أ‌

‌ جامعة الرباط الوطن

‌والبحث العلم االعلكلة الدراسات

‌

‌

‌

‌

‌

نآسباب النزول وأثرها ف فهم النص القرأ

مقدم لنل درجة الماجستر ف الدراسات اإلسالمةتكمل بحث

إعداد الطالب : عل عبد الباق آدم محمد

أبوبكر إشراف الدكتور: السر محمد األمن

م 5102

ب‌

ج‌

بسم هللا الرحمن الرحم

قال حعان :

﴿ و ءار١أ ض سأ ب ۥ ف ٱلأ ى اب

ء أ جع عججب ٤عججب ش ﴾ ٤فؤرأ

42ــ48االة سورة الكهف

إهــذاء

د‌

إن سز وجىدي وأدباب قهب وآنذي انكز

أطال للا عزها ...

إنى أسزح أ يا كاج ...

إنى أدباب ف للا....

إن كم ي عزف ...

إنى سيالئ األوفا وأخص ي بهى انذفعت

انسادست

‘‘...انذراساث انعها‘‘

أهذي هذا انبذث

شكز وعزفا

هلل انذذ وانشكز ي قبم وي بعذ ...

ه‌

أحقذو بأسى أاث انشكزوانعزفا إنى أساحذح األجالء

انىط كهت انذرساث اإلساليت وأخص بجايعت انزباط

يسق األيانسز يذذ/ي بهى فضهت انذكخىر

انذراساث انعها وانذي حكزو

بإشزاف هذا انبذث ...

صالح عىض يذذ / كا أحقذو بانشكز نفضهت انذكخىر

أصىل انذ بجايعت أو در يا ،عذ كهت إدرس

اإلساليت ،انذي حكزو

انبذث ... بخصذخ هذا

كا أحقذو إنى كم ي ساهى ف هذا انبذث وأخزجه

بصىرحه انهائت .

وانشكز أضا يىصىل إن أسزة يكخبت كهت انذراساث

اإلساليت ويكخبت جايعت انزباط انىط انزكشت

،ويكخبت جايعت أفزقا انعانت ،ويكخبت جايعت أيذريا

هذا انبذث بخىفز كم اإلساليت انذ شاركى ف كخابت

. يا أدخاج إنه ي يصادر ويزاجع

فههى جعا جشم انشكز

1

مقدمة:

له‌شرؾ‌المرسلن‌سدنا‌محمد‌وعلى‌آأ‌الحمد‌هلل‌رب‌العالمن‌والصبلة‌والسبلم‌على

وصحبه‌وسلم‌‌‌‌

أما‌بعد‌..

كتب‌ف‌أن‌أردت‌أظفاري‌وحب‌له‌أفمن‌خبلل‌دراست‌للقرءان‌الكرم‌منذ‌نعومة‌‌‌‌‌

ثرها‌ف‌فهمه‌؛‌ألن‌السبب‌أسباب‌النزول‌وأعلوم‌القرءان‌،‌وخصصت‌ف‌علومه‌

ورث‌العلم‌بالمسبب‌.

كتب‌بحثا‌علما‌ف‌ذلك‌.أن‌أ‌وكل‌مماسبق‌دفعن‌‌‌

أسباب إختيار الموضوع :

وأثرها‌‌هكتب‌ف‌أسباب‌نزولأن‌أردت‌‌ألعلوم‌القرءان‌وحب‌له‌‌طبلعإفمن‌خبلل‌‌‌‌

ف‌توضح‌آات‌القرءان‌؛‌ألنه‌من‌أشرؾ‌العلوم‌.

ن‌آات‌الذكر‌الحكم‌سباب‌النزول‌ه‌الطرق‌األوضح‌واألسلم‌لتبأأن‌و‌‌‌

وتوضحها‌،‌كان‌ذلك‌سببا‌إلختاري‌لهذ‌الموضوع

أهمية البحث:

تتمثل‌أهمة‌البحث‌ف‌اآلت‌:‌

/‌إرتباطه‌بفنن‌عظمن‌وهما‌تفسر‌كتاب‌هللا‌وسنة‌رسول‌هللا‌صل‌هللا‌عله‌وسلم‌1

واللذان‌هما‌أساس‌دننا‌الحنؾ‌.

/‌أن‌أسباب‌النزول‌ومعرفتها‌عن‌عل‌فهم‌معناها‌.2

/‌أن‌أسباب‌النزول‌ومعرفتها‌سبب‌قوي‌لفهم‌كتاب‌هللا‌تعال‌.3

‌.ة‌خبلل‌معرفة‌السبب‌ستعن‌المسلم‌بها‌ف‌تطبق‌األحكام‌الشرع‌/‌من4

/‌إن‌فهم‌النص‌القرءان‌من‌خبلل‌أسباب‌النزول‌قطع‌الطرق‌أمام‌حمبلت‌التشكك‌5

‌ف‌‌الكتاب‌والسنه‌.

2

‌ أهداف البحث :

‌ف‌معرفة‌أسباب‌النزول‌وأهمتها‌لكل‌شخص‌ال‌عرفها‌‌ةقد‌تساهم‌هذه‌الدراس‌-‌

‌.‌وفهما ‌‌وتمحصا ‌‌وتقصا ‌‌عرفها‌تعمقا ‌وللذي‌

‌أمهات‌الكتب‌المبعثر‌-‌‌ ‌فى ‌بؤسباب‌النزول ‌ماتعلق ‌كل ‌لك‌‌ةجمع ‌المنال الصعبة

‌تكون‌سهلة‌ف‌متناول‌كل‌من‌رؼب‌ف‌معرفتها‌ف‌بحث‌واحد‌.

ف‌حق‌الباحث‌نفسه‌مماتجعله‌توسع‌ف‌فهم‌النصوص‌‌ةتساهم‌هذه‌الدراس‌ورب ما‌‌‌

‌.‌ةالقرءان

: مشكلة البحث

‌تكمن‌مشكلة‌هذا‌البحث‌ف‌السوال‌المحوري‌اآلت:‌‌‌

‌هل‌أسباب‌النزول‌تتعلق‌بجمع‌سور‌القرءان‌؟

‌تتعلق‌بج‌‌‌ ‌كان‌لم ‌مدي‌درجة‌وإذا ‌ف‌فهم‌آلامع‌آات‌القرءان‌فما ثار‌الت‌تتركها

‌؟ةالنصوص‌‌القرءان

بجشه‌لهدم‌‌ةنزولها‌قدوم‌أبرهأن‌سبب‌‌مثبل‌:‌ف‌سورة‌الفلونوبعض‌العلماء‌قول‌‌

‌هل‌هذا‌سبب‌نزول‌؟‌ةالكعب

‌ةهل‌نعتبر‌بالسبب‌أم‌بعموم‌اللفظ‌،‌ف‌اآلة‌الت‌بها‌سبب‌نزول‌؟‌وهل‌كون‌لآل‌‌‌

‌أكثر‌من‌سبب‌نزول‌؟

فروض البحث :

الت‌بها‌سبب‌نزول‌واآلثار‌الت‌‌ةمكننا‌أن‌نتعرؾ‌على‌اآل‌ة/‌من‌خبلل‌هذه‌الدراس1

‌.ةواألحكام‌الفقه‌ةتتركها‌ف‌النصوص‌القرءان

‌ف‌فهم‌وتفسر‌القرءان‌الكرم‌وآاته‌.‌كبر ‌‌أسباب‌الزول‌أثر ‌‌/‌لمعرفة2

‌هل‌العبره‌بخصوص‌السبب‌أم‌بعموم‌اللفظ‌؟.ة‌/‌سنتعرؾ‌من‌خبلل‌هذه‌الدراس3

‌نبن‌كم‌سبب‌نزول‌لآلة‌الواحده‌.‌ة/من‌خبلل‌هذه‌الدراس4

3

الدراسات السابقة :

