5 2S7e A86

Ш .Е.Л ры станова

всшджтерфизиологиясы

(о*)' нура ш )

Арыстанова Ш.Е

Ос1мд1ктерф I D I I O J I O I и я с ы

Кекшетау

ББК 28.573273 (5 к) А 86

niKip жазгандар:эл-Фараби атындагы К,азак улттык университетш^ доценп, биология гылымдарынын кандидаты К-К-Богыспаев,Ш.Ш.Уэлиханов атындагы Кекшетау мемлекегшк университетйпц доценп, биология гылымдарынын кандидаты С.Е.Жумабаева.

А 86 Арыстанова Ш.Е.0 с1мд1ктер физиологиясы. Оку к^ралы. - Кекшетау: Келешек-2030, 2008. - 116 бет.

ISBN 9965-678-03-0

Оку куралы 030340-химия жэне биология мамандыгына арналган ес1мд1ктер физиологиясы пэншщ оку багдарламасына сэйкес курастырылган. Бул оку куралын жогары оку орындарындагы жаратылыстану факультетшщ биология бел1м1нде окитын студенттер, сондай-ак орта мектептеп биология пэтнщ м^гагимдер! де пайдалана алады.

Ш.Ш.Уэлиханов атындагы Кекшетау мемлекетпк университет! гылыми кедес! усынысымен жэне оку-эд1стемел1к бел]’мнщ руксатымен баспага ж1бершм.

е б к 2 8 5 7 3 2 7 3 < 5 к >

С-Торайгыров ||| атындагы ПМУ-д1н я

ISBN 9965|67M »^k С.БейсембавЦ !I атындагы гылыми U

r'.lT А П Х А Н A Q h liE . Арыстанова, 2008.I. - ■ - I СгУелешек-2030,2008.

Ajm и «•»

УсЫНЫЛЫН ОТЫр» аи оку куролыши «стдигтср фм «ЮДШ нясынын м п « 1 шраулариша М д м м г ш ш г м ш теория лык -тому жми лаборатория лык жумыстар камтыдган О ни оамдитер м гг а с ы м м фи июли! иксы «хлмдшердеп су а,— су, ф м а с а п п . есмиштержи гыныс алуы. минера ц и кореетенул, «клмдж гердш «су» йен ламу и. олардын сырткы оринын сом А п л *а» лай лары на t i — iiii i i карастырылады ( онымен катар <*p6ip таpayfa ариа ига и маIериалдарды метеру уш и К П гурмш аитыгулар бакыlay жуммсьжа арнаиян сурактар. нысыкгау с у р а т р . курслык жумыоардын гакмрышары (W fi«w

Оку куральшын снимал u M if «ргтмшлер н о реакгивгерд! даярлау жолларм, мм окьлушыларьша арнанаи дала практикам:ынын багдарламасы м м итЛиеггер н ими млпригем

О ампмер фи шология-с ынын лабораториялык дарю суп студсютш теормялык бшмш ленейпуге мтгктесед! Д«*рк герде готирябслсрд! орындач нвтижеч идя ь ы я гм шяляыр келешек ге t иными мсксмслорде ш м я л ш у т я п у л и т «рте оишкм иядан ш м ботаника и—тем иугмпш рга МЯТ»и м м я м г ы чолдеклерде мрпсу жумыи лрын уйымдасt ыр>та м \mkih.uk беред!

Оасу куралын s u y « ККмшмягш И м л н п ц ) фи 1Иоло1 мясынын практикумы (I lf tV Ж К д м м м я т м “’Ним диггер фшиологиясм” (IV%K Г И Лебедев пн “Фм-июлем и я рачений" (1982) ешбектер! пайля ламы ид! i

Оку к\ ралынла ескерымеген млсслсляр туралы сын* n iK tp icpnii u i твт ой-шкфлерниш ричашы н и м я м и н м—си я И и жолдауларыньшы сураймын б и алм ч кафедрасы, Ш Ш У **вм о* m u u i r u Kokuiciay MfWHwnw у нт ре « п т . A M мммп. ?6. Кекшетэу клласы, 47ЧЮО. Асмшм облысы. Кдмместм Фмс (* 'W - 1 25-554П. i -mail шшяп^Ь&кЛ/

Автор

3

К I Р I С П Е

©ршдактер физиологиясы - ес1 мд1к организмждеп Тфщшк кубылысына байланысты процестерд! зерттейтш гылым. «Физиология» термин! грект1н physis-табигат жене Iagos-miM деген сезшен шыккан.

0 с1мд1ктер физиологиясы езгнщ зерггеуяерш жеке клеткадакы ттршшйк ерекеттершен бастайды. Содан кейж жеке мушелердеп жене тутас eciMfliKTeri минералдык коректену. фотосинтез, тыные алу. сырткы ортаиын колайсыз жагдайына тез^мдшпн, всу мен дамуынын физиологиялык непздерш кара сты рады. Сонымен катар осы процестердщ езара байланыстылыгыи зерттейд|.

Баска Tipi организмдерге Караганда eciM^KTin езше гана тан epeKnieniKTepi бар. Олардыц 1шшде ен непзпсЬ-олардьщ автотрофтыгы, ягни коршаган ортадагы минералдык заттарды пайдаланып, алуан турл1 органикалык заттарга айналдыру кашлей. QciMfliKTep физиологиясынын Herisri мшдетг-ееймдж оргайизм1шц OMipiHfleri TipuiijiiK эрекёттершщ iujKi тепктерщ-механизмдерш, зандылыктарын. сырткы орта жагдайларына байланысынын непздёрш ашып, оларды адам когамынын йгшгше байланысты e3repTin, игерудщ эдютерш кал ыптасты руга багытталган. Тфишпк эрекеттершщ материалдык Heri3i пуклеотидтердщ, сонын iuJiндe дезоксирнбонукленн кышкылыныц (ДНК) ашылуы XX гасырлагы биологиянын ен непзп басты жезлетгктершщ 6 ipi болып ерептеледь 0 амдштер физиологиясынын дамуы химия, физика жоне математика гылымдарынын жет!сгпктер1мен гыгыз байланысты. Барлык физиологиялык зерттеулерде аталган гылымларлын OflicTejpi кеш йен колданылады.

Усынылып отырган оку куралынын материалдары мына улп бойынша баян да лады тарау такырыбына свйкес кыскаша теория лык шолу. лабораторнялык жумыстар, тесгпк тапсырмалар, бакылау ж у мысы, пысыктау сурактары. курстык жумыстардын такырыптары Айта кеткеп жен. бул оку куралы ос i’m дн<тер физиологиясы пет бойынша бук|л материалдарды озше камти алмайлы, сондыктан студенттерге жаттыгулар мен бакылау жумыстарын орындау кез!нле кептеген эдебиеттерд) колдануга гура келедг Op6 ip гарауга сайкес колданылат ын едебиеттерд!н Ti3iMi оку куралынын сонында бершен

I ГАРАУ. ОС 1 4 Д !К К I t lKAC Ы Н Ы Ц ФИ Ш О Л О ! ИЯ< U

(к: шли клеткасы мсм улпасы кара па йым бтячтрлчы (протон, доктрин, нейтрон, фотондардан), биозлеменперден <с>, органоген дер-Н, С, S О, Р|. ш и р я т (Na , К . Mg , < а . С1 ). т н ф о м т и г т ц и и ( Мп, F*. Се, Си, В. А!. V, Vo. J) аммс модекулалык курылымдардаи (кншрсулар майлар, фосфатидтер мен т.б) туралы Минерал лык «пар и т ш ф ыу*тж немсче белок lap. кммфсуяар »мк линндтсрмен байланыскан куйжде болиды Анионга (ГГ) ж*т иггаимга (Na , К.') диссоциация«анатын туш р ш т п ш н осмостык кысымын шти и м м л < и т и м тспе-теэдцкп орныктыруда мацы злы рол к аткарады

(к|МЛ1К клегкасын микроскоппен караганда ен алдымен » * t гусетш уш б и т ■ о б и т а , ш р а и м т п м м ш у в л байкалады (I сурет). Клет ка \а6ыгы Гу р еп е м регтииеш к*. клетка сырты ш лм алош т м а м к баска полиса»арндк-рден куралгаи кабыкпен корша.и ан Омын голый м ш а сакылаулары болады < ондыктан ол ернен гаттардын К легка шине емутне i n wct сыртына шыгуына кедер! t бола алмайлы в ш и м и и ш м ц а м судыи л а т ери ен косылыстарлыя ену i an w er вш гум «симмггм сырткы сутане и манмтды карым каш насьж аныкгайгьж вте гурлел» процесс Ц а процесс молекула ш к я л т иондык гурде «ту ше байланмсты тйкедей байкаут а келмейд) Лаборатория да «ем ш а уш а лары мен клеткалдрында тажфибе — сагаила сырткы органы н шещят байланъкгы клегкала arm каткая afw w rrafua ту онуте болады Ос1Мд«к u m w i M u a кабы к ник ы и п к и а р г а к т ш уяпаларыня механмкалык кал ы лык бере пш ры п, клет кала туияетш гидростатикаш к кысымиан цчю яяаш алы к мембраиадзрды б у н и у а м сактаАяы Гоидай-ак мпжерад 1ы косыдыстарды кабылдаул» ол ион алмастырушы бодып табыдады

Клетка кабыкшасынын курамы неялюлои, гемоиеллюлота. Яйгпм. лилидтер мен белоктзн куралган Химиалык тургыдан клстчатканы (целлмлота, онын f f n y n a i - (Г JH ,.СМ„ > гяткпш дпайецнцуи теп атайды Г л н а в к каллы ктарывын 3-10 мьщгэ жумгы 1,4 «мнртек байланыстарымен жалгасып, ц е л д к т т н ы и улын канак Tti6erin, молекуласын курайды Ц и я м в а а м 100 м л н у а к м в ф ш а цсллюло»иын мицедласыя. 20 мицелла м я ц п ф а б р а м . ал 250 микрофибрилл клетчатканын макрофибрнни г у я т Целлюлотанын макрофибрилдер1, соя сиякты мнкрофибри ijwpi мен мицелла n i ficr r epi 6ijv6jpiMeH сутекп байдавыспен жалгасып. топ курайлы

Бул топтар еЫмдш клетка кабыкшасыиын xipcK кызметш аткаратын кристалдык бел1мш тузедь

Клетка кабыкшасында мундай кристалдык бел)ммен катар паракристалдык аморфты ipKumex масса -матрикс болады. Целлюлозанын микро, макрофибрилдер! осы матрикске батып жатады. Матрикстш курамында гемоцеллюлоза, пектин мен белоктар болады. Клетка кабыкшасы курамындагы белоктар кабыкшага белгш курылыспен катар созылгыштык касиет бередь Целлюлозанын фибрилдер1 арасып тугелдей магрикс алып жатпай, клетка кабыкшасында куыстар калып, онда су болады. Ондай суы бар клетка кабыкшасындагы бел 1м «бос /д>ыеу> дсп аталады, ал ол белimдер барлык клеткаларда жалгасып жуйе курайды. оны апопласт деп атайды. Клетка кабыкшаларында ллцйпке сацылаулар болады да олардан плазмалык жшшелер - п м :л«н)есмос втедк Qpoip жеке клетка кабыкшаларынын 100 мкм“ бел!М1Нде 10 - 20-га жуык диаметр! 0,2 мкм плазмодесмалар болады. Пла шодесмалар барлык клеткалардыц цитоплазмаларын жалгастырып 6 ipT гас жуйе курайды. Ол симтаст деп аталады. Сонымен клеткалар арасындагы косылыстардын етушщ симпласт жене апопласт деп аталатьш ею Typi болады. Клеткаларда судын жене epiren косылыстардын етушде клетка кабыкшасынан белек цитоплазмалык мембраналар бар.Пла шалык мембрана. Клетка кабьнынын im жагында цитоплазманы коршаган плазмалык мембрана-//.тшож.шш орналаскан. Ол ез! аркылы заттарды. сырткы кабыкка Караганда тацдап отк1зед1. Соган байланысты заттардыц клеткага енуш жене одан шыгуын реттейдг Цитоплазмада мигохоидрня, хлороиласчар, ядро т.б. органоидгар жайгасканВакуоль. вамд1ктердш ocin жётЬзген клегкаларында тошш.шсш деп аталатын мембранамен коршалган улкеи орт алы к вакуол! бар. Оный курамында минералдык иондар. оргаиикалык кышкылдар, кейде канттар мен амин кышкылдары бар ер т п д й е толы болады. 0С1мд1ктш iuiKi бел1ктер1 6 ip-6 ipineH мембраналар аркылы окшауланып жатады. Ядро. Клетка органоидтарыныц шпиле килемi жагыиаи ен ipi. кызмеТ1 жагынан ен маныздысы ядро болып есентеледг Эр турл! улпаларда ядронын келем! жоне riiiimmepi до турллше болып келедг Онын диаметр! 10 мкм шамасында додхслек, сопакша немесе калакша турлер] кездееедь Меристемалык клегкалар келем mi a 75 %-ын ядро алып жататын болса, ocin жегплгеи клеткаларда бфшама кпшрейед! Ядродагы рибосома бол1ктер1 панда оолатын аймакты ндраиш^тар деп атайды. Ядрошыюарда екд рибосомалык РНК (25 S жене 18 SK цитоплазмалык рибосоманыц(80 S) 6ол 1Ктерппн калыпгасу процестер!

6

жу *ei е к и н Корыгып шйткшлл ляро ы л ы м м I еяегикалы к аппараты сакталагын шмш ДНК т я п у м с ы м м н а» ih c h курыяуын u m t u m c u i етепм o f n u o u бо л ы и к т с м х

С)с1м.»к к л п к я с ы и ы м > п . 1 р а к у р ы .и > и ы

I « т и м к м в ш в «в«4рм* арык. тшгшшжтштр. 4ш щ т м т т м л M f n w i 5 до*¥о.и»: ь ю тн м м з; ? «фмшгумь. • *=*г*« ^| Ц « М ИМврМИк, Ш I ^ M H I IWCTWp» i 1 t f U N M , 1}I ^ T m m m ш ар и м » U f r f a m M f . I I \ № ^ » a r i . 14 « 4 н т к г . 31 «чш п^».1М « фиш ш м м р м < , Я А ю ем м ,i m h u m m u i wjHtm rwc«r* вМ й н м и а Лтттт ?fmm m. 22 m i w i —i iW Kf4>lfMVII MW « м р м у ш м я р а м «К4кГ tiMVMl : » 1«ф f* nи и ф м п м ф м вар ты пп граяршнф* 24 « я м ш г а и м к «ш ц м ь я у н ж фмбри * «маты 2) Т < м а м « н р п м т ^ т м ц мшгмры. Ц mmmiri>m*mmi «ммпимим if* 1C С м и М т й

I- cvyct

Рибосомалар. Клеткадагы белоктын биологиялык синтезделущ icKe асыратын рнбонуклеин кышкылды, ore курдел1 т ш 1НД1, диаметр] 20 нм шамасында, косарланган екьулкен жане kiiui бвлпперден куралган денелерд1 рибосомалар дел атайды. ©сгмдлс клеткасында рибосоманын уш Typi кездеседг митохондриялык. хлоропластык жане цитоплазмалык.Митохондриялар. Клеткадагы тотыгу-тогыксыздаиу процестер1нщ, электрон тасымалдаушы лзбектерпйн. тотыга фосфорлану, ягни жалпы энергия алмасу нроцестерппн орталыгы митохондриялар болып еселтеледг Олардын сырткы калыцдыктары 5-6 нм шамасында болатын кос мембраналы кабыкпен коршалган. Митохондриянын жалпы курамында 65-70 % белок, 25-30 % липидтер жане аздаган мелшерде нуклеин кышкылдары бар. Квптеген зерттеу нэтижелер1 митохондриялардын эволюциялык жагынан прокариотты клеткадан шыккандыгын корсетедьПластидтер Mcyiicci. (грек, plaslides-жасаушы, пайда етуин). Пластидтер-пропластидтер, хлоропласгар. хромопластар, олигопластар жане этиопластар деген турлерге белiпелг Меристемалык клеткалардагы оте майда пропласги .терден баска пластидтер панда болады. Жасыл тусм хлороплаиарда фотосинтсггик жуйелер орналасады. Тусаз амилопластардн крахмал сннтезделт корга айналады. Жарык туспеген жагдайда еЫмд!К хлоропластары тусазденш, олардын орнына этиопластар пайда болады. Барлык пластидтер сыртынан кос кабатты мембраналармен капталган (2 сурет). Хлоропласгар жогаргы сатыдагы оамдпстщ жапырак мезофилиндеп борнылдак жане баганалы клеткаларда кап болады. Хлоропластар мембраналык жуйсдсп (ламелла), бслоктык непзден (строма) жане тилакоидгардан турады. Тилакоидтар 6ipiniH уетше 6ipi кабаттасып граналарды тузедгГольджи аспабы. Камню Гольджи (1899) клетканын бул органоиды диктиосома. везикула (квгпринк) жане цистернааралык тупкшелер сиякты курылымдардын жиынтыгы скснлптн аныктады. Польджи аспабы (ГА) коптеген мацызды кызмет аткаралы. Оный мембранасында майлар мен ком|рсулар (нолисахаридтер) синтезделед; де, олар клеткада пандаланылады жэне мембрананыц курамына мре;п. ГА арекеттер1н1н нотижеЫнде плазмалык мембрана жанарып ос in отырадыУндоплтмалык, тор. Сырткы плазмалык мембранамен генеггикалык байлаиыста болатын, клеткпнын iniK'i мембраНалар жуйесш 1945 ж. Г.Палад ашып. К Портер энлон.шчалык ретнкулум (’)Р) немссе hmUw.hi и м тир дел атады. Ол озекше (канал), цистерна, кош put ж

сияю ы курылымдардан кура;» ail ж у не Ядро кабыкшасы да осы jKyiMf «вешним Курылымдык ШШ1ни№ карай )Г кедф-будырды щлт п гк болмн ш турга болшед! Ьфшшклнш 1 ш м гм р «уАасным бепнле рибосомалар орналасады ц , п г к туршде бо i* аилы Осм ен тур 6ip'6ifHHe ауысуы мумкж Мндопла шадык юр тураксьп курылым болып ееептелел! (к в м в о л сырткы к а г я к л ц п байданыаы> й ш н и и ш л м юр алуан турЛ1 кышет н и р ш Кедф будырлы ТГ-

дын мембрана*, ьш да лнпид!ер мен ikHMtpcy.-iap синге шеяед! Ьуя cmnvi MHtutpnuN барлыгы кана щ р им куыаар»а «иналады « , омля im tim w n «»piyp п «р п ш и т а р ы м а ш а м . сон ia жумсаяады Э7 клетканын но i и i органондтарын г щ * байданые i ырып ту рады

Ьарлык в р п м а и г р клегкасынын агкаратын и а т а к ■ Ы —ищ иш н шннсн олардын коре кт снул, кимыя-кои алыеын. м б ап м атауга болады Жасыл « н и к ш г и е м ш м кврктм у! сю МП1П вроцестеи авютроф(Ы *afntrew> (фотосинтез) шик минералдык «апарды, суды сшф> дсн i урады № t u i i клеткасынын и л и ц п ш г п р т » тт р к е н п н т ь , кимыл-ко малые, »ап арды cimpy а м и бо ни шыгару (сскрспия) Т б m i u u

Жу|ер1 чс к»ф||.Нн Hi i \ . lejxHi мктмя щ ры лысы

!<«•• мгмвфатяи турагын «Сигм. К ч*1*» '-грашлаг *■** н и ш к п р . 4-гряяааралык т м м ч ы г о ф , V п ч л т о |ч i \ М « и м ш и м модс-м М шт»ьип

J* Cff t t

щ

ЛАБОРА ТОР И ЯЛЫ К Ж УМЫСТА Р

1-жумыс. Осмометр даярлауК^ажепиш реакпшвтер мен ^уралдар: целлофан кагазы, концентрл! кант немесе ас тузынын epiTiejuci, узындыгы 20-30 см, iiiiKi диаметр!2-3 мм шыны тутгк, резина тыгындар, тыгын бургы, ж ш , кайшы, стакан, штатив.Жумыс барысы: осмостык кысымды елщ ейтш жене осмостык кубылысты бакылайтын куралды осмометр деп атайды. Оамд1к жасушасындагы осмостык процестерд! тусшу ушш карапайым осмометр дайындап, ондагы кубылысты бакылайык.

Целлофаннан осмометр дайындау уш ш 6ipi улкен, ejcimiuici к\\и\ ею резенке тыгын алып, онын улкетнщ ортасын Kim i тыгын тыгындалатындай CTin тыгын бургысымсн теседь Ал Kimi тыгын да тыгын бургысымен т есш п , ол тесчкке шыны тутж сугылады. Улкен тыгынга целлофан капшык байлап, imiHe ауа Ypлeйдi. Содан кейш Tecix аркылы inline концентрл! кант немесе хлорлы натрий (NaCl) е р т н д ю ш толтыра куйып, шыны ryriri бар гыгынмен гыгындаймыз. Сонда шыны тупкпен eptii щи кoтepiлeдi. EpiTiHiiiHin келген жерш белплеп, шыны TyTiini штативке б е к т и . стакандагы суга батырады 20-30 минут вткеннен кешн е р т л д ! денгештн взгергенше коз >кетк1 iin, корьггынлы жасалады.Пысыктау сурактары: Осмос деген!м1з не? Онын неше тур in бьпееюдер? Т еж 1рибеде кайсысы бакыланды? Мундай процесс ос1мдж п р ш ш гш д е кездесе ме? Туаширниздер.

2-жумые. Клетка да гы осмос кубылысы. Плазмолиз жане деплазмолизКажетпй реакпшвтер мен ^урал)ар: клетка шырынында антоцианы бар пияз, азот кышкыл калий (K N O .) тузынын I мольдш ерпмш и. скальпель, микроскоп, сор» ыш кагаз. заггык жене жабын шынылары. нрепарап ык и не.Жумыс барысы: бул жумысты ори н да у уш ш клетка шырынында антоцианы (бояуы) бар пияздан скальпельмен ете жука кеадщ алып. оны шынынын уел не с алы п. устше 6ip тамиты су тамызып, жабын шынысымен жауып микроскоппсн бакылаймыз. Бакылау кезшде клетка iuiiaaeri антоциан бгркелм жайылып, клетка кабыкшасымен жанасып турганын корсмп. KepinicTi длгггерге салып болганнан сон, мpeiтр а п ы микроскоп гаи алмай, жабын шынынын 6ip жак шетше IM азот кышкыл калий (KNOi) ерпзндюи тамьиын. жабын шынысынын екшпп ж аш иаы copi ьпл каппы мои суыи соргызлмыз. Осылайша IM

10

а я п кы ш к ы л калий е р т я д к ш 2*9 per и м ы ш п , и б ы и ш ы н ы сы н ы н м ш и м ж.н ы нан cupt ы «ып, суы н I М к и и кы ш кы л калий е р г г а и н п и с и ю л ы к алм аеты рам ы * Е *ш н м р и с н м я ш б а к и ш а н д а клетка цм тоола м к и к .тс I ка кабы к и т ы нам к а ш ы к ы й б астаган ы н к и р ш и К летка п итоп латм асы ны н каш ы ктау ы касткан ы н б ар л ы к т ш и р еп н д е б ф д е й б и л м ау ы м у м к ж К летка и а т м ш а и с ш н м су дай айы ры тып. клетка кабы кш асы н ан ал ш актау ы н • m u n u m i ДсйД! IЦ ч тм тл ач м ан ы н клетка кабы кш асы н ан аж ы рам агаи ж е р ж д е п ш к ш к м е л д ф Ш Ш М У 1 ж ш ш ел ер прот о п л а т а м и у с т . каш ы ктауы н а кедер! i ж нсайлы И л аш о л н ч д е н ш тур»ан п р е п а р а п ы н » w i кы ш кы л к .гж и е р ш н .т к ж жо» арм им ы дай сум ей а ьншгтмрсик. интоплачм а тек су кабы л да и клетка кабы кш асы м еи ж анаскаи калпы иа M JK 4 бумы ( I m h i m i w i д ей д г К л еткан ы н н т а im o ж ч д еж п гурсаны н лвт т щ ягi усф> игрекМысык1 а \ cypaiKi ары И т м и х т м м к ж i w n u e 01 ын кай iypi •п и '* Ал. м м м я м м и иемим m m v im кай rypt «тедГ’ Клетка калайша м и м и т р м « ы м л m j f U M 1 И м м м ш wtmt деплатмоличдт аиыктамасын K jntpw ilK p

Д-жумыс. l l . i a iM u . iH i ц р i t p ij^ M V H H i fm m m m m m e p м гм ig y M Hfcqp клет к а ш ы р ы н ы и д а ан т « ц и а н и бар пинт а тот кышкыл калий (KNO,) тучмныщ 1М грш имсг н и ш скальпель, мнаросион, ооргыш кагачлар, игпмя ж**не жабын шынылар. препарат 1 ык инеЖумыг йирмгм жумысты орындау у им» кы м л нннинн алынтан жука щи дерм ист» штык шынынын усттие госеп. «*нын уст ж е амп кышкы t калий (KN*M гуты ер тн дтеш т б«р тамнммми тамытып устгн жабын шынысымен кабалы Тамычыяпж е р т н м кеуш сетягч у ими к ийыи шынысынын тошреп им* ушымч! > « м г м м н н и м г н майлаиадм Осылайша дайындзягаи препарат t ы ммкрюскенмеи бакылайлы Алгашкы бакьпау ксчжде протонг.пыи клетка каАмсияктимыи «*р керммн кашыктманы кирже/и Протопластын клетп каАмнимсымги. п м т и к м к * 1нн*ле|*мен W U m e tw r H i м у и и р к тетка су ынын мстоосмостануынаи пике ойыс вере я м м п м ш м я Ш >шш • h m m h i д м аталилы Нлкылау уакыты шин 15-20 минут ч и н им кеЙ1н клетка протопласты клетка клб .нклпэсьжаи нНИмр карими толык ажырап, ш н а и м п к м р Мунддм u i m o m i «Нмщ с м н м м т леи агалады (3-сурет). Клеткзнын m a w <»лм члену узкыты протопласты и туткырлытын корсетед! Клетка юишатыкты шж болса. л м и прогопластык тутхырлы» ы гуипт. пла смомгим Снстмум немеес ойыс я м нмоли \» н донес гурок «мипл умни я А р п уакыт нерек Ал

I I

в с щ щ к клеткасы Kepi болса, протопластыц туткырлыгы елс1з болып ойыс плазмолиздщ т у з ш у ш е немесе ойыстан денеске K em yi ушш аз уакыт кажет.П ы с ы к т а у сурактары. Ойыс ггл азм о л и зд ш аныктамасын кел^рдаздер, не ce6eirri ту зш ед 1 ? Донес плазмолиздш аныктамасын айтыныздар, ол калайша ту зш ед 1 ? Протопластын туткырлыгы неге байланысты, оны калай т у с ш е а з д е р ?

1 - мук жапыра! мнын клеткасындагы плазм олизия шбекгп Keietucpi, 2 -пяазмоли 1/пн донес формасы (каялакты пла«молиз), вакуол1 а изо пиал, мен боялган iiiimi эпидермнешш клегкалармнла. а ядро; 6 цитоплазма; в -вакуоль (Д.А.Сабинин бойынша).

4-жумыс. К* жене С а ' иондарыныц п л азмал ем м а да н ету1 (калпакты плазмолиз)Цажет/ш реакшишпер мен цуралдар: клетка шырынында антоцианы бар кызыл пияз, азот кышкыл калий KNO;,, азот кышкыл кальций Ca(NOi): гуздарынын 1 моль ертндш ерй заттык жене жабын шыны. скальпель, препараттык ине, микроскоп, керлен тигельдерг

O cim ;uk клегкасыныц в т щ п м к касиеп легенде оныц 6 ip u e m e T ypiii 0T K i3 riu rririii ескеру керек. Клетка отюзпштп шщ 6 ip rypi- сырткы орта заты клетка кабыкшасы или о тт , клетканыи алгашкы мембранасы плазмалеммадан e m e y i , огап мысал ретжде ойыс, донес плазмолиздерд1 атауга болады Клстклнын вткппштитищ екшил ry p i цитоплазмалык барлык мембраналарынан o r in клетка шырынына келш

Плазмоли здш турлер!

3 - с у р с т

12

игтмтуу 0»аи клс1 каларды мичемии. ■ л и церия, кейбф бивудармем г .6. M U tytt ксл1ф ))е болады Ц ц р ш мцм«Ш К М 1 * « М 1 IY НЛМСЙД1 MMKI T fU M Ж Су КиСНаЙ-ак « ш и м м д с м и и о ш 1Ш Ы М И М А К л ети t)l hi И 111! Ill I Hilt \ 1ШНШ1 Typi-СЬфТКЫ OfTI яосылысы кл ети и б ш м к и м м I ana mi hi киймай ч м т а т м wi« мембрана плазма ;icmmj цац да « N il . ад к ли i ка шмринын кирша у шы мембрана г п ш т т г т и ттяйм Кдстсаааьш мундай « т . и шгппне Iвмени и ш ф и бе аркылы h i M i u i y r iЖ умш I>ары1 ы Ш Т Ы шырынында am ицианы бар ииищым сырткы шндермисшен б ц м м м жука кеанлы ер дайрланады Л уш *е6 мл*1 ын п р и ! пне ниш Ц м м 1 М азот кышкыл калий ш м н и м I М а ют кышкыл i i n i t е р т н д 1лер»н куйып. олардыи лркайсысынын ишне ал дым ала я щ и к и М н к и и ш у ш с алып, кем диска* Ю минул немесе бф м ш устададаа К ю и щ ш ери жд перле ецде> уакьлы баткеааааем н й т , ер ерагиш ди! кеиадалср а м к а т т ш шыны tip»» салынын ап epiiiHji.iepi гаиы ш лм я. лабын шынылармсн жауып. микроскоп астмида бакышапа ш Лют кышкыя м н ! ертнднлнде м ц м п м кле1 каларда калнакты r j u w « « u n ту ылгеши н р м н Бул ила «моли! lypimii болу себеб) К* ц и о м а ш м а м ен сырткы мембрана!, ы м а ш м ш м м а м м к ie i ка шырыиын ятрштат грооиласт мембра насыпан отпеу ссГк ни u r m и а ш ш ш м берел» Ал. К Ш 1 и нронжлас тынын hi ц*»фи:н.Д1к касиеин apt гыр> с е б т п ш тк и м к аа суйылын. кал как п ш и а к м я манду гу р и ш и р и а а Ал. atom кышкыл кальций ерш мдмж.м \щ.чемгш в m n i i y a к а т а н ы ала «моли i гунлмейдг Онын c « M t (.а ш м а а п а я « г и т п к а цитопла чманын и л р о ф м м » ( к ш л м зрпырман, о аи я дут ы «аI мдрофиб! ык и с а п м суакйтумаиа 1 е а ш ./ 1мг*мм*мг r |f (M N fM . Пдннпмиш атак гурж бм ан ш ^ онын оркайсысына аиамстаиа берш, ту илу еебеягерая айтынычдар Клетка ттммааеа мембраналарыиан аеу кабалггни карай аасаиыггцрды н ам гайка белуг» (м и н * Оларды атанылдар

5 -ж у ч к к \ Т раубеш н ж асанлы « ы г г к 1 в м 1 ы а » аду емааг он им ы о (м о с1 ы к проиестерд» i a a n u a i^ а ч т ш м р&мтшян'р а п ацрааЦр* I емф м аал ы калий ду шный (M M C N V 1 ) 1HJ 2 .1 4,1 ’8 Н амак куюри кышкыл мыс ту чыныц (('«SOiK i 2 Н « р т и и м р . пробирка в п т т аробараам р. гтп —га. (K4 N C N k ) ) т \ чынын кургаа ара ц « я а а р мЖрааааг браагм бар ф ерггшдк i чаги екиам тут ер п тдм аи коскакла тугба тучетииап чимнядан белп й. М ж ааш . CuSO* eprrtataact

13

K4Fe(CN)6] ертндклмен косылганда, тунба бередь Оный тендеуш былай керсетуге болады:

K4[Fe(CN)6] +2 Си S 0 4 = Си : [Fe (CN)6J +2К: SO 4 Жумысты орындау упнн 5 пробирка CUSO4 алып, олардык пшне

толтыра тотияйын ертш псш ш CuS04- l /2 Н концентрациясы куйылады. Тотияйын е р т щ и а бар 6 ip пробирканын 6 ip жак кабыргасына такай 6 ip тамшы К4| Fe(CN)(s] 1Н ергпшиа тамызылып, жарыкка тосып бакыланады. Тамызылган тамшынын сырты тунбамен коршалады. Бул кезде тунбамен коршалган тамшы KenipiiiiK сияктанып квр1недк Оны Траубенщ жасанды «клеткашыгы» деп атаймыз. Тамшынын сыртын коршаган тунбаны тунбалы шали отюзгш1 жаргак, деп атаймыз. Ce6coi ол тамшынын шине немесе 1штен сыртка epiTKinrri (дисперсп ортаны) гана втмзедй ал epireH заттарды (дисперсп фазаны) етюзбейдг

Ал б1зд1н твЖ1рибем1зде тамшынын iuiiiifleri тем1р цианды калийдщ K4[Fe(CN)6] концентрациясы-1Н болгандыктан, сырттагы кумрт кышкыл мыстын (CuS04) -1/2 Н концентрациясынан артык болу ce6e6 i сырттан (CuS04 epiriндicineм) су енш тамшынын келем1 артады. Бул жерде эмУоосмос баикалады, осылайша бакылау баска пробиркада жургшлед] де, осмосгыц кай турлер* - 4олатындыгы аныкталады.Пысыктау сура кз ары: Траубе жасанды «клешкшиыгы» кандай

ертшилерде эндоосмос, кайсысын да эк зо о см о с процес! байка лады? Пробиркадагы eph'iH/iire таза к р и стал л салганда неге «балдыр» сияктанып всед1? М ы са л кел т!р 1н п л е р .

6-жумыс. Тургор кубы лысыКажешпи реакппштер мен к,ураЖ&ар: картон жене т.б. еамдютердщ тамыр жемю, ас тузынын (NaCl) концеитрациялы ер тн дк к миллиметрл1К сызгыш, ею пробирка, скальпель.

Ос1мд1К клеткасы протоплазмасынын суга каныгып, клетка кабыкшасын Kepin туруын тургор деп атайды. Тургордын ес!МД1К тзршшгшде манызы тор. Тургор идтнжесщде нега к осдмдш мушелер1 (жапырак. сабак, т.б.) ауа кешспгшде бслгш багыт алып тура алады. Клетка тургорынын калыпты болуы оамд!к тамырынын топыракты жара отырып таралу мушнш&Мгш бередь 0 сщд1к тукымынын вну! кезшде де жас векш топыракты (каi канты) тесе отырып жер бетше шыга алады. Тургор нотижесшдс осчмдш мушелершщ белпл! козгалыстык манызы бар.

