ Щ \апам а

Кафслра мсцгсрмігісі C r y С. К. Кчпяюва

ф а к ү . і м с і 11 < 11 ( о к \ “ол істом сл ікKciicciii ic макүлланган 20/V ж. / s ~ua~f № /У хатгама

/ ' d // (ХЖ тораиымы J y * * } A. 1>. Гсміірі а;імсва

КҒЛІСІ. 1 Д! IЮ Ф деканы___ Wmk' Y I » Я. ')риаіаров 2014 ж.

СМ В н/П Г. С. Ьаяхмегона 2014 ж. 3/

«ЧАҚҮДДДІІДЫ .J /(К)Ь басі ш 1,1 **jf- A. li. Тс ммргалмсва 2014 ж. / CJ