قد‌سبقن‌علماء‌كثر‌بالكتابة‌ف‌موضوع‌أسباب‌النزول‌وماتعلق‌به‌من‌أحكام‌‌ؼر‌‌‌

‌اول‌أسباب‌النزول‌وأثرها‌ف‌فهم‌كتاب‌هللا‌تعال‌أو‌آاته‌تنأنن‌لم‌أقؾ‌عل‌بحث‌

حدود البحث :

‌هذه‌الدراسة‌تتناول‌أسباب‌النزول‌وأثرها‌ف‌فهم‌النصوص‌القرءانه‌.‌‌

ألنها‌تتعلق‌ـ‌الزمانة‌والمكانة‌ـ‌‌ةوال‌مكان‌ةولس‌لهذا‌البحث‌حدود‌زمان‌‌

‌.ةوالمجتمع‌ةبالدراسات‌المخبر

منهج الدراسه :

خبلله‌بجمع‌كل‌‌أ/‌تبع‌الباحث‌ف‌هذه‌الدراسة‌المنهج‌اإلستقراب‌التحلل‌وقوم‌من‌

‌واألثر‌.‌ةماتعلق‌بؤسباب‌النزول‌من‌القرءان‌والسن

‌:ــ‌ةب/‌وقوم‌الباحث‌من‌خبلل‌المنهج‌متبعا‌الخطوات‌العلمة‌التال‌

‌ل‌سورها‌.إ/‌عزواآلات‌1

‌/تخرج‌األحادث‌من‌مظانها‌والحكم‌علها‌.2

‌إلى‌المصادر.‌ة/‌اإلحال3

‌.‌ةب/‌شرح‌المفردات‌الؽر4

‌األعبلم‌.‌/‌ترجمة‌5

‌للبحث‌.‌ةمنهج‌ة/‌كتابة‌مقدم6

‌/‌تقسم‌البحث‌ال‌فصول‌،‌والفصول‌إلى‌مباحث‌،‌والمباحث‌إلى‌مطالب‌.7

‌/‌كتابة‌خاتمة‌وتشتمل‌عل‌أهم‌النتابج‌والتوصات‌.8

‌حادث‌،‌واألعبلم‌،‌والموضوعات‌./‌القام‌بوضع‌فهارس‌لآلات‌،‌واأل9

4

‌ خطة البحث

،‌وسبب‌إختار‌الموضوع‌‌،‌وأهمة‌البحث‌،‌وأهدافه‌‌ةتكون‌هذا‌البحث‌من‌مقدم‌‌‌

‌منهج‌هذه‌ ‌ثم ‌البحث‌، ‌وحدود ،‌ ‌ ‌والدراسات‌السابقه ،‌ ‌وفروضه ‌البحث‌، ‌مشكلة ثم

‌ ‌الدراسة‌الت‌تقوم‌علها ‌الخطه‌من‌ثبلثة‌‘ ‌وتتكون‌هذه ثم‌الخطه‌الت‌نحن‌بصددها

‌فصول‌وإلك‌بانها‌:ــ

و : مفهو أسباب النوو ووفواددها و وأهميتهاالفصل األ

وفه ثال ثة مباحث :

:أسباب النزول لغة واصطالحا :وفه مطلبان : المبحث األول

‌أسباب‌النزول‌لؽة.‌المطلب األول :

‌:‌أسباب‌النزول‌اصطبلحا‌.المطلب الثان

المبحث الثان : فوائد أسباب النزول : وفه مطلبان

‌وفه‌ثبلثة‌فوابد‌.‌المطلب األول :

‌وفه‌أربعة‌فوابد‌.المطلب الثان :

المبحث الثالث : أهمة أسباب النزول ، وفه مطلبان :

‌:‌أهمة‌أسباب‌النزول‌المطلب األول

‌:‌أمثلة‌عل‌أهمة‌أسباب‌النزول‌‌المطلب الثان

وضوابطها ومكانة أسباب النوو عند العلماءالفصل الثاني:

وقواعدهاو

‌وفه‌مبحثان‌:

المبحث األول :مكانة أسباب النزول عند العلماء،وفه مطلبان:

‌:‌مكانة‌أسباب‌النزول‌عند‌العلماء.‌المطلب األول

5

‌ضوبط‌أسباب‌النزول‌.‌المطلب الثان:

المبحث الثان : قواعد أسباب النزول ، وفه أربع مطالب :

‌صاؼتها‌.أسباب‌النزول‌من‌حث‌المطلب األول :

‌تعدد‌النازل‌والسبب‌واحد.المطلب الثان :

‌تعدد‌السبب‌والنازل‌واحد‌.‌المطلب الثالث :

‌عموم‌اللفظ‌وخصوص‌السبب.‌المطلب الرابع:

الفصل الثالث : مفهو أثر أسباب النوو في التفسير و وأثرها

في الفقه واستنباط األحكا ووفيه ثالثة مباحث :

األثر لغة واصطالحا وفه مطلبان: مفهومالمبحث األول :

.األثر‌لؽة‌المطلب األول :

‌األثر‌اصطبلحا.المطلب الثان :

المبحث الثان : أثرأسباب النزول ف التفسر قدما وحدثا وفه مطلبان:

أثرأسباب‌النزول‌ف‌التفسر‌قدماالمطلب األول :

أثرأسباب‌النزول‌ف‌التفسر‌حدثا‌المطلب الثان :

المبحث الثالث : األثر الفقه واستنباط األحكام

‌الخاتمة :

‌أهم‌النتابج‌والتوصات‌وفها:

:الفهارس

‌اتفهرسة‌اآل

6

‌فهرس‌األحادث

‌فهرس‌األعبلم

‌المصادر‌والمراجع

‌فهرس‌الموضوعات

7

أهمتهالنزول ،وفوائدها ، والفصل األول : مفهوم أسباب

وفه ثال ثة مباحث :

المبحث األول :أسباب النزول لغة واصطالحا :وفه مطلبان :

‌أسباب‌النزول‌لؽة.‌المطلب األول :

:‌أسباب‌النزول‌اصطبلحا‌.المطلب الثان

المبحث الثان : فوائد أسباب النزول : وفه مطلبان

وفه‌ثبلثة‌فوابد‌.‌المطلب األول :

وفه‌أربعة‌فوابد‌.المطلب الثان :

المبحث الثالث : أهمة أسباب النزول ، وفه مطلبان :

:‌أهمة‌أسباب‌النزول‌المطلب األول

:‌أمثلة‌عل‌أهمة‌أسباب‌النزول‌المطلب الثان

8

الفصل األو

مفهو أسباب النوو وفواددها وأهميتها

وفه مبحثان:

‌المبحث األول : تعرف أسباب النزول لغة واصطالحا : وفه مطلبان

‌:‌المطلب األول :أسباب النزول لغة

‌‘‘أسباب‌ونزول‘‘أسباب‌النزول‌فى‌اللؽه‌مركب‌إضاف‌من‌كلمتن‌من‌كلمة‌

جمع‌سبب‌والسبب‌الكثر‌السبباب‌،‌والخما‌ر‌،‌والعمام‌،‌والحبل‌،‌والوتر،‌‌أما أسباب

،‌ ‌الرقق ‌وكل‌‌والثوب ‌الحبل ‌والسبب ،‌ ‌سبوب ‌وجمعه سابه ‌ ‌من ‌الشخص وسب

ماتوصل‌به‌إل‌ؼره‌)1(‌

ء ‌﴿ :لىتعاوف‌التنزل‌قال‌ أ ش و ءار١أ ب عجج

جع عججب ٤ ‌‌)2(﴾ ٤فؤرأومنها‌القرابة‌والمودة‌وقال‌:‌مال‌إلك‌سبب‌أي‌:‌طرق‌

:‌ ‌العروضن وعند)3(‌

‌ ،‌ ‌متحرك‌وساكن ‌أو ‌متحركان ‌السبب‌حرفان ‌سمى :‌ فؤلول

‌الخفؾ‌والثان‌:‌سم‌السبب‌الثقل‌.