Бул жумысты орындау ушш картоптыц. тагы баска гамыржемютш узындыгы 5 см, eiii шамамен теплей eici кссшл! алып, онын 6 ipiH

14

пробирка.ы» ы кон ucmi решит ы ас iy шнын ертндтеш е м л и ы Ал •кшш) к к ш и т пробиркадаты аш! су»а с ш в 6ip~6tp жарим смят •клемм туры и нам кейш нробмрмааи алии, и А п л м сы иышпен илшенсд! И р и бк р и ш ы кон цен i раинялы срншжямт кооим кыскарып ал c y t i с и ы м м кссж.й бурин* исынан у и р и а катаалы Ж умыаын сонынла 6 y i мысрк тер< с корытындыIU m u k ii) q p t K i i f u . Коикгатриш ны е р тн п ie r■ ксоиш u ric кыскарды, оила не баллы"* Аныюамасын бершпдер Гургор кубылысынын маны <ын айтып 6 ц и « »тер

7-жумыс. Ос1ч lik ушкыаыа с* м н т м ш * |м фа к и>м»1 р (Н. А. Максимов жанг Н.< .Н пимвн) • им * р ь и ш i m m i i i f a wwiwH /— и т о г у шт ьурттЬф ер турп « с т а м жаныракт ары диаметр! 0,6-0.t см аралыт ынлат ы i u i u h бург ысы. картон кап». 10 пробирка, пробирка штатив!, шыны т и ш и кшн бнлтктер! бар 10 миллиме!рлж пикет ка немесе ею нлатнвке орна нас i ыры и ан в п р т и н р . моля р. н м и р е н ер н м и п . рефакт ометр г а р и и ш и

Ьул жумыоа ю и и к г р м и к н < м гш щ тури c a u p m i ертидктнде п п ы р м м сш д ш рш уста* жимам кейш. концентрациями и п ермей ка и ан ершн.шп табу та м п ш и т и

tr ip cu p n ai ы ери ж.цнш ос мосты к ю т м и м ы я м ш р н у.шаларынын су тменпиа.тынан артык болса. у тпадан су и А ы и м и а . сырткы ершиджтн концентрация! ы г«>мендейд» Ал мир керн жше у Л па сырткы (р т и и ш я су кабы адаса. ершндшш кон н е т раинясы арI алы Улпанын су м п и м к и н сырт кы нснпгтм м ю к и и м м м ш болса. сырткы ерпш джж конпемф.шшн ы бастанкы калпында каналы Жрмьагиммн afmmkwmt сю катар бес бестен яробар им р а.тынып. онын б|ркатарына 10 м.т м а а м т р и ш и м 0 .1. 0.2. 0.3, 0.4. 0.5 м вм ри сахароза ертнлиер» даярланын куй ы лады Ьул пробирка щ ы ершнлтлердI мукиит зралзстырып. ,»ркайсысыиаи 2 мнллиметрден еышш ка 1 ар да» ы пробиркатар* а о ткмия ку йылады 2 мл ертншлерт бар иробнркалардын тине тытым бу pi ыс ы мен даярлан» ан жапырак кесждтлсрт салынып. ауты шгъипки тъи ымдалыа (су б\ ланип кетпеул ушш) 40 на масс 60 минут аш и коны лады кшнле Я мл суипиникуи калган иробира магм с р т и л т ср жегежеке рсфрактомет рде концентраинясы аныкгалып, твменлс корсеплт ен I кестеге жа млады

I киши катардагы пробиркаллгы ертндтлерде и м ш т р и м с ы ©пермей калган имтопикалык концентрация табылын мыиа

Г*с'*»' формула бойыншя улпанын су потенциалы тзбылады. - f , - клетканын су потенциалынын атмосфера шк куши # гат ииктмгтм0,0021; Г-абсом п аац косшиадэгы температур» < I 275*1, i, С' моль

13

есебшен изотоникалык концентрация; /-нзотоникалык коэффициент (сахароза yuiiH 1, NaCI -1,5).П ысыктау сурактары. Тандап алынган баска жапырактардын су потенциалы езхгщщ аныктаган жапырагыннын су потенциалымен бфДей ме? Оган анализ жасаныздар. Тэулпстщ кай мезгшнде жапырак улпаларынын су потенциалы артык болады? Жапырак клеткаларынын кай жерлер1*ндеп клеткалардыц су потенциалы кеп те. кай клеткаларда аз?

1-кесте

Пробирка нем!рлер1_ X 3 J 3 • — «btf X о . _

1 1 i s i£ ■ - v 3

е - ► * Я 3

< О « 2

О

о

* 2 - 8 В

^ 1 У/

О

- я д2 « j с2 сз * Д нси Ь 2 заL Я и -3 2

о g . g *

Су

1 по

тенц

иалы

(а

тм.)

Жапырак кеашплср! жокпробиркалардагыертндхлер1 0 , 5 М

2 0 . 4 М

3 0 , 3 М

4 0 , 2 М

_ 5 ________________________________________________________ 0 ; 1 М

Жапырак кеашилер! барпробиркалардагыертндш ер6 0 , 5 М

7 0 , 4 М

8 0 , 3 М

9 0 , 2 М

[ 1 0 ______________________________________________________ j 0 ; 1 М

Тапсы рмалар Ду/Щс жауыбып Снцщп:

1. Клетка термишп сн алгаш еигпген юм? (Я.Пуркинье: ШлейденЛГ.Шванн; Р Гук; П.1 оряников).

2. Клетка жайынла теория кашам калыптасты? (1965; 1839; 1855; 1956; 1863).

16

). Ьн<мембраналар калин,:иш м а к нм болады9 (0,5-1.0 нм. 1.5-3.0 им. 6,0-10,0 мм. 15,0-20,0 нм, J00.0-200.0 нм)

4. Ллашашгмманын ш ш г п а ( о н ы ш п онын к |р м ш ! м ы кай MCMJNKU байланысл ы? (белоктар» а, кан i s ар» а. ф аш ш ицп. маймрга. органикалык кышкы u ap tat

5 Мембраналы к белокrap fypdtp *—«лай Гю.ц—*\г •' (иитпралды; беткей; баи кан. ж арш мй <кгма. бос. байланысшиан)

6 Кандай ш м п m uM i t r w u t i т м «мае ? (в ц и м и и . сурыгиау. ты м аддау , тоскауыл; секрегкч ни; окдшула1 ыш)

7 П ш м к м а мм м ш и т ? (и г л е б м м баегммиа туилгпн оргалык и к т м и , клетка* ралык мнми» клежаларлы • tape байланьк 1ыр» ыш курылым: IWTU шлЛшы. и п ш м орт анелла)

I ItyuM ttM M iji т болмайдм* (хренмгм tM incpi фгрисчгггср. м ф м торм р. ДНК,, иуатми к 1П|>|

9 Виуолки W K Ttina шшбумна ка лай n u u w ' (ила шолемма. tMNUMT, ироюнлзст; матрикс, имслла)

10 ( к п и и т канлай жат дай да аоргем а я нолдасг тар ту наем* (жармкга, караю ыда; суугм гмыумкта, оранжерея да кунарлы голыракта).

КАКЫ1Л> ЖУ МЫС М1 шй/ншшш

1 Клетка теори* ыныи неп w i к;и ила лары и атаньн'2 Аполласттык ы м е м н ш е п м aryflr 1ерд»н *iapa

аЙырмашьп ы к т ары кандай'’1 . 1К |ЧД1в кал каем жанудр м ггкж ымаи ка ла и ажыратыдады'’4, ItmiMCY M ttw M i м ч5. Хаоугшммтми курылмсы кандай *

2 tuf mm >т1. Годнджи алпарагынын курылькы м м кы тм т кандай"*2. Клетка кай к ы ш ашылды а м мч ашты? 1 Ферменпер клетка п ра м и ж » кандай роль аткарады '4 Клетканын хммиялык к у рамы катим!* ’5. АТФ вптиш п не кла г щ кай n f la na n a гм т гчагаги*

3 naputtmn1. Ядронын к\ры лысы мен кьлмса кан дай"12. всмад» клеткаоына таттар а Ы гит м*J. Плачмодссма щ м а а т4. Полимер мам» мономер ■ n w 4 h ^ tP <*r*|l>n*J Ьелок™ „ с т т 'Ъ Ж -

атмидагм гмяммм

IК1ТМ1ХАНАСЫ

4 вариант1. Лизосоманын клетка пршшпнде кызметч кандай?2. РНК мен ДНК-ныц курылыстары арасындагы ерекшешкп атаныз?3. Клетканын кебекм калай Журед!?4. Плазмалык мембрананын кызметч кандай?5. Пероксисомалар мен глиоксисомалар - бул кандай заттар?

5 вариант1. Митохондриянын курылысы мен кызмет! кандай?2. Кос кабатты органоидтарды атаныз?3. Рибосомалар кандай кызмет аткарады?4. Кандай пластидтерд1 б1лес1з?5. Ядро шырыны дегешм1з не жене онын кызмет1 кандай?

ТАРАУ БОЙЫНША ПЫСЫКТАУ СУРАКТАРЫ1. Клетка мембранасынын талгамды (ipiKTey) eTKi3riuiTiri неге

байланысты?2. Tipi клетка мембранасы клетка селш o si аркылы втюзе ме?3. Нел1ктен жеке клетканы дербес организм деуге болады?4. Эндоплазмалык тордын нешс Typi бар лоне кандай кызметтер

аткарады?5. Вакуольдер жуйеа деген не, онын кызметт кандай?6. Клеткадагы майда денениктер кандай кызмет аткарады?7. Ядро кандай курылымдардан турады?8. Оам;пк клеткасында рибосомалардын кандай TYpлepi бар,

олардын айырмашылыктары неде?9 Пластидтер жуйесшдеп жеке пластидтердщ курылысы мен

кызметтер(нде кандай ерекшел1юер бар?10. Хлоропластар мен митохондриялар кызметтершщ арасында

кандай байланыс бар?

Курстык жумыстардмц гацырылтарм

1. 0С1МЛ1К к леткасынын курылыс ерокшелистср! жоне эр турлипп2. Клетка кабыгы, хмиялык курамы мен курылысы.3. Цитоплазма мен органоидтардын козгалысы.4. Мембрана-клетка курылысынын иепзь5. Клетка органоидтарынын кызметгер1ндеп езара байланыстылык6 . 6 с 1м д 1к к л е т к а с ы п ы и э в о л ю ц и я с ы .

18

7 Вакуольдер жуйеаI Клетка ядросы• Клетканын ттркенп ш п п10 впм д1к и т ш с м н т и м и и ш курами

II ГЛРЛУ.Ш IV14IKI КРД1 11 ( N A. IMAt V

О а м л )к ге р д е п барлы к мридлш дрекег repi и м и п м ы м ! х > ш * к у м кии* ол сум ей голы к к ам там асы » б аяу ы u f n С у мсшднпсрдм к и г и с и м м ы ЯрОТОШИС I КурЫ;(Ы1 ЫИЫН «С П И бели I О я барлы к биология лы к в и еркл cpf е, м ш у ш м р я и т а р а нрекеттссуш е. ф о ю с и н т е н е , т ы м к а л у м . голын « и ш тидролитдне *#яс с и н т еги к нроцееt t p i е tu k jk I каты сады С>Дый ей к ш ы ер и миги* к аси еп •С1МД1К бойымен минера и м и м н е upf аникилык ч ап ар м ен iapa.iv ыи кам(амасьн стед г 1 ш м р ц п ш карею ж ю ттар тамыр» а яспмигя •|ИТШД| куйде t a u t С уды н булан> ы (триас пира им я) « ен ц и д ен еы н ш темпера! у рас ын р е п е й д !

Су дым касиеггер» онын ку рьмысына байлинысты Оаыя модякудялары «мра су теп «к байллные аркылы сеялф кристаллы 1етра»рд1К курылым fy w a Судыя осындай курмднш онын наектролипер д н и б ш в д и муж рмд зрекет гесуш камтамасы < ггм. питопла 1манын нептп курылыс! ык в о я т бояуыяо эсерш тшпжт К.теткадагы су Лт м м А м м м > « м леи (м м м д Клетканын суеьп бсшктер»**сн « ( м е т м м су моде*уладары пай 1аны< мм су» а м тш м Судын бул турмии tynTtwmc к я с н т жойылып, яы л я м тм ш гы юмендейд! Бос: с у п вакуольдеп «owe клетканын б м ш м л г р м д ш кор куйшлеп. клетка аралык) зрмндты туг» кшелерг нде! i суды «ажытдды Опмдактеп сщген м и кумсядгая судын яра м п м к м <т мгмЬгшьл (байланысы) деп аталалы Гу тенаегпп тапшы лыкеы * болу у т я жапырак аркылы буланган еудын молшерд тамыр аркылы сшген сумей толыктырылып гуруы кажет Осгмиспя аадап сола бастауынын О* клетка курылыс ыныц бутьиуына мт а л мае) процесгержш иашарланчына « ш м ев ги и О ам ди тя сумей к т м к ы щ я м калы пт ы куйше вгягсясм 5 7 куписн сон гмп фотосяятадм журуч дурысталса, осу просмстср* 2-3 жегшая кейш гмм дурыстядя бастайды Сонын вчнде осяядйпоо алынатын тусии б»рат я «яды (ViMJHKKt судын ciHVi тамыр кысымы м к транс пира цияны н сор* ыипык куип аркылы жу яте асады

0 с1мд1ктердщ замыр ягуйсп тояыряктягы суды cmipin, оны тамыр улмалары аркылы ытыстыруга толык кабшетп Тамыр

I f

тукшелер1 жене эпидермистщ баска клеткалары аркылы ан ген су кабык элементтер1, эндодерма, перицикл, орталык тутнс паренхимасы аркылы тамыр кубырына дешн жылжиды (4-сурет). Топырак бешктершен жене ондагы сумен ен алдымен тамыр Tyjgiienepi жэне эпидермис клеткалары жанасады. Топыракта су мол болтан (жауын- шашыннан, суаркащщн кейш) жагдайда тамырдьщ сырткы клеткалары жэне тукшелер» аркылы судын 1шке енуше айтарлыктай кедерп болмайды. Егер топырактапи бос су азайып, непзшен байланыскан куйде болса, оньщ тамыр клеткаларына диффузия аркылы eHyi киындайды. Бундай жагдайда тамыр клеткаларынын соргыштык KyujiHiH манызы артады. Тамыр кабьны плазмодесмалар аркылы взара тутасып жаткан 5-10 кабат клеткалардан куралады. Булардын протоплазмаларынын осы тутас ж унеа симплазлш (симпяаст) деп аталады. Симпластагы плазмолемма жене клетка кабыктары сиякты кедергшер судын жэне ерйген заттардын кабык улпасына eHyiHe бегет болмайды. Сонымен катар су агынынын осы жолы непзшен апопласт аркылы етедг Тамырдагы иондык насостардын активтиппнш жене ксилема тутйсгерше судын осмостык (активов) енушш нетижесшде тупктерде тамыр к,ысымы деп аталатын гндростатикалык кысым пайда болады. Ол ксилема ёртндасш тупктер аркылы тамырдан жерусп бел1ктерше кетершуш камтамасыз етедк Судын жене аэрациясы нашар топыракта eceriii е а м д 1ктердш тамыр кысымы томен болатындыгы аныкталды. Судын ес1мдш бойымен тамыр кысымынын ыкпалымен кетершу механИзмш m ekem i цозгдгыщ куш деп атайды.

Тамыр жуйеа аркылы судын активт! сщущ немесе геменп козгагыш KyuiTi eciMaiicriH жыяау жене гутация кубылыстарынан байкауга болады. Тамыр кысымынын шамасы ес1мд1ктердтн турлерше всу-даму ортасына байланысты 50. 150 кПа арасында болады. в ам д !к топырак астында внгенде, жапырактары калыптасып коктемп кезенде тамыр кысымынын манызы басымьграк болады. Сонымен катар тамыр кысымы ксилема тупктерш деп су агымынын тутастыгын. кушнз пайда болган су тапшылыгынын туиде жойылуын камтамасыз етед1

Судын жапырак аркылы булануы - транспирация немесе жогаргы козгагыш куш деп аталады. Транспнрацияныц соргыштык ecepi, eiri козгагыш куштерД1 озара байланыстыратын, гидродинаминал ык тарту туршде тамырга жетедь Жогаргы козгагыш куш транспирация энергиянын кайнар K©3i ретшде кун саулесш пайдаланып дагдылы реттеп турады. вЫ мш кпн жапырактары толык калыптаскан кезде транспирациянын соргыштык кунн тамыр кысымынан б1рнеше есе артык болады. ©ЫмД1К жапырагынан судын булануы непзшен

устьицелер аркылы с у ш и ш С ондышзн транснирлцня каркындылы* ы ем алдымсм уоьинелердж ашылу мнмсАшс. одни сом шгммламва мен клетка кабыкшрынын су упмымшмл байланысты белим (К 1МЛЖ и lipuujiu шде суды мте м м м н ш г р ж найлзлаша мы мен онын бмсым шмиимп н») транспираиияаркылы ut ыраи болады О п и т прим суды найдадану п и к а м и гранснирациялык аш+фмшммтмам бенвелеиед! Ол мамшк «иишмлг кур* аа мгтын 6uu i a и л а н р (грамм) туылуше пайлаланатын су млн ммми|ммсн аммкт алады К м ш м ауыл мваруамшлыа « п и и т е р » I * lyptaa m ту»у уммм КА 50() г су майдан налы 1 рамс икрц м *ык циффмпипп <н1МЛ1кпи минера КПК корек1сиу»ме. су мен камгамасышышна жары к м м ейнм а м к паска ммлаАлар>а байланысты «irepi iuj млел*

С у нам |ачы р |укми(Ысм «рта 1ык MiMii pi * агМим I * о ш

( yaw гамма t\*HK-Tcptiien (t) ташар tymucpи» 112) к.н>ыь гмн мреммим мпшммрм ( M l M M ifM i (П м у м ш fR) «мм tu rn i m м м и а мумимимкм i*M I) i^ iw mtfWTTMIMI т м

4 * C f f r t

Л Л к О П Т О Р Н Я . Ш К Ж У М Ш ' Т i P

8-жучыс. Ocim.mk i \k u m м р м я м я c> кабы.n a n k iH \ l y n i ih ih i у kkim lai ы M f Kocbi iuclapMHi.iH i у р т е к К м а м г т ы н н у Клшттт» мчмгмаммцр чей м бн тайлы н к и к ас буриш ынын тукымдары, техника 1ык тараны a awe онын гфлерц 2 Петри габакшасы, соргыш Karat.

©амдш тукымдары ылгалды ортамен жанасканда , тукым курамындагы белоктар, крахмал жэне баска гидрофильд1 коллоидтар кушпен суды кабылдап, тукымнын келемш арггырады. Муны т у к ,ы м н ы ц icinyi деп атаймыз. Тукымнын iciHy ce6e6i ондагы гидрофильд1 коллоидтардын суды кабылдап гидротациялануынан болады. Тукым курамындагы кор косылыстарынын iuiinae эаресе белок молекулаларынын гидрофильдж кабигей ете жогары болады. Мще, сондыктан да белокты тукымдардын iciHyi куцш етедг. Белоктын гидротацнясы уш процестен куралган.1) Электробейтарап гидротация-белок молекулаларындагы полярлы топтагы оттек жэне азот атомдарынын арасында сутек бапланыстарын ry3yi (карбоксильд1. спиртп, амин, амид жэне т.б. топтардагы). Булай гидротациялану кёзщде тукым келемшш артуымен катар температурасы да котер1лед1.2) Иондык гидротация-белок молекуласындагы иондалган СОСГ жэне NH, топтары су молекулаларынын диполш тартып сумей косылады.3) Гидротация-су молекуласынын иммобилизациялануы-шырмалган белок молекуласынын шннде коршалып калган бос су. всгмдж тукымынын iciHyi клеткадагы кептеген биохимиялык реакциялардын OTyiH активтеншредк

Бул жумыстын нег/зг/ мандаты- тукым курамындагы кор косылыстарынын турше байланысты тукымнын iciHy кабшетшщ айырмашылыгына коз жетюзу. Бидай тукымынын курамында белок 16 %, крахмал 70 % шамасында болса, ал асбуршак тукымынын курамындагы белок 34 %, крахмал 48 %-га дейт болады.Жумыстъщ орыидалуы ею Петри табакшасын алып, онын 6ipiHiH шлне салмагы 3 г елшенген асбуршак. ал екпйшеще салмагы дэл сондай бидай тукымдарын таразыга тартып, олардын уставе бататындай су куйып, кем дегенде 3 сагат немесе 6ip зщшк туруы thic (суы кем!се толык iciHyi y m iH устемеденш су куйылады). Содан кейш суын тегш, соргыш кагазбен тукымдардын сыртын тез кургатып кайтадан таразыга елшейд1. Оскеп артык салмактын бастапкы салмакка катынасын процент мелшсрймен табады да твмендеп 2* кестеге толтырылады.Пысыктау сурактары. Тукымнын iciH yi калай втед|? Тукым кпнушщ ондагы кор косылысына кандай катысы бар?

Й * Л 1

Тукымнын са ая гы . г ] Т у ш н с и м а м м н i f r y uН е м а н Суп к м г а м м Ев Алгашкы•к тур* п ш п т п Кейш f i i a w i M салмакм

бурый айырымы, г катынасы.мвлшер!

АсбуриакЬидай

f Kpiiin ti копнетум в а м м и м «г!м iik ц ш и ыяш m l wM f lKu mrmmi /trmmuemrp мм цуи*Ц * 5м дай м и м ia c u « м и м гущя1*Г‘ IA 0,1 т лт 0.01 М ц гу «ынык <Nat I) цртяинмр. 4 бюретка. 4 вороньи. т и ш м га р и ш п р л ер ) мм пиммп . 4 Гктри lanahiiim u жуылыл м л у ш м п а «ум. m i а м м . яамип миллиметрлн* цата»

Кур»ак (К1МЛ1К тунымынын суды каоылдауы м м и ш т иш м гвдрофвлкд! колломдтарлын. iKipeec < м м м м м с у м м ^ м м м клиушен « п и К л т а я р м судын ивм и м м байланьн i ы гущам суга кмпомп юнш. суды кайыллау м р » м а м г ц и акыры m a rt г»та< iii Булан кейшп гукымга сулым кабы злану ы « a n e w байлаиысты отед! I укымнын авутг в и н «гсимми «сумм юпырак курамымлагы суда ернтш тугдар h iaw н грани® ынын «cap iy a m всым utm nfM M M осмосгык потенциалы томрактам epunui iep пн о* могши погенииалы на н ярлык К аям жиг дай да гам су м й м и м и ыЖуммшммг i nhAiiwi 4 Пстрм тавааааарма алып. онын аркаАсмсым 90 г кум «янив саама, п в а о н м р м тамАвлва. I - тавм аиам куч устам 10 мл 1 М. ем н ш кте 10 мл 0.1 М. увмаапом 10 мл 0.01 М ас г у м м а грпмимст. r»pi ж илете 10 мл су ку Йы лады ОсындаЙ лашрланган ы лгал ш кум yen иг 20 да на та и фмгтеа мы т аи бндай немесе баска агшм т у о т а к « т а п т гу кымдарын салмп, Петри гаоактасынын какпактарымен ж абы ш ы Пегри тавакшаларынын и т п я 2-3 гуамса кейш ашып коймп кумнын ылгалдылы! ын сактау ум » m ц яти и м р пайдаланылады Ь>р аптадан сон «сшимм мам тамырлын у шнлмклары ммллиметрлж к а т аркылы олтнетп. 6»р «с»м икко лрифметнкалык орташа емм

23

шыгарылады. Bip ёскшде б1рнеше гамыры болтан жагдайда ен узыны гана елшенедь

Ертндш ердщ осмостык потенциалы y /^ ^ R T C i формуласы бойынша есептеп шыгарылып твмендеп 3-кестеге толтырылады. Кестеден тукымнын енуше ергпндшер концентрациясыныц ecepi кершедь

3-кесте

всщ щ к- TiH аты

ЕртцдШ щконцентрациясы,моль/л

Ертндклер- дщ осмостык кысымы, см

Узындыгы, ммвсюнн1н Тамыр-

Дын1,00,10,010,00

Пысыктау сурактары. Осшдпс тукымдарыныц енуше топырак концентрациясыныц ecepi кандай? К,андай жагдайда тукым о моей калады?

10-жумыс. Гутация кубылысыKflotcemmi реактивтер меи к,уралдар: енгещне 5-6 кундей болган

астык тукымдас в<пмд]ктщ ыдыстагы вскшдёрь, ас гузынын (NaCI)10 %-дык epmumici, хлороформ, тубшде кчшкене reciri бар химиялык стакан, кщкене соргыш кагаз оралган жпцшке сым. макта.Жумыс бирысы: Бул жумысты орындау уипн тэрелкедеп соргыш кагаздын устшде ecipuneti 5-6 кундцс астык тукымдас еамд1ктш всюндер1 даяр болуы THicri. Мше. осындай ескшдердщ устш тубшде кшкене reciri бар химиялык стаканмен тецкерш жабады. Бул кезде ауа атмосферасына ескшнен су транспирацияланып, стакан астыыдагы ауа су буымен каныгады. Ал тамыр Htyfieci суды кабылдауын, жогаргы мушелерше кете р у т токтатпайды. Осыган байланысты ескшнщ жапырак уштарында су тамшылары тузшедь Ол су тамшылары гутация сот деп аталады. Стакан тубшдеп юшке не теактен ушында соргыш кагазы бар сыммен гамшыларды-гутацня свлш соргызып алып, кайтадан тамшылардын тузшу мерз!мш аныктайды. Осылайша кайтадан су тамшыларын соргыш кагазбен соргызып, тамшынын тузшу мерз1мш 3-4 рет аныктап, онын орташа мерз1м1 шыгарылады да. жазып алынады. Енд1 астык тукымдас всюж бар тарелке тубш жылылыгы 35-37 "С сумен жанастырып, 1утация жылдамдыгын 3-4 рет

24

аныюал, онында орта «мам габады Мик. исылм ксЯш стаканный тубш юна «ыткышт »■ л я п » мутбсн силкыыдатып м) нда якi уткяяамыи орчаша мма n i> iи ,ш « а ш a тына и • кмм cimummmm п к ш аркылы хлороформ ш и р ш м и м и к о й ы 11 б ш и ш ш Y ш typM сир»ни орта жат лаЙ ларыныи ц'арямг корыiынды жаса 1;н сонында i u u c t v u тамыр luHipei шде! 1 су ac iy шнын 10% ершндшмсн ал маегиры.ши. гулацня с м м я ш ш у ш ш ш нллш ы t i f u j u u Алтая маг лума! f up* a id L u a w r u там игра гура, > 10 рпфмущ я м и аа гу ш гутмшма кллаб есер стмпым* - "1 “ »“ г г —“П ты Пысыкш у cypaK iapu. 1 утанияиым .шымам.к ым аы нымар Ц л кубылыс как» йша белы й ? 1 I «.р м ы я тшяш 1<<рим у\ им? и н м м т ^ м я к ы белил с ш р в м ф ш ш н н 1 у immm кила и0 иерер ед|? Гутация я ы ля ш л u l м ё и и ш .к куши m ej»? Ьялмеo il млн ими камлай lypi кун рмямяыя я я ар ую с банианы».ты гугацияланады?

1 l -жумыс. I pitHt ПИраМЯМ KapKUN JM 1Ы1 ыи t u « M ( l l f i M Mм а м ) ) м к 1 аркы.тм м ы « к )Кяжгт ти ргттшл тг/t мен м/»и uktp Су ш щ ц кесш алышан » м к с у п м и м койы.м ан « и щ л м жапырак 1ы нркеш м и к с ся гы гт жапырак. суйык «тм им майы. аптека tapa »ьны у сак Гфлср комплект к (. канты м и м м т р л к с ы т и а . скальпель няяип u n iv сягатЖуммг (ырькы И о м и п м IчнырлкIим тамыр жуйелер аркылы и б ы ш м м суынын 6ipai мм ш р »»|>* лннкалык косытыстар гу «угс цитоплазма коллом.шм тураяты и ш о т а ус ray га пайлаланса. и кабы т тан* ан судын мб» жер бепндеи мушеiepi аркылы сы рч ка шыг арылады О п к л с п р м жер б*тмик» i м у ш м р н м суды ссылай жумсауын iHfmm тщчцпт я м атай 1ы

Транспирация каркынды тьн м н ишктаудын у«м гур-н (салмак. колем аркылы жоне салыс 1ырматы i лдк rep тобм бар, бул жу мысган баска, торлион гарашсы аркылы анымау карает ырьпады

Бу м жумысты орыидау ушш бфнеше жалыраг ы бар аепщ к орксит <у I ап яле кыркып алады Ж апыракч ы щ »\* и су t i n кг кыркуычылдын себебк ау* ш г а и т я сосуд талшык п—ггкунк т болмауы уш»н жургттед! Ал ауада кыркып алым км болса, кырку кепнае жапырактардып су сору купине байланысты сосуд талшык шоктарыиа ауа енш ауа тыгыны туялея* С ол себептч остмлгк ц к и н т я твменп са б я и я сута батыра отырып, 4-5 ста бойы кыркып тасталады

(Чылайша л м ркаягкя ж ям ракты оркенннн сябмыя пробиркадагы сута склмя. пробиркадагы сулын аукая булануын

токтату р и щ судын б ет ш е е с т д о к майы куйылады. Осылайша даярланган пробирканы жшпен байлап, аптека таразысыныц теменп сакинасына еюнни ушы байланады.Таразынын е ю ш ш табакшасына прлер салынып, салмагы 0,01 г делдшпен аныкталып дептерге жазып алынады. Bip сагаттан кеш н кайта елшеп салмагын аныктайды. Бул кезде exiHmi салмак 6 ipiHiui рет елшенген салмактан кем шыгады. Ce6e6i, еамдш жапырагы пробиркадагы суды кабылдап, оны транспирациялагандыктан салмак к е ш д ь Алгашкы салмактан кейшп салмакты алып тастап, 6 ip сагатта жапырак еркеншщ жумсаган суынын мелшер1 табылады. Ол у ш ш терт жагы да 10 см-ден к ел етш (10 0 см 2) шаршы кагазды киып аламыз да таразыга тартып, салмагын аныктаймыз. Мысалы: ол кагаздын салмагы 600 мг болсын.

Еши тэж1рибеде пайдаланган еркендеп ep6ip жапыракты жеке киып алып онын контурын кагаз бетше салып карындашпен сызып шыгарады да, кайшымен кыркыи алып жапырак контурларга TycipuireH кагаздардын барлыгын косып, таразыда салмагы аныкталады. Мысалы: 5 жапырак контурынын салмагы 300 мг шыкты дел1к. Ещц ол жапырактардын ауданы мы на пропорциямен табылады:

100 см" шаршы кагаздын салмагы 600 мг Х-жапырак контур кагаз 300 мг

v ЮОсЛЗОО 2X = ------------------- = 5Ucvf жапырак ауданы

600Таразымен алгашкы елшегендеп салмак 38750 мг-га тек дел1К, 6 ip

сагаттан кешн елшегенде онын салмагы 38000 мг болып шыксын, сонда 6 ip сагатта жапырагы бар еркен 750 мг су жумсаганы. Енд| сондай есцодктщ 1 м жапырак ауданы 6 ip сагатта канша су жумсар ед1?

50 см' -750 мг 10000 см2 -х

v 1000см2х750мгX —--------------------------= 1 50000м *’ немесе 150 г су

50см 600

Студенперге колдарындагы артурл! еамд1ктердщ транспирация каркындылыктарын салысты ры нмзда р деп тапсырма берыед! Белмешн 6 ip турл1 жагдайында эр турл! ос1мд1кмн транспирация каркындылыгы бфдей болмауыныц ce6e6 i неде? Транспирация каркындылыгыныц аныктамасын келпрщпдер 6 с 1мд!ктш су жумсаудагы жогары жылжыткышынын механизм in туедщйрадздер.

12 жумыс. (k h u tK ila t ране пираний t i f t m m iu i ыи i f win u p a i u t u аркылы м и л п ауКмжттм! fttenmuemtft т м вдмыМяр a f туум tn * i a m ерЛ1Н К м ы рипры торшон чарашсы пмщ п кайшы ак u r n , сын ыш. аптека таратысы (НК) г рам лык), тара iu ripicpj (0 .01 i -ден 100 i дей т) Т ортом тара шкын m A ju m ) iu jm торшон п р и м ы аркылы I иг й м м я п м лсйж млшеу м\ MKiHiui пп бар Оа у ш и торшон тараш^ын2 впил аркылы гори гонги ь дуры с с т т при» —ны ры ц маису ц щ п и М М м м и м мш атау И р м Од уш и аррстярм ауяы с калпы на кеяттремп. ими сабм аркы ты у м м гтрсш ны a w r a w u отырын kium стрелканын «0» х м тайынла болуын кам i амасы i т а

Мысалы, тира«ы ш тиле сшкандай m i мои к ет и м у и гм стрелкамы «О» re w I im i и ш каш стрелжа да «О»-ас iурады I нд!Iара на тм им 110 mi м а т а м г м е т ь . у м м с т р м м ы тарная и м л к и ш я 1(0 mi амем жерше келпрмей. м м стрелка «0» ш ядаА м м BMMtftai Д м осы еммты Ь а ш исааинк а у а и м • ш и п » кши стрел каны «О» и м п йы п м туратьшдай с т т у м м стрелка мм жмлжьпа аамрыа онын кор* елеен саны аркылы койы яга и тан ми салмагын мъмтайаыC n u fa ji тараш ижпк* ш имарм п а и тара на мен к у м ш ш бшргмим арретирл1 ЛИИ ары дот ерш, с у м к т м а м и и калпына КСЛ11РУ кересЖуммгшмн cyM wii i t пнуппнн п р и о и тара шсы аркылы бежим ОС1МЛ1К м м р м мемимеммм транспирация каркындылытыи аныктау ) • ) минут аральн ында! ы салмак анырмашылыты аркылы аныкталалы k ctt н ем жаныраюын • » ум сяпа транспирация каркындыльн ынын м м т м у м м , <0 1ЦИТ1И м с т алммгм маммрмтам п р п я п и и ер м о ея кеим табу мумкшшшп болады

Ц и н и бзкы <ау мер «mi 10-15 м м у п м артмк болмзу мерее ( ' • M i . 15 ммнуттэи кейш жара лантан м м р м сумм— айырылу салларынан с о м а , булаиуын импитым 10-15 минуттын м н и м м ы м гм к м и р м и с с я а п 3-5 pet toptnon тара насына тартылады да олардын жумсаган сумммм «рта мв-чнерг аныкталады Мысалы •С1МД1ГГСИ к аст алына сам к т к ч гарт канда а а ам р м к есш дтн щ Питман 370 мг боллы л е т к. ал 3 минулзн кейш екшпп per тартканда онын салмагы 36S мг. у а и т н per - V*5. тяргш м per-УЮ яг. бесжип ргт тартканда м ш р м м е м а о н а с а г а м и 355 т болады Ортж есеппен «р 3 м и ттта (25:5) 5 мг су жумсап отырса, таяирмбсает i > ш у м к тейш еш н «у м м м ал дыни ы *> мыстагыдай табылып алтан ос1МД1Ктерл1Н I с м я т а I я ' м м р м мкамаасаяаг канша суды транс пираииялайты пдыгы есептеп шыгармлады

27

13-жумыс. Жапырактын астышы жене устщп бетшщ транспирациясын салыстыру (хлоркобальт) aoici

0с1мд1ктерд1Н сырткы орта жагдайларына байланысты суды транспирациялауы эр турл! мушелершде эркалай журед!. Жалпы судын транспирациялауы непзшен устьице немесе кутикула аркылы ясуреда. Су жумсаудагы кутикулалардын манызымен кешшрек танысамыз. Эр турл! есшд!к жапырак алакандарындагы устьицел1К аппараттар 6ip еамдпсгерде жапырак алаканынын устшде, ал еютшлерщде непзшен жапырактын астынгы кабатында орналаскан, ал уопшш топ ес1мд1ктердщ устьицелш аппараттары жапырак алаканынын ею бетшде б1рдей болып келедг Жапырак алаканынын кай жагында устьице саны кеи болса. сол жагынын транспирациясы да екипш жагымен салыстырганда артык болып келеда.Жумысца цажептй реаюпивтер мен цуралдар: эр турлй ос1мд1к жапырактары, 5 %-ды хлорлы кобальт аш рш п кургатылган соргыш кагаз, ланцет, пинцет, TiriH Hci6i, жай шыны Kecianmepi (5 х 10 см), электр плиткасы, микроскоп.Жумыстыц орындалуы: кез келген еамдш жанырагын (гортензия, наурызшешек, примула) кургак кок i yen хлорлы кобальт кагазыныц арасына с алып, белмешн ауа курамындагы ылгалдылыктын эсершен сактау ymiH жапырак оралган кагаздан улкенфек шыны пластинкаларынын eKeyinin арасына салынып. кагаз туешщ езгеруш бакылау керек. Жапырак оралган хлорлы кобальт кагазыныц кек тустен кызгылт туске езгеру! сагам ка карап отырып бакыланалы. Жапырактын кай жагындагы кагаз Tyci тез езгерсе, сол жагындагы транспирация каркындылыгы артык, ал элаз езгерген жагында судын аз транспирацияланганы. Сол жагында устьиценщ саны аз екещип аныкталады.Пысыкггау сурактары. Бершген еехмдце жапырактарынын кай жагында транспирация каркындылыгы кушгп екещйгш аныктаны здар. Микроскоп астында сол жапырактардын устьицелерш караныздар. Жапырак эпидермисш сол жапырактардын устщп dpi астынгы жагынан да алып зерттейдг Бакылауларыцызга корьп ынды бер1щздер.