‌،‌وجمعه‌‌–السبب‌‌-الشرعوف‌‌‌‌ ‌ ماوصل‌إلى‌الش‌والإثر‌فه‌كالوقت‌للصبلة

أسباب‌،‌وأسباب‌السماء‌مراقها‌أو‌نواحها‌)4(‌

﴿قال‌تعال‌:‌ أ ع لبي فشأ ٠

حبٱثأ ت صشأ ج عأ غ ٱلأ أثأ ع ا ع ا د فؤغ ت ٱغ ج أعأ

ع ...﴾)5(‌وقال‌:‌تقطعت‌بهم‌األسباب‌أعتهم‌‌الحل‌وأسباب‌الحكم‌ف‌القضاء‌

لحكمها.‌ةماتسوقه‌المحكمة‌من‌أدلة‌واقعة‌وحجج‌قانون

‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌11/‌ص‌1(‌المعجم‌الوسط‌‌،إلبراهم‌مصطف‌وأحمدالزات‌وآخرون‌،‌مجمع‌اللؽه‌العربه‌بالقاهره‌،‌دارالدعوه،بدون‌تارخ‌‌ج/‌1)

‌ومابعدها‌.

‌.85-84سورة‌الكهؾ‌اآلة‌(‌2)

‌دار‌(هـ1396:‌المتوفى)‌عتق‌عززال‌والقافة‌لعبد‌العروض‌أنظر:علم علم‌العروض‌علم‌وفن‌من‌فنون‌الشعر‌واألدب‌.(‌3)

‌مكتبة:‌نشر‌(هـ538:‌المتوفى)‌الزمخشره‌،‌القاسم‌ألبو‌العروض‌علم‌ف‌القسطاس،‌وأنظر‌أضا‌‌بروت‌العربة‌النهضة

‌.لبنان‌–‌بروت‌المعارؾ‌،‌مرجع‌سابق‌.412،‌ص1ج(‌المعجم‌الوسط‌‌،4)

‌.37سورة‌ؼافر‌اآلة‌(‌5)

9

‌والقضاء‌وف‌ق‌أن‌بفمن‌خبلل‌ماس‌‌ ‌من‌األحكام ‌إل‌ؼرها األسباب‌ماتوصل‌بها

‌حصول‌جمع‌األشاء‌.

كلمة‌صححة‌تدل‌عل‌‌والبلم‌يالنون‌والزا‘‘‌نزل‌‘‘‌:‌فه‌مصدر‌أما معن النزول‌‌

‌هبوط‌شا‌ووقوعه‌.

ابد‌الدهر‌تنزل‌،‌والنزال‌ف‌الشدد‌من‌شد‌ةونزل‌المطر‌من‌السماء‌نزوال ،‌والنازل‌‌

نزل‌نزل‌فه‌الحرب‌أن‌تنازل‌الفرقان‌،‌ونزل‌كلمة‌توضع‌موضع‌أنزل‌،‌ومكان‌

‌ ‌منازلهم ‌أي ‌نزالتهم ‌ف ‌القوم ‌ووجت ،‌ كثرا )1(‌

‌ ‌تعالى ﴿قال أ حك أض أ ثٱ

ش جش ه ال أ ع ب أسأ حك ضي أ ثٱ ز٠ش )2(‌﴾ ا ا

‌

‌ومنزال‌‌ونزل‌النزول‌الحلول‌،‌وقد نزل‌علهم‌ونزل‌بهم‌نزل‌نزوال )3(‌‌

قال‌تعالى‌:‌

ضل ...﴿ فش٠ ى أ ب ع زذأ )4(﴾ اب أعأ‌تعالى‌ ‌قوله ذ ...﴿وأضا ع

ف١ب ذ٠ ش خ أ زب ٱلأ رحأ ش أ عذ ضل رغأ ...‌﴾ )5(.‌

وبهذا‌كون‌النزول‌من‌من‌األعلى‌إلى‌األسفل‌أو‌منزال‌جمبل‌كالجنة‌للمإمنن‌‌أو‌‌‌‌

‌منزل‌عقاب‌كالنار‌للكفار‌وؼرها‌من‌المنازل‌.

‌وكل‌هذه‌المعان‌تات‌بمعنى‌الهبوط‌أو‌الوقوع‌وؼرها‌.‌‌

‌بالنسبة‌للمركب‌اإلضاف‌‌‌‌ ‌أسباب‌النزول‘‘أما ‌من‌عند‌كون‌نزول‌القرءان‌ا‘‘ بتداء

،‌ونزول‌القرءان‌ابتداء‌هللا‌تعالى‌بواسطة‌الوحى‌عل‌سدنا‌محمد‌صل‌هللا‌عله‌وسلم‌

‌لتبن‌األحكام‌والشرابع‌والعقابد‌وهذا‌أكثر‌نزول‌القرءان‌.

،‌أن‌أما‌اآلات‌الت‌تتعلق‌بسبوب‌نزول‌القرءان‌قللة‌أقل‌مما‌قبلها‌كحادثة‌أو‌سإال‌‌‌‌

‌.تحدث‌حادثة‌فنزل‌القرءان‌بانا‌بشؤنها‌

‌:‌‌المطلب الثان: أسباب النزول اصطالحا

(هـ‌تحقق‌عبد‌السبلم‌محمد‌هارون‌،‌دار‌395معجم‌مقاس‌اللؽة‌،‌ألحمد‌بن‌فارس‌بن‌ذكرا‌القزون‌الرازي‌،‌أبو‌الحسن‌المتوف‌)(‌1)

‌.‌417/ص5م‌ج/1979-هـ‌‌1399–بروت‌‌-الفكر

‌‌.105سورة‌اإلسراء‌اآلة‌(‌2)

:‌المتوفى)‌اإلفرقى‌الروفعى‌األنصاري‌منظور‌ابن‌الدن‌جمال‌الفضل،‌أبو‌على،‌بن‌مكرم‌بن‌هومحمدلسان‌العرب‌إلبن‌منظور‌:(‌3)

.‌505،‌ص‌4تحقق‌نخبة‌من‌األساتذة‌بدار‌المعارؾ‌،‌دار‌المعارؾ‌القاهرة‌،‌ج‌‌‌(هـ711‌.102سورة‌الكهؾ‌اآلة‌(‌4)

‌.198سورة‌آل‌عمران‌اآلة‌(‌5)

10

قال‌اإلمام‌السوط‌:‌)1(

أنه‌مانزلت‌اآلة‌أام‌وقوعه‌)والذي‌تحرز‌ف‌سبب‌النزول‌‌

لخرج‌ما‌ذكره‌الواحدي‌ف‌سورة‌الفل‌من‌أن‌سببها‌قصة‌قدوم‌الحبشه‌فإن‌ذلك‌لس‌

ف‌شا‌بل‌هو‌من‌باب‌اإلخبارعن‌الوقابع‌الماضة‌كذكرقصة‌قوم‌من‌أسباب‌النزول‌

‌‘‘‌إبراهم‌خلبلواتخذ‌هللا‘‘نوح‌وعاد‌وثمودوبناء‌البت‌ونحو‌ذلك‌وكذلك‌ذكره‌ف‌قوله:

‌(ذه‌خلبل‌فلس‌ذلك‌من‌أسباب‌النزول‌كما‌الخفى‌سبب‌اتخا

التارخة‌والوقابع‌وأضا‌أسباب‌النزول‌:‌هو‌العلم‌الذي‌تكفل‌بالكشؾ‌عن‌األحداث‌‌‌

الت‌كانت‌من‌دواع‌النص‌القرءان‌)2(‌.‌

‌سبب‌النزول:‌وعرفه‌الزرقان‌‌‌)3(‌‌

أومبنة‌‌عنه هو‌ما‌نزلت‌اآلة‌أو‌اآلات‌متحدثة

أام‌وقوعه‌كحادثة‌أوسإال‌‌لحكمه)4(‌

والمعن‌أنه‌حادثة‌وقعت‌ف‌زمن‌النب‌صل‌هللا‌

اآلة‌أو‌اآلات‌من‌هللا‌تعالى‌بانا‌بما‌تعلق‌بتلك‌عله‌وسلم‌،أوسإال‌وجه‌إله‌فنزلت‌ الحادثة‌أو‌السإال‌.

‌،‌أو‌مصب‌واحد‌ومعن‌واحدونبلحظ‌أن‌هذه‌التعرفات‌السابقة‌تصب‌ف‌موضوع‌‌‌

‌واحد‌وإن‌اختلفت‌التعابر‌فما‌بنهم‌.‌وجاء‌‌‌‌ ‌اإلسبلم ‌التشرع ‌عصر ‌ف ‌وحوادث ‌هوأمور :‌ ‌سبق ‌مما ‌النزول فسبب

‌الوح‌القرءان‌بانا‌بشؤنها‌.ون‌أحداث‌األمم‌السابقة‌الماضة‌لست‌لها‌من‌أسباب‌النزول‌ف‌شا‌‌‌ وتراهم‌العد

‌إال‌أنها‌أحداث‌تارخة‌سبقت‌الوح‌وعصر‌التشرع‌.احدي‌ف‌ذكره‌أن‌سبب‌نزول‌سورة‌الفل‌قدوم‌ولذى‌نرى‌السوط‌نكر‌على‌الو‌‌

بل‌هو‌من‌،‌فإن‌ذلك‌لس‌من‌أسباب‌النزول‌ف‌شا‌‌،‌أبرهه‌من‌الحبشة‌هدم‌الكعبة

(هـ‌ونشا‌فها‌849-611السوط‌هو‌عبد‌الرحمن‌بن‌أب‌بكر‌جبل‌الدن‌نسبة‌الى‌أسوط‌مدنة‌ف‌صعد‌مصر‌،‌ولد‌ف‌القاهرة‌)(‌1)

‌و(‌التصرؾ)‌ف‌وكتاب(‌للؽزي‌القضاء‌أدب‌على‌حاشة)منها‌ (‌مإلؾ‌600ورحل‌ال‌الحجاز‌والشام‌والمن‌وله‌من‌المإلفات‌نحو‌)

‌.‌‌69/‌ص‌‌2وؼرها‌ورجع‌القاهر‌وتوف‌بها‌.‌أنظر‌األعبلم‌للزركل‌،‌ج‌‌(المصنؾ‌البن‌األلفة‌شرح‌على‌حاشة)‌–هذا‌التعرؾ‌نسب‌الى‌الدكتور‌،‌داود‌بن‌سلمان‌العطار‌مإلؾ‌فاضل‌وعالم‌مجاهد‌وساس‌إسبلم‌معروؾ‌ولد‌ف‌الكاظمة‌(‌2)

‌تخرج‌من‌جامعة‌بؽداد‌وحصل‌على‌الماجستر‌ف‌الشرعة‌.‌‌م‌درس‌فها‌الثانوة‌إلى‌أن1930هـ‌/1341العراق‌‌عام‌‌–بؽداد‌

رقان‌العظم‌هومحمد(‌3) ‌تابعة‌بلدة‌وه‌زرقان‌إلى‌ونسبته.‌مصر‌من‌الؽربة‌المحافظة‌ف‌الجعفرة‌أهال‌من(‌:الزاي‌بضم)‌الز

‌لعلوم‌مدرسا‌بها‌وعمل‌الدن،‌أصول‌بكلة‌تخرج.‌بمصر‌األزهر‌علماء‌من‌،‌الهجري‌عشر‌الرابع‌القرن‌مطلع‌ف‌ولد.‌المنوفة‌لمحافظة‌اللدنة‌المواهب‌شرح)‌و‌المصطلح،‌ف(‌ط‌-‌البقونة‌شرح)‌و‌الحدث،‌ف(‌خ‌-‌الحسنة‌المقاصد‌تلخص)من‌مإلفاته‌.‌والحدث‌القرآن

هـ‌.أنظر‌األعبلم‌للزركل1367‌،‌بالقاهرة‌وتوف‌،‌الحدث‌،‌وؼرها‌ف(‌خ‌-‌األمان‌وصول)‌و(‌ط‌-‌مالك‌اإلمام‌موطؤ‌شرح)‌و(‌ط‌-

.‌184/ص‌‌6،‌جرقان‌العظم‌عبد‌محمد،ل‌القرآن‌علوم‌ف‌العرفان‌مناهل(4) وشركاه‌،‌‌الحلب‌الباب‌عسى‌مطبعة‌دار‌النشر‌،(هـ1367:‌المتوفى)‌الز

‌.106/ص1بدون‌تارخ‌،ج.2ط

‌

11

‌من‌باب‌ ‌البت‌وؼرها ‌وبناء ،‌ ‌وثمود ،‌ ‌وعاد ‌نوح، ‌قصة ‌كذكر ‌الوقابع اإلخبارعن‌الوقابع‌واألحداث‌قبل‌الوح‌.‌

سبب‌نزول‌اآلة‌أواآلات‌أو‌السورة‌مخبرة‌وكون‌سبب‌النزول‌ذكر‌كل‌ماتعلق‌ف‌‌‌

عنه‌أومبة‌لحكمه‌ف‌زمان‌وقوعه‌)1(‌

ه‌،أوحادثة‌وقعت‌وكون‌إما‌حادثة‌أوسإال‌وج‌

للنب‌صل‌هللا‌عله‌وسلم‌ف‌زمانه‌وتكون‌اآلة‌مبنة‌لتلك‌الحادثة‌أو‌ردا على‌السإال‌ الموجه‌اله‌صل‌هللا‌عله‌وسلم‌أونحو‌ذلك‌.‌

‌نزول‌‌‌ ‌،‌إذا ‌ف‌ثبلثة‌وعشرن‌سنة ‌منجما القرءان‌عل‌النب‌صل‌هللا‌عله‌وسلم‌مرتبط‌بسبب‌من‌ ‌نزل ‌وقسم ،‌ ‌الكرم ‌ف‌القرءان ‌األكثر ‌بدون‌سبب‌وهو ‌نزل قسم

‌األسباب‌كحادثة‌أو‌سإال‌.‌‌:‌‌مثال‌‌

‌أ/‌نزوله‌بسبب‌حادثة‌معنة‌:‌

عن‌بن‌عباس‌قال: )2(‌

أزسأ ﴿لما‌نزلت‌هذه‌اآلة‌‌ شث١ لأ ‌)3(‌﴾ عش١شره ٱلأخرج‌

رسول‌هللا‌صل‌هللا‌عله‌وسلم‌حت‌صعد‌الصفاء‌)4(‌

إله‌‌افهتؾ‌ا‌صاحباه‌فاجتمعو

قالوا‌ما‌جرأنا‌هذا‌الجبل‌أكنتم‌مصدق؟‌‌تكم‌لوأخبرتكم‌أن‌خبل‌تخرج‌بسفحفقال:‌أرب‌الخ‌(...علك‌كذبا ‌

رجذأ ٠ذا أث ﴿:‌ثم‌قام‌فؤنزل‌هللا‌قوله‌تعالى‌افقال‌:‌أبو‌لهب‌تبا‌لك‌إنما‌أجمعتنا‌لهذ