Устьице санылауларынын ашык-жабыктыгын аныктау ад1стер1 Устьиценщ ашык немесе жабык болуы оамдж пршшпнде

улкен манызы бар. Tipi организм болгандыктан опмдж денесшен судын транспирацнялануы сырткы жагдайларга сэйкес езгерш отырады, ягнн сырткы орта жагдайларына адэкватты болып келелг Si рак бул касиет сырткы орта жагдайларынын оамдж бежмделген (тарихи ламуында калы таскан) жагдпйынан гыскары шыкпаган

Устыгаа сзны.шуларыиьш жабылу ы i ртш.iшрашимш жапрстса*. сотам б й л ш к т и KMUII М1ЩШШ icm перл у расы мисума* бас гайды У ГГ ЫН» саны яау яары юлы к жабы « а уоы щ е аркылы ымаф кышкыл1 а ил н ын мбылммуы acnia opi ш и т шлардын жзнадан сишодвлу* м и р т , к м и м п ш M p m w y i булылады Бул жаглай аы мдмм rtMtact v сондыкин жшшл устыше санылауларын ашык уегауга ш р ы с ш

14 жумыс. VсIьи мг шм ( « ы л и и - м к и у м w i p w w аркылы бякылауКаж eiumi f№u*.mummgp мгм ty/HJ uhif 6 * н и т р и м м м ш и м ш л п . ы и пери шип 5 паны мы к суавгы ертндкл. шыны i t a u u пинцет, микроскоп, н т т ш м м жабын шынылары, ус тара Жучш ншц орынди п ы кум м пм и р ы ш у м I c a m б\рын « п и и т ылгадды орпии awm лары к жа» дайында устад, устьице лершш ашык болуын каитмисы 1 егу керек Осындай м ш я п « ш и а т я жиныра» ыман жука MMUMfMMt M ttlM 'Ul N1 зайынип онын ус пне 5 иайьндык Iлицермишк суда» ы ершн.лсл (амы шлады аа. штык шыныустмьяи! мыадми жабын шынымем жауып, “ “ -р------гщгя бакыла>караа Ьул м и » ц ш п ашык тургвм устьице саныадулары 3-5 минупан кейш ила молодце ну i f k a t i . жабыяа баслайды 10-15 мимуттаи кейш i лииерин туракты ш а а м и п т\ дырмайтын косы лыс бодганлыктан. а м а п и б я п кубы лысы бай кала бмтайаы. онын себе*н глицерин ш т н ц И Ь а н м а ила малых мемпранадан «па. клпка шырмнына косылады Да еад» жабы и шыны а л и и су и м и ш я м . «к iu.ua кесшлнчмен жанасшрап-ж болсак устыиаг санылаударм аагмнаы куши ашык жа»данда*ы;ин ла артык ашыла баслайды Иысыктау сурам ары. Устрани ма • шылуы ж м и м б ю у н калан орыидалалм’ ( 'а м м у а м бастапкыдлн да аргмк ашыду rcfcrftia ой лай т а б м м ш р I 'a M mat*

Тапсырмалар 4|р«* лпгмАим ааяйм*м>

1. Бос м я к г а ле»ен1мп ж ' ( я а в м м ш м м м кабык аралыгы, саомимст. клока кабыгынлагы моаеьу ладык исм сп а , я р а п м а ст ,я а а н м ж а а !

2. М ш а нондардын кайсысы судын туткырлы» ын вабсрес арпырады’ {натрий; магний; ыамммА. или* фтор).

У K a a u i C f ионмсн байланыекан суды калай атайды’’ («кааосты байлаиыскан. бос, кагты М м м с ш ; *лсп байламыекдн: нммобилклеиген су ам атайды)

4. Судын ен кеп мелшер1 кай органеллада болады? (цитоплазмада; ядрода; вакуольде; клетка кабыгында; рибосомада).

5. Судын клеткага енегщ басты жолы калай? (диффузия; пассивп снцрту; активт1, энергия жумсау аркылы; осмостык ciHipuiy; молекулалык байланыстар эсершен).

6. Осмостык белсенд1 заттарга кай оргаиелла бай? (протопласттар; митохондриялар; вакуоль; хлоропласттар; сферопласттар).

7. Плазмолиз дегешмй не ? (клеткаиыц cinyi; судын сыртка шыгуына байланысты клетканын солуы; заттардын секреттенук судын клеткага eHyi; вакуольдщ клетка кабыгына тушретщ кысымы).

8. Деплазмолиз дегешм1з не? (клетка келемшщ шугыл азаюы; клетка келемнйц шугыл артуы; курдел! косылыстардын клеткадан шыгуы; тургорлык кысымныц жойылуы; макромолекулалардын секреттенуО.

9. Тамырдагы тамыр тукгерш Тузпш клеткалар калай аталады? (статоциттер; тыныштык орталыгы клеткалары; трихобласттар; атрихобласттар; перициклдш клеткалар).

10. Тамыр туктершщ кызмет1 неде ? (еЫмдпсп тамырга бек1ту; cimpy беткеш ауданын арттыру; органикалык заттарды ciuipy; тамырдын тузпш кабшетш арттыру; бейорганикалык заттарды cinipy).

БАКЫЛАУ Ж¥МЫСЫ1 вариант

1. Оамдйс бойымен судын жылжуына кандай куштер эсер етед1?2. Транспирация ешмдшп деген не, оны калай аныктайды?3. 0ciMfliKTeri су алмасу процссш сипаттайтын керсетюштерд|

атаныз?4. Транспирациялык коэффициент 250 мл/г. Транспирация

ешмдшгш есептешз?5. Су тапшылыгы деген угымды калай туанес13, кандай турлер1 бар?

2 вариант1. Устьицелер жабык жагдайда транспирация журс ме, жапыраксыз

ес!мд1ктерде ше?2. Транспирациянын каркындыльп ы деген не, ол калай есептеледи

неге байланысты езгеред!?3. Устьицелердщ кимылы (ашылып-жабылуы) неге байланысты?4. Устьицел1к жене кутикулалык транспирация деген угымдарды

калай тусжеаз? Осы екеу!Шц кайсысы басымырак, ол нел1ктен?5. Транспирациялык коэффициент деген угым нет бейнелейд1?

3 в а /л ш н т1 i иы сты рм им транспирация яп ся иг онин шамасы кандай'.’2 У гп м и м р и и р м п я баска кдеткалардын куйлсpi устьице

санылау яарынын ашыльш «абылуына эсер eic ме? Мысалдар кс лпрлцт

I. Г ранснирация ММЦШП 2.5 ПЯ бился гранеимраинялык ииффящми ШЯНГ1 1И1 болады ’

4 Салыстырмалы ryj* op л я с и у» мм осям тусиш рм !1 ( алыетырмалы iy pi орлы к п я я м л я ы яж ея yt ым не/

5 Су ociM/iiK лрш ш пнде кандай км мял at каралы ’

4 вт§тшштI. Ocim;ijk —итям— мня м т м ) t i y p m wt жиналы яияг МЮ кг

пай дятгпаы Гранспираииянык ошмп.чпш яюяягтяя шьн арыны к2 H tu u n (Ы ш яяя су м м ш ш у и я к я т м я я м ! о с и н аияаряы

яимяя ГЯММ1 кои at ыш куmi |»гяя уt ымдарлы калай lycMKti, т у н я я араеынла кайла й байланые бар?

3 Су ш г я м м м яям ияяямря а шли *4 ( к м д и и сырткы орта жат дай лары калай вееретедт?S. I ранснирании кушей»силе « ш л я и и п я м кандай я я я р к п р

болады?

$тщттшт1. Клеткала кандай чимиялык косыдыстар ос мое тык кысымлы

камтамасыт етелГ.’2. Су чяятвя ттршышнле кандай ш яягтм р ятя яря ды'*). Су клеткага м м * п и л 14. Нгер «спим жапырагынын яудаиы I.S м, транспирация

каркмнлылыг ы 102 i м 2 carat болса. осы я с г а м 1 сагатта мяим су буландырады'.’

5. Кандай орта жагдлйлары транспирация каркындыяыгын арпырады?

1АРАУ ЬОЙЫНШ \ ПЫС I >1 к I А У С YPAICI \РЫI . Олт клеткаларда мяяяохяя кубшмем байкала т"*2 И----------- Д1Н "Л— |---------\— 1-----------байланысты?3. Осмос, тургор (кершл), турторлы* кысым м гея угымды калай

гуснмсп?4. Плагмолн» вся щ о м п н я я м гуткырлыты арасынла кан лай

байланые бар?

31

5. Клетканын су потенциалы деген угымды калай тусшеаз, ол неге байланысты?

6. Клетка суга толык каныккан куйде болса онын соргыштык жене тургорлык кысымы неге тен болады? Плазмолизденген куйде болса ше?

7. Нел1ктен вамд1К клеткасын осмостык жуйе деуге болады?8. ©ймдж улпасындагы судын бос жэне байланыскан болып бeлiнyi

неге непзделген?9. Тамыр кысымы деген угымды калай тусшеаз, ол неге

байланысты?10. Гутация, «жылау» кубылыстары неге байланысты?

Курстык жумыстардын такырыптары1 . Судын еЫмдк Щ ршлтндёп манызы. молекулалык курылысы

жэне касиеттер1.2. 0амд1к клеткасында судын алмасуы. GciMflik клеткасына судын

ену зандылыктары.3. Осмос кубылысы, осмостык кысым жене судын потенциалы.4. Топырактагы судын куйлер1, олардын еамд^к тамырына

ciHriujTiri.5. Тамыр кысымы-теменп козгш ыш куш.6. Судын сыцрщуше сырткы жагдайлардыц ecepi.7. Транспирация-жогаргы козгагыш куш.8. Устьйцелж жэне кутикулалык транспирация, олардын реттелу].9. Эр турл1 экологиялык топтагы еамд1ктердщ су алмасудагы

ерекшел1ктер1.10. Су алмасудын реттелу1 жэне оам д1ктер ешмдшп.

IU ТАРАУ. Ф О К М И Н 1 М

Ф опкн и нпн ч МП куншн жарык к у п и * mil мен п е р кагысынла fcuMifMcimm диоксил! и м с у м а органнкалык г и г ц м г г м м тузвлуш аи I н мы i Ф в ш м г г т м ш и ю и г м ф а р м у ж м бы лай м р ссту гг бола од

hv6СО3 ♦ I2M*0 .............. -♦ C .JI,,(>„* ы) ,< 6Н?0хлорофни

ФоаосиалеI при—ч белок лнноидтардан 1ц м п м «я као;п н п б у м ш м а кирш.*ми ш р и л а п а у м т е Хлоропласта бул «и м б .т ы мембран асы н «яумиам деп т я т я суйымык шлтырьш ту рады, (грома л. же i раналарлын сырты ш каш п и мембраналарданi у рады, они и и ш м 1П 1ш Г ондыкган дамелла лардин и о р м и к т а мо ту pi h u k u i О н и I f i строма и м ш к и . и выманю грана лммдмсм l i i t r i n f n y m с м ш ш м н и гуйьакталаан жерлер< а и м л Ы тт п а л и м (2-с>рет) Тидакиид гарда фотостата tAia жары к сатысы oic.4i. ягни жары клин м уле куатын А Гф «май» НАЛФМ| им магу да аарыплы ы « т м л ы а куапа m u y r a i a i фш ос на к* 1лш и р а т биохимия ш » «гатсм i О. ттиам анамни opt аннкадык МСИЛУГЦ awaayi lWMMUrapiM т ыс стр а м м m m i

Гилакоидтарды м мембрана, и рында аиаисал 1ерлш к нунн ш / т « С\,|1 C\N4Mf и аааи жасыл т у т , & < И -АЛ‘Л1рcap* ыш м ш . « а |м а е C^OHv к ы у н п сари, агм м м ^ки ( «ЛН<Д> сяраыш сары rypaapi боям и Х.юрофилл и м и д ы а курами ашаамм хлорофилнннш лнкарион кышкылдарыиын кур.аел) |фащаграаам cci с п ф г -и а ш м ( Ц.4ОН жми фат»а C ^ w O fl- ж куралгм Хлорофмл ИАаанумпмм ( Н-метил гогпарымем ваАммсана гарт пиррол сакннас ы ш р а ф а и а мра^мримя* «Ирма ми курайды Иорфафп ирасмма мгиний п и м ириааагат яааррпл сакинлларынла! ы штт атомымен байланысалы Хлорофилл иоааауласимп ядро» ында n p f e i u юбы tup м и м а т м и м («стаи п и м бар (4 cypei)

Иорфпрмн ядросында ают а м ш р м и а болуыиа М а а а а с ш | и фофнльд! ( к а л м т болып иплбрипа ian 1 белее молск> 1аларымсн маАааамгш болып м а а а Ц ам гаа аспар хлорофмлдш а а и у у т а п t фитол 6o.iimi i и дрифобты болып ти лаком дгып липндп п бап ш а бш ытта иды Г а ш и ш марвфаиштерлм ерш am к мсаапа аааар м ! грггкшгмучк (бсн. *нн. петродеип «фира) артады. Ь р И «ааырак курамындаты \лорофнлдср.,и голых шшару у пин жогармдаа'ы ертпштерд! иайлачаябан, спирт

немесе ацетон пайдаланылады. Онын ce6e6i хлорофилл молекулаларын шыгару уппн хлорофилл белок комплекс! гидролиздену1 тшс. Хлоропласгар курамында а жэне б хлорофилдерден баска хлорофилдердщ такы ceri3 Typi болады. Хлоропласт курамында хлорофилдерден баска сары тусп пигментгер каратиноидшар болады. Хлоропластардагы пигментгер мен ферменттердщ катысуында органикалык косылыстардагы куншн жарык куаты химиялык куатка кешу нэтижеанде влп, ал ол косылыстар пластидтерде калым коймай, баска улиаларга немесе мушелерге тасымалданады. Синтезделген косылыстардын бару багыты еамднс клеткаларындагы немесе тугелдей мушелердеп метаболизмге байланысты. вамд1кт1Н кай жертде осы косылыстар уздйсЫз жумсалса, органикалык косылыстар да сол мушелерге барады. ОЫмдакпн барлык таршишс nponeci фотосинтез нэтижесшде ассимиляцияланган органикалык косылыстарга байланысты.

Фотосинтездщ жарык сатысы фотосинтездж жуйелер курамындагы пигменттердщ жарык кватын (фотон) ciHipyiHeH басталады. Жеке пигмёягтердщ авйретш сэулелер1 спектрдщ эртурл! аймактарына тура келед]. Бул ерекшел^ктер олардын молекулаларындакы электрондардын орналасу реттергае байланысты. Пигменттщ фотонды ciHipyiHen онын молекуласындагы электрондардын орналасуы езгерт «активтелген куйге» ауысады (6-сурет). Фотосинтездщ жарык сатысында синтезделген НАДФН жэне АТФ молекулалары каранпллык жагдайда да жузеге асатын комфкышкыл газынын квшрсуларга айналу реакциясыпда пайдаланылады. ©амдгктёр физмологиясынын Ka3ipri кездеп жепспктерше сэйкес фотосинтездш караты сатылык реакциялары уш багытта журедг Олардын ишндеп иепзпеькешркышкыл газынын тотыксызданып квМ1рсуларга айналу реакциялары болып есептеледг Осы реакциялардын неден басталып немей аякталатындыгын. ягни б1ртутастыгын жете зерттеп, калыптастырган Америка галымы Мельвин Кальвин болатын. Сол юешш курметше бул реакциялар Кальвин цикл1, кейшп кезде косы мша фотосинтездщ С» жолы деп аталады (7-сурет). Фотосинтеза! тек осы багыгпен жузеге асыратын вЫмд!ктер эдетге коныржай аймактарды есш-енедк

Фотосинтездщ С4 жолы деп аталатын багыт тропикалык аймактарда ecin енетш еамд1ктерге тэн (8-сурет). Тек жасаншвптер (суккуленттер) тукымдасына тэн yuiimui багыт органикалык цыищылдар метаболизмi деп аталады Жогаргы сатыдагы жасыл вамд1ктер мен балдырлардын копun.iiriiiле Сд жэне С4 фотосинтезбен катар жарыкта тыные алу-оттеп ciHin. ком1ркышкыл газынын бвлщу

34

„poucci ж орын МММ о . e l c I W U » » фоЮ СИНГО реакцияларымен т и п » байланыста шуш* тлтыт e p ew cc

Хюрофи i I Щ НЫЦ — л и гу.4 ЧЫК K |fb U U (U

HtC-CH

5 - cypn

Хлоропластагы фотосинтез npouecTepi

А-«жарык» сатысы-электрондардын тасымалдануы: Б-«каращы» сатысы-кем1ртепнш ассимиляция ииюп (Кальвин бойынша), 1, II фотосинтездис пигменттер комплекстерш камтитын 6ipiHuii жаце екшнп фотосинтездш фотожуйелерц 1, 2-оларга сайкес келен н реакциялагыш орталыктар: е электрон; HA-1I фотожуйе ушш электрон доноры; Q-нластохинон; Цит-цитохром; Ни-пластоцианин; Х-I фотожуйеден келетш электрондардын идентифицирленген акцепторы; Фд-фередоксин; Фери-фередоксин-НАДФ-редуктаза; НАДФНг- тотыксызданатын никотинамидадениндинуклеотид-фосфат; АДФ-денозиндифосфат; АТФ-аденозинтрифосфат; вертикаль кара сызыклен сызылган линиялар жарык энергиясынын ciHipym корсететж про пест ер (В. Б.Евстигнеев бойынша).

6 - сурет

36

S ' Mfooew

Финк ИИ H i ИН 1) * ifl.iu I |\Д.1(,»ИН UHk.li)

СО, ИГОф НХО® Н,СО® H X O { ? N j“ 7V I > | I__ | I I 1 ^ \ /

Н Ш Г - ^ и он — со_ W oh

7 - cvpei

37

Фотосинтездщ С4 - жолы (С4- д и карбон кышкылдар - Хэтч-Слэк циюн). Мезофилл улпасы жэне кынап паренхимасынын

хлоропластындагы KOMip кышкьм газынын ассимиляциясынакатысатын жуй ел ер

X Q.

Й s ч

2 а.3 Q а- 5 о *<

Фруктозо-б-фБсфат I

12I

Фруктоэо-1, 6-дифосфат, fII

и<sсоа ,93

10сн2о(р) с = о ^ =Iсн2онДиоксиацетон

фосфат

СН20 (Р )I

CHOIIIСИ оГл и I icpa я I. д с г ид

3-фос фаг

Ржлкю-5«фосфат ^ Н г0 (р )>ё5*

1,3-дифосфоглицсратiвt

С Н аО (Р)

С Н О НI

СООН 3 тфосфог а шссра т

Ксмлуло»о-5 фосфа т

\ \ ^Рибулоао- я» фосфат

с-о(Р )+ со , - 1С О О Н

Фосфопирумг

2 С = 0 I

I СООН ‘ Оксалоацста

% с н , г £ тN H ,

4оонAcniprar

1 *фосфопирува1 карбоксилам; 2 • ле карбокс и л дсу ай мадатдс! идрсн^снги); У ас 1 fартатам и нтраи сфсраза; 4 чшрувитфоефагднкината; 5 адени латки нала, 6 6с й орган и калы к и и рофос фатача; 7-С4-транскарбоксилата, 8 фосфоглицсраткинаи. 0 гли цс рал ьдсгндрофосфатлст дроге нала, 10 триоюфосфатнюмсрата, 11фрукто'юдмфосфатдегидрогена'ва; 12-гсксои»аиф|к:фа1ача. 13 Кальвин циклшдеп рсакцияларга уксас реакцнялар; 14 ри(юзофосфати томе раза жане эпимерята, 15 фосфорибулокин аза; 16- кант ({юсфагшрыi<аи ( ’ - к*»сылыс1 арыиын ту млуикг окелетж мумкж реакциялар, |7~фосфо! лнисромутата и шолаю

8 - сурет

38

Л ihOt* 1ТОГИМ ШК Ж\МЫ( Т4Г

19-«умьм С Пир I ir f i пи! м о и iep ep iiiiitlcta алу жил лиры f\a m ri)4iu материи Шар мен «дом ntap п с немесе кепмрпиен « н и к жапырактары. 95 %-ды спирт, перлен и ш . иробирк■ —р ымронка. пробирка a rm мм. см ф тш и и. су бм и кы . мишы сер ыш кати Жумштшц орынбачуы шж ю м ц жзпырактарын {лимон, алкиа. асиидистра, клиния). ал и л и шырымымла о р к м и м п ш м кы иары бар (багом—. т р ш с и и н м ) шы»лШх» кышкыллы оейзаратау умми б(р шымшым бор унзагын кгкып пайдалаиады Ал. Ка за к стан жа» лайында кыс а йл а рында да. aa i анларында да жабаиы ос— ал ы к тукымдае кникгын a in u p tfw найдаланч керек А м м ан жаиырактын улкен жуйкелерш u u a таггам. кай шы мен iy m w кякн м я уст т е усакгал гуралады Оны и р о м cvtcttaeo г м ш п тм п п пробирааларга —мао с закат а со р и м u r t w бар аоромка аркылы ертнд» суш ам Алы ж ан сииргтат\ пигмеиттердщ туо ашык w p y tp жасыл тусп болады

Иигменттер кос пас ми алудыц ааммаи жилы остматоа жуяып алы hi а н acac жаныракты кайнап 1у у г м суг а 1-2 чииупай самим алып. ыдыстаI ы сииртке самим су бамиммкаа кайнату аркылы ммгшигирл с п и р т wwftpwn суип иайдаланы алы

YuiiHiui алу тосип жас жапырак 1ы ылыст ын imimmmti спирттш устий усактап турам карат ыла 12-24 сагагтам мНЬм соргим u r n аркылы с у м алы налы Смарт тгп о стам ианмраггармидмм магма иттер кос пасы, жогарыда морсе пагса ад»етш Ц м пайда ааиии. алын» ан коспалар rcjmci жучыстар и чай лаланы палы

16-жучыс. K'apoiHH/ii ( piliH ti a.i>Д(аа г ю о iwiwr p * Пар ига ■ с.»6* ш н тамыр акчаиа. боим тшыны тыгыны бар кши шыны млис. умв. гамм»иг ль. кристалитаторларЖушшсмшщ гу»1иНо т * собгша тамыр акмкл жуылып (егср асм болса кабы* ы скальпетьчен аршылып) у г о н ratoon пер ндистмм (кристалитаторлар) yen не швым cofc-uia татартылтан тамыр mcmici у т ш л Ыдыста жиналган п и ш а жинап ауты тыт ындалатын шыны ыдыска с алып, оиын yen не уитакты жауып туратынлай артык молпмрк бензин немесс петролей тфир'Н куйып. ыдыстын ауты ню шыкпайтынлай тыгы ила лады btp-ект гутомн кейш сортам о п з аркылы воронкамен епм а ыдыск ■ сумм каротин ергпимо алынад» i Е р тн дш т туп аныкталып м н терс жамимлы Каротин ерпмию келес» агумыс умна сакталынады

17-ж\мыс. Пигмен гтерд1 Краус эдк! бойынша белуКджетпй материалдар мен и^ралдар: даяр пигменттердш спиртгеп коспасы, пробиркалар, пробирка штативу бензин, су жене пипетка.

Бул жумыс пигменттердш спирт пен бензинде ер турл1 epiriurriK касиетше непзделген. Бул ею rypiti ерггюштер 6ipiH-6ipiHe косканда ер уакытта жогаргысы бензин жене теменпа спирт болып ей фазага белшедкЖумыстыц орындалуы: будан бурынгы жумыста белш алынган спиртгеп пигменттер коспасынан 2-3 мл-дей epiiiHiii куйып алынып. онын устше 1,5-2 еседей артык бензин куйылады. Пробирканын ауызын тыгынмен немесе бармакпен жауып, катты сйшп ер тн д га араластырады да, аз уакыт пробирка штативше койып тундырылады. Ершащ тунган сайын пробирканын жогарп»! бел!мже хлорофилдер жасыл туске боялган бензин жинала туеедт Бензинге хлорофилдердш боялып шыгуы, онын бензинде epiriuiTirin керсетедг Ал пробирканын теменп спирт кабатында каротиндердщ сары ту<гп ксантофилл калып epm nai сары туске боялады. Ал каротин хлорофилдермен 6ipre бензин бел1мше кешедь Ксантофшш хлорофилдерден толык тазарту ушш пробиркадагы ертщ цш белпш воронкага куйып, спирт бел1м1 бедшш алынады да, онын устше тагы бензин куйып, араластырып, тундырып, белпш воронкамен тагы белш алады. Ксантофилдш толык тазаргандыгы спектроскоп аркылы аныкталады. Ксантофилл таза кезшде спектроскопта тек кек-кулпн сеулещ гана сниред!, ал кызыл сеулеш pinipce, онын хлорофилден толык тазаланбагандыгын керсетедг

Пигменттердш спиртгеп коспасын белу кезшде ею белуге спирт, бензиндеп пигменттер таза белшбеген жагдайда пробиркадагы ертндш щ устше 2-3 тамшы су тамьпып араластырады. Ал егер кебгрек су куйылып кетсе, пробиркадагы спирт бел!м1 лайланады. Оны жою ушш устше аздап спирт косу керек. Жумысгын соиында пробиркадагы пигменттердщ белшген ryci мен KopiniciHiH суреп салынып, кай болйпнде кандай пигмент бар ексндш жазылады. Пысыкгау сурактары. Не себепэт хлорофилдер бензин, ал ксантофилл спирт бел1мшде болады? Каротин неге спиртте кал май бензинге кец т ?

18-жумыс. Адсорбтык тэс!л бойынша соргыш кагазда пигменттерд! 6ip-6ipincit белуКажепиш материалдар мен ъщюядар: спирттеп пигменттер коспасы. химиялык стакан, Kiiui корлен тйгелЦ соргыш кагаз, кайшы, белпш шыны воронкалар Bip е щ т щ yuiin ер турлн пигменттердш epiTKiurriK

40

U c n t t i бфдей били и H i M i i l i тлт адсорбты (мысалы, сор» ы ш кш аз) идсорбниилануы да бфдей болмайды. Сотам байланысты оларзын ж и м у жылдам :ш»ы ар i Y p.ii болу себет i м о т г п у адсорбентн ер гурд» жерше жиналады ОндаД адсорбент ргмиде ш т т ш м турашн с е р ы м кагазын адута боладыЖ уш гм м ч «fwwWiM мм I см. у а м м ы 15 см тыгыз соргыш кагазы кыркып алы налы Осындай т р н и м юн а здын бф ушым пробнркадагы м н и м т р коснасына салып кояды X порофи ндердж ер тш п к касиен нашар, ал адсорбииялык кмсмго гу м т оол!андыктан cofVtlM и г а ш М I и и » и алсорпциялапы п. одам * отары ишмен пер, М онын устмм газа срггмш спирт жылжиды Ондай иигменттер болшгеи Kai азды кеппрш. см пиимп юмиии жасыл хлорофилл 6, ал одан могары и р » и м ш м л хлорофилл а. картин ен сомыида ммпнфмжя екенди • аныюалады

Ии1 мсниерд! 6муд*и иимми гур« м м в м сор и м ш а ) ааыа. онын дел оргмсы гаешм. апммм серы м игаимм аш м аиры в алып омы шнрагып, сорт ыш мму а т u iivm m а р к н и м ы тмскмс ки11зсд|. Ширатмам кагаз шятенщ и н м т м а шарады Кникене фарфор гигами* спирттен вяпяемпмр коспасы куйылыи свргым кагаздын м т м багырылып к йылады Пипс аркылы сммрггап нигменпер могары и п р м . дою м м соргым имама жайылады да. жогарыда! ыдай нигменпер ммягемммм орна ласады Иысыкга) сурамары. Пмммпггр copi ыш ка» а злардын кай жержле. олардын Tyci канлай. ю п « р « с у р т салынып. аттары кашами койылады На сабмгп i f а р тм ж в т ммгмампмр соргыш и г а ш р м я ар а « р м жмнвлвтымыи айшныздар'1

1*-ж |м ы с. < LniHiii и » р »фа .и » *с*р4ДСмлогмим M M M poiAp м т q p i iA p t смиргтмп ям мам I гер коспасы,

бензин, КОН немесе NaOH крмсталдары 20 V j m i съатнмм еммрпмп ертндкл, пробирка, пробирка мтпмм, епмргмммы. сфммк Хдорофмяг» е ш м м леер етгенде <»ймыЬп р ч м р к м «тед» Ьуя кезде хлорофилл молскуласы нан метил л ет фитол саирттер» iari ipan мп м п л и орофаим м кыщкылынын тузы ту маем

COOCHtCnHwOI^Mr 0 0 0 0 *11» + 2КОН •

COOK* Cc.H «O N 4M g< COOK + СНтОН C ,pH ,>OHХлоре ф ил лин и м м ы л м м тузы жасыл гуом сактатаммем. бензин л*ери нити касиепнен айырылалы

41

Жумыстыц орындалуы: 1) пробиркага 2-3 мл спиртгеп пигменттер коспасын куйып алып, Краус edict бойынша пигменттер коспасынын устше 0,2-0,5 мелшершдё NaOH немесе КОН кристалын салып, пробирканын аузын тыгынмеи жауып, катты cLmcin араластырып тундыруга койылады. Тундырган кезшде Краус едющде белшген пигменттердш орналасуынан белек пигменттердш орналаскандыгы байкалады. Жогаргы бензин бел1маде сары тусп каротин пигменп, ал теменп спирт бел1м1нде ксантофилл жене хлорофиллин кышкылынын тузы болады. 2) пробиркага 3-4 мл спирттеп пигменттер коспасы куйып алынып, онын устше 1 мл 20 %-дык сшпнвд спиртгеп е р т ш и и куйылып жайлап спиртшамында кайнатылады. Кайнатып болганнан сон, оны салкындатып сонша мелшерде бензин жене 2-3 тамшы су тамызып араластырады да, тундырып Караганда жогаргы 6ipiHuii жолдагы белшген сиякгы кершедь BipaK одан айырмашылыгы жогаргы бензин бел!мшде тек каротнн гана болмай. оган ксантофилл де косылады. Онын ce6e6i, спиртке касымша су косылуынан ксантофилл epiriurririHeH айырылып. бензин бел1мше кешедг Ал, теменп спирт бел1мшде ею непзд1 хлорофиллин кышкылынын тузы калады.Пысыктау сурактары. Краус ед1сшде пигменттер калай б елш т ед1? Ал мына ек1 жумыста калай белш п, не ce6enTi каротиноидтар бензин бол1мшде, ал хлорофиллин кышкылынын тузы спирт бел1мшде болады? TyciHaipin дептерлсрш1зге жазыныздар.

20-жумыс. Феофитин алу жене сутек атомынын орнына кайтадан металл атомын орналастыруК,ажетпи материалдар мен к^ралдар: спиртгеп пигменттер коспасы, 30 %-дык туз кышкылы, cipKe кышкылынын мырыш кристалдары, пробиркалар, пробирка штатив!, пи не ■ ка. спирт шамы, аршке.

Хлорофилдер магний-порфириндерге жатады. Порфирин ядросындагы магний атомы елеп байланыекан. Сол себеип Kyurri кышкылдармен жайлап есер еткенде магний атомы ыгысып шыгып. онын орнына ею сутек атомы орналасып кара-коныр туске ие болады. Бул косылысты ен алгаш Вильштетгер феофитин деп атайды.

СООСН,C,:H wON4Mg <СООС20Н?д + 2HCI

хлорофиллСООСН

= C xjHi j CN* < (XXX >1 I w + MgCb феофитин

42

Е пр феофитиш бар пробиркадаf ы ерггшдж! п р и кышкы н мыс I ын иемесе сфке кышкыл мы рыт jy ;ьжын кристалла рын салып сииртовкада кьндырып «ндесек. фг<>фм<им молекуласынлагы пирол сакмнзсынан сутсп ьн ысып шыгып, онын орнына мыс немесе мырыш атомы орналасады < ондыктан сршнлжж ryt i кайтадан меруерг жасыл гу си к болады

ОООСИ)С „Н ,, ON< <COOC*H»* Си (СЬЬСОО) -*

COOCHi( \ ;H MON4( и < СООС|оН»+ 2 С'НзСООН

COOCHiCjjH4 ON« < СЧХК + /л (СНтСОО) ~+

COOCHiС,?Н « ON« Г» * СООСЧеН * ♦ 2 ( К О Х Ж

Вуд тожфнбеден хлорофилдсрлт жасыл тушим болуы «врт порфнрин сакннасымен байланыс к.;н металл атомы маг ний;;]и касигп Ж умшмлщ f iw A u w i: пробарии а 4-5 мл спирттег i пигменттер коспасын куйып алып. онын yen не 2<»%-дык туч кышкылынын 4 гамшысы тамышлып. а л к т араластырылады Е ртндж щ туп меруерт жасыл туанен айырылып, кара-коныр т у т феофигин тумле* Ьмш феофигин ер т н д к ж ж устак б м м и у шымен кургак apse п ш ш мыс тузыиын крнсталдары салынып, жайлап спиртовкада кайнатылалы. Ьртшдмш ty n а в г и т алгашкы mi туенк яг болады Ьул реакциямин тендеуш жашп . корытынды i r m — i П ы г и к п т сурактары. Хлоропласт пен хлорофилдерлж ryci неге жасыл? в п ш к т щ туа не ссбетт в е ш *

21-жу ч ы с. \ t профи u e p i in с п и р п е п е p h iH iic tiiin касмстш . ж ары кты mat ы лы стм ра м и м otkI m оты ры п г м м п Милкиляаии тлтерттьбшр mrm tqffmmMj■ спирттеп п т м е т гер коспасы. чичиалык кгап стакан, кара кагалЖуяысяшщ «умаИМши стаканга нсмесс диаметр) шамамсн 2 см келепя м п г г я цилиидрге спирттеп пигменттер кос паin куйып алынады Ылыстагы пигмент коспасыиаи жарык етиэе отырып, туо аныкталтаннан кейж. бакылау шы п а жарык тускен жакта турып пигменттер кос пасына жарык ту t ip:п. бунын да ту а аныкгалады Жарык « т а м Караганда, ашык меруерт жасыл туе, ал жарыкты

43

шагылыстыра отырып Караганда, шие кызыл туе керщедг, Бундай шие Кызыл тустщ Tysuiyi хлорофилдердш флюресценциялык касиепне байланысты.Пысыктау сурактары. Хлорофилдщ флюресценциялык касиетш калай туешеаздер? Онын фосфоресценциялык касиетгаен кандай айырмашылыгы бар?