رت )6(‌)5(﴾ ت

ب/‌أن‌سؤل‌رسول‌هللا‌صل‌هللا‌عله‌وسلم‌عن‌شا‌فنزل‌القرءان‌الكرم‌بانا‌للحكم‌‌مثال‌ذلك‌:‌

‌‌مسعود ‌‌ابن‌‌عن‌‌‌ ‌‌رض ‌قال‌‌عنه،‌هللا ‌‌مع‌‌كنت‌: ب ه‌‌هللا‌‌صلى‌الن ‌حرث ‌‌ف‌وسلم‌‌عل‌‌وهو‌‌بالمدنة، ؤ توك ،‌على‌ هود،‌من‌‌بنفر ‌‌فمر‌‌عسب وح؟‌عن‌‌سلوه‌:‌بعضهم‌‌فقال‌‌ال ‌الره‌‌فقاموا‌تكرهون،‌ما‌سمعكم‌‌ال‌‌تسؤلوه،‌ال‌:‌بعضهم‌‌وقال‌ ا:‌الوافق‌‌إل ثنا‌القاسم‌‌أبا‌ ‌حدوح،‌عن‌ نظر،‌ساعة ‌‌فقام‌‌الر ه‌‌فعرفت‌‌ ه،‌وحى‌أن رت‌‌إل ،‌صعد‌‌حتى‌عنه‌‌فتؤخ ‌الوح

المراد‌بزمان‌وقوعه‌الظروؾ‌الت‌نزل‌القرءان‌وتحدث‌فها‌عن‌السبب‌سواء‌كان‌ذلك‌النزول‌عقبه‌مباشرة‌أوتراخ‌زمانه‌لحكمة‌(‌1)

علمها‌الشارع‌إحترازا‌من‌اآلات‌الت‌نزلت‌من‌ؼر‌سبب‌تتحدث‌عن‌وقابع‌ماضة‌أو‌مستقبلة‌كقصص‌األنباء‌ووم‌القامة‌والساعة‌‌وؼر‌ذلك‌.‌‌‌

(عبد2)

‌‌العباس‌أبو‌مناؾ،‌عبد‌بن‌هاشم‌بن‌المطلب‌عبد‌بن‌عباس‌بن‌هللا‌ ‌‌صلى‌هللا‌‌رسول‌عم‌ابن‌‌الهاشم‌القرش ه‌‌هللا ‌كن‌وسلم‌‌عل

أنظرأسد‌الؽابه‌ف‌معرفة‌‌.الولد‌بن‌خالد‌خالة‌ابن‌‌وهو‌الهبللة،‌حزن‌بن‌الحارث‌بنت‌الكبرى‌لبابة‌وأمه‌ولده،‌أكبر‌وهو‌العباس،‌بابنه

‌.291،‌ص‌3الصحابة‌،‌إلبن‌األثر‌،ج/

‌‌.‌214سورة‌الشعراء‌اآلة‌‌(3)

‌الصف‌:اسم‌جبل‌ف‌شعاب‌مكة‌.(‌4)

‌.‌‌1سورة‌المسد‌اآلة‌(5)(هـ‌،‌تحقق‌محمد‌‌261-218الحافظ‌الحجه‌)‌أخرجه‌مسلم‌ف‌صححه‌:‌هو‌مسلم‌بن‌الحجاج‌أبو‌الحسن‌القشري‌النسابوري‌اإلمام(‌6)

((‌وأنذر‌عشرتك‌ٱألقربن‌باب‌ف‌قوله‌تعال‌))‌–‌‌89-كتاب‌التفسر‌‌-54)‌–بروت‌‌-محمد‌فإاد‌عبدالباق‌،‌دار‌إحاء‌التراث‌العرب‌

‌.‌193،‌ص‌‌1،‌ج‌‌355ح/رقم‌

12

٠غأ ﴿:‌"‌قال‌‌ثم‌ ب ش سث أ أ أ ػ ٱشحو ػ ل ٱشحو ه ع أر١ز

ال ل١ل أ ع أ )2(‌)1(﴾ ٤ٱ‌

التعن‌لما‌فه‌ووالحكمة‌من‌معرفة‌أسباب‌النزول‌،‌معرفة‌وجه‌ما‌نطوي‌عله‌الحكم‌‌‌وعرؾ‌ ‌شاهده ‌لما ‌عل‌إمانه ‌إمانا ‌زداد ‌فالمإمن‌ ‌المإمنن‌، ‌المإمنن‌وؼر نفع

‌س ‌منصفا ‌كان ‌إن ‌والكافر ،‌ ‌نزوله ‌بب ‌صدق ‌سببا‌هتدي ‌فكون ‌اإلآلهة الرسالةل‌وصدق‌المنزل‌ إلسبلمه‌؛‌ألن‌مانزل‌بسبب‌من‌األسباب‌إنما‌دل‌عل‌عظمة‌المنز

‌عله‌.‌‌‌‌

‌

‌

‌

‌

المبحث الثاني

:‌وفيه مطلبان فؤادد أسباب النوو

‌:‌وفه ثالثة فؤائد المطلب األول :

مام‌بؤسباب‌النزول‌وأنها‌ال‌تعدو‌أن‌تكون‌تارخا‌لزعم‌بعض‌الناس‌أنه‌ال‌فابدة‌لئل‌‌

للنزول‌أوجارة‌مجرى‌التارخ‌وقد‌أخطؤ‌فما‌زعم‌،‌فإن‌ألسباب‌النزول‌فوابد‌متعددة‌

‌:‌ال‌فابدة‌واحدة‌،‌منها‌عل‌سبل‌األمثلة‌ال‌على‌سبل‌الحصر‌

‌.‌85سورة‌اإلسراء‌‌اآلة‌(1)

‌ناصر‌بن‌زهر‌محمدهـ(‌تحقق‌256-194أخرجه‌البخاري‌:‌هو‌محمد‌بن‌إسماعل‌أبوعبدهللا‌البخاري‌الجعف‌)‌(2)

باب‌ماكره‌من‌كثرة‌السإال‌-3كتاب‌اإلعتصام‌بالكتاب‌والسنه‌-96هـ‌،‌)‌1‌،1422،‌الناشر‌،‌دار‌طوق‌النجاه‌،طالناصر

‌.‌‌2764.‌‌وأخرجه‌مسلم‌برقم‌7267/ح‌رقم‌9‌/96وتكلؾ‌ماال‌عنه‌(‌ج‌‌

13

لما‌هو‌معلوم‌اإلشكال‌عنها‌اإلستعانه‌على‌فهم‌اآلة‌وتفسرها‌وإزالة‌‌:الفائدة األولى

السبب‌والمسبب‌حتى‌قال‌الواحدي‌‌رتباط‌بنمن‌اإل‌ المكن‌تفسر‌اآلة‌دون‌‌(‌‌)1(:

‌الوقوؾ‌على‌قصتها‌وبان‌نزولها‌(

وقال‌بن‌تمة‌:‌‌‌‌)2(

)معرفة‌سبب‌النزول‌تعن‌عل‌فهم‌اآلة‌فإن‌العلم‌بالسبب‌ورث‌‌

﴿،‌وقد‌أشكل‌عل‌مروان‌بن‌الحكم‌قوله‌تعال‌‌(‌العلم‌بالمسبب‌ ٱز٠ غج ل رحأ

ب ث شحفبصح ٠فأ ث غج عا فل رحأ أ ٠فأ ب ذا ث أ ٠حأ ٠حجحو أرا

أ عزاة أ١ عزاة أ ٱ ٤٤ ﴾)3(‌كل‌امرئ‌فرح‌بما‌أوت‌وقال‌:‌لبن‌كان‌

‌بن‌عباس‌أن‌اآلة‌ ‌،‌حت‌بن‌له ‌لتعذبن‌جمعا ‌فعل‌معذبا ‌لم ‌بما ‌وأحب‌أن‌حمد ،

‌ ‌الكتاب ‌أهل ‌ف ‌‌حننزلت ‌إاه‌سؤلهم ‌فكتموه ‌شا ‌عن ‌وسلم ‌عله ‌هللا ‌صلى النب

‌وأخبروه‌بؽره‌،‌وإرادتهم‌أخبروه‌بماسؤلهم‌عنه‌واستحمدوبذلك‌عله‌.‌‌

‌‌الخدري‌‌سعد ‌‌بأ‌‌عن‌فف‌الحدث‌‌‌‌ ‌‌رض ‌عنه‌‌هللا ‌على‌المنافقن‌‌من‌‌رجاال ‌‌أن‌»:

ه‌‌هللا‌‌صلى‌هللا‌‌رسول‌‌عهد‌ ه‌‌هللا‌‌صلى‌هللا‌‌رسول‌‌خرج‌‌إذا‌كان‌‌وسلم‌‌عل ‌إلى‌وسلم‌‌عل

ه‌‌هللا‌‌صلى‌هللا‌‌رسول‌‌خبلؾ‌‌بمقعدهم‌‌وفرحوا‌عنه،‌تخلفوا‌الؽزو‌ ‌قدم‌‌فإذا‌وسلم،‌عل

ه‌‌هللا‌‌صلى‌هللا‌‌رسول‌ ه،‌اعتذروا‌وسلم‌‌عل فعلوا‌لم‌‌بما‌حمدوا‌أن‌‌وأحبوا‌وحلفوا‌إل »،‌

‌فنزلت‌ ب ﴿: ث شح ٠فأ ٱز٠ غج أ ل رحأ ب ذا ث أ ٠حأ ٠حجحو أرا

عا ‌)5(‌)4(‌﴾ ٠فأ.‌

‌:‌اإلستعانة‌على‌فهم‌اآلة‌ودفع‌اإلشكال‌عنها‌ونبن‌ذلك‌بمثالن‌:‌الفائدة الثانة

‌‌الحسن،‌أبو‌األستاذ،‌العبلمة،‌اإلمام‌(1) ‌‌بن‌‌د‌محم‌‌بن‌‌أحمد‌‌بن‌‌عل سابوري‌‌الواحدي‌‌عل ل‌‌علماء‌وإمام‌التفسر‌صاحب‌الشافع‌الن ؤو ‌الت

ار‌‌أوالد‌‌من‌ سابور‌‌مات‌ .ساوه‌من‌‌وأصله.‌التج أنظر‌سر‌من‌أعبلم‌النببلء‌‌.شاخ‌وقد‌مابة،‌وأربع‌وستن‌ثمان ‌‌سنة‌‌اآلخرة،‌جمادى‌ف‌بن

‌.‌‌453/ص‌‌13/ج‌

خ‌(2) ر‌‌المفت‌العبلمة‌‌اإلمام‌‌الش ب‌‌المفس ن‌‌فخر‌‌وواعظها،‌وخطبا‌حران‌عالم‌البارع‌‌الخط د‌‌هللا‌‌عبد‌‌أبو‌الد ‌الخضر‌‌القاسم‌‌أب‌بن‌‌محم

د‌‌بن‌ ‌‌بن‌‌الخضر‌‌بن‌‌محم ة‌‌ابن‌هللا‌‌عبد‌‌بن‌‌عل م ،‌ت ان ،‌الحر وان‌"‌صاحب‌‌الحنبل ر"و‌‌الخطب،‌،"الد فس ر‌الت ‌سنة‌‌شعبان،‌ف‌ولد‌".الكبن‌ ن،‌اثنت ان،‌وأربع ،‌ابن‌اإلسبلم‌ناصح:‌على‌ببؽداد‌‌وتفقه‌‌الحجر،‌أب‌بن‌امدوح‌‌الوفاء،‌أب‌بن‌‌أحمد‌‌على‌وتفقه‌‌بحر ‌بن‌وأحمد‌المن

ة‌وأخذ‌.‌وساد‌المذهب،‌ف‌وبرع‌‌بكروس، د ‌‌أب:‌عن‌‌العرب ث‌وسمع‌‌الخشاب،‌ابن‌‌محم ،‌ابن‌وحى‌البط،‌بن‌أب:‌من‌‌الحد ‌وأب‌ثابت قور،‌بن‌‌بكر ‌ ،‌ابن‌‌هللا‌‌وسعد‌‌الن جاج ،‌ابن‌‌وجعفر‌‌الد امؽان ‌‌.والنثر‌النظم‌وله‌‌المذهب،‌ف"‌مختصرا ‌"‌وصنؾ‌.‌وجماعة ‌‌وشهدة،‌الد ‌توف

،‌ف ن‌‌سنة‌‌صفر ن‌‌اثنت ‌.‌‌218/‌ص‌‌16أنظر‌سر‌من‌أعبلم‌النببلء‌،‌/ج‌‌.سنة ‌‌ثمانون‌‌له‌مابة ،‌وست‌‌وعشر‌.‌‌188سورة‌آل‌عمران‌اآلة‌(‌3)

فرحون‌بما‌‌باب‌قوله‌تعالى‌:‌}‌-72كتاب‌التفسر‌‌-65أخرجه‌البخاري‌:‌)(4) ‌ٱلذن‌ ‌‘‘.‌4567‘‘/‌ح‌رقم‌‌6‌/40{‌‌أتوا‌ال‌تحسبن

‌.‌‌188سورة‌آل‌عمران‌اآلة‌(‌5)

14

‌‌:‌ولالمثال األ‌ شق ﴿قال‌تعالى‌: شأ أ ٱ لل عأ ا فض حو ب ر فؤ٠أ

شة غأ أ ٱ

عع ع١ ٱلل ا ‌)1(‌﴾ ٱلل

‌‌‌‌أي‌جهة‌شاء‌والجب‌فهذا‌اللفظ‌الكرم‌دل‌بظاهره‌على‌أن‌اإلنسان‌أن‌صل‌إلى‌

‌عله‌أن‌ول‌وجهه‌شطر‌المسجد‌الحرام‌ال‌ف‌سفر‌وال‌حضر‌.