22-жумыс. Ж апырактагы хлорофилдш мвлшерж аныктау К,ажетпи материалдар мен /суралдар: эр rypjii ёсшднстердщ | жапырактары, кварц кумы немесе шыны унтагы, таразы тастарымен. | кайшы. кэрлен келда, 2 немесе 3 шыны cyirici бар сузпш, бунзйн 1 колбасы, Комовский насосы, шыны гаякша, 50 мл елшеупн цилиндр, i тыгын, шыны воронка, фотоэлектрл1к колориметр , калька, вазелин. | салфетка.

Жапырак курамындагы хлорофилдщ мелшер! жарыкка. $ минералды коректенуге, жапырактын жасына жене баска сырткы жене 1 inhri орта жагдайларына байланысты. Хлорофилдщ мелшерш | салыстырмалы турде аныктауда баска пигменттерден болмей-ак | спиртте немесе ацетонда ер тн д 1 алып аныктауга болады. Хлорофилл! 1 кем тп алмау ушш барлык операциялар ете тез жене салкын жерде I журпзу керек.Жумыстыц орындалуы: жапырактын сагагы мен ipi жуйкелер1 алынып 1 тасталып, кальканыц устше усактап турап, 300-500 мг елшенш 1 алынады влшеп алган жапырактын кес1НД1лер!Н кэрлен кел1ане 1 с алып, онын устше таза кварц кумын немесе усакталган шыны i унтагын жене бор унтагы (СаСО^) косым устше 4-5 мл ацетон куйып I езу керек. Керлен кел1сшщ тумсыгыиын астына аздап вазелин жагып. ■ езпцц шыны сузгшп бар воронканын iuiiHe куйылады да, Бунзен колбасы аркылы Комовский насосы мен сузшед!. Осылайша керлен кел1с1ндеп усак жапырак унтагына ацетон куйып 2-3 рет кайталанып сузу журпзшедг Керлен кел1сш де 2-кайтара жуып. ол да суз1леди | ертн дие косылады.

Акыры воронкада! ы унтактын устше ацетон куйып. гуссп ацетон ; шыкканга дейш жуылады. Пигмент! бар ертщ цш елшеуци 50 мл • цилиндрге кеииреди егер 50 мл-ге жетпесе ацетонмен жетктледг I Цилиндрдш аузы тыгыидалып, куш п араластырылып. аиыктаганга I деГпм карат ы epi суык жерде сакталынады.

ФЭК-те концентрациясын аныктау керек. Ол ушш аныктаудан 20- | 30 минут бурын ФЭК-Ti электр кезгмен жалгастырып, барабанын нелге | келTipin, кызыл жарык cyirici койылады.

44

Ф'МС-ТШ уш бфдей array шасы (кабы p iаларынын аралытм 10 мм) алыиып. онын екеуше таи ацетон куйып. бфеуше «гргтслепн хлорофилдщ ацетондат ы eprrutaici ггуОышп. ФЭК-тш мобгта ycrai ышына орналастырыдады Х лорофилл ери тл и ш т ш гы и ы ! ы аныкгалады Ацетон ушып вггпсут ушан побгталар камки ымен жабылады Ф »К те аиыктагаши ер тн д и ад гм ы ш и ы О I деп 0 4 аралыгы болтаны тшмдт 1 гер ерпиш ш н тыш«дыты ОЛ-тем арка, ацеюнмен суйылту керек немесе клйгадан жапырак кесшдтлершщ салмагын ашйтып. optimal алу керек Ал ертндш ш г м ы и м и 0.0К болтан жатдайла кесшдшш а л и м ы арпырыаыи алынады Ь>а ерптндппн нин ФЭК-ге 2-) кайтадап тыгьплыкшн арифметикалык. орташа м от найдаланылалы

Е ртндш щ концентрациясы ко. ш ор и к i рафик аркылы алы налы (| рафик гI караныi) Жапырак кади м ы * » ы клмрофмлдш иайы?

к

хлорофилл* SOmtVm Monucpt

Mo iuiepm есептеп шытып, течем.к корсетыген 4 кптгш пмтыру керек Корытынлы рспндс «р гурии заынтан жапырак! т ы \ торофи u rn молшертн салмстырмн шытарыньпдар И к кы к т 1 > сура (стары. Кай жерле вскея жапырак курачын.» хлорофилл молшер! коп-' Xлорофилдерлiн жапыракта к м болvынын кандай мацы ты бар?

1ф м 1 блпмаган я м лвЛ т Л * Л х 'и n i . « |« « r р> аркы ш .ш ыюаугл С пим ы О . ущ т Г е т р и д т с т а н д а р т а ф т ш в п а м р м и у ы т с , « и т у а «яи рвф м м ещггтлжшт lYcive-H f t p a r* 1ч>лып, кониентрацкясы К5 мл-ге тен (лаярпау « м м ок> >ыюъм о ж ы н .и M plM M ii

4-кесте

АлынганеегмдшTypjiepi

Алынганжапыраксалмагы,

мг

Алынган ертш в

келемь мл

EpiTiH«aiHiHоптнкалыктыгыздыгы

Хлорофилдщ 50 мл/мг мелшер!'

Хлорофил-ДШ

жапырактагы

Mamjiepi

23-жумыс. Суда есетж оим.икгердш фотосинте} каркындылыгына сырткы орта жагдайларынын ecepi Каж епиш мат ериалдар мен /^уралдар: элодея еЫмдпч, ас содасы. ею хромкышкылды калийдщ (К^СгЮ-) 1 % epmHflici, аммиакпен каныкгырылган кущрт кышкыл мыс тузыныц 4 % epmHflici, узын аияцет, устара, пробирка, шойын штатив, электр шамы 1-3 минуттык кум сагаты, электр плитасы, термометр, сызгыш. Су вс1мд1ктер1ищ фотосинтез каркындылыгын болшш шыккан оттеп KonipmiriH санау аркылы аныкгауга болады. GciMjUK жапырактарында фотосинтез ету нетижесшде белшген оттеп клетка аралыктарына жиналады. Кыркылган сабактын бет!иен уздшиз оттеп бвлшш шыгады, онын шыгу жылдамдыгы фотосинтез каркындылыгын керсетедт Бул эдк карапайым болганмен фотосинтез каркындылыгынын сырткы орта жагдайларыиа байланыстылыгын корсете алады.Ж ум ы сю ы ц орындалуы: элодеянын 6ip улкен бутагын кыркып алып, пробнркадагы суга кесшген жер| жогары каратылы п салыналы. Пробнркадагы суды ССЬ-мен байыту ушш скальпель ушымен ас содасын салып ерггед]. Осындай даярланган пробирканын эр Typ.ii сырткы орта жагдайларын езгерте отырып, болшш шыккан оттеп KenipmeKTepi саналады. Жарыкты электр шамымсн (100-200 Вт) бередт1) Жарык ocepi - 20 С температ) расы бар суды колбага немесе цилиндр 1шже куйып, огам пробпркаиы элодеясымеп салып, эр 3 минут сайын шамлы эр турл1 кашыктыкка койып. шыккан газ Kenipmiicrepi саналады.2) Жарык спектр курамынын accpi там мен жарык бере отырып, судын орнына I % 20 С ею хром кышкыл калий тузыныц ертндю мен алмастырылады Бул ертнд1 жарыктын кызыл, кыиылт жэне сары спектрш втк1зш, коккулпн сэулеш опазбейдЬ Бунда да 3 минутта

46

белшген оттеп квшршепн c im i.ii i |»удан и ! » цилин дрдег i ерш ил ш и ш м и каныкмн мыс куаиросмама 4 % с р т и к и м и алмасшрылым, билшген т и т р ш н и м саны аиыкгалады Ьул ертнд! жарыкгын коккул! ж и у м я р м w n — , узын толкьшды см ггрм рд! *»гкг»6енд1 Y h гурд» бакылау жургиу « m a t *лектр шамынын кашыкш» ы 5 си болуы так3) Температуранын осерг цилиндр! е ей ал дымен жылы су ку йьш, одна МЙ1И силами сумей м ш ггнум п, та жагдайда да белой ей оттеп м м у ш п п и саны аныкталады I эжфибелерлж к орытындыс ы м кесгеге жашп юлтырады

5-Kecic

I w c i fтшштпШММГШГМ. см

he ран

~А*

"*Л*КмамК»ИШ«

1 емнгратура 0 Г

30»

20»

: 1 « т у т а » А м ю т т И’атааивямм

тI t205

: | 55 Ли 20

1 5 »

Ммсынлау су рам арм . Ф птосяпи м и н кун и р м г м п м кай спектр» м п кабы л «анады1 Фотосинтеадш каркындылыгына кандай сырткы орта жаглайлары эсер m u ' Оларды а к т атаа тус1И;ир1Н»тдер Кестеден сырткы орта шидайым байланысты корыт мнды м и м келлриед!

24-жучыс. Чсснчнляциялык колба м Ы аркылы ф т п м т каркындылыгын аиыкгау ( Л .Л И м м а м к Н 1 I f i r r n a i бой ыи т а )Клжгтт ттериа.*двр тгт ^ ш ь к г р м и и и т а жанадан кесги алынган жапыракты оркет, 0,025 Н барит ертндипшя ум ея шыны ыдыстагы epiTiHAici ыдыс ауа к^тыаасм болмайтындай, тыгынмен жабылуы гик п. сыргган кеягтш ауа ку рамындагы мчпр кышкыл т м я сиаргпи сттп крнстады пай.та.кшы лады 0.025 Н НГ1 ерпчндш. фенолфталейннж ерти дю . колемi L-3 л шыны колбасы (2 дана), колбалардын аутыи жабитма реамм :ыт ындар. онын бфеуика шыны таякшамен термометр орналастырылган еюаим тыгьшдз б*р гана т е с т болып. ол шыны таяктамен б п п и и в . ryCi кыркылган п ав пробила

47

скальпель, кристализатор, кайнатып суытылган су, таразы ripJiepi, , кайшы, кагаз.

Бул жумыс ес1мд1ктщ фотосинтез кез!нде сщгрген кбМ1ртепшн } диоксид мелшерш табуга непзделг'ен. 0с1мд!ктш жапырагы тыгындагы шыны таякшага байланган пробиркага каинатылып суытылган суды куйып, ауа тыгынын алып тастап, сабагы салынады. 0 а м д 1ктщ ассимиляцияланып улгермеген С 0 2 мелшер1 артык | мелшерде барит ергандклмен вцделш, оны туз кышкылымен титрлеу | аркылы аныкталады. Бунымен катар е а м д т жок бакылау рет1нде \ алынган колбанын да iiuifuieri СО: мелшер1 табылады. Булардын арасындагы айырмашылык аркылы еамшктщ фотосинтез кезшде ассимиляцияланган кемЁртепнш диоксид мелшер1 алынады. Ею колбага да куйылатын барит ертш псш ш мелшер1 б 1рдей болуы тшс. Жумысты ц орындалуы: келем1 б iрдей CKi колба алынып, олардын колмен устайтын жер! салфеткамеп немесе кагазбен оралады. Bip колбага пробиркадагы суга салынган оЫмдштщ жапыракты еркен! бар тыгынмен тыгындалып, колбаны тонкер1п \лу уннн жшпен байланады \ да, жарыкка Шшп, уакыты белплеиедг Тэдарибе журпзу кезшде термометр аркылы колба iniiaaeri температура 6 ip калыпта сакталады. | Кызса, колба сыртына салкын су кую аркылы салкындатылады. Тэж^рибеш журпзу уакыты колбанын улкен-юшшпне байланысты. Егер 1 литрлш колба алынса 5 минуттай. ал колба 2-3 литрлж болган жагдайда 15-20 минут устауга болалы. Теж1рибе уакыты бггкеннен | кешн eciMiliri бар тыгынды жайлап алып, онын орны бар 6 ip Tcciri : тыгынмен тыгындалып, Teciri аркылы 20 мл 0,025 Н даярланган барит ephiaaici куйылып, онын ycriHe 2-3 тамшы фенолфталейн тамызып, ; тыгынмен тыгындалып, 20 минут бойында шайкап, араластыру журпзшедь Бакылауга алынган колбага 20 мл 0,02 Н барит ертш пси фенолфталейн косып тэж 1рибелердепдей араластыру катар журпзшедь Уакыт бп*кеннен сон eki колбадагы барит ертндш ер! тыгындагы жалгыз теак аркылы 0,025 Н туз кышкылынын е р т н д ю мен фенолфталейннщ кызыл Tyci жойылганга дешн титрленед1.Тэ ж !р и б е д е алынган жапырактын ауданы 1 1 -жумыста к в р с е т ш г е н д е й | е т ш аныктау керек. Жумысты о р ы н д а у к е з ш д е маглумат 6 -кестеге жазылады. Фотосинтез каркындылыгы 1ф мына формула бойынша е с е п т е п шыгарылады: 1ф=(А-Б)-К-О,55-60 (Smt), мундагы /1 -твЖ 1 р и б ед еп б а р и т а титрлеуге кеткен туз кышкылынын м е л ш е р к в-бакылауды титрлеуге кеткен туз кышыкылынын м ел ш ер к ; АГ-туракты туз кышкылынын коэффициент!; 0,55 СОз-шц, I мл туз кышкылынын м е л ш е р ш е тек; 5-жапырак ауданы, /-тож1рибеде пайдаланган уакыт мерзймк 60-минутты сагатка айналлыратын сан.

48

6 KCCIC

llucuK iay r)|MKiipw Кун ra y i« n u r фотосинггеч каркындыльиы бфдей ме? Kai мемгддя ауши m m 1 М* м и п л * деммлГ С efaA веде?

Т — сырмаляр яурш жзуабын n h M U i

I Огтепя ем ш и н нами им1 (С I dU t, 1727; М Ломожко». 1751. И Ньютон, 1747. Дж,Пристли 1774; А Л и у а м . 1775)

2. Фотжмггеимм гарыштык р ш «агмм калыптастырг аи м м ' (М Л ом он осов . Ю Г а ек . П е л м а а м а . К I имнря tee. Л Фаминцын)

V Хлорофилл lypMMai кай элемент ктрмейд]'’ Ц ам ц щ п . сутег t. om it; темф; магний)

4 Хлорофилл сакинасы м а к яафрол (« а м е ш и а ту рады? <1.2. V 4; 5V

5 Пиррол сасяшмм отара иемем ациаагш 1 (метай мммрмвкнаея фмтодмея, форбинмеи, метин кмщжасмиа феофагтмнмгн)

6. Фикоби.жнлер кай л р а м яелерюг тев? (бмтеучиимфге екмарм с е т я м ос iM Tiicrepie: баллырларга. с— ыраукулактарга. ямв»штукмм.ая» тмргя)

Т. Жапырактагы каротниоядтар кай мемчдаг а а а » марик** (коктемде, жатла. кутде; паста, дркашан)

8. Fan фотожуйеиж болат ынын ем а г а вояхагм ым? (К Т м м рпа. М Цвет; Р Хилл. Р Тмарсем. Л Арнон)

9. Фотосиитегяап квант шытымы « r ta m i ае’ (I т и п куат с!н1р1лгеиде бон hi п шыгатын комфкышкыд га ты немесе сияригея orreri мелтср»; I кваит куат C M fiam if Гмиадип шыгатын orreri немесе снирпген комф кышкыл m маавкум. I

49

квант куат ашршгенде тузшетш кант мелшерц белила 6ip уакытта белшш шыгатын оттеп; бeлгiлi 6ip уакытта байланысатын кем1ркышкыл газы мелшерО.

10. Фотосинтездщ жарык сатысынын сонгы ешмше не жатады? (канттар; фосфоглицерин; НАДФН; фосфоглицеральдегид; фруктозадифосфат).

БАКЫЛАУ ЖУМЫСЫ1 вариант

1. Фотосинтез туралы шмнщ даму гарихы.2. Фотосинтездк фосфорлану.3. Жапырактыц анатомиялык курылысы.4 . К ай жерде ескен жапырак курамында хлорофилл мелшер! кап?5. Фотосинтездщ С4 жолы кандай еамджтерге тан, олардьщ

кандай ерекшел1ктер1 бар?2 вариант

1. Кещртеп кос тотыгынын СО: ассимнляциялану жолдары.2. Хлоропласт пигменттерь3. Фотосинтез процесше iuiKi жагдайлардыц acepi.4. Фотосинтездщ "карангы сатысы" неден басталады?5. Жапырактын кандай анатомиялык белплер1 онын фотосинтез

процесше икемдшпн корсетед|?

3 вариант1. Фотосинтездщ аппарат.2. Электрондардыц циклд1 тасымалдануы.3. Фотосинтез жане туам.4 . Фотосинтез процесш кандай кбрсетюштёрмей бейнелеуге

болады?5. Жарыктагы тыныс алу мен фотосинтездщ арасында кандай

айырмашылыктары бар?4 вариант

1. Фотосинтездщ С-, жолы (Кальвнн циклО.2. Фотосинтез процесше сырткы жагдайлардын acepi.3. Жарыктагы тыныс алу.4. Фотосинтез проиесшде каротщюидтардьщ манызы кандай?5. Фотосинтездщ бфл!к жане фотосинтезд1к жуйелер деген yi ымдар-

ды калай тусшеаз?5 вариант

1. Фотосинтездщ кванттык oHiMi жане шыгыны.2. Пигменттердщ хлоропластагы куй!.

1. Пигмеи пердш сиеатрдк p a r i лерг4 Биоло! иялык жане шаруашылык гуон ;iei ен р м м ш и маю кандай’’5. tiricriK'icH алынатын »»шмнш м иш ср фотвсшпе) про—анш

кандай и р с с т ш и м икс лей байланысты?

ТАРА У ЬОЙЫНША ПЫ( ЫКГАУ С УРАКТАРЫ1 Фотосингеедщ шарыа м м и р и гы сатыдарын кал»! rycHwui?

Олардын м т к м с ш * кандай р т ш и р журед! канлай вжмдер пайда болады?

2. ФвТЖККШ процеа канлай мушедс « \ м « асады ’2 Хлпрнфмдл молекуласынын им ип б о л т каяай аы.ыды * Онын

курылысы кандай?4 Флуоресценция кубылысын гус<ид>р*ш1?5. ФиофиIнн даен не’ Онын хлорофнлдсн айырмашы !wi ы канлай'6. Фоюсинич каркынды на# ы Ле| ен не ’7. Ф о т с т и е и ш lata ошмлынi » f ун мг* О i калан аиыкгалады 1 t. Фотосмпг н м жарык с л ш и ш канлай аюидар пайда болады

КеЙш олар калай иайдаланылалы?¥ Сь Г4 фшосннгез жолдарынын айырзиашы tMt ы неде ’10. Тукариогтык аюиа прокаршл i ык « и ш т ц ц и пш менпер

курамында» ы ерскшенктер» кандай ?

Курпык жумькларилн 1акмрывшры I Фотисмггп ту рады и м и м ламу тарикы2. Хлоропласпарл ык курылысы мен курамы. клегкала панда болу ы3 . Х л о р о п л а с ! п и ! M e n n e p i к a n p o + e i f р ф н к о б и л н н л е р .

м р о т м ю м ш а р < ) л а р л ы н х и м и я н а к . ф и ш к а м и е р с к ш е i i K r c p i .

c n e K ip ы к к к м т р . х л о р о п л а * г г а г ы к у й л с р !

4 Ф о п к м т ш ! жарык еатысы (а м а м т а р югктрмимраамыя ко»уьг I жопе II фоюжу йелер)

5 Ф откиякш я караюы сатысы < i омцжышкыл (аш м м С< аиимг ( « жолдарымен асс и мил пни* да ну ерскик икгер! аинас оларлын ж м м а и м мацы ш )

Ь Ф о т ж м а п х с сыр? к и фаатгц! lap т> i н ( гсииарагура. жарык су.минералдых кормтму) м р

7. Фотосмитсшя ptTTUQflI Op турд| эколшиялык говтарга аса га i м оснадиггю ф в ш ж гк гм п

ерекшел1ктер1.Фотосиитеч жмк tycta

10. Жарыктагы гыяыс ал у. маныш

51

IV ТАРАУ. 0С1МД1КТЕРД1Н, ТЫНЫС АЛУЫ

Курдел1 органикалык заттардын, алдымен кем1рсулардын тотыгып карапайым сонгы ешмдерге - кем ip кышкыл газына жене cyFa дешн ыдырау npoueci тыны с алу деп аталады. Онын жалпы KepiHiciH мына тендеумен бейнелеуге болады:

СбН 12Об + 6 0 , = 6СО: + 6Н ;0 + 2867 кДжБул тендеуден тыныс алудын фотосинтезге карама-карсы процесс

екендт айкын байкалады. Ягни, фотосинтез процесшдё анорганикалык кем1р кышкыл газы мен судан кун сеулесшш есершен курдел1 органикалык заттар пайда болып, энергия химиялык косылыстар курамындагы кор кужне айналса, тыныс алуда Kepiciniue, ол ыдырап энергия болып шыгады. BipaK келтфглген тендеу бул процестщ тек сырткы KepiHiciH гана бейнелёйдь Шын метнде тыныс алу бгрМеше сатыдан туратын толмп жаткан ферментпк жуйелердщ катысуымен жузеге асатын тотыгу-тотыксыздану реакцияларынын жиынтыгы болып есептеледг Органикалык заттардын топ ы гу нетижесшде бел mi п шыгатын энсргиянын кепшшк белш АТФ-тын макроэргтпк фосфаттык байланысгарына eHin eciMflijcriu алуан Typni TipniuuK процестерше-биосинтезге. юттардын актива ciHyiHe жене тасымалдануына, клетка курылысы н калыптастыруга. т.б. пайдаланылады. АТФ-тын пайда болуы orreriH пайдалану аркылы жузеге асады. Анаэробтык жагдайларда немесе ертурл)’ химиялык заттардын ecepiHeH тыныс алу басыткыланганда реакция токтап калады. АТФ-тын фосфорлану аркылы пайда болуы тек органикалык заттардын тотыгуы нвтижeciндe жузеге асатындыктан бул процесс тотыга фосфорлану деп аталады. Бул процесс непзжен митохондрияларда тыныс алуга жумсалатын заттардан дегидрогеназалардын катысуымен болшген cyTeriHiH цитохромдык жуйелердш ecepiHeH cyFa дей1н тотыгуында жузеге асады.

Сонымен тыныс алу тгзбепнде уш фосфорлану реакциясы жузеге асады немесе АТФ-тын уш молекуласы синтезделедг Сутеп мен электронный кеп сатылыкпен тасымалдануы энергиянын бфтшдеп белшуше, соган сейкес онын клеткада тжмд| пайдалануына жагдай тугызады. Тотыга фосфорлану-ere тураксыз процесс. Клеткалык курылымдар закымданса АТФ-тын пайда болуы тез токтап калады Бул тотыга фосфорлану npoueci тек митохондриялар закымданбаган жагдайда гана жузеге асады. Клеткада энергия жиналатын нёпзп орт алы к митохондриялар, сондыктан олардын курамында аздап капа булшушшк болса, бул процесс ток ran калады.

Клеи а да баска оксида «лык а> йелердш нолифенодоксида шнын аскорбат оксида шны к, катала tan ын катысуымен ж уш с асатын да косы мша юты* у прочестер» болады Ьулардын непат фи4Ио тогия шыу малы ял та j ал мае уды и шткткшж иайда бодашн мм мвдшерде таталмасу процестерж басьпкылайтын тапардын гв п м п и а ы гм щ Тунис алу m tm m n u i пайла болагын то ш в и щ и п и коферменпердж f»paты (НАД И. « f t c c Н А Д Ф Н ) твгы ксы ш иу ярооягтярмм —Д.— аднылады ннгратгардын аммиак ка деиж tU rtiKU U M yU , КеТОКЫШКЫЛДарДЫН ТОШХСЬВДаН! Ш ш и ш я у | 1.6 Кан нарды и бфтжден ыдырауы аатяянаядг пайла б о латн араяык шшштр амин кышкылдардын b * T f f iw n майлардын, коМ)рсулардын лимм басм ш мрдын синте тле луже ж уме алады 1 иные алу пронесi фотосин1е»6ен катар «енмиггм mumjujutimc кнелей эсер m u

Гетыгу процесжж жадны корсттш ш е ты мыс алу киркындычьи ы жатады Ол отгепшн пну» м ц * кышкыл гаммы* баашу* t гиг органикалык таттардын тотыгуымен бей не лене j i I ыные алу процаашя баска корсеты штерже- шные алу ко иффициентц кан нарды и гляаоляша тшт н е т у к>ф»е фа п ы к ы » ipa> *олдарынын араалтыяасы. тоты» у-тотыхеы тдаму фермент I ариям актввтшнт жатады Нул корееткшптрде е с т м д к т фжякмагяялмс м е я е т е р я жаил куйш с т а т у т а fc r n m

Omnn химиилык Ш 1 жагынан асчмлы клет касындат ы гаасом молоку лалары ны н ана»робшк ыдырау яром п жануарлар «рганитмжде булшык еттерлеп I ляколят нроцесже уссас съем им амыкталлы Осысаи байланысты ягпыра органи тмждег i ана*робты тыныс алулын бастапкы дайындык сатмсы да «гликолт» деп «таламI ексошмыи аяафобтыа ыдырау |цк)м»сг«рмм| чимия.чык т а м t -wt асы реактшаларды катали идейтж ферменттср ж\йе »ерж wprrea таддаута коптеген биохимиктер ига фи г—аипац катысгы 1 лкколит процесжде бос оттеи т е лей мтмсмжгамы мси ал а »робшк жат шйда жутеге аса Atpaai (9-сурет> Гтнкоят ремтниирыяыя барды» и да клетканын гияжщтатмасында (матирье) журсл Глико тит проиеанж со ты ожм1-пирожуим кышкылы а^робтык жш дайда митохондрия тар» а ауысып тамгыиаи СО, мга П О дейж ыдыраиды Лгылшын ЛаочимТ ! (К р и ч и м уотаруынща, бул ют ьн у процеа лм жоне трикарбон кышкыл дары M i » балу аркылы ж уш а асады С’ондыктан оны да* шлт тряаарбоялы кыткылдар «нкд! em et* ком1рсулар. майдар м м белоктар.тын тотмгуы аяатааггыа Кребс цикл! лея атайды < iO-сурет’) Парижу им кышкылм молекулаяык толык тотыгуынан cat молекула су м м уш молекула СО пай,та болады

5)

Ке\прсулардын анаэроб! ык ыдырау реакциялары

STL-/ МОЛ. ЛТФ

Глюкоза Ь— -(f) Гсхсокцмхзи

N . ТГЛЮКОЗО-0 -фОГ-фЭП-t-

-VHjPO*

■+НjD

1 мол.ЛТФ

( £ ) ГчюхсгосросфатизонЕраза

Фруктозо-6 -фосфат -«— г- ^ Р 0 4

(D Ф’)Г1рофр]ктокш<аза 4Ht0

Ф рукт оза - / , о - d u 'p ir 'p n m ^

0f) Альдолаза

Фо с гро глицерин альдегид

5 Трнозсфоссрат- VРосфодиоксиацетон

2 мол. 12 мол.ЛТФ

2 мол.

изомерпза

§ > Триозофоссротдсгидрогеназа

jh цшицылы Фоефоглицёраткиназа

I ! (?) Фоироглицеротмутаза •2 мои. 2 -сросфоглицерин цышцылы

| | ® Фоссропируватгидратаэа2 моя. Фосфоена/гпирожг1 1 /ч цы ш ць 'лы

+ Ииозинтрифосфат ИТО

2 мол. ЛТФ

-со.

® Пирубаткинсгза 2 мд/1. Еполпирожги* Цышкчлч

2 мол. Лирожгчм _______к&шкылц

@ QiA> 1Г/НеЛ+ cot+ надо н2

а г к еНышцылы

+ АЦД

^44X4К+1ЩЦЫ&Ы

9 - сурет

54

Ди- |рикарбон КЫШК11марыныи тткМ (Кребс шн

HjC-COOH но-с-соон

н,с-соомЛимой

ЦС-СООН1 _______

C-COOUfcC-COQH ««V'Аконит ********

NMO-i-COOMТ __ \ж»о

МС-ОООМ vH,i-C00H

Имя»нон

о=с^оэон н^-соон нг4-соон(со^)

ММЫ1ЛЫ\*КТ»р

10 • су р ет

55

Фотосинтезднс жане тыныс алу циклдер1 арасындагы тэуелдйпк

Пентчыц цикл Ц Щ ьМ

сС'догмтулпофоарат

Сотом sЧ ✓

Гектофсрзт

Триозошфат t*ii ^ —^3ulemoiomctnamit Фотосинттитщ Г

KMtPnm цикл /А —

Мулезодироарат

Фцсгрвткон

Ач<ь

№

ФГК- *

ФМ

АТФ~--\Тиражу имкрщили

Mn0lf iЛ j . цьщьщУ

f j j, . согУ А ц т п -т е р т A

/ Цытщилке цьщыац Ш 2[нЦ

ААМ4 ЦЫШЦЫЛЫ

Монит КШШЫ 'УзолЩОНЦЫШЦЩЫ

/h im /(цщцым/ Щ аШ ст ар цышцыли d ' \V--C0,

Кеивштр цьщщн

(— И* fyтар %ьщылы

АгМPiJMQp уЬЩЫЛЫ

/

ТоРЫЦСШААну - — - VoUhlPU. — — -

11 - сурет

56

Тыныс «дуга ын т от ыгу-тот иксы здан у вродсс териин hci hi i 6а? ыттарын жан-жак гы карает ыры п. олардын озара врскеперш. т « у ш л п н лат организмдеп н и м заталмасу и р я и с п р и и ж гыгыз байланысiылыгын байкауга болады (10-cypei) Жарыкха 5ip ШШ1ЯМ Ж\шгщ катыя бул ю процесте имц» кышкыл газы мен судын алмасум «пара ка рама карты ш м ш байка .талы Ф а п г а т и г су мен комф кышкыл газы ним органикалык за п ар ( i t t c o a ) ф и п ш болса. тыныс алу да олар иркияае ы шрайды Ф о к с а ш с и и Кальвин никл! мен гыныс алудагы Кребс циклшш n a u i бай.ииычылы! ы. осылар» а оргак ми м-фосфог ли » р и кышкылынын ы ti еру ими м м баЙкалады

л Л& О ГАГО РИ ЯЛЫ К ж I м ш j a p2 $ -ay au t. Он ill к»ме жа!кан «с!м нк ц к ы м ы и и н н м п м dHipvi Ktt-Mtmmi ш ш е/чш hki/i мгм » ktfK « н я вале жаткам т м д м Iукычлары буйфшле шыны тутш бар шыны колба, к и б м м а у т а жабагындай тыгын, cipiHKe, aiaui жанкасыЖучы<ншп «/www)«,mw f ) I л и тр ii* немесе одан кит шыны банка алып. онын м а р ги сы м дейш м н я к е м жаткам ю м л м гукымлары салынып. банканын ау «ын какмакпон жауыя. жыяы аюргс «палы К а м п куш банканын какпагын а м и агам а а я и к м c f a a m a тутатып, жанып т у р гм жаиканы банканын imih t г у о р е л Ьу п а г ш жаиыи гуртам жанка сенш калады Ьулэн банканын ншнле жану >ы куапай ] ын O-HiH калчауынаи тыныс алу дан ( • > i а ш нын жиналгандыгы байкалады2) Нуйфшде шыны тутш бар шыны ко toa алып. оныц шине кькка пробиркага концентрл! ci.ni «уитншк* куйып койымлн Кялбелагы пробирканын TMipww r мпя м .к а а т к я ю к м iyкымынын Atpai Mo:uuepi с алы налы да. кодбанын зу »ы m i ынчен жабы галы Коябанын шыны т у т т е бояман гу куЙылгш химияпык стакамга батырып кояды Оиуий тупым колба и м м т ауа курамындагы оггапя ошрш CXV болт ты* ара ты А л белшген (Т> ст.пне п к к Мгм* соя себептт ыдыстыц iMtHMti ауа гн и я , ста ка платы боя л» а и ертнд» шыны т у т бойычен жогары котерпед!Имсмктау су рак «ары. 1ыныс алуш я « п и щ прнинпнде кандай чанызы бар* Тыныс алу каркындылыгынын аныктама*. ын кедпршпдер

57

26-жумыс. Тукымнын oHvi кезшде тукым курамынданл кур» а к косылыстын кем>1Кржетпп материалдар мен цуралдар: асбуршак тукымы. таразы жане онын ripnepi, агаш унтагы, консерв1 банкасы. кургату шкафы, эксикатор, стакан (2 данасы), соргыш кагаз, кристализатор.

Тыныс алу каркындылыгын аныктауда клеткалардын ciuipreH 0 : мелшер! балшш шыккан СО: нщ немесе тотыгуга ушыраган органикалык косылыстардын мелшер! пайдаланылады. Тыныс алуга органикалык косылыстардын жумсалуын енш келе жаткан тукымнан оцай аныктауга болады. 0 амд1К тукымын ылгалды агаш унтагында карангыда ещйру оамд1ктш ауа жане тамыры аркылы коректенуш болдырмаута болады.

Белпленген уакыттан кешн есюнд! кургата отырып, канша кор косылысыныц тыныс алуга жумсалгандыгы аныкталады. Екшпп тукымдарды енд1рместен 105 0 С -да кургату шкабында 2 сагат боны кургатып, енуге дешн канша органикалык косылыстын болгандыгы аныкталады.Жумыстьщ орыидалуы: таразынын габагына б!ркелк1 10 асбуршак тукымы салынып, екшпп табакшасына да сондай 10 асбуршак салынып тецеепршеда. Таразы табакшасынын 6ip басындагы 10 тукымды 2 сагатка суга салып, icinyi ушш усталады. Таразынын екшпн табакшасындагы калган 10 тукымнын салмагы аныкталып, жазып алынады. Содан кешн оларды 2 сагатка 105 С кургату шкабына кояды да, эксикаторда суьнаннан кешн канша кургак косылыстын бар екендпч аныкталады. Консерв! кутысынын шже ылгалданган агаш унтагын салып. онын устше судагы асбуршак 1 укымын салып, устж ылгалданган агаш унгагымен жауып, тыгыздап, карангы, жылы жерде ос i руге 1-2 аптага койылады. ¥ итак курган калмау ушш су куйып отырылуы тшс. Уакыт мерз1м] жеткеннен кейш еск1НД1 агаш унтагынан тазартып, жуын, соргыш кагазбен суын KenTipin, таразыда салмагы аныкталады. Бул жас ескшдердщ салмагы аныкталганнан сон, кургату шкабында 100-105(’-да кагазга орал туракты салмакка келгенге дешн кургатып, салмагы аныкталады. Егер тукымнын 6api оспей калса, тек ескшдер1 пайдаланылады да, ол еамдшке есептелшедг Есептеу нетижелер! 7-кестеге толтырылады.

Тукымнын aHyi кезшдеп жас жане кургак салмактарынынo3repicrepiHe корытынды жасалынадыПысыктау сурактары. Qcin гурган аЫмд1ктен тыныс алуга жумсалган органикалык косылыстын молшерж табуга бола ма? Болмаса не себептен? Даптерге жазып келт1ржпдер.

58

7 кесте

27-а у мыс. I ыныс ллу и р ш м ш ш м < О, чмширшш (м м »1 ■р кш ы (U lt fM H f t t i i M im m i) a a u k ii)К.ажетни шнме/яш кЬф меп цура ншр: a rtin км к канадан «им в к га м K i iu it туимииры. k ih iu oypmiKiepi жапырак, гулдер «м н т.6, k u u ii магериалдзры. 0,025 Н куйлфгии барий На (ОН) (1,025 Н TV* КЫШКЫЛЫ (НС!) ершндю, бюреткалар (2 тана), пюйын in I атив. фенолфталейн ершндкт. гарачы кине онын rjp.icpi. кмсш 250-J00 миллиме! рлгк банка, онын резина тмгыиы. скрепка iap, б и т сгакандар Осииштш i ыныс алуы мшим бадшген (О . маяшгрш аныктау ушти и ш и б м п л байка алып, онын мша* ауа ш ы м сы полмайтынлай спи, «ерпелепн ш и т материалы мм c txri кую аркылы аиыкгалалы O tu u » матери,тыны н гыныс ад> м п т л и т бкм теи w m p o iM n ам иш и сш имк «рм сгткм , иным концентрация! ы аим л

Ва (ОНЬ + СО; * ВаСО,+ HjO. b uvut уакыпан кейшп ш гм с» Jriwt ту» кышкы яымен тю ряе\ аркылы табады

Ва {О Н Ь/ 2НС1 * BaCI 5’г 2Н О (у д ы бурым В#(0 МЬ-Н1 хкмияльг* стакан) а куАып w ik ii i материалы мен вндемеетен НС! 1 нгрленеш Ьа гитр.пн айырмашылыты ки ш е л а ш п к алуы и латы баяна ея < < >. мнлшерга карсегед». Тморабе xyp n iy wcp««t actiua магерналынын салмагы мен тзяирибе иуррпэупг алынган материал ды а ыдысгын аалгмммг байланысты.Жултюншщ арьтдвлуы а гм щ т тара шла 5-10 г тартып алып. б а н та yen не салып, жан-жагы ааиааы а жтпен байлаиады да. ыдысгын ауша кабатыа п а на м и те че т i жагындагы скреикадан

9*

жасалган шгекке iлiнeдi. Тежфибе журпзетш ыдыстын iuiiHe 25 мл Ва (ОЩ> ертщцсш елшеп куиьт, ijire ri бар тыгынмен тез жабылады (1-сурет). Уакыты белпленш жазып алынады. 30 минут тёжхрибенщ журпзу Кезшде ауык-ауык ВаС03-тен тузшген ертнда бетандеп калкыган туз пленкасымен шайкап отырады. Уакыты болганнан кейш ес!мдш материалы бар тыгын алып тасталынып 6ip reciri бар тыгынмен жабылып, сол теактен 2-3 тамшы фенолфталейн тамызылып H C I-мен титрленедг Бул жумысты орындау кезшде калган уакытта eciMairi жок келемз тен ыдыс алып, оган 25 мл Ва (ОН): ершщцсш куйып, 2-3 тамшы фенолфталейн тамызып HCI-мен титрлеп бакылау ece6i алынады. Тэжфибеге кеткен туз кышыкылы мен бакылауга кеткен туз кышкылынын айырымы табылады. Тэжфибеге жасыл пигмент! бар еЫмдш мушеамен аныктау журпзглётщ болса, тэларйбё карацгыга койып аныкталады. Онын ce6e6i жасыл мушелерде жарыктыц acepiHen фот осинтез процесс етед1 Тэяарйбеден алынган сандар 8-кестеге толтырылады.

8-кесте

Тыныс алу каркындылыгы мына формула бойынша шыгарылады:I m/a i (а-б) ■ к ■ 0,55 /pt. Мундагы в -бакылауга кеткен HCI молшерк «- тэтрибеге кеткен HCI Memnepi, к-НС1-дын тузету коэффициент!. 0,55 мг СО; I мл НС I айырымына тен. р алынган салмак. / тэяарибе жург/зу уакыты. Жумыстын сонында ар студенггш жумыстарында журпзглген 0 С1МД1К турлер/мен мушелерлш тыныс алу каркындылыгы салыстырылып, корытынды жасалллы

2М ||М У С - О Ш « n u t I t t l l U i 1}КМ М .**|* 1ЫН I Ы Н У 1 и цц и фф ш »€М1к т ы к н уKu m vmmi лштерлшлйщ* ш т м м кслс шягшмл ушт ит т ткумбмар м м бмимйдын ту г им мри 20 V a m ц 1 1 | и ш кадаав <Ш1Н| «ргпмдш MfTMJtM itriM fi бомгаи су. шлгсш ц пмму тупп бар рамма 1ш ы н ироЦ м и, Iш т наста c u u w u б ш стакм. K ^ i r i T i h i w , нинцп S маиугты* кум с а пш . сортам и га х сум §ар стакм

1шнш* а п ко нрфацыент! м а ти«УС алу 6арысмада Ьштшгы < О яш асшддк аАш ламам O r f f м ш м а ш к atraaw i f ыны* aiy аотффицишпшм шамаем агуакааатма м асш лгпш туршс баАлаавысты Кш рсуаы мсилмстар ш иък u y t i а^мсалгаи ада лайда тыныс алу киф ф чщ ип |-ц тек f 1 ер тшаыс адута авАааламнтмн ш и ш е t awpcyr i Караганда гатымда вадса (мысаш кыааы иый кышкыды ( H iC A k тыныс алу шиффшма<агг1 Ц м артык (Ьаады Жумшатым юсылыс м н п у ш м .ш сы м ai т м и м болса. т ы т л м у аотффац м а п 6«рлг м кем бадады

Тымыс any ко «ффиимгнп ттыжыт амистау умм ав^итслпм м м м м аигткм tc n u ii г у к ш м а р и Ц и мама с а м , о м ауш W магм мыааы камдлар т у т ераниааггмрыл1 м тыты м г* тыгымдалады Кмаллар тупаггт тенагй балмска* баллам faw w вол магм шагдайда. ааым боОыац ушн ai m w а н да м тр и а м атм ага тпагтъфы imi аы Шыны гутмгтт сырлы у мама метиле* fanara боадгая су тамашсааа гм ара соиы* всгагадмгы араыам tw w c may ю^фагансип аиышалалы Ьгар п а н к ал>да амаагатыа гатаарцм аммсм! (h p itl taact, тупагтап там мы inninaaftai I .rep тмаш аау киффмкианп Ц а т а ам m m ci ai fciaci шыны тутмгмп (в и г м тамшы тутш бовымси а ш ж и м Осы матармпага папам таапрвАгм агасаДлы Оа уам яцвбацжага тыааыс аду м м ле Ь ааггм мм if кышкыл га шлам CTV а р а к т т и ш саргм ы кагамм смма авасм. огм с и т ом ралт, яробарш м ишне койы иш Ц л аг гж ту пам п боа эта и шмшымын акыласуы тыныс алу ненашг самргм О м лааерм карсатадаЖумаагааа** <уаа!апа ярпбааркааын даршсым деваа аам мае асатжм бала А тукыааы салынын, тут*п вар тыгыамм тыгыиаааааы да вар тамаш бм дгм су тмышды. садам см арпвараш кагАауы ума стакандагы м ктага c&aafi. ai ум ы ттм мАм тамаинмыа ашлагуы S мамут аралыгыма fiaauaant a i Огылав ум рп имааадм тамааы тамыты*. п а р к и арифмтмш пыш артам м м адыашды Lm i ctMiprM ат г и м малмраа таву \ ;и-и спргым «им а ивы сдата* «асаа. огм 20 Ч ку Адарпм калмй КОН ератмдасше мадам адмац мамаггпш

01

пробирка iu iiH e орналастырып, тыгынмен тыгындап боялган су тамшысынын жылжу жылдамдыгы уш рет аныкталып, арифметикалык орташа мэш алынады. Бидай тукымынан кешн пробиркада енш келе жаткан майлы еЫмдГк тукымыньщ тыныс алу коэффициент жогарыдагыдай аныкталады.

Тыныс алу кoэффициeнтi мына формула бойынша есептеп шыгарылады:

а = о 2-с о 2, в = о 2, с о 2= в -а

СР2 ( В - А ) Щ ~ в ~

Мундагы Л-Ыщршген оттепмен белшген С 0 2 айырымы, Z?-ciHipreH О; мелшерь Корытынды 9-кестеге жазылады.

9 - кесте

3нсз

215CLСЗа* 3

.5 £о >-W Г“

Мен искан ын KepceTyi

5 мннутта тамшынын жылжуы, мм ГО :О:

1

C ijrric i3

С|'лт1мен

Ci;rnch (А) 1 Сьтпмен (В)Ij

•

I 2 3 1 2 3 1 2 ОрташаммMo.iUiepi

1 2 1 Орташа Ммме/iiiicpi

I_ . J |

Пысыктау сурактары. Теория репнде мы налай косылыстар С12Й 220 11-сахароза, С2Н 20 4-кымыздык кышкылы. СцтНцмОс-триолеин тыныс алуга жумсалса жене С 02 мен Н 20-ге дейш тотыкса, тыныс алу коэффициент! нешеге тен? Тыныс алу коэффициентнш жумсалатын косылыс Typine байланыстылыгына корытынды келт1рш)здер

29-жумыс. Элодея жапырактарындагы каталаза ферченшпн aKTHBTl/iiriH аныктауКдж етпй материапдар мен к;уралдар: микроскоп, затгык шыны. жабын шынысы, 3 %-дык сутегшщ аскын тотыгы (Н20 ), жапыракты элодея ecKiHi. спиртшамы, пробирка.

Бул жумысты орындау уш1н элодея жапырагын пробиркадагы суга салып, уш минут кайнатып. т1рш1Л1Пн голы к жояды. Ьул элодеяныи олген жапырагын ез алдына 6ip заттык шыньиа салып. онын уст!не 3 %-дык сутепнш аскын тотыгы тамызылады Препаратты

62

■

жабын шынысымсн шлуыа. микрос копием бакылан чы Кмнш) ш ты к шыны алый, онын ус пне жзс м и г жегшем ыодея жапырамарын салып, cymiMiM к и м н т ш м им и шп- и б ы н т и м н и и п жа> ыи бул препарат га имромооам оакы.ынады Ьлился я г ныраюарынын устно 3 V im супгш м к у м тотыгым im u t t M i. жапырак im n тарына в т я , ондагы ш и н фермени с уш н м « и и югьным О] иен Н О айырады Ал и к и и п ш м жапырак клетка пары на суш шш аекын то тш ы пигамсн. им м ы катала м фармшп бук ш ш ы к тм . оттеп м»шршегпр« бшмшйейм Ал «им; жапырак ынО. мни ринк героим бидгнуг жен. лен жапырак ка кара) анла куши болады Ilu c u iK ia y сура*ы 1>у ) ж л ддндын сеообш ыс mpiHi *лер

л у put la y tfiu x таоыны»1 Г м ш м ) реакций аары кий да с^рМ)1 (ит о к м ш ш

чигохондрняла. Гольджи апиарлын ы ядрада. рноосомада i2 Кребс а т н кайла ж\ редг? ( irp o a iK M U i цмнимаш м

хлоропласта, мнтохондриядз. I « м а я анпарашлда)S- Кребс т м и м ямрошу им чин кмлынын Ыр м ш г> ш ы

гогыкканда M W молекула ком ip шммм! 1 1 Ш А м икц? ( 1. 2. .1.4 а

4 Кребс пик пиле oip и а ж у м г и в * в « ыдыраг анда « ги к иолп^м А ТФ туилел»1 ( 15. 20, 25; Ю. Щ

5. Кребс никл) кем г диколит «шрмым.м Ц м м м уа иммпа тоты> а ыдыр<нанда неше молекула Д ТФ ту мяедГ‘ ( I t , W 36. М42V

6. Глиоксилапы цикл кай клег катары мм емсс1 («с тм кггр еаныраукулактар. жануарлар, Гиктсриялар, майлмоамднетер)

7. Глиоксилап м никл кайда ж\ >ei e м аян1 (миюхоидрияда рибосома да i миктимим. и о р ш яа п п , иитоплашада)

Я I )енто юфосфатям жолмен ю ты га ыдырму кай орган*, ш м журмейд1 > ( м ш м ш м ' нр им ш а пс. ш р и ш е ш . читохондрияда, хлоропласт сгромын. и )

9 Пмгтотмфосфмтты тотыга ылырач Ц ч а ш м т у к я г т » мапмп м ш «•?(А ТФ . НАДН, НАДФН ФАЛ- in Ф)

10. Тмямс му Ц ы с м м м к fcm w i мнямаи M M f u m u l m m m n снирмгем отти т е каш нас ы ка :ай пм м м * ( т ы * * а.т> бакылауы; чыныс аду «ояффн а н я т , гыиыс ату жылдамлы*ы 1 Ы1ШС м у клрхыньк тыиыс му т им.илнт)

БА КЫ Л А У Ж УМ Ы С Ы1 вариант

1. Тыныс алу туралы т м н щ даму тарихы.2. Тотыгудын пентозофосфаттык жолы.3. Оксиредуктазалар.4. Heлiктeн тыныс алу-зат алмасу цроцестерш езара байланыстырушы

орталык деп атайды?6. ©сшдактердщ кандай мушелер1нде тыныс алу каркындылыгы жогары

болады?2 вариант

1. Г'ли кол и з (тыныс алудын анаэробты сатысы).2. Тыныс алу процесше iuiKi жагдайлардын acepi.3. Митохондриянын электрондар гасымалдау Ti36eri.4. Кребс циклшщ энергетикалык шыгымы кандай?5. впмдйс организмщце тыныс алу процесшщ манызын калай

сипаттауга болады?3 вариант

1. Ди- жане трикарбон кышкылдар цикш (Кребс цикш).2. Тыныс алу процесше сырткы жагдайлардын acepi.3. Тыныс алудын реттелуь4. Тыныс алу мен фотосинтез арасында кандай айырмашылык жане

кандай байланыстылык бар?5. Тыныс алу заты (субстрат) жане коэффициент! деген угымдарды

калай тусшеаз? Мысалдар келтарщЬ .

4 вариант1. Глиоксилаттык цикл.2. Оттепнщ активтенуь3. Тыныс алудын ферментт!к лсуйелер).4. Фотосинтездеп Кальвин цикл! мен тыныс алудагы Кребс циклшш

байланыстылыгы кандай?5. Тыныс алудын аэробтык сатысы (Кребс цшш) кандай органоидта

жузеге асады жане кандай реакциядан басталады?

5 вариант1. Тыныс алу мен ашу npouecrepiiiiit байланыстылыгы.2. Сутегшщ активтенуь3. I ыныс алу-зат алмасу процестерш байланыстырушы орталык.4. Тыныс алудын анаэробтык сатысы (гликолиз) неден басталып,

немен аякталады? Сонгы OHiMiH атаныз.5. Тыныс алуга температуранын acepi кандай ?

64

Г А Р А У М Ж Ы Н Ш Л М Ы < I . I K I AV О Г А М Ч Р Ы

1. Гыныс алу процесше аиыатми бсрми », онын m н и leturytM жамал. фотосниицн айырмдшылыт ын аДтымы)

2. Г яышоллл цмткш ш со«ы мин кандай « 1 ?I. I ыныс му им ашу нроцестершш арасында ш ш А 6айл*яыс 6apf4 Караю ыла м дригм тукымнын кур» ак садмат ынын онбей

гургандаш салмагынан п болагындь»ы м и байланысты 'S. А »робты м м ана»робты мпцригмнзардын ерекшелтктер» неде'1I I ыныс алу ко эффмииенп дег ен yt ымды ка.и и тусшесчз? Онын шамасы

мг> байланысты?7 Дегндрот еиамишр кандай р м нммулм ш ш ш в л 11 Оксида юлар кандай реакциядардм а тш и к А »19 I ыныс алу каркьж ты ил ын кандай керестюштерте карал аныктауга

болады?I I . Органикалык мттардым юты г ч ьыын кандай жолдары бар *

КЧроыь мыс i арами (акырышарыI. Тыныс му мм лшу i paw rwp WH банланысшлы» ы2 Ми юкоидрнялар, уль 1 рак у рыл ы м ы. км маем жане пайла бпяуыS. Гыныс u y n пайдаланыла i ы и «ттар я т т тыны. му

ко «ффинмент I4. I 1И М М И «, нет I и I саш лары мкмм5 Дм- мам трикарбон кышкыддар ммл (Кребс никл»),

реакция иры, ммрпгпкмы* маньпыi . Гыныс алудыц «спим органишшш баска фумвммги

байланыс т ыл ыгы7. Гыныс му процесшщ реи'елу»I Гыныс алуга сырткы жагдайлардын « я р9. Тыныс му процеонлеп мктрмм р тю м ш у тт «бел т т т

онын курамы art идрн< сма и аар. флавонротеидтер. убмкк«и«м. цитохромдар.

10 Гыныс му каркындылыт ынын «к ютгмтдм вне р т

V ТАРАУ. 0С1МД1КТЕРШН М ИНЕРАЛДЫК КО РЕКТЕНУ1

бсШдактер немен коректенедк денеа кандай заттардан куралады жэне ол заттарды калай кабылдайды деген сурактар физиология гылымы жана калыптаса бастаган кездерде туындаган болатын. Орташа есеппен асШдайпц сусыз кургак затыныц курамында кем1рсутек - 46 %, orreri - 42 %, сутеп - 6,5 %, азот -1,5 %, минералдык элементтер 5 % шамасында болады. Органогендер деп аталатын элементтердщ (С, О, Н. N) улесше ес1мд1ктщ кургак салмап>шын 95 %-ы тиёда. Калган 5 %-дайын гана минералдык элементтер курайды. бамдш денесшдеп Молшерше байланысты минералдык элементтер мынадай топтарга белшеш: 1) макроэлементтерге молшер! -0,01-10 %-га дешн жететш элементтер жатады. Бул топка органогендерден баска (С, О. Н, N), баска - S i, Са, К, Mg, Р, S, А1 енедг 2) молшер1 0,001-0,00001 % арасында кездесетш микрдэлементтерге - Мп, В, Си, Zn, Ва, T i , L i, Мо, Со т.б. жатады. 3) молшер! одан да аз улыпрамикроэлемешшнерге Cs, Se, Cd, Hg, Ag, Au, Ra жэне т.б. жатады. Жеке элементтердщ eciMfliineri мелшер1 коптеген жагдайларга байланысты оте езгерпш келедь ©(Шцщктер мушелершде микро-, ультрамикроэлементтердш мелшерЗ оте аз болганмен тсршшк opekeriHe оте кажет. Элементтердщ физиологиялык манызына байланысты гылыми угымдар хелаттар деп аталатын косындылар туралы iл iм ш и дамуына байланысты коп алга жылжыды Молекулалык курылысы 6ipHenie бол11сп жиынтыктан туратын. курамында металы бар органикалык косындыларды хелаттар деп атайды. Мундай косындыларда сакиналы топтардын курамына металл тйселей катысады. Оа'мдж клеткасындагы коптеген заттардын хелатгарга айналу MyMKiwiiKTepi болады. Ce6e6i, барлыгынын курамында актива полярлы ОН, COOF. -SH, -Nib . -СО т.б. кездеседт Осыган байланысты амин кышкыл дар, нуклеин кышкыддар жэне туындылары органикалык кыижылдар, ауксин т.б. хелаттар курастыра алады. Карбоксилиздену реакция лары н катализдейтш ферментпк жуйелердщ активлп кобшесе марганецке, кейде магнийге байланысты. Оамджтердщ коректш заттарды ciHipyi оларлын биологиялык ерекшел1ктерше, топы рак KacHeiiHe, кунарльн ына, механикалык курамына, температурага, ылгалдылыкка. газ алмасуга (аэрация), жарыкка жэне т.б. жагдайларга байланысты Фотосинтез кубылысында жарык энергиясын игеруге байланысты ес1мд1к пен сырткы орта арасында жергня алмасу npoueci баста лады. Мэдени жане жабайы аамдштерден жыл сайын шаруашылыкка пайдаланылатын oniMnin курамында бфаз молшердс макро- жэне

66

микроыеменпер боллли < ондыкrun «имдпаерл! и ям р ш ш ♦лсмсш к'рмсн и м тм й гш ату и л » mtiwp.JK куммрли* им o jh h m ii сакiay макса < ында aai анаы ш н и р и м и врм им ам н гыммЯНтдомггар кашмкм колданалы Т ыяаЕт*м ш рет «ала ки ш н ы д лы н ту шф химиялык касиегтерже баймамлы i щ р м ш кыш кыл. с и тш шмм пейIарапi ы болуы му мкш. Курамынл-u ы ш т т л а ? « ш м и штЫ р гы CIMM, анионы MWUJWUMM орта ргмсиаасым кыш кыл кмьим н iK 'p ie im г у чда р t ы на йттшшз ар ф нятмь'ш мш*, мммм< / м атадмшм Курамында! ы аниондар м н и и к м <ф н смаа. орта да ьа i иондары м вф «« к алый коя 1 ын ту ?дар 1 ы на и i кы ш i а р фш «««м ым км * 1 1 tmi w « о аталады Катаоаимры мен анм*ж аары Ц м м и п м « м м * » сама K U p m il иртаиым рам* ММ at uaa <*сер етпемпн ry \ M f ё гимшфюмтш taj'.u sat яды I ицайткыимарды улымлы амм пиш и аа1дмаау ум а. ен алдымем m 1МЛ1КИН б а ы вга и ы к «ргемммкпра снами м нтдг корекпк u n m m tfM i найдалану деннгйж. я ш а а д м « ж м и и а алынатын маам мо.ииерш иамя и та да л икммттарйМ а а м е р я аддым ала болаау кажет Минералдык кореггену ааадмЯы. сонын шпиле жеке иеменггер тыные аду армамгмм. они и щ тур-и жолдарына, ф а р и я т т жуйелерше асарам tM iM M (t2 -c y p rrl Мысалы, кальцмйдщ гмаааылыаы гыныс алу каркымлыли» мм жогарылаталы да. вмы корекпк орт ага аасмлаца гажлааасу проще i тааааалаа. вамаатш СО» м а а м р . гмаггя апмтм» ырм м иа ы б ц а » «наяды Фопкммте1 пропей годы*имам жумме асу умпм ммггагм минерал.шк элемент гер да млел l *лардын бараш мм< менпгримм ьмпрпнмф гасымалдаумш n A t идлжлершт. кляроалметтм ы каталки!к жуЙелердm ку рамы на u im , фотасаатет реакцияларынв т е лей м ты сш (о к а . екчнцизер! клеткадагы басса жуАслср арашлы ясмаама м р «гада. А т члорофиллер «аоаакуласыааым кааыапжуыаа ен ка ж е т мамаш аса талы Х лороалмсттагы асы мм м м ш р а а а а м м р т iM— iai а катаем едаггаавасытдмгыаыа имттп м и нутам болып есептелед»

67

©ciMfliKTeri заталмасу процестерЫн eiapa байланыстылыгы

Фотосинтез —*- С<На0<Триозофоссрат

I ЦирожтиЦЫШЦНЛЫ

-

, Глицерин т -*" Липадтер

/МАЙ НЫШЦЫЛРгАРЫ

I ЦЫ1Ш<ШН J

“ Л *//Аспорогин •// кшциш

il!/pjHпиримидин_ _ J --------- ,I Нукпеин' р

|f I ЦЫШЦУШCUMCLцышцыьы

\\

\чФимар

ЦЪ1ЩШЫ

/iCiPKt НыЩыш \ (ацетил)

Терпенasp

*-СгперолАЛР

Аг.пнин II/

БасцА II амии - I НЫЩЧШ If' v r

\\ Лимон

\\ \\

Цис -аконит 1««- Гтгментгтр ищши

Б е тп р и гр ,Mg.Cu.Zn Со« h \\ р^менпц&Ш[]цтот}1ЯЕр |

/иМ-Цй.амин цчшцшу

%

Глутаминцшцшл

1

\Ч Янтар

Азолимон* к ищи* и

„ / Цыиы&щянтар

щлщылъ)

1_

n-KtmovHomap ышхшы

“ Г ' кн,

Нитраттар

12- сурет

68

Л Ш ) Г 4 Т О Г И Я Ш к Ж \ Ч Ш 7 1/’

30-ж )м ы с . O c Im iik 1 амыр и ч и п и ау м н ы н т м и *А£мгг*мш нчше/ша н)ор шт цу/шшЬц* 1 амыр ауАеп бар « н и м гамыр ауданын аныкгийнли курад шойын штатив ум устткы ншися и в м т м т н су. Ыорвгш». «и г* б ы им м ты» ын, мак га. соргыш о т . канн. жш. кайшы, хром коспасы

Гамырлын ауданын аныкгау р и а С абяиия Кож а » курам* пайдалинылады KVP3-1 цидиндрдш ry4i ш ыны гутмяея жалгастырьииан. (к м шыны тут иске кыска ре шиа тутш мм уяш алып тастал»ан 0.01 мл шыны пипе!ка яшм ягтырыияы Цаяаялргс суды eciM .iiK гамыры с м ш м и А * р м калдырып куиды Ал липет кала! ы судын минесма ркамм тут» и г ш м белы п. толык горнтоптальды б м ы т ормялягтыры мим

(к!МЛ1К 1амырын цилиндрге су»а салганда цнлиндрде» \ cv iwh и я я артын. пинетка даты судын ченисысш км ж ш тм ы < Vim дм- тмырым су,ми з.it .шла пипеткаш ы меиасяа яртка шпмсм < >ны гвмыр бар и ш щ I калыпка келпру уши fa p m U M «имен су куйып, тамыр аулами ем аркылы зныкталадыЖумштыц | р м й ш м mi к и и «к и шыны ци.шндрд! м к тамы и ыппы к ром кос пасы ила м и г* . (мрммве рет гам сумей жуыя ктртады да. инлнндр м н и п Ь м гм я су ытылг ан су куны далы Мми. осы дан кейш кураддардын дуры с K r a t n u n г и и р - а д Ол умм пндиндрдсп суга шыны гяякам салынып, м и п ш м и су м м к ы и жылжыган, n u K M M fw w м м к т и м и Жыллымач лын себеб» реэенке т у т IMIKJM ауа нмуы мучкш. I амыр ауданы а м к п м т м су дакылында» ы ocim.uk тачыры немесе юпыракта «сам «спим гамыры болтан жаглайда суда шума, тм ы рм пм та iapi ылып. (ирис як смят 94-М М сутмт пирокснд <Н^О-) ери шдюнде «нделед! Дет ы к гукымдж. (Ч1МД1К тамырынын ауланы аныкталашн жаглайда гукыч калдыктары кыркып тастал алы бсмшктсрима тамыр мойны вар калыпка кмпрми

Тамытгммгы мемккниа rypiMi *ор» аныкталып. б»р амгдяАда тамырды иилиндрдеп су ча с к ц м м бурын сор» ыш ка» а йен тачмрдагы су тамшыларыи с о р ы п ш Оп и й м р я я п и тяммр циднндрдеп суга еддып. тмямтгим сумм ятгергяя м ем гпо аныкталады Еямнм жа» лайда тяммр су дан алынып. п ш м я н кимгяя суга салынып койылады. Тамырды судан аягяам онымен горге а ш гм су Очрге кетсд», сондыктан «яммрмга вгтяея сумм орнын тодтыру ушш в ц я т ш м су куя отырыя» меямепм 1-жаг дайгэ дейш

келтчредь Бюреткадагы суды 0 калпына кел'прш, сдан суды жайлап цилиндрге куя отырып, менисюш 2-жагдайына келт рш, бюреткадан кем1ген судын келем1 аркылы тамырдыц ауданы табылады. Bip аныктаган вЫмд1кп уш кайтара аныктап, арифметикеалык орташа меш алынады. Корытынды сандар томенп 10-кестеш толтыру ушш пайдаланылады.

0С1М- Алынган Аныктау- Пнпеткадагы 2-жагдай»*а ТамырД1К еамдж дын реп С у МСНИСК1- келпру уш,н ауданы 6ipTYpi саны ciHiH жаглаиы

1 2кеткен су есшднсте

1 рет 2рет Зрет

Жумыс аягында куралда пайдаланылган пипетка мен цилиндрд1 хром коспасында ендеп таэартады. Ал всттк тамырын кургап калмау ушш жэне оны келес1 жумыста пайдалану уиин стакандагы суга салып кояды.Пысыктау сурактары. Эр турл1 жагдайда ескен 6ip турл1 ешмдпс тамырларынын ауданы б1рдей бола ма? Кандай жагдайда тамыр колем» артады? Кандай жагдайларда кемшп?

31-жумыс. OciM'UK кулше микрохимия.илк анализ жасау Каж етпи материалдар мен ^уралдар: жапырак немесе темею куль 10 %-дык туз кышкылы (HCI), 1 %-дык кушрт кышкылы (Н : S 0 4), 10 % аммиак ертндю (NH-*), 1 %-дык фосфор кышкыл натрий (Na: H P 0 4),1 %-дык молибден кышкыл аммоний (N H4 Mg70 4), 1 %-дык азот кышкылынын ертшисй 1 % азот кышкыл стронций, I % тем1р цианды калий (сары кан тузыныц) ер тндю , стакандагы дистилдеиген су, пробка, шыны воронка, соргыш кагаз, шыны таякша, за гг ык шынылар, микроскоп.

©С1мд1кт1 ертеу аркылы алынган кулдщ курамында квптеген элементтер болады, олардын шинен макроэлементтер (фосфор, кушрт, калий, кальций, магний) жэне микро ыементтер (тем|р, мыс. мырыш, молибден, бор, т.б.) кездеседг Кул курамындагы элементтерд1 микрохимиялык анализ аркылы аз кулден аныктауга болады Жумыс ты ц орындалуы\ пробка алып, онын inline кул;н салып, онын келемжен торт есе артык I % туз кышкылын куйып араластырып, соргыш кагаз аркылы екпшн пробиркага суип алынады. к г ш к шынынын уетше С a. Mg, Р жане S пен Fe анализ ж ургтлелг Ол у или зертгелетш пробиркадагы ертндне (кулдщ е ртндю ) шыны гаякша ушын т и п зт , 6ip замшы ергпщиш заттык шынынын успнс тамызады.

70

Ол (амшыдан 2-3 см и ш ш ш а Ы я х т элемент м ыкм ) у ш ммп п рс4к I и» гм ы ш м н . ею тамшы арасы в п жншим « » « i« p u i «па косылады E u cpiiiHjUHi ц у щ ц » реакция «щ . крж галдар гуидедг Т ц в я м кристалл никроскоппен <м м пм яы Пайдаланыл* ан шыны 1 аякшаны ар cpnuuuc* u iia жуыи оергыш Kai а «беи суртш отыру и р п

Кальций м м м анымау ушам I %-ДЫХ кунрт кышкылы колданылады Кул ерпииммп кальций гялрям кумрт кышкылы мен иым гецдеудегией «рсм тс«д|

с *с ь+ Н }Ю 4 г * §о«+н пГу и л> ем I мне к рис I алы ар гурд! формадз <а щ ц MmmHUm бар

«««иди 1И амыжгау yiuin н р ттц ум c p in u i гмммшм успис бф iJMiuu аммиак tp tn u n i пм ыш м м , М реакжи рггиии 2-1 си u m u tru u a I % фосфор кышкыл натрий ери шлю пайла w ыиим Реакция мина м игам и темеумем мм Щ >ур » м м м кристалдар TYм м п

MgCi2+ Na.HPO, tN H t-frN IU M g ftW N a T I Фосфорды анымау у ним IV lu м м Ам а кышкьм аммоний

гуш нып IM 1 кышкылымда* ы ер тидк > м м РМ гм и иымгецдеу депдей м ц

H ,P 0 4+l2 (N H «h M gO «'2IHNO (NH«) ,РО, 12M gl» , -21 NH^NO - 12H<0

Гунлген кристалдар lyc i ем пм на лии м м мКукф гп аныктау \iu ih I Ч -л ы к a«n кышкыл стрмимй ерши :k i

пайдаланылалм. Реакция iw m m o jM м мM h 9 Q i^ N O «). -»M (X «2 N iN (V

KyKip i кышкыл стронннйдш крисгалдары ммг«лск формзда MfNMJM ТемфД! и и ш м ушш 1 % -дык сари кан ту шным k , j f «н< 'N i i| ертндкпн wpne №пн «р п м м yen не тамы «анла ш м и гуске боялуы аркылы аныкталады Ж у м т л и п м м реакция зардыи формалары жане крист алдарды и суреп салынып мятф ьмл Ныоик»а\ су рак I ары. Ор тура ясченпердш «пм ш прпхм шлг< > маньпын густмрнмыир Микро мемештердш аашм тциилмтадвп маньпын атаныадар

Л2-жучыс. Понда рдмн м тм м и Мft u m m м я ц р м * ^ w * |ц|ммЦрс м и М с пгм ш и М кун бол га н бидай немесе арпа гукымдары, в. 12 Н хлорлы калия (КС1). 0.12 Н хлорлы м м м Л (СаС1Д 6,12 Н хлорлы натрий iNaCl). \имиялык п н гуэдардын бндистилденген судагы ертнлыери бндистилденген еу. карлен табакшасы, 3 Петри пбммшмры н о г а м . И)

I

миллилитрлш пипетка, пинцет, кайшы, соргыш кагаз, миллиметрлж кагаз. Bip ионнын улы касиет1 Шнхш турл1 ионды косканда кему! мен жойылуын иондардъщ антагонизм/ деп атайды. Мысалы, белгш 6ip туздардын ертндю1 клеткага улы эсер етсе, ал баска тузбен косылган коспаныц улы ecepi кемидь Иондардын оптимальды катынаста болган коспасы тецеатр'тгеп epimiHdi деп аталады. Иондардын антагонизм! олардын арасындагы кайшылыгы плазмалемма адсорбциялануына, тасымалдаушы ферменттердщ активт! орталыгына орналасуына, белоктардын гидротациялануына. цитоплазманын туткырлыгына жене клетканын етюзпитгш е, иондардын конкуренциялык касиетше байланысты.

Иондардын антагонизмше байланысты жасалатын теж1рибеде колданылатын туздар “химиялык таза туздар” болуымен катар, ыдыстар да ете таза болуы кажет.Жумыстыц орындалуы: керлен табакшасына енгенше 3-4 кун болган 50 тукым тандап алынып, оларды 3-4 рет бидистилденген сумен жуып тазартады. Бес Петри табакшалары алынып, олардын шине соргыш кагаз салып, ер кайсысына оннан енген тукымды салып, 1-табакшага 15 мл KCI ертндкш , 2-табакшага 15 мл СаСЬ, 3-табакшага NaCI, 4- табакшага 11 мл KCI онын устше 4 мл СаСЬ, 5-табакшага 7,5 мл KCI+4 мл СаСЬ +4 мл NaCI ертндшерш куйып, табакшаларды какпакпен жабады. Белме жагдайына койылган бул табакшаларды н бетш eKi кун сайын ашып (ауасын жанартып) 6ip апта впредь Уакыт болганнан кейш ескшдердщ жэне тамырларынын узындыгын миллиметрлж кагазбен олшеп, арифметикалык орташа саны 11-кестеге жазылады.

11- кесте

Томарибс ( )pi а та \ зындш ы, смварит! 1 гары

оскшнш Тамырдын

Кестеден иондардын антагонизмше корытынды жасалады.Пысыктау сурактары. Тешз суын неге тенеспршен су деп атаймьи? Иондардын антагонист кайшылыгына мысал келт1р1шздер. К ' мен Са ‘4 арасындагм кайшылыкты тусшд1р!шздер.

72

I амсырмадар Дурыс жауабыи габымы <

1 (А'1МД1К1срл1И корегкнумм и1умустык гаприасымм" автры кш ‘ (Я.Ь. Вам Гимммт; А Т кр . ЮЛибия. И Соигшр. ЖЬЬуссеню)

2. Макри «лсмен пер катарыма кай леменч жатнайдьг’(фосфор, кук1рт; калий, хлор, кальций)

3. Микроэлемент катарыма кай мампл жатпайды''(марганец, молибден, мыс; кремний бор)

4 Атмосфера курамында и — а ют бар* (21 S . 17 Ч , V» Ч . T f S >2 %%

5 Нитрификация лмсшмп к 1 (курделг ым сатылы бцмтмс гоптагы бакл ери яларлы н кач ысу ымсн жургтш а л т ы н точьн \ npooaci. ап топтагы арнайы бактериячардын аатмсуымс* журен и ап сатылы готмгу процесс act тоагагы ариайы баигрммардмя катысуымсн журенн уш сатылы а ю п ы н то ш гуы . уш топтач ы бактерия лардын аагысуымаа жу ретih ап сатылы процесс ум гоптагм бактериячарлыи катысуымен журенн ум сатылы курде и процесс).