هذه‌اآلة‌نازلة‌ف‌نافلة‌السفر‌خاصة‌،‌أوفما‌صل‌بإجتهاده‌ثم‌بان‌لكن‌إذا‌علم‌أن‌‌‌‌

‌تبن‌له‌أن‌الظاهر‌ؼر‌المراد‌و ‌التخفؾ‌إله‌خطإه ‌المراد ‌للمسافر‌ف‌نما خصوصا

‌صبلة‌النافلة‌أوعلى‌المجتهد‌.‌

أن‌سبب‌نزول‌هذة‌اآلة‌نزلت‌ف‌صبلة‌المسافر‌على‌الراحلة‌أنما‌توجهت‌،‌وقل:‌‌‌‌

روا‌وؼرها‌ذإلى‌أنحاء‌مختلفة‌فلما‌أصبحو‌تبن‌خطؤهم‌فع‌اعمت‌القبلة‌على‌قوم‌فصلو

.مما‌قل‌ف‌ذلك‌ )2(

:‌أشكل‌على‌عروة‌بن‌الزبر‌رض‌هللا‌عنه‌أن‌فهم‌فرضة‌السع‌بن‌‌المثال الثان

‌‌االصف ‌والمروة ﴿مع‌قوله‌سبحانه‌وتعالى‌: شعبئش ٱلل ح شأ أ ٱ فب ٱص ا

ب ف ث أ ٠ط ش فل عبػ ع١أ ز ٱعأ ذ أ ج١أ أ أ حظ ٱ ‌)3(﴾...ف

وإشكاله‌نشؤ‌أن‌اآلة‌الكرمة‌نفت‌الجناح‌ونف‌الجناح‌التفق‌والفرضة‌ف‌شا‌وف‌

‌فؤفهمته‌أن‌نف‌ ،‌ ‌حتى‌سؤل‌خالته‌أم‌المإمنن‌عابشة‌رض‌هللا‌عنها ف‌إشكاله‌هذا

‌المسلمن‌ومبذ ‌الجناح‌ ‌ف‌أذهان ‌نف‌لما ‌هو ‌إنما ،‌ ‌للفرضة ‌لس‌تعنا من‌أن‌‌هنا

ة‌من‌عمل‌الجاهلة‌نظرا‌إلى‌أن‌الصفا‌كان‌عله‌صنم‌قال:‌السع‌بن‌الصفا‌والمرو

‌نابلة‘‘صنم‌قال‌:‌له‌ة‌وكان‌بن‌المرو‌‘‘اساؾ‘‘له‌ بنهما‌‌اوكان‌المسلمون‌إذا‌سعو‘‘

بهما‌لذلك‌‌اظهر‌اإلسبلم‌وكسر‌األصنام‌تحرج‌المسلمون‌أن‌طوفوتمسحوا‌بهما‌فلما‌

فنزلت‌اآلة‌ )4(.‌

‌.‌‌115سورة‌البقرة‌اآلة‌‌(1)

‌/‌مرجع‌سابق‌‌،‌بتصرؾ‌من‌الباحث‌.‌‌110/ص‌‌1مناهل‌العرفان‌،‌ج‌‌(2)

‌.‌‌158سورة‌البقرة‌اآلة‌‌(3)

(4)‌{‌ ‌أرء‌ت‌قول‌هللا‌تعالى: ‌المومنن‌عابشة‌رض‌هللا‌عنها ‌أي‌أم ‌لها ‌عروة ‌فقال‌: ‌نصه ‌ما ‌البخاري‌: فا‌‌وجاء‌ف‌رواة ‌ٱلص ‌‌‌إن

ه‌ ؾ‌بهما ‌‌وٱلمروة‌من‌شعابر‌ٱهلل و ط ه‌أن‌ ‌ٱعتمر‌فبل‌جناح‌عل ت‌أو ‌ٱلب ،‌فوهللا‌ما‌على‌أحد‌جناح‌أالطوؾ‌بالصفا‌115رة‌البق...{فمن‌حج

والمروة‌قالت‌عابشة‌:‌ببسما‌قلت‌ا‌ابن‌أخ‌إن‌هذه‌لو‌كانت‌لما‌والنه‌عله‌كانت‌ال‌جناح‌أال‌طوؾ‌بهما‌ولكنها‌أنزلت‌ف‌األنصار‌أن‌طوؾ‌بالصفا‌والمروة‌،‌فلما‌أسلموا‌سؤلوا‌كانو‌قبل‌أن‌سلموا‌هلون‌لمنا‌الطاقة‌الت‌كانو‌نصبونها‌عند‌المشكل‌فكان‌من‌أهل‌لخرج‌

فا‌وٱلمروة‌من‌‌رسول‌هللا‌صل‌هللا‌عله‌وسلم‌عن‌ذلك‌،‌قالوا:‌ا‌رسوهللا‌إنا‌كنا‌نتحرج‌أن‌نطوؾ‌بن‌الصف‌والمروة‌فؤنزل‌هللا} ‌ٱلص إنه‌ ‌لطواؾ‌بنهما‌فلس‌ألحد‌أن‌ترك‌الطواؾ‌بنهما‌.{‌قالت‌عابشة:‌وقد‌سنة‌رسول‌هللا‌صل‌هللا‌عله‌وسلم‌ا‌شعابر‌ٱهلل

15

‌‌‌كم‌التكلف‌وهو‌السع‌وضحت‌معناها‌ولما‌فهم‌المسلمون‌الحفلوال‌سبب‌نزولها‌لما‌

‌والمروة‌.‌بن‌الصفا‌

﴿:‌دفع‌توهم‌الحصر‌عما‌فد‌بظاهر‌الحصر‌نحو‌قوله‌تعالى:‌الفائدة الثالثة ل ل

غبع ب ع حش ا ب أح ۥ أعذ ف ع ٠طأ ال زخ أ ٠ى ١أ أ أ

خض٠ش د أ حأفحب أ غأ أ ب ظ أ ۥ سعأ ۦ فب ث ش ٱلل غ١أ

مب أ ‌‌‌)1(﴾...فغأ‌‌

إن‌هذا‌الحصر‌ف‌هذه‌اآلة‌ؼر‌مقصود‌واستعان‌عل‌دفع‌توهمه‌بؤنها‌نزلت‌بسبب‌

منهم‌ومحادة‌‌هللا‌عنادا ‌ماحرم‌حلوا‌حل‌هللا‌وبك‌الكفار‌الذن‌أبو‌إال‌أن‌حرموا‌ما‌أأول

.هللا‌ورسوله‌ال‌قصد‌إلى‌حققة‌الحصر‌)2)‌

:المطلب الثان: وفه أربعة فوائد‌

:‌تخصص‌الحكم‌بالسبب‌عند‌من‌رى‌أن‌العبرة‌بخصوص‌السبب‌ال‌‌الفائدة األولى

بعموم‌اللفظ‌فمثالة‌ف‌آات‌الظهارف‌مفتتح‌سورة‌المجادلة‌‌)3(‌

:‌أن‌معرفة‌سبب‌النزول‌ؼر‌خارج‌عن‌حكم‌اآلة‌إذا‌ورد‌مخصص‌‌الفائدة الثانة

على‌افكون‌التخصص‌قاصر ‌جماع‌على‌أن‌حكم‌السبب‌باق‌قطعا ‌؛وذلك‌لقام‌األلها‌

‌أنه‌ ‌بالتخصص‌مع ‌خرج ‌مما ‌أنه ‌فهم ‌لجازأن ‌النزول ‌سبب ‌عرؾ ‌فلولم ماسواه

الجوز‌إخراجه‌قطعا‌لئلجماع‌المذكور‌.‌)4(‌‌‌

‌‌

‌.‌‌158سورة‌البقرة‌اآلة‌‌(1)

اآلة‌‌نقل‌السبك‌:‌عن‌الشافع‌أنه‌قال‌مامعناه‌:‌إن‌الكفار‌لما‌حرموا‌ما‌أحل‌هللا‌وأحلوا‌ماحرم‌هللا‌وكانوا‌على‌المعاندة‌والمحادة‌جاءة‌(2)

قول‌:‌مناقضة‌لؽرضهم‌فكؤنه‌قال‌:‌ال‌حبل‌ل‌إال‌ما‌حرمتموه‌وال‌حرام‌إال‌ما‌حللتموه‌،‌نازال‌منزلة‌من‌قول‌لك:‌ال‌تؤكل‌الوم‌حبلوة‌‌فتحم‌الخنزر‌الآكل‌إال‌حبلوة‌،‌والؽرض‌المعاندة‌ال‌النف‌واإلثبات‌على‌الحققة‌.‌فكؤنه‌تعالى‌قال:‌ال‌حرام‌إال‌ما‌أحللتموه‌من‌المتة‌والدم‌ول

‌وما‌أهل‌لؽر‌هللا‌به‌ولم‌قصد‌حل‌ما‌وراءه‌إذا‌القصد‌،‌إثبات‌التحرم‌ال‌إثبات‌الحل‌.‌

‌أن‌عبادة‌بن‌الصامت‌(3) ‌والحكم‌الذي‌قتضنه‌‌وسببها ‌:‌أنت‌عل‌كظهرأم‌،‌ ظاهر‌من‌زوجته‌خولة‌بنت‌حكم‌بن‌ثعلبة‌‌قال‌لها