6. Ocituia ул пал а рында канта а ю т болалы'(0,1 0 ,5 Ч . | .0 »).0 Ч . 5 Д 7 ,0 \ . 10.0-15,0% . 0,0 Н М Л % »

7. Фосфор негпшен кайла |.ш* ырланады ’ (жапыракта мсячп сабаата. жаиама сабакта, лтж . у рыж та, тамырда >

I . Мы на амин кышкы тллрынын кайсысын.ча l y t f t бар4 (серии глицин; арвам, цистин; ip « M m )

9 Клетканыц кай б м п я к калий мм болады (адрола хлоропласта вакуольде, миточон дриада, I о я ш я аппаратынла)

Ю. Кай путала кальций van и в п щ ч ш ы 1 (там гяп еекч жапыракi а буыа ара лы кто. тамыр уш м ш апекс те, жанама сабакта!

Ь А К Ы Л А ) Ж У М Ы С Ы $ Щ ш в »

I . Минераллык коректеиу гурады т м и т зам\ гарихы2 Фосфордын «сник п р ш ятм п ммиы3. Минералдык м я и я т т ф— «л чл п гге п мвлшер!4 Магии Ад ta фотосинтез яр та п и к каасеттшп неге байланысты"5. OeiMaiKTCpai устеме коректеидгру турады не б ж п *

2 а р м о т1. 1 ынайткыштарды коддану тжчалгр»2. Тутдардын фичмолвгиалыж реакниасыЯ Оомдткттн коректеиутне жарыкгын «сер

73

4. К андай амин кышкылдардын курамына куюрт енед!?5. Курамьща фосфор енётш ец манызды кандай косындыларды

бшее1з?3 вариант

1. Азоттын ociMfliic йр ш тпндеп мацызы. Азоттын айналымы.2. Иондардын клетка кабыгы аркылы chtyi.3. Бордын ес1мд1к тфшййгшдеп мацызы.4. Мырыштын физиологиялык манызы туралы не бшеаз?5. Симпласт дегешм1з не?

4 вариант1. Кущрттш оммдш тсршщгшдеп манызы. Куюрт айналымы.2. Тынайткыштардьщ толтары жэне касиеттерг3. Иондардын клетка мембраналары аркылы тасымалдануы.4. Кандай ферменттердщ курамына тем1ренед1?5. Минералдык элементтерд1 макро- жэне микроэлементтерге болу

неге непзделген?5 вариант

1. ©амдш тамырынын курылысы мен кызмет1.2. ©С1мд1ктщ минералдык коректснуше сырткы орта жагдайларынын

acepi3. Алюминнйдш еамдж пршшгшдеп манызы.4. Иондардын апопласт жэне симпласт аркылы жылжуынын

(тасымалдануынын) ерекшел1ктер! кандай?5. Кандай фосфорлы тынайткыштарды б1лес1з?

ТА Р А У БО Й Ы Н Ш А П Ы Г Ы К ТА У С У Р А К ТА Р Ы

1. Физиологиялык кышкыл жэне С1лт4 туздар деген угымдарды калай TyciHeci3? Мысалдар келтфш дэлелдешз.

2. Физиологиялык тецеспршген туздар деген угым HeHi бпцпредГ’3. Иондар антагонизм!, синергизм! деген угымдар HeHi б1лд1ред1?4. бамдйс TipmifliriHe ка ж е т 6ip элемент баска 6ip элементпен

ауыстыруга бола ма? Нел1ктеп?5. вамдшерге ка ж е т деген макро- жене микроэлементтерд1

атаныз.6. ©С1мд1к курамындагы кулдщ молшерж аныктаудын кандай

манызы бар?7. Кумрт кандай косындылардыц курамына снедь олардын оамдич

тсршингшдеп манызы кандай?8. Нелжтен нитраттын молшср! жарык кушп тусеин еамл1к

жапырагында етс темсн болады?

74

9, Ко уигм орта да а ю т к п п ш н тташЛш > м п т я ш н м м кднлай ни epurep шлжш гуссдГ’

10 Куримым фосфор п и та opt ан и калы к м м и м ц м ы т а , фосфорлын мины шн м и м н

К у р о й * жумыпардмн («кырыш арыI . Минералдык коректену туралы и н и м даму п р ям2 Q m u w n p rt минералдык м м а т р м ка ж е тлиt ш лт олардын

т и и р1. Топырм гыц 0С1мд)кпн к вр о ти у ш М л м к ’ш ариангамггар14 А ю т, маныш жоне raftwarrarw айналымы5. Фосфор, маныш амне табигагш ы айналымы6 Крирт, маны ш м м n im r a n i айналымы7 lkiM .HK пр м игм ш жеке иицмш м и и р м ф и ш ш ш м !

мммм8 Иондардын 1 М Ш кабмгы м и мембраналары apt* ы ш tiny

механишдер!• Иондардын о tapa « р я к т тк у ! м м ш н м . сширгжш

аллитняплш к « р10 Исимарамщ а поп лас п ы к * « м симнласпык пс ииим иу

жоллары11 Минералдык шнайткыштар, о 1лрды кплданудын фишмагмлык

w n n rp i12. О с м м п р и минералдык коректену i к и к туеш

V I ТА РА У . ОС1М Д1КГЕРД1Ц <К V I Ж ,Н Н Д \М >Ы

В с и ц н т р и жалпы п р м а w yipi «су а м даму мяч* угымдармен сипапалады t t r r т/мщеч - аепцк мумисмии умрмя. жландап. колемшш. салмагынын улгааоммга аик жеке мушеаи н (жапырак. бутак, оркен. тамыр т.б ) п н и ш м п к м к сандарынын п б е м и п бейнеленед» Н с н и ш с р и м к онын м к щ ш и р м и •суп клеткаларыиын осуше байааимгты Жалпы анткзнда. «су жеке мушелершш «и м тугае т л и » «рганюиим приклм «рамтиия м л а т болып есептелсдт б с м а гч р м лршша мер-иш ису а ш кобею деген ап кезенге бимка 1-ив осу кеэенде жапырак/ары. сабактдры. тамырлары каркынды калыптасып кебейш бутакталалы. туптенедк гу л и у т к р калыптасады. 2-м кеэенде «с п и н гудастп.

жем1стенед1 Бул кезенде мушелершш ecyi токтап, органикалык заттар сактарыш (кор) мушелерше шогырланады.

ОсшЫктерд'щ дамуы деген yFbiM сапалы физиологиялык жане морфологиялык, биохимиялык езгернггерд1 бейнелейш. Мундай езгер^стер онтогенездщ белгш сатыларын - жастык шагын, жыныстык жетшуш, кебею, картаю жэне тарпшшегщ токгау кезендерш сипаттайды.

Eip организмнщ езшде есу мен даму кубылыстарынын уйлеамдшп турл1ше болуы мумкш. 0с1мд1ктерд1н ecyi каркынды журш дамуы баяу немесе кер!сшше, дамуы каркынды болып, ecyi бэсендеу1 мумкш.

Корыта айтканда, ecyi мен даму npouecTepi езара тыгыз байланыстылыкта жене тэуелдшкте жузеге асады. 0су мен даму кубылыстарынын жалпы сипаты ен алдымен eciMfliirrepfliH тукым куалаушылык белплерше, ягни генетикалык факторларга тыгыз байланысты. Осы замандагы биологияда заталмасудын. клеткалар мен улпалардын жiктeлyi мен мамандануынын, оздшнен реттелудш нeгiздepiн одан epi TepenipeK зерттсуде. Клетканын физиоло1 иясы мен биохимиясын, сондай-ак генетикасын зерттеу ушш еимдш клеткалары мен улпаларын колдан жасанды ортада ecipy oiiici кеп мумюншшк тугызады. Осы eflicri пайдаланып жасанды коре кик орталарда. ете мукият бакылауга болатын жагдайда еам д тщ жекелеген протопласт ары на н бастап урыкка дейшп бел1ктерш колдан ecipin тутас жеке еамдш алуга болады (13-сурет).

Жеке клеткалардын, улпалардын жене мушелердш ecyi сигмоидтык немесе S тергздес кисык сызыкпен бейнеленед! (14-еурет). Буны ecydiii улкеп цисык; сызыгы деп атайды. Осудш сигмоидтык кисыгы терт непзп бол^ен куралады: 1. Бастапкы пэрмендену (индукпиялык) немесе лаг-кезенде анык ecyfli дайындайтын жасырын процесгер журедк 2. логарифмд!к (каркынды) есу кезенде есу уакытка байланысты тузу сызыкпен бейнеленед!; 3. Баяу есу кезеш; 4. Sip сарынды (стандартты) кезенде осудш кезге KepiHeTiH npouecrepi байкалмайды. Бул кубылыс есудш улкеп кезеш деп аталады Бул тек жеке клеткаларга тэн емес, тутас еам;пк организм!не тен.

©пмдж гормонлары-(фитогормондарлы) есу процестерш реттейтш косындылар туралы ип’м XX гасырдын отызыншы жылдарында калыптасты. Олар ociM;iiK мушелершш б!реушде (жапырак, бурппк, тамыр мен оркен улпалары) синтездслш. калышасып жоне ecin жаткан баска opiанизмдерге тасымалданады Kaiip ri кезде олардын ауксиндер, I нббереллиндер, цитокинипдер т.б. топтары белгш болды Гиббереллпндер жеке немесе ауксинмен 6ipirin

76

MMtrrcfMM IукыMcuiiaн лыралы Квоте!ем жыддар М ы адмаиын т у и н к ш *cMic г ерш аду и м с ап и л гы « ft tc m p ешканлаи м ш м берме! келл) Сонгы ылт i иббере тиаш кодлан) аркылы 6 \л мм,с«т орымдалды деуге бшмдм Онын « с п мвлшершен « u r w ta Ш.1МД1КМН taoaju утрып жапырактары майдадаиии к т д Щ щ вт . г ул eat at ы мм мадам tu t ушрыя всед) 1 1 5 -сурп у

О ш м у м ш я амт а уш л еи и М * (Н ( п т *\к«ни йк (4 )м и м у (р м ы а м п не itH iu l шсыламмм t Mi Mh в м ш м р и а м

рпенгряиия проиеск рЫ1и багкарм .пы

77

Осудш улкен кисык сызыгы

Уеицм г

1-бастапкы индукцинлык немесе лаг-кезсш; 2—логарифмдж фаза (каркынды есу); 3 -баяу есу фазасы; 4-стациопарлык жаглай фазасы.

14 - сурет

Мамонт сортындагы темек! жапырак?арынын ry ti.ivi мен онын ocyiiie гиббереллнннш acepi

Сол жактагы сю ыдыстагы ocimaikkc гнбберсллмн cpirin,aici буркелгсм ( I мсримшас 10 мг/л, 2 мсримшдс 20 mi л, coiifu мсримшдс 100 мг/л); он жактагы бакылау eciMAiKTepi (М .Х. Чайлахян бойынша).

15 - сурет

78

O c iw П К 1Г|М1Н 1 1 М У К , Ш Л М М )Ш « Ь||»Ы 1Ы4 Ы M t V f IM

с Н Ы м m i

I - 'Гу 1 ^врйк мНщ» 2 ШЩШШНШ. - 9Ш ШЯШШШЛ. «МЙ «ОМГТвГЫ И М И М WMtttMML Як •m iene ф чмт irevt/intu 4 туШ в шДму** .«."ш «й м м > % «т*. ми ал »ы У пдшыт уры» ы ft 1 М Щ * «у тяя *с -. м ч р п и к м §«** VPMH тЯМ М П *. 11 — шшль шнзвк фсш и м m m ш я , т р м (12) ш и м я Ы Ы м a m r ту^им щ т т я т ТФ1М а м м т ( т у м т ) у ^ п а м туг-

)6 - сурег

в с ш и т и «с> ¥\иелф ш ш т а п т . жышстм м к » саш сии #ryi Ki t n t r m i t w u q v t б ы и к п я отс к у р у м кувы ш с Жогаргы c m a v u гу д я e c m u *rq !u w w>6cw> t r i m «п и н а с * в р о к с т ц м м фешооюпмимж ж м к « у т ы ф к т * . тутас о р г а м ш я п ш т п н м м п и

7 4

морфологиялык курылысынын курдел1 езгерктерге ушырау натижесч болып есептеледк

Гулдердщ дайындык кезешнде сабактын уштык меристемасында гулдщ калыптасу багдарламасына жауапты гендер icKe косы лады. Ен алдымен тостаган жапыракшалар калыптасып, одан сон 6ipiHeH сон 6ipi култе жапыракшалар, аталыктар. урык жапыракшалар белплене бастайды (16-сурет). Осы мушелердщ эркайсысынын бейнелену1 физиологиялык, морфологиялык жагынан ерекшеленетш бастаушы клетка топтарынын калыптасуынан басталады. Урык жапыракшаларда аналык жене тукым 6ypi калыптасады. Клетка топтарынын жеке немесе б1рнеше клеткаларынан гулдш жеке мушелер1 калыптасады. Теменг1 клеткалар тозанкап клеткаларына айналады.

ва м И ктер дщ ocyine байланысты цнмыл - щ пгалыстар 0с1мд1ктердщ ecyiHe байланысты толып жаткан кимыл -

козгалыстар вте кеп кездеседг Солардын шпнде тропнзмдер (грек, tropos -бурылу) деп аталатын rypi кеб i ре к орын алады. Жарыктын 6ip жакты acepiHeH еск1ндер, сабактар, бутактар жарык тускен багытка карай ишп еседг. Бул кубылыс фототропизм деп аталады. вс додж пршшгшщ жердщ тарту купи не байланысты багытталып ecyi геотропизм деп аталады. Олардын hoiззп тамыры TiK томен карай (он геотропизм) ёсед] де, непзп сабак (дщ) жогары карай (Tepic геотропизм) еседГ вамдж мушелер1нш химиялык косылыстарынын эсершен ©су багытынын 63repyi хемотропизм деп аталады. ©сш/пк мушесшщ баска 6ip денемен жанасуына байланысты 83repyi тигмотропизм деп аталады. Ьудан баска термо-, электро-, травмотропизм кубылыстары кездеседг 0с1мд1ктерде жан-жакты (диффузиялы) эсер ететш жагдайларга байланысты настияльщ деп аталатын кимыл-козгалыстар да кептеп кездесед! Жылан кияк. кызгалдак сиякты еамд1ктер салкын жерден (+10°) жылы жагдайларга (+20-25°) ауыстырылса, гулдер1 тез ашыла бастайды. Бул термонаспшя деп аталады. Термонастиядан баска фотонастия. сейсмонастия, гидронастия, хемонастия т.б. турлер! кездеседк Нутация (лат.пШайо - тербелу, шайкалу) - айналма немесе тербелмел1 кимыл, шырмалып есетш е<пмд1ктерле жане тамырда байкалады. 0сш турган еркен езд1гшен шайкалып квлденен бипктен ауьпкилы. Нутациялык кимыл созылып есу аймагындагы клетканыц каркындм ecyiHiH нэтижесшде байкалады.

80

Л А БОРА ТОРИ ЯЛ и К ЛУЧЫС ТАГ33-жумыс. I амырдын асу аммшыи мнипауКмжепиш материи mtaft те* щраяФар асЦриикшк- \рме6^ршиктын иш сн тамыр уимиыгы 2 см кеде пн туш н аарм гушь. ппн гу4рсгши немси мм, миллимарли сииыш, «ума тьммиммм гыгмшм и тш шыны банка, кайшы карюн им а ш юр»ыш им аш ииимп *ш

Осишатш гамыры мен а Л ш ы т т ису» M ia м р ш м и м к кдегкалардын ecyi м ш м п щ и ш м и и н л и т Катьанми жгу» fiipmcH кейш 6ipi м м ггмм аааагм ум вамиим тирады 1) шбриональды, 2) m u y м м 3) дифф«уп т и м м ау Клетка аалемшш lya n i артуы екшин агмцм вам дм 1 амырдын «ту аДммыи бфдей кашыктыкга !амыр»а ганба салу аркылы табуt а болады Жуммгамщ г>/»ыж)(1 1 \ы гамырынын ум яиып* 1,5 2.0 см ум асбуршак и м и урмабуушмгтми м гм грани м алып, тамырына икым H IM I н ! им сайын тум м м п и к салынады Сома см ымалды камера даярлау м ри Ол уцнн шыны >ми алып. <жын m i кабыргасын сорим и п в м кантап. ыдыстын мчи* 1/1 бмагмк дейш и м !» су куйылады Буд банканын аушн тшми м м ж тмгми бодиагаи жаглайда какпак болатынлай карюн «маши кнын алып. одан ш ж гувраумиш «та м . уммаа '.амырын m гамм м р п м гукым иарм гыим т\йреп «рмистмрмы <Чылай м ну—«мм банканын ауш жабылын тармостатка аоАмдмм Ьф ау* таумпиеи кейш 1анба аралыкгарынын iM M ia y u M карай га м р м и асу аАммм аныкталады Yui естмд» имырындоы ганбаларзын арифметимама ирташа саны алынып, гаиашнп настам тытырма. ка^апмидм жасалады Тамыр ушындагы таибмм вистм «рм !гм гм >н 1 аралыкгарынын кашыкгыгы аии и<д>

12- Ktett

It

34-жум ыс. С абактын осу аймагын аныктауК ц ж е тн й материалдар мен к,уралдар: кунбагар немесе урме буршактын ecKiHi, туш ь, шыны банка, ине, миллиметртлж кагаз, топырак, гул кумырасы, термостат. Бул жумысты орындауда гул кумырасына топыракты ылгалдап салып, оган кунбагар, лобия немесе кияр тукым ын erin, ёсваншн. бойы 3-4 см болганга дейт термостатта ecipefli. Осылайша вскен векш сабагына жарнактан твмен карай эр 2 мм сайын тушьпен танба с алынады. Сабактын всу аймагы тамырдын есу аймагы нан Ke6ipeK созылып орналаскан. Танба салынып болганнан кейш карацгы термостатка койылады. Б1р теулпс еткеннен кешн танбалардын кашыктауына карай сабактын всу аймагы табылады. Ол ушгн жарнактан басталган танбаны 6ipiHiui танба деп оны миллиметрзшс кагазбен влшеп, нешиноп танбанын канша мм ©ckeHfliriH твмендеп 13-кестеге толтырып, арифметикалык орташа сан алынып, корытынды жасалады.

13 - кесте

Обьеш Танбапарарасынын кашыктыгы, мм1 о 2 4 5 6 7 ft 9 10 11 13

1 амырлар1.->3.

Арнфмсти- калык орташа

1 саны

П ы с ы кта у сурактары. Не себепт! тамырга эр мм сайын, ал сабакка 2 мм сайын танба саламыз? Сабактын орташа всу зонасы канша жер1нде болады?

35-жумыс. Ж а р ы кты н вс1мд1к мушелерннц ту илуше ecepi К,ижепчш материалдар мен цуралдар; асбуршак тукымдары. агаш унтагы, он гул кумыралары, термостат.

Он гул кумырасына ылгалданган агаш унтактарын салып, онын эр- кайсысына 5-тен енш келе жаткан асбуршак тукымдары епледь Оларды ек!ден бес серияга бел1п. гул кумыраларынын сыртына серияны кврсететш этикетка жапсырылады. bipiHini ссриямы ею гул кумырасында еллген тукым твиарибе бггкенге дейж карангы жерде осГр1‘лед1. I ктшш серияны да карангы жерде ecipin. 6ipaK кун сайын I минут жарыкка шыгарып, орньша калта кояды Упиннп серияны кунде

82

тек 10 минут кана жарыкка шьпары u, u A iu a a карал» ы жерде устайды. ал торпнлл серияны 60 минут жарыкта ус п 1м Ал бкишм серия кун 1«*ул1пндс1 i жарыкта еарщед1. Тукымдар мш ш ш ш яш бастдн 7 кун оирш. онын тусш. буш аралыктирын «л шеи айырмашылыктарына корыгмнлы бс^икд!П ы с ы ы а у еурактары. Жарыкты и «илмдики i iu t t i *ccpt w r iu i Калай гусшеспдер? Ал жарыктын оздашккс жанама acepj калай''

36-жумыс. Ж япыраклын iM U f I у ity ia c « t p l Кржш тти uaiwpua.vkip мм ед/ш■'**'/' тр и н ш ц м m iuuu iim i (F rm lf Huntiu ilnc olar) ушынан ш у ынм рм ш ибм гарк. аробирм штатиы. мак га, 6 пробирка, алюминий фолымы км е с ж уй м р м огпейтш кара мша

(к |м;пк сабашнын тамыр ry ллуш »е жапырамын том &м»ш немесе жапыракшн тугм м # болу ынын маныты *»р Онын себе& жапыракIа фишиttrt ия лак активп косылыс lap с яи тти и м , к м м саба) ына v tM валим де. ауксин ю е м ж гим к*мтн м алдымеи сабакгыл тм иш ! ушында ш м гш ж курыльны жок ним ыр ( lu u y il Ту fUiin, онда гамырдыл лайда бм уым л ер т ж Ж ултс ттщ о/ммшЬты мтм пробирка алыныи «м р и 1*2 » U) Л май) ындай су куйып даярланады 1 -лр« >оирка« а барлы* жапырактары калдырылып с и н а ш , 2 Я|м6«р<ииа оарлык жапырактарын м и ушынлагы к > ыуктеоне jc Ih i ау лыя таггм С И М И Н 1-пробирка!а барлык жапыракгарын кдчлырыи Ы р и <ffcp жапырак жеке алюминий фолы ас ымен к а т алынады. 4 мрипмръма барлык жапырактарын жуяыя. т гиб* жмяырты «ана ц яды рыл.» ы 5-пробирка! а уш а тр гм жапыракi арын алып гастал, nmemi уш жапырагы калдырылады

Ое)МД1К тзчыры карангыла туллетшдигтен лробиркалэрлын Iимени болгмдерт жарык гуслей милей каран» ылзиалы да. штатми» пробнркаларлы орналаетырып, ку um жарык тусепи жерге кпйм иды Кун сайын бакылау журило. кай гурмик гамырдын гунлш. «ж баста» аны ш и п ш л и Тм пр А гм 10 кун аурпш . п я т *И Ы тамырдыи кандай баш я ту йлгеши у «ним »ыш. т я е т » ескерш. корытынды жасалынадыИысыкгау еурактары. Жарык «спим тамырларыкын гу к »)1« ялмА осер етедт-’ Жапырактарла ф аш м агяиш косылыстардан баска т ш и тделед»?

S3

37-жум ыс. ФототропизмК,ажетпй материалдар мен цуралдар: астык тукымдас ёсшджтщ 3-4 см болатындай толык карадгыда ещйршген ыдыстагы ecKim, жарык етпейпндей 6ip жагында гана Teciri бар (диаметр! 3-4 см) корап, алюминий фольгасы, туш ь, ертщ н, cipiHKe.Тропизм деп оамджке сырткы орта жагдайынын 6ip жагынан веер еткендеп мушещц иш п жауап кайыруын айтамыз. Тропизм-осу козгалысы болып табылады да, мушенш 6ip жагынын ecyi, сол муЩрнщ екпшп жагымен салыстырганда куцгпрек ecin, мушенш nijiy мумкшшшгш тудырады. Тропизмнщ 6ip T y p i-ф о т о т р о п и зм -

жарыктын 6ip жактама веер етушен болады. Фототропизмд! астык тукымдас еЫмд1кпч калеоптшпнен онай байкауга болады.Жумыстыц орындалуы: карангыда ocipureH бйшпп 3-4 см астык тукымдас (бидай, арпа, сулы, т.б.) вамдистщ ыдыстагы вскшдер! алынып, шрнеще есюн сабактарынын oip жагына тушьпен б!рдей кашыктыкта танба салып, ал калган 6ipHeuieyiHe cipiHKe шырпысына аллюминий фольгасын орап, кшжепе калпак сияктандырып ocniH уштарына кипзшедь

всюндердщ уст1н 6ip жагында Teciri бар кораппен жауып. терезе алдына немесе электр шамынын касына oip жактама жарык тусетшдей eTin койылады. Bip тэулжтен кешн ашып, белгшердщ калай озгергеш ту рал ы корытынды жасалады.П ы сы кта у сурактары .Фототропизмдердщ механизмштусщщрвдздер. Bip жактама жарык эсерш ecxinHiH кай бeлiмi кабылдайды?

38-жумыс. 6с1мд1к там ырынын он жене тс pic хемотропизм! Киж -emmi материалдар мен к,уралдар: кэрлен табакша, парафин, электр плитасы, зыгырдын кургак тукымдары. скальпель. I % -ды кук!рт кышкыл аммоний (N H 4)i S 0 4 жане 1% (NaCI) хлорлы натрий туздарынын ертндшер!, соргыш кагаз, кайшы, Петри табакшалары

Химиялык косылыстарга байланысты оам;нк тамырырнын козгалысы хемотропизм деп аталады. вам дж тамыры кажетп коректж минералдык косылыстын acepiHe карай багытталып (он хемотропизм) ессе, ал кажетаз косылыстан кашып и iлin (Tepic хемотропизм) еседгЖумыстыц орындалуы'. парафиаш электр плиткада epiTin, кэрлен табакшасында катырып болганнан кейш 6eTiH скальпельмен тепстеп. уш жершен ойып щункыр жа с алынады. Парафин бетшдеп шункырлардын терещнп 1,5 см шамасында, диаметр! 1 см болуы тшс. Соргыш кагазын парафин бетше сэйкестещцрш, уш шункырдын i усы

84

кайшымен киып тасталынады Осылайиы далрлашан кмаъаы парафин б гп к твсеп, шункырдын вараумаа I % (NH4b SO* ерлшднлн, мшнн ■ Y H fu p ri I % N if ! ергпндктн, ушшиионе су ty u u Соргыш w in кай шункырда кандай ерташ бар чис т Ь я ш м » Парафин блмдсп соргыш к т м ыягалда». ар шумшркм тширенне шгыр гукымынын ушюр жатым шме багыттап тер*м ОшмЙ м р я м м кврден табакшаиын бетш шынымен жауыл, каращ ы жарта конылады Кун сайын кургап клятву ушш соргыш кагаааы ыялллтишршш отыр> керек Гукым мня, тамырынын у шндыгы 1.5-20.5 см tu n a и ш ташрибеге корытынды жасададыНысыкаау су par ы. <ктмд|» тамырынын юпыракта «кем мгмаде) > хемотропи (млерт тусшдфЩ! мар

М -суиы *. Май ли гукым и р ш н м>1 и а и к кмйродераьм ryaUylКлтгетиш mtetefmmmtmp мгм w *»//* уш ж м * ■ *• ** к\ wwt ар гукымдары. микроскоп, тараааггат. гул ауаамрклары яшш уиташ ш лык жаиа жабын шынылар. aairua а м пи кадя*! Фетиш epiriitai-'tepi

Впмдак гукычларында и р е гг» косыаыстар белок май кнм1рсулар TYpJMpi коп 6плклы Гукымдардым б*р турлершле ммсалы унимай!, кунбагар с и як i ы майлы гукым дарам аа» ы мар реп»де май жам белоктар болса, ал астык тукымдас аемм >-> кымынза аапмигя краямм болады

Тукымиын «ну» кеинде амаагы маяалгам кураая нкылыгтар ферменттердщ катысында карамйым атмамгм ки м я «»> тыныс алуга агумекакаы Кур ка косыл ыст арлы н карапайымдана t ы нлыг ын аныктау уааш кургак тукым к>рамы меа ocxtH курамына аналит агууаттута Аааая* О* умма мл мам тукымын карат ыда aeipy аркылы. фвтвеммт м м ик ту маета* кош мктцим боллырмау на га мае «маг мурпмлел*

Куртка майлы тукым кура мы ила амклш жагау аркылы лада крачмклдыа (Ьи а йш м ы гы аашпымыЖ уш т ты н apawartMtvai куртак у т м м т немесе аунв аг ар т\ кымынан жука препарат даярлап, вам таттык шыны ретин салып авлгым амтм калий epmH.itciH тамышп ммкр>«н<апса ва ш а » журпмаая Ц а ЖГШ крахмалдын мулдем жок т н а п аныктала ты Yw a a a rn a немесе кунбагардын баряеаае аукымларкм гул кумыресыааа» ы ылгаддаиган .н аш унтагынын шине епп, карам» ы 201 С таршмггвттв оид!р1лед1 Ьрмгааг кун вткеннем кейш тукым жармагы умтаатаа ас*а шыккан кетде. у тактам татарты п алы налы, в я р устарвееа

•S

жарнактан, жарнак астындагы сабактын устщп, ортангы жене теменп тамырга жакын жерлершен кесщ алып, препараттар даярланады. Онын еркайсысын иодтын иодты калин ертнд1амен, eKiHHii сондай препараттарды Фелинг ертнднпмен ендеп анализ журпзшедг Иодтын KJ ертндюшен ецделген жарнакта крахмал табылмай, жарнакка жакын сабактын устщп бетмшде крахмал дендер1шн мол, ал ортангы бёщщнДе аз, ал тамырЁа жакын бел1мшде крахмалдын жок екендт аныкталады. Фелинг ертндйймен ондеген препараттарды аныктаганда жарнакка жакын жершен алынган препаратта кеп крахмалмен катар канттын да мол екенд1п аныкталады. Тамырдан да препарат даярлап иодтын ерщндйймен, Фелинг ертщйамен ондегенде непзп тамыр тканшде крахмалдын да, майдын да болмайтыны, ал жанама тамыр улпаларында канттын мол екенднч делелденедгНысыкгау сурактары: Препарат!ардан кергендер1шзге корытынды жасаныздар. Крахмал кайтадан калайша туз]лед1 ? Не себегтп канттын мелшер1 6ip улпаларда кеп те, ал кей улпаларда болмайды ?

40-жумыс. Белокты тукымдардын онvi кеннде аспарагиншн T y ilu y iК,ажетпй материалдар мен цуралдар: сары люпиннж немесе баска буршак тукымдас есщщк тукымдары, заттык жене жабын шынылар, микроскоп, гул кумырасы, агаш унтагы, спирт, аспарагин.

Буршак тукымдас еамдш тукымында косылыс Typiaae белок коры кеп жиналган. Тукым курамындагы курдел1 косылыстар ферменттер катысында гидролизденш осу, тыныс алу уш т жумсалады. Белок фермент катысында амин кышкылына детн ыдырап тыныс алуга немесе жана туз1луцн клетка курамындагы белокты синтездеуге катысады. Амин кышкылынын гидролиздену Нетижесшде онын курамындагы амин топтары аммиакка дешн кошедг Ал еымджке аммиак улы болу себетч оны зал алсыздаиды рады. Аммиакты залалсыздандырушы аспарагин кышкылы озже косым алып, аспарагинге айналады. Бул реакциялар ферменттер катысында отель Жумыстыц орындалуы: сары люпин немесе баска буршак тукымдас оздмднетщ тукымдары алынып. гул кумыраларындагы агаш унтак шже епп 20" С жене карангы жагданынла гермостатта опршедь Oniri шыккан 5-6 кун кешн оскж сабагынан жука кеенш алып, заттык шыны уетже тосеп, спирт тамызмп. уст1н жабын шынысымен жауып. микроскоппен бакылау жургЫледь Спирт улпа курамындагы аспарагшш epiri п шыгарады. Спирз ушып кеткеннен кей in, спиртте ерш шыккан аспарагин кристалланып, ромб пшннд! кристалл туржде

86

микроскоптан к»ршед| Ол ту мл! см ц м и ш м нмрииа шмм ммиггау ушш id п ик шыны алып, спирт пымында щ шары м »ы 100°С шамасыии кмрмам кристаллы* суммам айырылыи бш ш м ал 2091' де ra n айналады

Ал иияам аныктау жодында саарггап к<1нык.кан ас парагин ертпшпсш микроскоп га прш а турам шттык мыим.чагы кр и п ш услав п т л г м м ершей, и фирмасыа сак гаи. сол кш м ш н макрос миггам npuaaНысыктау сура та р ы ; Белок тмя аагаамш сию е аелу ш туечндоршплер Ьслоктын u liu a u еммтамылуммм мшмыш мев алгашкы еинга т а айырмаишлы» ын туоицм аш р

4 1 - а г у м ы с . Д а м г а mi ф е р м е м и а ! и « t p i t v a к р а к м а а а м а

I и л р о л и | д 1к ш к а л а с ы и а а у

/(аютяаам aaayaaid^ a n njgmaiw/» уш, J4 -a a крахмал клейстер!, иодтын иодты » w>.ai и t-pi i шдлл. Фс;шнг ерпж uct Hi мл цилиндр, спиртовка, су баааагы тармаштр гараш гастарымем пробирка iap пробирка ататаа, соргыш ta il, аороааа. счрммк комм пипеткаЖумшстшщ уш пробирка алып. олардын пшне 10 мл 2%крахмал клейстер! и м а онын еаг>иы уыт ери ища и ал уамммм пробирка! а куйылатыи уыттын 2 ми пи.штр алдьж ала 1 минут М ы кайнаты и куйылады Осылайша л-л яр имам Ц Ц «4 яр и Ы яш жагдайында калдырылып калган ен прда'м*раада» м ер<тжа1лер ( 6ipiHjie уыт кайнагыл маган, ал еанаамемияг кайнат ып куймлгаа I темпе par уралы су (ка а ким к4м м аы Крахмалдын кантка юа> If»acacia аныктау уава бфиеше иробкркалар алып. олардын ва м 10 ия су а м м куйыи, ар аробарааде ы суп м п м а н ты ш аАм гы ершмднлшн 3 тамшысын тамышп. aahua араластырылалы Ьулай мартам аи арибараага су баииасындаты ррабараалиы ертам «мрагм

ар уш минут сайын, ал бвлме жа» лайында тургаинан 10 минут сайын 3-4 тамшыдаи тааыаи бакыланады Крахмалдын аааггаа laaniaa ва алдымен ар туряа декстриндер ту тш а by л косы лыстар т а м ар Тура туе беред! Крахмал гидродитдж алгашкы кечшде ааа туе берсе. арамасгар шикьпыл. амшд. акырынла крахмал толы к каатаа гааигаааа су даты иодтын туе» гааа калады Ьелмс жа» дайынла калдырганла крахмалдын гядрааалааау! а к жай ага* N aaaaai пробиркала крахмал ажараее**. сабвЛ уш курамындагы л настала ферментт кайнатканда кэсиетшеи а й ырылалы Толы к крахмал гидролиз аякталганда Фелинг «рттш оыса авали»агурпмж»

17

Пысыктау еурактары. Ферменттердщ всшд1к денесшдеп зат алмасудагы ролш атаныздар. Крахмал диастаза фермент веер еткенде кандай косылыстар тузшед! ?

42-жумыс. Крахмалды тукымдардын OHyi кезшде диастазанын туз1лу!К,а ж етпи материалдар меч щралдор: онген асбуршагынын тукымы, желатина, крахмал, иодтын иодты калийдагы влеп ертщпа, Петри табакшасы, химиялык стакан, спиртовка, cipiHKe, пинцет.Ж ум ы сты ц орындалуы: желатина пластинкасын даярлау ушш 2%-дык крахмал клейстерше 10% желатина косып кыздырып, б1ркелщ ертщйге кйщрщеда. Бул даярланган ертндпп ыстык кезде Петри табакшасына жука етш куйып салкындатканда, желатина пластинкасы тузшед1 (жаз айларында желатинанын орнына 2%-ды агар-агар алган дурыс). Петри табакшасындапл желатинанын уетше енген асбуршак тукымын пинцетпен алып иодтын K I-тагы элаз ертщпеш куйып вндешп. Пластинканын тукымдар турган жерлер1 туссп болып калады. Оный ce6e6i тукым курамындагы диастаза крахмалды гидролиздеп кантка кбшргейдактей. Ал асбуршак тукымы турмаган жерлер1 иодтан кек туспен боялады.Пысыктау еурактары. Ферменттердщ баска кандай турлёрш бшеаздер? ©сгмдаксщ тыныс алуында кандай ферменттер катысады9

Тапсырмалар дурыс ж а тб ы н та б ы цы з:

1. Осу дегешшз не? (клеткалар мен мушелердщ кайтымсыз улгаюы; клеткалар мен мушелердщ кайтымсыз салмактын артуы; бук1л организмнщ кайтымсыз улгаюы; клеткалардын, мушелердщ жэне буйл организмнщ жана курылымдык элементтер тузу нвтижесшде кайтымсыз сандык улгаюы; клеткалар мен мушелердеп жэне букш организмдеп сапалык езгерк).

2. Даму дегешм1з не? (букш организм мен онын жекеленген мушелер1ндеп кызметпк белсендшктщ сандык e3repici; бук!л организм мен онын жекеленген мушелершдеп курылымдык сандык 03repici; онтогенез барысындагы мушелер мен организмдеп курылымдардын кызметпк жэне сапалык e3repicTepi; букш организмдеп курылымдардын сапалык 03repicrepi; буюл организмдеп жэне онын жеке бол1ктер1Ндеп кызметпк сапалык озгер1стер).

8 8

1. Органа чммш Ш1 отадан ra tw i «дымим дешш i м м аам> ы о а в аIалады7 (есу, ш пм у (днфферснциацмя). онтогенез. мктыа. «ТЩ с пр , фенотип)

4 Картам барысынла жаныракта кай адгмамг малимр! артащ* (а6с(Ш1 кышкылы, к м » , нуклеин кыш&ылы |циф |ц. с и тта к к р )

5. Kapiato арошк! нешн имишеа удейедо? (индолил сум кышкылымен I ибберелл инмен я яю м м . и м т н м ау кс и и мен)

6 Нсмшетт гыныштык к уйдем шмумма u i гормон «сер гк ц * (гиббереллии, абсци «ин. ауксин, индол ил с »рке кышкы ;ы. пмма)

7 VpUKlUH даму кезеш не т м и и щ м м кат ш. ы «атлайлы (про»мбрмо; глобула. »■■ y i n горпедо)

8, Д «ими внуше кандай кетен жатпзйды'1 (км у, шармду гмеротрофты есу; а ка л к ы ш к ы л ы н ы н тушяу%. аан»1рофгы кореггену и м м м ету).

t Ювеннль и ш п кай Mpcamai жатпайды ’ (гул бурилктер! мм. тамыр гуипц la tu n i жмары « ю г а июкгары карапайым жапырак курылыстары ерекшс. жыныстык шябвт мушелер! жеттдген).

10. Ренроду Ki иен келеше тм емес u c M TK f1(гуддеуге дайыи. мбм» органдары а гти гм . улналар мм мушелер! ь «у к с тгг бай, у рык пен ммк туаагеа. ам«татант мушелер га и » калы mac кан)

ЬАКЫ ЛАУ СУ РЛ КТА РЫ

1 Осу турмн жадны упм , му м м иер2 Оамджтердщ «суим байланысты кнмыл котгалылар3 .Оимдшерлш мушелер аркылы (eei етэгивпк) аабсат4 Епер куш ! астык г\ кымдастарды м гка а г м п , олар гулмшЛш.

онын я М иедс?5. Жарык « п и к тамырирыиын ту **у шс u a l m f « я * 1

2 ФЩШШЯЯШI Оамдж мушелерш!н арсмттастиг.2. Оимдппщ жекетеген клеткаларын м м улпаларын — г*— *

орталараа вору.J. Ос»мд1к мпр (яп га м а ) турады утм*4 Фотогромамм механитмш гусмармт

••

5. Тамырдын геотропизм! мен сабактын геотропизм! арасында айырмашылык бар ма?

3 вариант1. ©Ымднсгщ жеке мушелершщ осу ёрекшешктёрг.2. ©сшдок тукымдарынын, жешстёрщщ жэне баска азыктык

бел1ктершщ nicin жетщу!;3. 0амд1ктердвд ёеуше генетикалык факторлардын ыкпалы.4. ©амдйс тамырынын топыракта эскен кезшДеп хемотропизмш

туащпрмз.5. Жылы су вамдпс 6ypmiriHiH жарылуына калай эсер етед1?

4 вариант1. Жогаргы сатыдагы вамд1ктер емгрГвдн сатылары.2. ©стдйсгердщ квбею физиологиясы.3. ©амд4ктердщ ocyi мен дамуына iiu K i жагдайлардын ocepi.4. Бурпшгп инемен жаралаганда не себегт ты н ы ш ты к куйден шыгады. BypniiKTi жаралаганда сырткы орта калай эсер етед|?

5. ©Ымд1кте окшауланган клеткалар болганда аязга тез1мд! бола ма?

5 вариант1. вамд1ктердш ocyi мен дамуына сырткы жагдайлардын acepi2. ©судщ улкен кисык сызыгы.3. Настиялык кимыл-козгалыстар.4. Нутация - бул кандай кубылыс?5. Яровизация жэне фотолериоди ш угымдары HeHi бiлдipeлi?

ТА РА У БО Й Ы НШ А П Ы С Ы К ТА У С УРА КТА РЫ1. Апгашкы меристема мен кайталама меристеманын айырмашылыгы неде?2. бЫмшстш есу npouecrepi кандай KepceTKiurrepi аркылы сипатталады?3. ©су мен даму процестерйнц айырмашылыгы жэне байланыстылыгын калай тусшесп?4. QciMfliKTin непзп мушелершщ (жапырак. сабак.тамыр) есу ерекшел1ктер1 кандай?5. ©ciMfliicrepaiH ocyine байланысты кандай кимыл-козгалыстар болады. олардын айырмашылыктары кандай?6. Оим;пк гормондары жайында не 6Lneci3, непзп турлершш взара айырмашылыгы неде?7. Жеке еамдйктщ Heri3ri даму сатылары жэне олардын кыскаша аныктамалары кандай?

90

S. <JtiMUMKfcpdiH гу ш у п M iw u tfH iM M im n мне Ы ш ы л м жми кандай ем ерклермен ш и п и и ы 19. Оамдилердш кыска м м у м суаадм болып балмут нас байланысты'10. Осмщаперш мушелср арки“ f ( м т г и г щ и М т у м ВгВад»> *>Д1стер1 бар?

Курпык жумыс тардын iM tu fu a n fu1. Ьарлык Iip i opiаммim iе Г в » « у аандыдыктары2. (к ш л п ш acyi ма дам>ын реттейпн ими фатлорлар). fltn u K TM acyi т т дамуын репейин сырткы факторлар4. Фотопериодизм ку былые ы Яровимциялау5. в п и л » клеткасынын и г а г м п6 Оспоп и уш км я «суп байланысты «*ара « р ш ту ч гтп р

уйакм ш м |ш рр(м и17. й с ииктм генеративик мушелершш и м ятк у мI . Жапырак тын тусут Ьурилктер ма урыктардын п м м п м

M w a a i etyi9. Клетканыц та а ш а ти м uc a rrt10 fltiM M TM l «суим байланысты кимы i -кшгалысгар

V II ТА РА У . ОС 1МЛ1К11РЛ1Н КО I \Й< M l И И 141*1 4 ТОИМД1Л111 ___________ _ _ _ _

Оамдтк органы н колайсьп шт дайларынын эсершен Ц п и И ЗДЬадмуяшапма м там сиш ваша тамиш м ак тмааасп татары турлерт, вктлдерт пайда болады Ортмпм вм а кы т жагдайларыиа вС1 МД1 КТ«рл)Н ТОИМД1Л1П нетпшен ем (м и га калшгтжалы ортаныи колайсьн ( ly v кыс) н и и к р и ш «члмдиаер тугелтиен ксаак* м и -ip i таталмаеу. аса т у нроцеетерш тоюатып ш м м тм ry ire яуысалы. сшамииа. кертатие п р м т у к та р а гуакйтм. м а й ш т жагмАятрп барымша актив турле твтеп берсл!

Та а м м а та и п м ш тур» б ы гш аасраааивм аеа *с*р вчгтю «kM.uHupt i (уЯрскааагп шс пей *з иы *. жат* ы куиымылыстар т б > байланысып калыптзсып «м аиа-уС^м аясп, t tu d k t* . ly tu n e fw Жагдайларта (радиация, шан мен rav inarm аур\ лар туты шгын органичмлер, химиялык улы таттар} байланысты калыя fасады

Температуралык жагдайларта байланысты «епщггар ькггыкка. сумка, япге т м я м ак т м с п Ь>ты* Сам ая (."умен ы и та м с т

91

етшуше байлаанысты ёйщштер куаншылыкка. ылгал молдыгына, су 6acyfa твзш Ы жене июзше/з деп аталады. Будан баска топырактын турл! туздардын молшерше, турлпле шдетп аурулар тугызатын микроорганизмдер эрекеттерше байланысты шдетп ауруларга, газдын эсерше тёзййр! жэне тозгмаз eciMfliKrep топтары ерекшеленедг

Заппер И. ос1мд1ктердщ эртурл! экологиялык топтарга жататын оюлдерщщ ыстыкка ташщшгш зертгедь Ол зерттелген еамд1ктерд1 ыстыкка тезшдиик денгейше карап. темендепдей 6 топка белд1:1. Коленкеде осетш eciMflimrep температуралык максимумы +40,5-

42,5°С (мысалы, саумалдык, шытырлак).2. Су ociMfliicrepi +41,5°С (элодеа, валиснерия).3. Бгршама келенкелеу жерде ёсетш ес1мд1ктер +45°-46°с (шыршай.

кырыккулак т.б.).4. Куаншылыкка шёзщщ ес1мд1ктер +48°С (калампыр, андызт.б.).5. Коныржай аймактарда осетш оЫмд1ктер +44-45°С (сасык

мендуана, кара алка).6. Ыстыкка ете тез1мд1 жасаншептср (суккулент) +48,5-54.5°С

ыстыкка шыдай алады.Фотосинтез npoueci тыныс алуга Караганда жогары температурага

сез1мталдау келедь Кейб1р есйшктердш ыстыкка тезшдипН тамырларынын терендеп осуiне байланысты транспирациянын жогары каркындылыгымен аныкталады. Суккулснттердш ыстыкка тенмдшп улпаларында байланыскан судын коп болып, туткырлыгынын жогары болатындыгымен аныкталады. Сонымен катар, температуранын котер1лушен ошмдш клеткаларында «стресс» белоктарынын синтезделу! жеделдейд!ОЫмдЫтердщ суьщкА-аяна imniMdinui. Температуранын томендеу1 ферменттш жуйелерге эсер етш, белоктар ыдырап. карапайым тоз1мд1 заттарга айналады. Сонымен катар канттардын жэне белоктарды коагуляпияланудап коргайтын, баска заттардын молшёр] кебейедь Томен температуранын эсершен зат алмасу npoueci бузылып. оамдж закымданып жэне пршшпн токтатуы да мумкш.

Томен колайсыз температуранын эсершён клетка ол1мшш непзг! eki ce6e6i бар: 1) сусыздану, 2) муздыц кысымынап клетка курылысынын бузылуы. Клетка аралыктарында пайда болган муз клеткадан суды озше тартып, оны сусыздандырады Ос1 мд1 Ктерд1Н катты суыкка тозш дш п клегкалардагы ф изи кал ык-х им иял ы к взгер!стерге байланысты КыстаГггын жапырактарда жэне баска мушелерде канттардын Mcunuepi кобеПш. крахмалдын молшер1 азаяды. Байланыскан судын молшер1 артып. аязга онай айналмайды И И Туманов (1931) оамджгердщ гиьшыгу шеорнясын

ш ы ш к ты р ды Оси i w f M f i с^йкес i f i айларыида кушии ^ м п м м кыскарып « ■ “ «■««■и к и ц и п с р | ы т м м ш А см ) амлийлермие бейшделе бастайды К у ш п к у т и * мима кеадершде епмлмггераг фотосшгтет upoueci гоатаеяАлм. б у м тыныс м уы т м ю и А н Ц.мижесжде k u u u щ м щ ш ш м канттардыи и м к и р и б А в . ки сти вш гуп U M T 11 а м дай калит аса бастайлы

Л ШОРА ГО РИЯЛЫ К Л Ь Ч Ш Г iP43 жумыс. K m i i i m h i m и w т > К'»р* аиы ш t u k M t M i k u «rfN

К й л тяи и цсамшшпч-р м»'н *,у/шь>п/к н и м кмшмнес мимн Тамыр асмк t немесе кмшл капуста ш м ирнпри. 1,0 ам к 0,5 М сшуюм сртнд|лер|. I % ас тушами ертнди i. у *кем мдмсге кар аемесе «уч. кургак ас тутм. ту т вин карлы ареластыру унии калан, термометр, скальпель, фарфор твбакша, пробиркалар, пробирка штагам микроскоп, v m w амм жабын шынылар соргыш кагат 10 миллилитр пк цилиндр

Твменп темперапралык жагдайда еим лптн еагтае аралыктарында мут т у м басгайлы ла. к тетка « т и ш м а т сусы иаилырыи коймай. м с вам ней катар мутями еалмеии арггырыл цитоолеииеге механика мык эсер «тем Егер «стам тммети i тем пермтурма п ш к п бита , сумная айырыилаи питало мм коагуляпияланыи, мембравалардыи к м и т амвмлаем Нсинамтм! тоемитт темпере турига те м и мемесе im m m еаемамм» цитопаеамеаыи векуолялвгы антоиизнды устау «еб*лгоиг байланые! ы аныктауга болады Цитоплатманыи коллоид ш к сегтмпа и е !Ц ертнжлер аркылы арттыруг а вамем Свилей ер: п н ; » м тары на сахаротаны емтимтута бо задыЖ уш ш нтц фмиНалмм; ескеие емтмлямгмими тамыр h w i k i m ii

калындыт ы I мм пшмасында агум м сяш мр алы налы Км мар капуста немесе асхана м м м и п е и и жапырактары еимигми жагдайда. калындыт ы Д-4 клетка калынл ыгын лай кесжлтлер еемиме пайдаланылады Тамыр жемктен иол ид елейней мегдвбде кестндтлердт стакандагы суге селене, маммлета ей елгтааеврими боиум кеткенге дейт суда жуылады Y iu пробирка алып. онын ораиАсьям М кссждикр салып лииравйлм Пробиркаларга бедплер салып. I -ап пробираете 1 мл жай су куй млады 2 - т нробиркare соя лей моиимрум?0,5 М сахарота. ее 3~кп иробиркега Т М сахаротаиыи 9 ей куйы.тады Темени температуралык жаглай жасау уиин 3 байга карга 6ip байта ас ту тми салып. калакпен ереаестыргииле ем ииие-Я^Г болады Жогермле леирлеигеи 3 пробирка ииршта араеыиа 15-30 м а »т

03

усталады да, стакандагы суга салып, музын epiTin, ертндшщ Tyci салыстырылады. Ал клеткалардын тгсршшк кабшетш 8 % ас тузынын ертнд1с1мен плазмолиздеп аныктайды. Егер клетка плазмолизденсе, онда онын TipmbiiK кабшетш сактагандыгы.

14 - кесте

Вариант 1 (робиркалардагы ергпндшш туе!

Кечлндшщ Tyci Плачмолитден- ген клетканыи Miwiuiepi

Су0,5 М сахароза 1 М сахароча

Пысьщпшу сурацтары. Канттын ocepi неде? Кант косыл маган ертндщеп клеткалардын мембранасы неге антоцианды шыгарады?

44-жумыс. Цитоплазманыц о г к п п п т к кабиепне жогары температуранын ecepiК^ажетпи реакпшвтер мен цуралдар: асхана кызылшасынын тамыр жемгсй скальпель, пинцет, термометр, фотоэлектроколориметр, электр плитасы, 1 минуттык кум сагаты, 7 пробирка, штатив, кэрлен табакша,2 химиялык стакан, 10 миллилитрлж пипетка, дистилденген суы бар колба.

Колайсыз температурада еамдж клеткасындагы зат алмасу бузылады. Ондай кезде адпмдистщ i ыныс алуы e ire p in , тыныс алуындагы тотыга фосфорлану o3repin, клеткадагы белок биосинтез! токтап. белоктардын гидролиз! кушейш, улы косылыстар тузедг Жогаргы температурада клеткадагы цитоплазмалык мсмбраналардын отк1зпшт1к касиет1 артып, белоктардын коагуляцисы кушейш, клетканыи Tip u iu iii i токтайды.Жумыстыц орындалуы: асхана тамыр жем1сш аршып, одан 3x10x40 келемшде 7 кеанд! даярланады. Ол кесшд1лерд1 фарфор табакшасындагы суда бояуы кеткенге дешн тазартып жуып, суда калдырылады Химиялык стакандагы суды гемпературасы 75й С болганга дейш кыздырып. жогарыда даярланган 6ip кес1н;иш I минут устап болганнан кешн l-iu i пробнркадагы 10 мл дистилденген салкын суга салып калдырады. 75° С стакандагы суга салкын су коса отырып, онын температуралары 70-65-60-55-50 жопе 45 С гс келт1р1лген сайын 6ip-6ip асхана кызылшасынын кеандкж салып, I минут устап, келеа пробиркалардагы дистилденген суга салып, epoip пробиркадагыны алкш араластырады. П лкш араластыру 15 минут

94

болуы ТИ1С, мшс. осыдм иАш Нрибнркада* ы цитиимрщ га гы ш гы ♦ '* • ! » м ш кп л д ы Ф'ЛС-т* аныктау к ш пиа а р тты • fn iiu u орнына « г г а и и г м суды коиын. жасыл сщ/мм «у р п к а КорЫ1ЫШ1Ы ГММШДМ! I 5-MCVMP юлшрыл^иы

I f КГС1Г

1 (рибнрка.ырлым иимф! Тш ш рмура

т TS “1 Р»ft «% 60ft ff4 л-1 ....... ........ ... Jл ______

Ом ! ы >*»*

l l u r u v i i j f q fiM V tip u Оамди кандлй мнарк l u (г м щ ш м «i u ИМД1 келед|* Клеткадан мпиийм мм шы) у ынын кмсык ш м м п с м ш ш р Пул сыш к байыяиы «п чм м — м ! ен ма мм т м IM M M I темпера ту расын ia6\ кереь

45-жумыс, ( Мм likic -p Uh к ы ivia 1 «нм.1 Ы » Ш (Ф Ф М м »м бойынша) ц ы к н уK t m rm m t pm tm tm m m eft mem <p u A y> ар турл1 «спим жапыракi ары 0,2 H ту I кыш кылынын ершндк i су Йиниисм. термомпц. панке!. Петра табакшалары су м а к у гтв л и мтир

О паим ш жапырак t ары н — тары тем верату рада ондеп болганнан nfea туч кыш кылынын (р пяш с а ю праанпа м е пта м кле 1 калар им жартмлай таим аапгапм цаи тyci a o w f гусп бмыа келедг Онын м М « м и а м м ш та м р п туч m — aiaai м хлорофнлмсн араамтгаоа фиифитим а м к ш Ал к м т шырынында органикалык кышкыл жннаган жапырак кясткадары ту > ц м и ш н м ондемей ак коныр туе тучед! Онын с»6а& гинопдастан кышкыл капка шырынынан «п н фмфалм тутмЖртшшшщ цяышкшуы нааагтр а м пм м а ш и су баняасындаш судын температурасын 4 0 Ч ’-ге а к то м . 6tp туря» к а ы м т • ам ырат с к а ти м да, 10 яшнуттон кейш i f а*амрагн алынып.I a mi мн сумсн тайылып, Петри n t e a n a u v H 0.2 И ту ) кышкы ш м « 30 ммму т устам, оакылзу жуупш м ( кылайша су б а м ш м а га судын температураеын «р 5‘V -re кмтере ©тырып. М минут устап 6ip-6tp жапырак алынып, мащи бакылау журггап М)Ч -ге дейш а^рпам а. Жапырак клеткаларынын амвиаамяум тум ягм

«5

коныр танбалардын мелшерше байланысты; коныр танба болмаса «-», аз мелшерде болса «+», коныр танбалар жапырактын SO % мелшершде болса «++», жене тугелдей коныр туске кешкенде «+++» белг!лер1мен белплеп, теменп16-кестеш толтырады.

16-кесте

Жапырак 1 Жапырактын закымдануынын. Me.iuiepi, С"

1 40 45 50 55 60 65 70 75 R0 1

|

O ciM jiKTcpai ты ны ш ты к калпмнан активп TipuiuiiKKe копируaaicTcpi

всгмдйс сырткы ортанын колайсыздыгында TipniuiiriH сактап калу ушш тыныштык куйге кешедь Тыныштык кушн эр турл! еамдж турлше етюзедь Bip вамд1ктер жуа туке, eKiHmi 6ip еамдпс кеген тамыр туршде немесе тукым туршде, ал агаш тектес eciMfliicrep тек жапырагын тогш тыныштык куйд1 етюзедь BipaK еамдж тыныштык куйге кешкенде, Tipuimiri мулдем токтап калмай, колайлы жагдаймен салыстырганда. ете элйз болганмен де тщМШк етедг

46-жумыс. Агаш тектес еамд1ктерл1 тыныштык калпынан жылы суда ецдеу аркылы шыгаруКоже mini реактивтер мен цуралдар: сирень. Терек, кайын. тал, каракат т.б. ес1мд1ктердш шыбык бутактары, 60x80 см агаш корабы. шелек, картон, секатор, отк1р пышак, агаш унтагы, шыны банкалар.

вйодцктердщ тыныштык куйшен активт! т1ршипк калпына кеиирудщ б1рнеше ед|стер1 бар, олардаи жылы суда ондеу аркылы шыгару эдйлн келпруге болады.Жумыстьщ орындалуы: тэж1рибеге кажетп еамдж бутактары 6ip кун бурын даярланып, ыдыстагы суга бутактын теменп жагы батырылып койылады. Бул даярланган бутактарлын теменп бел1мшен 2-3 см су шшде кыркып. ауа тыгыны алынын тасгалынады да, ер TypiH екне болт. онын 6ip бел1пне картон кагазынан этикетка жасап. жтпен байлап шыны банкалардагы суга салып. 15-18 С усталыналы Ал екшин топ бутактар жылы суда онделе.'н. Ол ухшн келем! 80x60 см

96

ы ш п я агаш немесе фанер корабы ааымып онын in n r 10-15 см ц ш и д ы о т агаш уитм ыя салып, оны i ыкыадш уетше масасат) койып шшрегше агаш уятаагарыи с алии, яагаактш бшктмиас кслпфмлсл) Шаляапм ш р и щ и ! маш унтам ары аа тыгымлалтэи болу «ере* luiiHe агаш уалагмм с и и . 6tp м к тм ааяраанады ОсшЫиш дай ын лык болтал нам кейш мае ага мм агаш унтакгарын жылыту уши шелекп аайнан тур» аи сумая толгырыи, кааюаалея асауыя. амлушыкиайшндай жастыкиен жабады Осыаабааи у - f ---------термостатш ы су 2-3 сматтая м !м u a rm темпера i ура» а ксаеш Ш м и т т су»а ею ним юш агы бут акт ар 9-12 сагат 37-19'( жаглайьшда Ntaaaaai Мундай жылы суда «щ у а м меряам алым* в и шдмдшпн гурше байланысты Егер ка ж е т мвлшерден артык суда турса, буришпердщ п н а к алуы аатматаааш ама »р<»б(ы ала м !и ш > себе ни бурши ш ашпай г а г и Ал сиреньнж бутагыя 15 сагатм дек ж аадсуга болады Жылы суда « ц с а м бутакгар»а пикет ка a iw a шыны банкаларда* ы суга салып, виде (мегеи бутаыарш нчиин а ер т буларды да коалы 1 н гаутр» ааомяяггатал аойгая яу рьк . Ц м rn им i температура 20‘Ч -ден аршауы м|К1 , 5-6 «умнея кейш жылы суда ннделген бутактар бурши ж жарып все £кк гаиаы да. м >аш i у pi не байланысты (apt буршак ту pi не) жакыраь жаялы м а н « «уалгЯ бастайды, ал бакыдау щ и бутаатар буримы мамы т а калили Ьрм дол осындай но! иже шмгум у яка (м крайгм я катан аараааа. *р берьчен сон а м га ка ш а я ажшатрмсО a yp n a iy i тмк Ал одам кгш алынган бутактармен журмяаа ем ь»Ж|рмоеде я и а а м мгм •ядалмт см бутаатарямы бурашатш агарчау абырмааашаыаы болмайды Жумысши сояында асамлаатш бутагы бмгыааумея салыстыргаям канша кун бурам аатаюп прайм иаааааааа м ям м м корытынды жатыладыИ ысым ау су рак» ары Жылы су « m a t бураяммаш жарыяуым и м! амр «каш? АшираАты ты гы я алу деген мг* Не саба ап бутаатарлы жылы суда артык уст аута болмайды’ Клет каларда кандай амсыаыстар туа м н?

47-жумые. Красносельский ямам Гмшгр «a lri Ы ы мн а маш тектес »чмм йк бурмИМа ш м ы ш ш к ка.шыиаи шы» apt Д^агаамм рмисмаамаммр мгм qpaaM f авамг мам убамап бутаятары алгашкы агумыста мартам ам термос, шыны мате рам цыа банка пар кар.ми п т , «пир пышак. а м а нм иш лента, скальпель, пипетка Жраммам арамМам амам амеяассв уйгаап а»ашынын барааемк бутагы алыяыя. вткен жумыстагыяай жылы с у » т щ т аш «нимггат бу рант жары ты п. тыныш тык агубягя шыгайын дегеи бутмггыя 2

*7

6ypiuiri алынып, кэрлен келгсшдеп 2 мл суда толык улпалары езиггенге дешн езщ, клеткасыз курылыска кел^ршедь Жанадан алып кeлiнгeн терен тыныпггык куйде турган бутактын кабыгын 3 см узындыгында тшщ ол кесшдшщ устщп жэне астынгы йшшйй eTKip пышакпен тш п, кабыкты ею жагына ажыратып, оган езшдщен 3-4 тамшы тамызып, кабыгын кайта калпына кшЩрш, сыртын изоляциялык лентамен орап, ыдыстагы суга теменп жагы салып койылады. EKiHiui дал осындай бутактын кабыгын кесш, онын мшне 3- 4 тамшы жай су тамызып, сыртын орап, ол да cyFa салынады. Ал yiiiiHUii бутакты жараламай сол куйшше суга салып, 6epiH бфдей жагдайга койып, бакылау журлэод. Тыныштык куйден шыккан бур1шк езшдкп тамызылып, енделген бутактын 6ypmiKTepi тыныштык куйден шыкканда, калган бутактар сол калпында калады. Бул тэжчрибе есгмдш тек терен тыныштык куйде болганда гана дурыс шыгады Пысыктау еурактары. Не себеггп бурхшк езйадйег куйылган бутак 6ypmiKTepi тыныштык куйден ерте шыгады? Не эсер erri?

48-жумыс. Фотопериодтык эсер аркылы агаш тектес ос1МД1ктер ii тыныштык калыптан шыгару жолыК р ж е ттг реактивтер мен н уралдар: тыныштык куйдеп теректщ 6ip жылдык бутактары, 1 л шыны ыдыстар, люминстат, eTKip пышак немесе скальпель.Жумыстыц орындалуы: даладан алып келшген теректщ немесе тал (ива) шыбыктарынын ауа тыгынын алып тастап 10 данадан 4-ке белшеш де, онын 6ip тобын ыдыстагы суга (бутактын теменп жагын) салып, люминостаттагы жарыкка 24 сагат бойы усталады да, еющш топты люминостатка койып, тэултне 13-16 сагат жарык бершедй yuiiHiui топка 10 сагат, ал тертшип топтагы бутактарга болме жагдайындагы табиги кун жарыгы бер1ледь Уздшаз жарыкта турган бутактардын 6ypmiri 13-24 кун аралыктарында жарылып, тыныштык куйден ен алдымен теменп бурипктер, содан сон жогаргы бурипктер шыгады. Ал калган бутактардын бурипк атауы 50-80 кун аралыгында созылады. Егер люминостат болмаган жагдайда 500В электр шамымен жарык беруге болады.Пысыктау еурактары. вамдпетщ гыныштык куйден шыгуына жарык калай эсер етед1? Не себелгп бутакта алдымен теменп, содан сон жогаргы бурипктер жарылады?

98

49~*умие. Жаралау аркылы б|рш(ы1 ш и и ш ш к u u u a iu шыгаруПоженим р*шини* т ер тм цураик/р кайыц. у йены, смрсньнш #яр « у д ы * бутактары. 10 % m u саарпяи epinava, « к . мнмш баикалар. шприц, скальпель,

СКиМДИГГШ 1ЫМЫШ1ЫК ку'ЙДеН м и г у и м f “ 1UI* i r i f iM H Jk иуиим ш ик ly i ьдоды ОндаЙ фи шкалык « ц к туйреп жаралауды жаткьпуга боладыЖушн ншц Ujmtukijyu IfpCM TIM UW 1M l y l x i l lu t u u бу iai ынын «*рб»р бурши пни Ht'iu iH iH ортасына « г и т деши инсмсн гуйреп жаралайды Осындай даярланган бугш ыи ауа гы гм ы а м м тасгап, u iM tw u суга салып, жычы болме t f —йыи.ы у с ти и ы мумын касыиа бакылау ретшде екжип жараланбагам бутак койылады Ты ны ил ЫК куйден 6yp>Him шы! ару суды шприц аркылы инъекция яач олан да жылдамдагадыИ ьн ы ы а у е^рипары. Ьурмшт инемсн жараикмш ж сабеат гыныш гык куйден шыгады? Ьуринки акаралагмла >.ыр:к;ы « р * И1ш 1 лс*р т л 1

М -* )и и ( .Д л и 1 ыкы м р ш я *|«а «««ш и пим му мриш< »t|»i бойынша ааыкгау

Кчмгниш ргшшмшжр ш т ту ага w w u m ti < f ту р ii • u w a(укымдары, формалин ерлшдкч. конценi рацнясы « f ly p ii ту» е рп I нд iciКфнт шупшкппр Гоиырак курамыида аурыи гуамр амя #»лаи жаглайда кобшссс «укымнын «куп жат ю ка н тя яф ммааарлаАлы (Хлмдиин iy на imuULMW осы аужяая ажшау тукымдардын гуа «ртищщ т » жаие лас паллет и суда ннивпиш ьллыныруга иапиалгааЖ уы ш ты * у и я й ц т , lapnmama «спим гукымдар* на ж ip riiKTcp i, пиши дер) бфдейлер1нен 100-190 тацдалып алып. эр яс ж м гукымы ш и п т ги п а илташмктарга салынын фоумяалаа ср ш иким я (300 мл супа I мл ) 3-5 минут ям гм а Сала* сон аалав курьпып Ист рп ааАамважцмма 25-50 л и жаДгастыры «а.** А и н к ала Пгтра пбм ом чры аам «мсслта capiua кагаа игмтратурагы 1504' пр м кта ка 1 carat кыхзырытып алы налы «V габакаданын губим сор»ыш таоам. пмсп п а м а г ■яаваятряииш белгш ауа cfinauiatpi к\йылады, бакылау яусмойм артлгаи табакшагз диелилденгси су к\йыл.хды Ор нуска «ка pei н ви а м яш Тукымдарлы otuipy жа« данлары a tc itK ш п р ш ж ж ! бож ыт

т

17-кесте. Тукымдарды ещцру жагдайлары

Дакыл 1 табакшадаг ы тукым саны

1 габ/а кун/и келем1 мл.

Конп-сы % Теж/еMepi3iMi

Температура

Арпа 50 6-7 10 5-6 22-23Жугср1 25-50 8-10 7 6-7

Тапсырмалар дурыс жауабыи пшбьщыз:

1. Туракты су тапшылыгынын белпа кандай? (улпалардагы су тапшылыгынын талтусте сакталуы; улпалардагы су тапшылыгынын кеиш мезплде сакталуы; улпалардагы су тапшылыгынын тацертецп мезплде сакталуы; улпалардагы су тапшылыгынын тунп мезплде сакталуы; улпалардагы су тапшылыгынын тун ортасында орын алуы).

2. Узак солу барысында кандай ферменттердщ белее ндипп темендейд1 ? (гидролазал арды н; синтетазалардын; тотыгу- тотыксыздану npoueci; РНК-полимеразалардын; рибонуклеазанын).

3. вамджтердщ аязга тоз1мдшгш зерттеуге кай галым улкен улес косты? (М.Чайлахян; И.Туманов; В.Полевой; А.Курсанов;Генкель).

4. Тузды топырак курамындагы басгы катион не ? (Са; Na; К ; Ва: Mg).

5. Тузды топыракка бешмделген оалшктерд1 калай атайды? (гликофиттер; галофиггер; гигрофиттер; гидрофиттер; ксерофиттер).

6. Эвгалофитгер дегежм1з не? (тузга тв31мдшп жогары еамд1ктер; тузга сез1мталдылыгы жогары еамд1ктер; кургак тущы жерде есетш ос!мд1ктер; соргыш кабшгп томен вамд1ктер; клетка солжщ осмос кысымы томен ос1мд1ктер).

7. Ауыр металдардын эсер ету таби! аты кандай? (ферменттермен Байланысып, олардын белсендшгiH гежейди тыныс алу каркынын арттырады; тотыга фосфорлпиуды артгырады; фотосинтез шыгымы артады; протоплазманыц туткырлыгы томендейдо.

8. Фитоалексиндер дегешмп не? (патогенде тузшетш жогары молекулалы антибиотиктер; оамднсте патоген асерше байланысты тузьлетж томенп молекулалы антибиотик™ каскетке ие косылысгар: патогенд1 ыдыратагын оамдис фермештер!;

100

•CMtiwrrwi ш n w ry iM ара лык м и ш р . асм цш п my алмасу дым сои* ы ими)

9 Стрессор ас*р еткенле байкалмайшн «нгрн irp ’ (кальций иоиыныи Ш Т Ш 1 ен>1 артады мсмораналык о т п м щ i гомендейд!; ш п о ш т pH мин ш ш ц ч , яронм апааа щ и т в м с т м у ! , У Ш И «ИИ абсИИИИИИИ ТуыЛ>1

10 Фотосиита иршиммм тттвтл г) im нйш сы своей бала алмайлы? (квмф ш иии I гаиюма пиаиим ы, иирифии тум уи и бучылуы; ассимиля п ардын жммравтии йаасаил* гасымалы имитрви п гы иы м мги фосфордану ар кнм ии уД исяш илш б у тяу ы . клараиласттар курылысынын буиаяуы)

ЬАКЫ ЛАУ Ж\.\1Ы< Ы1 еа/нштп

I. 1НЧ1МЛ1Л1К гуралы жалпы упм2 I алофиттердщ кыскаша сиааттааааса!1. Ц кицнприи Miami ауру чар» * имиу ни » ел4. Кандай асииипр ыстыккэ п а н * жжм . онын tcAcmcf» ими

байланысты?5. Радиация асармм кандай асиалмгтар tta a iriна) кедед!'

2 И|ММИ1. Куааимлмяпм астямггеп фишмлиаиа м и беикиеиялаак

процестерге веер»2 Гучдарлын и с яш ш acayiWH фаниаииии и аир3. Осмалигтфии радиация} а танаадиил4 taavrn ауру —рта амамкми аакигораг «а алдымен кмлаи

физиологиялык о и epic йийаалмм *5. Сапрофнттер мен пара<нттер арлында кандай айырамюылыктар

бар?З яр и и и

I Ос1МЛ1Ктерд1Н ортаиын т а а у и м т и а н п2. Фенолды косынлылар мен фитоадексинлерJ. Иммунигеттердщ нитаим aniVNpi4. Кандай физиологичных иаритимтар аркылы а па иктя

кумшмлмасм *а яиа япи баламут болады ’5. Аса еяамтмамлмк жам» фитоадексм ндер

4ауаиамI. Топырак туиылыгы жане ту»а * * " '■ "■ туралы жалша угым

10]

2. Темен температуранын еспмдктеп физиологиялык жене биохимиялык процестерге ecepi.

3. Актив™ жене пассива иммунитет факторлары.4. вздмшктщ тез1мдшгш зерттеген кандай галымдарды б|леаз?5. Паразитт4к тipш iлiк eTeTiH епмд1ктерд1 атаныз.

5 вариант1. GciMfliicriH жогары температурага твз'гмдшШ.2. 1ндетп (жукпалы) аурулар жене паразитизм туралы жалпы угым.3. 0 ам,щктерд1 (и де т ауруларга карсы шыныктыру eдicтepi.4. Улы газбен закымданган еымдпстерде кандай физиологиялык

e3repicTep байкалады?5. Топырактын туздануы кандай себептерге байланысты жене онын

кандай TYpлepi бар?

ТА РА У БО Й Ы Н Ш А П Ы С ЬЩ ТА У С У РА КТА РЫ1. Кдндай еамд1ктерд1 колайсыз жагдайларга T03iMfli деп атауга

болады? Мысал кeлтipiнiз.2. 0имд1ктердщ куаншылыкка тез1мди1К белгшер1 кандай?3. Канттардьщ протоплазмага корганыштык ecepiH калай ryciHeci3?4. Kefi6ip агаш тектес еамд1ктер кыста - 40-50°С суыктыкты коте ре

алады. Жазда -7-8°С суыкка шыдамайтындыгы неявен?5. Цитоплазманын коагуляциялану температура шеп деген угымды

калай тусшеаз?6. Протоплазманын туткырлыгы мен оешдштщ ыстыкка

тез1мдшпшн а рас ын да кандай байлаиыс бар?7. Жогары температуранын ecepiнен еш ш к жапырагынын ryci

бузылып, конырлануы неге байланысты?8. Жогары температуранын ecepi нен протоплазма отизпптгш щ

e3repyi неге байланысты?9. OciMiUK г in су устагыштык кабметш калай TyciHeci3?10. 0 амд1ктерд1 аязга m hm.h болу уинн калай шыныктырады?

Курстык жумыстардыц i акырып 1ары1. 0С1МД1КТ1Н аязга тeзiм дiлiгiнiн калып гасуы.2. 0 С1МД1КТ1Н топырактын туздыльнына тезймдшгшщ калыптасуы.3. Топырактын туздану турлерт4. GciMfliicriH куаншылыкка T03iM,ii lir in iit калыптасуы.5. ©амдхктеп шмныгу npouecrepi. мерз1мдшп. физиологиялык

Heri3flepi.

102

6 Оамджмн M u m i ( it iu rc m i) и в ц ш у ш и ш )) ««ccpim-1НЯМД1Л11IHIH фи iHOJIOl ИЯЛЫК № i t iaepi

7. О пм лггап иммунитет кубылысы. турм р аиик фа к гирл.арыI Ауру iHiH фи *иология1 ы9 0сшд1ктш ортанын газдануына гвнмдш п10. в с тш гп и радиация» а 1н ммлтш1

Оцу~дала нрактикасыныц байдар ш м т ы

Оку-да. и прш м икш ш я ёяигм бодын униьсрс м<ети цриАиосгм ш м ры. б о гм и илч» пакта, уям ср ипл м м и и н ы тожфнбе у час к еле pi к ш м т

Оку-дала практика», ы к м я к гт^ям и таЫм и кия*Ад| ос )м дипе рте бакылау ж ур п кл . « ш л и онтогенемнде фн!и<<ло1 ни ;ык пропестердш дннамиьасын у Apr не, и ига пропе- терi-л ia\ икпк ыртактарын, о—ряа яш м иш м я фаморлардын «.сумм, м а п т р ж (делянка) жене вегетация лык ыдыстарда тишрибгм kiwi аме журтумен танысалм Т н иря бгяц ц ! Щ турЛ1 яусшарися яаив ке пиле студент алынган я я п и к ж р м м м ш яы п м 1 я ги яя уйренедт Дала ирактикасы а » « я л ауыя шаруашылык ш м яяц ш яи я жогары «ШМД1ЛИ ше жататын иршяктерг* и м я а\ .laps ка*ел ос1МД1Клер;нц ф о п к яяп ц п аппарат ыимн а у м ки минера мм я коректсну (р п в и яж п р . су режим! шлш баскаяар

(клмлитер фи 1МОЛОГНЯСЫ лик а ншы лы п ын (спияим I гм яыми негги болып табылалы Ьолашак биолог мутал»м «кмми а^пим ятм я фн 1ИОЛОГИЯлык * f n u f n m fin 'ч iy каиип Ц я « г и т * кума мектентершдс жумые к т я г я ж т е ож ег (ауыл ятгтнбги бтруиилердщ м е н тк багяарлау м же плу к я я м )

O c n m n tf фи т о лог иясы М н и м дала практики и яи я ч1 як п (| й м твмендеп дер Kipeai

геориялык курстын б«л1мдер1и и.-рсндегу. Аинмигрм — рнеи; лер аркылы бек!ту.камрм жака ясиияпяр фи яш яи ш м яя». дала жагдайынл» колданы татын адюермен танысу; эксперимент к жумыс.мектепте кой ы латы н м яц яб п м я ^ т и и и м танысу

Дала практикасынын жумысы лергтеу сипагынла билу я ц п Ски R W U tft lt сту денттерге оку и р ги у в и и тя яи яи жрттеч жумыстарын журптуде ю н п р я ни. ияуям н п и пякириям рш орындау ку'ретык ш ик липломлык жумыстарлын тякырыптары

103

бойынша материалды жинауда жагдай жасау керек. Студенттер езщДк жумыс icTereH кезде кафедрадагы ботаниктер мен физиологтарлын евдеген гылыми мвселелерше свйкес журпзшеди. Практиканы студенттер журпзген таж1рибелер1 бойынша сынак берумен аякталады жене T0жipибeнiн нэтижелерш студентик гылыми конференцияларда баяндайды.

©сШдоктер фнзиологиясы бойынша дала практикасынын багдарламасына свйкес теменде квптеген жумыстардын Ti3iMi бершген. Мунын iшiнeн окытушы взщщ журпзу жагдайларына жене ЖОО-нын (вуз) мумюнд1ктерше карай тандап алады. Kefi6ip жумыстар кыскы лабораториялык сабактардын такырыптарымен свйкес келедй 6ipaK оны осы процестерге сырткы факторлардын ecepi деп взгертуге болады. Студенттер физиологиялык зергтеу кезшде материалдарды дала жене вегетациялык теж1рибелерден алады.

Усынылатын жумыстардын Ti3iM i

в с т д ш т щ МИНЕРАЛДЫК КОРЕКТЕНУ!Тан,ырыбы. Дала жагдайында молдекшерде жургЫлешш шожчрибелер

1. Дала жагдайында тежхрибе коюдын вд1стемеа.2. Топырактын корекик кундылыгын аныктау.3. 0 с1мд1ктерд1н тынайткыштарга суранысын олардын шырынынын

химиялык анализ! аркылы аныктау.4. вамд1ктерге топырактын пбестершщ ecepi.5. Топырактын pH аныктау. ©ciMflijcrep - топырактын рН-нын

индикаторлары.6. вамд1ктердщ физиологиялык npouecTepiHe тамырсыз

коректешйрудщ ecepi.7. ©ciMfliiaepre тукымдарды тешрибе алдында микроэлементтердш

ертндшер5мен ондеудщ ecepi.8. 0ciм дiктiн ocyiHe бактериялык гынайткыштардын ecepi.9. Топырак микрофлорасынын саиалы курамына бакылау.

Тацырыбы. Топырак, жопе кумда ьойылашып тожчрибелердщ одгстемесй10. Топырак жене кумда койылатын гэж1рибелердш едютемесь11. Топырактын корекпк кундылыгын аныктау.12. всш дипчн ecyiHe микроэлеменпердщ ecepi.

Тацырыбы. Су оршасыпда жургЫлепйп шож/'рибелер.

104

13. Су ортасында койылагын i+atipnnr »грин «истомы И В е н и н тр и шлык u fw ra и гш .и msж жеке м тп п ц ш г

•o ff15 <к|млгт«рлж «суми сриишлгр.ин pH-м «ccpi16 Иондардыи амтоюниш кубылысы17. Корегпк epiiiMoi мгрмем дымкыддашан жасанды оргаларда

кп и и т| Ш 1 actpuyt (гидропоника)

Га ырыбы. Кореш т*я у *т виерме и т шятгр»I I . Ьуршак гукымдарынын аюпык коретеяушш «ргйшелгтгр.

СнмбИОЩЫК «юфмитпрму19 I w i i i n i n i (кммджтерлш а км пен юрмпшумм (ракши n ra p i20 Жартылай пара ж if ер lrrrw пара «ни ir 1м:ик герлж фи two ил и* чы*

ими анатом нллык «ришмитср!

ФО ПК M in t IТакырыбы Жиныраь,шып ныгненжтер* » + я * шлярЛыл »fm*p жагдакыI Ор туря — |------ т я ж минера им и мреггемуи « м м

есшджтср жапырактарынын иирифмдя црмнм ■нмрмигтрам здк'пен 1М1Ш)

2, ЖапыракIарда карт ин курамып аныктау1 Хлорофилдердш гумлуми жарык гардын M «m uM i "Рлнимм

Та ырыбы. Ф*пинunmet трцгчт* ж.*Ж я м у ч иги таг*анын« сыртк,ы жагдатардыц «n p i4. Иваном ими Коссомяч м ю 6а1мями ^ т и н п ш н куми*1

куруш аныктау.5. Олвик ими Цммр м ю М м м Щ typ * ш и п и м »

тм тр п n m tM KIMWW pMI ■ флммшмм карКЫИДЫЛЫ! ЫН(кодоримстрлIк) аныктау

f» К у р т мттмм ry v iy i М ы т н фпикммим каркынды мм ым аныктау

7. др турл! ауыл и р уи и ш м мииисмрмп фотосинтешн и * ошмдшпн аныктау

8. Ф о т ж и т м каркындыл м.» ыи.1 л арыктардын тлш теиеемн* « «p i (м м р м тр к санау **о |

9. Жарыктандыру жагдайыма т*уелд! клиримаатарим и ти ы с и н бакылау

105

0С 1М Д1КТЕРДЩ СУ РЕЖ ИМ 1Так,ырыбы. Ос'шд'штерге судыц cinyi.1. ©Ымднщердщ ecyi мен дамуына ылгалдылыктын ecepi

(топырактагы вегетациялык тежприбелер).2. Гутация. Гутацня процесше сьфткы жагдайлардын ecepi.3. Судын еЫмдк бойымен жылжуын бакылау.

Так,ырыбы. etiMdiKinepdin суды жумсауы.4. Штaлдiн хлоркобальт эд амен жапырак такташасынын жогаргы

жене теменп жагыныц транспирациялармн салыстыру.5. Иванов eдiciмeн торзнон таразысынын k o m c i ivicH

транспирацияныц каркындылыгып аныктау. Жапырактардын онтогенезшде устьицалык жене кутикулалык транспирацияны аныктау.

6. Транспирациялардын кундпп жумысын бакылау (ер турлГ метеорологнялык жагдайда).

7. Bip теуйк шшде устьицелердт козгалысын бакылау. Молиштщ инфильтрация едюмен ycтьицeлepдiн жагдайын аныктау.

8. GciMfliK онтогенезшде транспирациялык коэффициенттщ жене транспирация ешмдшгin iH 03repichi бакылау.

9. Литвинов бойынша есшдгктерде куишзп су тапшылыгын аныктау.

Тацырыбы. Ос/лпНкшерМц к,ургак,ишлыы>к,а иипшШ ш .10. Темени жене жогаргы белдеушелердеп жапырактардын

анатомпялык- морфоло! иялык жене функционалдык epeкшeлiктepi. Заленскийдш чаны.

11. Майков бойынша ыстыкка тез мдшнсп аныктау.12. Генкель бойынша сусыздануга тоям дш гп аныктау.13. Генкель бойынша плазмолиз eдiciмeн цитоплазманыц

туткырлыгын аныктау.14. Генкель бойынша жапыраюардыщузу кабшеперш аныктау

вС Ш Д Ш ТЕРД Щ ОСУI М ЕИ ДА М УЫТак&1рыбы. ОЫмдЫтердщ ocyin олшеу odicrnepi.1. Минералдык коректену жагдайларына т£уелД1 сабактардын есу

динамикасы.2. Эр Typfli жагдайда ескен бЫм,щктердщ ылгалды жене кургак

заттарын есу npouecrepi кезшде аныктау.3. Жапырактардын ауданын аныктау.Так,ырыбы. Фитогормондардыц pemmeyiui ocepi.

106

I . Сабамардын «су динамикасыма i нбберсдлиндердж ucepi2 йомцктсрдс жыныс бмплсрм т улауи т габбсршмицша

в щ к). Калемшелердш гамырлануыма ИСКгН4 То н я rymrrcpiM» фш см орыоилардын м к В мгтаааиммш «cap5. Гомапарда лзртенокаршык м ш срам ту нпин

фитог ормон |ц>|мм t»cepi

Гик.ырыпы. (tciMdibт г рфщ дамуычн сырткы >«ч.Фтя тр<шц ,нepi.9 У н т шми куша к п м гу«иукт| | м м даму ына температуранын и ф10 ¥ )аккунл1 т о т а и ш ^ м л т >шнгг«рм>и да му ына

фитомраодиммк эсер»11 Ыютсп ш и ш фигш ормчм tap дым амнйи >11 м m u * lay

KeUoip epimindLiep мен реактив тер ётшр mj же тиры

М иллимом р е а к т и м . («лмак мммм теплей гпа сынашы концентр и •«от кышкылында ергтед! С I— шн iw и яи м м м гм ертндшн-. сондаЙ ке демде су косып а рала стырады Вуя реаммвм тек сушп МДЙПШТМ жерде даирлаута боладыM t k w i гм ^ я ')тид ширп агмаиав % % кел«Д1 Алкейбф жумыстарда абсолюта к спирт (устымипа каншалымы ашык екенж анымауда) пайдаланылады Оа уапа а ш гн чьи гупорекын кэрлен габакшасына салып, усактап in f rM n аИНя ш имрмн Омы суыту жсикаторда ж ур тш л. сор* ыш a r m орап, е яр гм салынзды Спиргга i 4 % суды кабылдап. А « а м т « спирт ту шнж ЦшаМ ctiMpi кувылгм ыдыстын «уш чыктаи жавылин

(бентйрвп) кы ш.я epimimb. 0,5 г нейтраль кьпыч 6<>я\ tw 250 мл дистилденген суда ярггш 0.2 *’* «умтииа жасалалы Ом «ртяаиа сор» ыш u n i аркылы сумк, жарык иггкйттн кара мдыега ш ти м н Кул ерпимпо пайдалану алдынла cv n c v t 10 pet суйыталы \ M f«M M k«M i Ол ушш 5 % лык кжпряшибальт ту :ыиымерптдюн даярлап. онын шине м ш а 8x10 см ааагтнивв сор* ыш кагагыи бгрмеше минут устав кур» ат> ш ф ц а и и » н п ш м усгжж кок туске м я т а т дейш кургатып, «уш жаксы жабылагын ш м епр* салып пайдаланыладыХлорофвд* аныктау да тМ и н и л ш я ГетртФ т ст лн барт т ш ep im ifttiic i. Дистилденген суда уш ту рл! ертнд» ааардаиады 111 % ды CuSCKТЬО толык ер1 геннеи соя соргыш к а т аркылы сутмяк. 2> 2 Ч

107

-дык К 1СТ1О7, 3) 7 %-ды аммиак ертндю . 100 мл колба алып, онын шине 28,5 мл 6ipiHiui ертндюх, 50 мл екшлп eptiiH aici жэне 10 мл уцпннн epmiwici, 50 мл ашшп eptiiHflici жэне 10 мл ушшнп ертндип косып, онын устше 11,5 мл су косып даярланады. Бул ерщвдщщ Tyci 1 л ертоште 85 мг хлорофилл болгандай туе бередк Ер тш й пайдалануга дейш карангы жерде сакталады.Иодтыц калий uodindeti epimittdicL 5 мл дистилденген суга 2 г К1 салып epiTin. онын устше 1 г металдык иодты салып epiTin 295 мл дистилденген су косылады. Аузы тыгындалатын кара шыны ыдыстарда сакталады.Хром крспасы. Химиялык улкен колбага 6 г К 2Сг20 7 тузын салып, 100 мл суда ёртДедо де ыдыстын 6ip жак кабыргасынан абайлап 100 мл концентрл1 H 2S 0 4 косып араластырылады. Суыганнан кешн калын кабыргалы шыны ыдыска куйып пайдаланылады.0,025 Н барит ертидим. 1 л ертшнш даярлау ушн куйд1рг|ш барийден 2,14 грамы алынуы керек. B ip jiK реактив таза болмаса, онда KOMip кышкыл барий болады, сондыкган алынатын реактивтш салмагы 1,5 есе, ягни 3,5 г алып даярланады. Пайдаланылатын дистилденген суды кем дегенде 30 минут кайнатып. онын курамындагы KOMip кышкыл газынан тазартылып, ыстык судын устше елшеп алынган реактивт1 салып, араластырады. Ерщщй салкындаганнан кещн б1рнеше кун аузы жабылатын ыдыска куйып сакталады да, мелд!р epmHfliHi тунбасынан бвЛ1П бюреткасы бар шыны ыдыска ауыстырылады.Фенолфталеин. 0,5 г фенолфталеинда 100 мл 96° спиртте ер1тёда. Фелинг epimindici. Тек пайдалану алдында гана eKi ертнд! б1рдей келемде косып даярланады. 1-ертнд1 40 г CuSO: тузын 1 л дистилденген суда epiTin, соргыш кагаз аркылы сузшад, 2-ертнд{ 200 г сегнет тузын дистилденген суда epiTin, онын устше 150 г КОП немесе NaOH косып, дистилденген су мен 1 литр келемде келпртедг Крахмалды агар. Шыны ыдыска 2 г агар-агарды усактап салып. устше 100 мл су куйып жайлап кайнатып. а[ар-агарды усактап салып. устше 100 мл су куйып жайлап кайнатып, агар-агар ертлед> де. 2 г крахмалды 10 мл салкын суга салып, шыны таякшамен толык араластырып. ыстык агар-агар epiriH iiciiie куйып кайтадан кайнатып. Петри табакшаларына куйылады.Метилен ког/. Метилен кепнш еппрпеп каныккан epiTiimici даярланып сакталады. Осындай спирпхм i метилен копнш каныккан epiтiндiciмeн 1 мл елшеп алып. онын устше кажеттшгше карай концентрациясы эр TYpлi ертнд! даярлау ушш 10-40 мл дейш су косып пайдаланылады. Бояу уакыты 3-5 минут.

108

Лаффер ktu i Турине ммдаиу ушш *0 мл ш ш т м ертиди* ню мл0.01 % -т» NaOH немесе КОН epmmuci косылады Ьиву уяш ты 12мииут

llautht.niнуга усывшллтшя .м^ейттшер М м м

1 I Киевом В В Фи молили p w itu d l М Нш и и ныии. 1НИМ2 Либберт Т Ф яш ом пи растений 14 Мир 197й3, Лебедев Р И Фи ш ин» на растении М Колос. 19824 Гудвин Г , M f t f f ') Введение а биохимию ранении Т I 2 М

Мир, I9 M5 К а м м т Ж Оешджтер фамшкижм Алматы K j <ак

университет!, 19%6. Жагканбаев Ж Ж ( к и ш т р ф ям м а ш н А м вш . 19997 Кенесарнна С Н Осшднаер ф ам випм ги м и биохимия

непхаерг Ллмагм. *М гп гн » . 19X21. К и ш т К О с тлггс р фимювт —«. ынын арилм уин Члм ат

«Мектен». 19899 Калекенов Ж UctM Hm p фи ммм«ч ижыиын оратику мы Алматы.

1994

К** м и м {n)e6uenmtep10 Гикто и А.. Д *вис Г ., ( еттер Р Ж я т и а я н г а р к т и и М Мир.

W tJ11. С и и и то м ТС Фимолагм расти ie.it. ной u r n * Л . 199112. Гавриленко В Ф . Гусев М R И йр им м i м м ф е м яягм

растений. М , | ШИ . Кларксон Д Трансиоут ионов и сцпктура р к тм *м в 4 клетки

М., 197414 Курсанов А Л 1 ранснорт м гвм им гм в растении М t*7419. Сабинин Д А Фммммюгма рачвиш* растений М . 197016. Атлас улырастру ктуры растите (ьмыч тканей П>три— ■ :« t*§917. Ьиосфера. Ти ли м м . пространс ни*. крем* П м ред Р У С м и

Дж. Прайса, П ТС . Уммн М Прогресс. »«9 tIt . Гамалей Ю В Чимамнмнн к ам м п p w w i П щ в н и и н м

структура и функции С-Петербург Неука WM19. Гамма* Ю В 1 м т м м т м г м « сеть растений П р м гм а и и т,

структура и функции 53-е Гимир* кг вс кое чтение С -146 . t9*420. Крстович В .Л Iim h im m растение М Высимо тына. Н И21. Леви А . Сиккеанц Ф Струкпрп « фу нкции клетки М Мир. И~)

199

22. Ленинджер А. Биохимия (в 3-х томах). М.: Мир, 1974, 1976, 1992.23. Маргелис J1. Роль симбиоза в эволюции клетки. М.: Мир, 1983.24. Новые направления в физиологии растений, под ред.

АЛ.Курсанова, М., Наука, 1985.25. Ченцов Ю.С. Общая цитология. Изд-во Московского университета,

1984.26. Слейчер Р. Водный режим растений. М.: Мир, 1970.27. Пахомова Г., В.К.Безуглов В.К. Водный режим растений. Казань:

Изд-во:КГУ,1980.28..Холл Д., Рао К. Фотосинтез. М.: Мир,1988.29. Клейтон Р. Фотосинтез. Физические механизмы и химические

модели. М., 1984.30. Андрианова Ю .Е., Тарчевский И.А. Хлорофилл и продуктивность

растений. М., Наука, 2000.31. Белл J1.H. Энергетика фотосинтезирующей клетки. М.: Наука, 1980.32. Вознесенский В.Л. Фотосинтез пустынных растений. Л.: Наука,1977.33. Гамалей Ю .В. Флоэма листа. Л.: Наука, 1990.34. Горышина Т.К . Фотосинтетический аппарат растений и условия

среды. JI, Изд-во Ленинградского университета. 1989.35. Мокроносов А .Т. Онтогенетический аспект фотосинтеза. М.:

Наука. 1981.36. Мокроносов А .Т. Фотосинтетическая функция и целостность

растительного организма. М.: Наука, 1983.37. Мокроносов А .Т., Гавриленко В.Ф. Фотосинтез. Физиолого­

экологические и биохимические аспекты. М.: Высшая школа, 1992.38. Фотосинтез.(в 2-х томах). Под редакцией Говинджи. М.: Мир, 1986.39. Фотосинтез и биопродуктивность: методы определения. М.:

Агропромиздат. 1989.40. Чиков В.И. Фотосинтез и транспорт ассимилятов. М.: Наука, 1987.41. Эдвардс Дж., Уокер Д. Фотосинтез С3 и С4 -растений: механизмы и

регуляция. М.: Мир, 1986.42. Шульгин И. А. Растение и солнце. Л.: Гидрометеоиздат, 1973.43. Головко Т.К . Дыхание растений. С-Петербург.: Наука. 1999.44. Измайлов С.Ф. Азотный обмен в растениях. М., 1986.45. Кефели В.И. Рост растений. М., 1984.46. Полевой В.В. Фитогормоны. М., 1982.47. Сабинин Д.А. Физиологические основы питания растений. М.: Изд.АН СССР, 1955.48. Уоринг Ф.. Филипс И. Рост растений и диффсренцировка. М.: Мир,1984.

110

44 Дерфлиж К, Гормоны растении Перси. под ред В И кефсли, М Мир, 1915.50. IwpomiQ» М И Фенольные соединения Распространение, мггибомом и функции в растениях М Наука. 144).51 Кефели В.И. Poci растений М Колос, IT1152. Биоиндикация игрянш м ! мнимы» шос истин Над рсд Р.Шуберта М Мир. I4 U53. Гмйм ыки м уги м м и Доклад Гринпис Иол рсд Да Леггета М И и Московскою университета, 1*9154 Лархер В Тммогис растений М Мир. 197855. Ииггопы и радиация в сельском колйстве Под редВ В Рачин«w o М . Аграврамш 14(456 Сказкин Ф Д.; Миллер МС.: Обухова I А и ар Летние практические iaпятив но физиологии растений М 11р«.ю игааг 197357 Прастшуи по фвтвишви растений (Под рсд Трвтълииив Н М )М Колос, 1982.51 Басввигввв С С., Ьвродувишв Ф I . I варвшви* В Ф и лр Малый пракгикум ко фишолопи растений М 147)59 Большой практикум по физиожиии растений <11од ред Ь А Рубина) М 147860 Викторов Д П Малый практикум по фи им лиши ратаний М1983.61 I аврмленко В Ф , Ладыгина M E . Хвядийаим ДМ Большой практикум по физиоло< ии растений М 197562. Гвмоишнм Л Г., М утавм Л.д Малый практ и кум но фи им литии растений Петро1авод< ■ 197)63. I род ш т. кий A M , Гро ява кпв ДМ Краткий еярвивчаив т фи оологии растений Киев 197)64 Крмаков А И Арасимови1ч В В С иврвои Ииааваиа* М И и др Методы биохимического исследований растений Л . 197265 Журбицк ий ЗИ Теория и ирвгпасв вегетационного вггм в М . 196866 Шлык А А Метаболит i впрофиава в «леном растим М . 1915 67. Миллер М с., Савицкая Н Н Практические ни— тиа т физиологии растений Л , 197468 Михалевскав О Б. Практику м по фиимишии растительных клетокМ . 197569 Практикам по фитологии растений (Под рел И И Ггивра) М . 1972

III

70. Практические занятия по физиологии растений (Состав. Г.М. Живухина). М., 1971.71. Рубин Б.А., Ладыгина М.Е. Физиология и биохимия дыхания растений. М., 1974.

112

МашиныSт

Алгысв'1 .. ................. ......................................... ......... .................|Kiptcne.................................. .................... .................. ...........„ 4I lapay. <к1мдк ы г и г и ш ш фишилтi насы................ ....$Лабораторнялык ж у мыс rap ............. ............... . ..... ..............101-жумыс (Хмомор даярлау ....................................... .... Ю2-жумыс. Клеткада! ы «смае кубылысы 11 ы и ч м м д м м м в м у ........................................... . . . . . , г.„, , ...............К)3-жумыс Иаанмми» гурмр! .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...... .....114 жумыс К 1 жми C l ‘ иондарынын а и м и м и и и «ryi(м wmktm щ а м и ) ............... ..... 125-жумыс Граубешн жасанды « и г г ш ш и м » алу жмииндмы W МОСТЫ* upuwu. icpuu бмиыжву ............................. I )f> жумыс I ургор кубыаыгы .,. . . . . . . . . . . ............................... 147 жумыс у м к м м и су и м и м м арефрактометр (Н Л Максимов мми Н ( 11пшм«| *»д»м 15|рЦ1М аныктау ........ ....................................................(апсырмалар ........................... ................ .............................. 14Бакылау жу.мысы ........................................ ..................... ..... ЧГ ара у бойынша пысыкгау су раю ары I I Курстык жу мыстардын такырыптары ................................ I II I lapay, ( k k u k m i су и м»г > ....... .............................Лаборатория шк жу мысlap .-^-шаг- г-т—т-— ■—-------Й-жумыс (Хтмд1к тукымдарынын су кабыддаи «иву дорежечтнш т у п м ш кор косыдыстарынын турмк 21 байаанысты;ш»ы ..............? жумыс t pniHji м я м т р и и с м м М М Мгу кымдары ныц осу ии «нер|.......................10-жумыс Г ута— кубылысы 24П-жумыс Транспирация каркындыльнын га имя (тарагыда одшеу) М П аркылы аныктау 12-жумыс О п и ж гм транспирация каркындылыгыиторшм wf MMn i « р ц ш м м я у .. .................... .............. I*I Vжумыс Жапырактын астышы мми успел f c w * транспирацн»сын садыстыру (хлоркобальт) адил 2114-жумыс. У т м и м ашыдып-жабыяуын микроскопаркылы бакылау. ...... ...........1 апсырмалар ....... ............ ...............Бакылау жумысы ................. ...............Тарах бойынша иысыктау сурактары ....... .... ■»*■■■

113

Курстык жумыстардын такырыггтары.......................................32I I I тарау. Фотосинтез............................................................ ....33Лабораториялык жумыстар.................................................... ....3915-жумыс. Спирттеп пигменттер ершщсш алу жолдары. 3916-жумыс. Каротищй фтнда алу............................................. 3917-жумыс. Пигментгерд1 Краус едка бойынша белу..............4018-жумыс. Адсорбтык тесш бойынша соргыш кагазда пигментгерд1 6ip-6ipiHeH белу................................................... 4019-жумыс. Сшшпн хлорофилге ecepi.......................................4120-жумыс. Феофитин алу жене сутек атомынын орнына кайтадан металл атомын орналастыру......................................4221-жумыс. Хлорофилдердщ спирттеп epiTiaaiciHiH касиетш, жарыкты шагылыстыра жене етюзе отырып танысу ....4322-жумыс. Жапырактары хлорофилдщ мелшёрщ аныктау 4423-жумыс. Суда ететш ешмдАктердщ фотосинтез каркындылыгына сырткы орта жагдайларынын ecepi............4624-жумыс. Ассимиляциялык колба едка аркылы фотосинтез каркындылыгын аныктау (Л.А.Иванов жене 47Н.Л.Коссович бойынша).........................................................Тапсырмалар.................................................................. »...... ....49Бакылау жумысы.........................................................................50Тарау бойынша пысыктау сурактары.................................. .....51Курстык жумыстардын такырыптары.......................................51IV тарау. б а м днтн тыныс алуы...................................... ....52Лабораториялык жумыстар........................................................5725-жумыс. Энш келе жаткан еамдж тукымынын оттепн ciHipyi ....................................................... .....5726-жумыс. Тукымнын eHyi кез1нде тукым курамындагы кургак косылыстардын KeMyi.....................................................5827-жумыс. Тыныс алу каркындылыгын СО? молшерш1н белшу1 аркылы (Бойсен-Иенсен бойынша) аныктау .....5928-жумыс. Онш келе жаткан тукымдардын тыныс алу коэффициент аныктау..............................................................6129-жумыс. Элодея жапырактарындагы каталаза 62фepмeнтiнiн aicTHBTiniriH аныктау........................................Тапсырмалар........................................................................... .... 63Бакылау жумысы.................................................................... ....64Тарау бойынша пысыктау сурактары........................................65Курстык жумыстардын такырыптары.................................. ....65

114

V тарау. H d n A n tp jta минера la w ки р гки и ч.......... ....бьЛабораториялык жумыоар .................................... ............69Ю-кумыс Окишв гамыр жуйапжш ауданы н ааыкгаз 4931 жумыс Осшд»* кулше т ц т п и н и и н амаии — а] 70)2*|умис Иовдардын ипммжпми 71Т алсырмалар.................. . ................. 73Бакылау жумысы............................... ...... ........ . . . . . ............73Тарау бойынша аысыкгау сурастары 74 Кургш к (цммспрша n n fu m p wV| rapay. O rtaё п 1а aryi aaw аамуы....... ...................... ... 75Л аборат ориялык жумыстар ................................||И-жуиыс Iамырдыи асу айшиыы ажыггач ....... ................ 4134-жумыс Сабактыщ «су аймагыж ажыжтау 8235-жумыс Жарык 1ыц «п а л * иуааааарым тужлуиак асар 4236-жумые Жапырактын rawip тужлуми *сар 4137-жумыс Фоготропим ........................ . ........... ....... ......... 44I I жумыс Осшдш п м и р м и ащ м м тер«хемотропиэш....... .. ..................... .. .....................М)4 | у м к МаАлы i укымдардын «eyi ас шинкиыпрсулардынтунлу! .................. .....4940-жумыс Ее локти трм м рм ш aatyt н а м »м.иарыинжн гужлу) . . . . . . . . . . . . - . . .............. . 4441-кумыс Джагтам фарааажпжм «саржмж аражмадшап и р а яп н м м к ш аду.............. ............ .. .........................4742 жумыс Крахмалды тукимдарлын ежу» агааим дм лм м иа iy u y i.................Тапсырмалар....... ........................ -.....Вмшлау жумысыТарау бойынша пысыктау еурактары . .............................. ...90Курстык жумысирдын гакырышары................................ ...*1V II тарау. OciauMrrha м лй с ш аса* аай аарааIHliM.lLlil i .. . . . . . . . и......................... •Лаб opawfauw жуамспрп жумыс Каиттыи h — m i h h вдаргальштык

мкасистте acapi.......................44-жумыс Цжгажаажаажми жтжигмжпа кабшетгн* м га ргммарагуражы* acapi ..... . . . ...... ..............—1 1 жумыс О т а о т «шуга laam ana (ФФМажжаа бойывта) аныктау........................46 жу мыс Агаш такгас «сяиктерж тыныштык кмммж жылы суда ондеу аркылы шыгару ......-----------— - ......

115

47-жумыс. Красносельский жэне Рихтер ЭД1С1 бойынша агаш тектес еамдш буршшн тыныштык калпынаншыгару..................................................................................................9748-жумыс. Фотопериодтык эсер аркылы агаш тектес ociMfliFcrepfli тыныштык калпынан шыгару жолы.............................9849-жумыс. Жаралау аркылы 6ypmiKTi тыныштыккалпынан шыгару................................................................................ 9950-жумыс. Дэщп дакылдардын тузга тезшдшгш осуnpouecrrepi бойынша аныктау.............................................................99Тапсырмалар........................................................................................ 100Бакылау жумысы................................................................................. 101Тарау бойынша пысыктау суракгары................................................ 102Курсты к жумыстарды н такыры та р ы ............................................... 102Оку-дала практикасынын багдарламасы.................................... 103Кейб1р ергпнд1лер мен реактивтер даярлау жолдары.............. 107Пайдалануга усынылатын эдебиеттер.............................................. 109Мазмуны......................................................................1..................... 113

Арыстанова Шолнан Ескуаткызы

6 с1мд|ктер физиологиясы (оку куралы)

Корректор Гул тар Шаймергенкызы

Басуга 20.05.2003 ж. кол койылды.Пiшiмi 84х 101 1/3. Шартты баспатабагы 7,3

Тапсырыс№ 15. Тарапымы 1000 дана.

«Келешек-2030» бас пасы. 020000. Кекшетау каласы. Горький Keiucci, 17 «а»-уй, тел. (8-716-2)-31-33-49, факс 31-33-51

E-mail: Keleshek@mail.ru