‌‌فعلم‌بدلل‌آخر‌قاسا‌أو‌سواه‌،‌ورد‌علها‌أنه‌ال‌علة‌معرفة‌المقصود‌بهذا‌ اآلات‌خاص‌بهما‌وحدهما‌على‌هذا‌الرأي‌،‌أما‌ؼرهان‌السبب‌تصر‌اآلة‌معطلة‌خالة‌من‌الفابدة‌.‌ولكن‌اآلة‌البد‌من‌تعممها‌وعمم‌الحكم‌الحكم‌وال‌القصاص‌علة‌إال‌إذا‌علم‌السبب‌وبدو

‌عل‌الناس‌جمعا.‌

‌التخصص‌باإلجتهاد‌ؼلط‌أبوحنفة‌رحمه‌هللا‌ف‌‌(4) ‌ف‌كتابه‌المستصف‌ولذلك‌شر‌إلى‌إمتناع‌إخراج‌السبب‌بحكم قول‌الؽزال‌:

والخبر‌إنما‌ورد‌ف‌ولدة‌زمعة‌قال:‌عبد‌بن‌زمعة‌هو‌أخ‌وابن‌‘‘‌الولد‌للفراش‌:‘‘‌عله‌وسلم‌إخراج‌األمة‌المستفرشة‌من‌قوله‌صلى‌هللا‌وأبوحنفة‌لم‌بلػ‌السؾ‌حذر ‌ولد‌أب‌ولد‌على‌فراشه‌فقال‌علة‌الصبلة‌والسبلم‌:‌]الولد‌للفراش[‌وللعاهر‌الحجر‌فؤثبت‌لؤلمة‌فراشها

‌األمة‌من‌العموم‌.

16

:‌معرفة‌اسم‌النازل‌فه‌اآلة‌،‌وتعن‌المبهم‌فهما‌ولقد‌قال‌:‌مروان‌ف‌‌الثالثةالفائدة

‌ ‌فه ‌أنزلت ‌الذي ‌أنه ‌بكر ‌أب ‌بن ‌الرحمن ٱز لبي ﴿عبد ب أف ى ذ٠أ

‌‌)1(﴾...أرعذاحت‌ردت‌عله‌السده‌عابشة‌وبنت‌له‌سبب‌نزولها‌

)2(‌‌

:‌تسر‌الحفظ‌‌الرابعةالفائدة ‌

وتسهل‌الفهم‌وتثبت‌الوح‌ف‌ذهن‌كل‌من‌سمع‌اآلة‌

‌بالحوادث‌والحودث ‌ب‌بالمسببات‌واألحكام ‌وذلك‌ألن‌ربط‌األسبا ‌؛ ‌عرؾ‌سببها ‌إذا

باألشخاص‌واألزمنة‌واألمكنة‌)3(‌

‌

ف‌الذهن‌وسهولة‌استذكارها‌عند‌استذكار‌‌حفظهاكل‌أولبك‌من‌دواع‌تقرر‌األشاء‌و

‌هو‌قانون‌تداع‌المعان‌المقررة‌‌ف‌علم‌النفس‌.‌مقارنتها‌ف‌الفكر‌،‌وذلك‌

وتبن‌‌ف‌فهم‌اآلات‌وأحكامهاوأن‌جمع‌هذه‌األسباب‌السابقة‌ه‌ذات‌أهمة‌كبرة‌‌‌‌

‌ف‌أسباب‌النزو ‌تفقهوا ‌الذن‌لم ‌للمإمنن‌العارفن‌ولعامة ‌سهلة‌معانها ل‌تكون‌لهم

‌ ‌األحكام ‌ف ‌السعن‌التطبق ‌الت ‌الفوابد ‌من ‌وؼرها ،‌ ‌النزول ‌أسباب ‌عن الناتجة

منها‌ف‌أثر‌أسباب‌النزول‌ف‌الفصل‌اآلخر‌‌جمعها‌ف‌هذ‌البحث‌ولكن‌سؤورد‌جزء ‌

.‌إن‌شا‌هللا‌‌‌‌‌‌‌

‌

‌

‌

‌

‌

‌

‌

‌.‌‌17ة‌سورة‌األحقاؾ‌اآل‌(1)ه‌أؾ‌‌وٱلذي‌قال‌‘‘باب‌قولة‌تعالى‌‌-6كتاب‌التفسر‌‌-65انظر‌الحدث‌ف‌صحح‌البخاري:‌}‌(2) لد ‌‌لو /‌ح‌23/ص6ج‘‘‌{‌‌...لكما‌أتعدانن

4827‌‌.‌

‌.‌مرجع‌سابق‌.‌‌113/‌ص‌‌1مناهل‌العرفان،‌ج‌(3)

17

‌

‌

‌

‌

‌

المبحث الثالث

أهمية أسباب النوو

األو : أهمية أسباب النوو وفيه مطلبان : المطلب

‌‌‌‌ :‌ ‌النزول ‌أوشؤن ‌أوتفسرها ‌النزول ‌أسباب ‌المهتمة‌علم ‌اإلسبلمة ‌العلوم هوأحد

بمعرفة‌أسباب‌نزول‌آات‌القرءان‌والقضاا‌والحوادث‌المتعلقة‌بها‌وكذلك‌وقت‌ومكان‌

الحكمة‌‌بعض‌تفسرها‌وفهمها‌فهما‌صححا‌ومعرفةوذلك‌بؽرض‌معرفة‌‌نزول‌اآلة‌؛

‌عتبر‌ ‌ولذا ‌؛ ‌القرءانة‌وؼرها ‌أسباب‌النزول‌‌-من‌األحكام ‌فروع‌علم‌‌‌‌-علم أحد

‌تفسر‌القرءان‌بل‌أساس‌علم‌التفسر‌.‌

قد‌تواردت‌كلمات‌العلماء‌والباحثن‌على‌هذا‌العلم‌،‌وفابدته‌،‌وأهمته‌والك‌بعض‌‌‌‌‌

‌نصوصهم‌ف‌ذلك‌:‌

رة‌ف‌التعرؾ‌على‌مدلول‌اآلة‌ومفهومها‌إن‌للوقوؾ‌على‌سبب‌النزول‌أهمة‌كب‌‌‌

‌ :‌ ‌قل ‌كما ،‌ ‌الحكم ‌تشرع ‌على ‌الباحثة ‌الحكمة ‌ووجه ‌العلم‌‘‘ ‌ورث ‌بالسبب العلم

أن‌صاؼة‌اآلة‌وطرقة‌التعبر‌عنها‌تؤثر‌إلى‌حد‌كبر‌بسبب‌‌وال‌شك‌‌‘‘بالمسبب‌‌

‌نزولها‌.‌‌

18

حتى‌رهم‌علما‌بؤسباب‌النزول‌على‌إتقان‌التفسر‌وتحققه‌أكثن‌‌قدرة‌وأكثر‌المفسر‌‌‌

‌ ‌عل‌رض‌هللا‌عنه: ة ‌‌نزلت‌‌ما‌وهللا‌»قال‌سدنا ن‌‌أنزلت،‌فما‌علمت‌‌وقد‌‌إال‌آ ‌وأ

ا‌ل‌وهب‌‌رب‌إن‌‌أنزلت، ا‌،عقوال‌قلب «سإوال‌ولسان )1(‌

‌

‌إن‌معرفة‌الزمان‌والمكان‌واألشخاص‌وسابر‌ظروؾ‌اآلة‌أو‌السورة‌أكبر‌تؤثر‌‌‌‌‌‌،‌والعكس‌بالعكس‌إن‌الجهل‌بتلك‌ عل‌فهم‌اآلة‌واإلحاطة‌التامة‌عن‌مكنون‌مإداها

‌ها‌.مإداها‌ومرامما‌العمل‌بخبلؾ‌عطلها‌ولرب‌دي‌إل‌تاألمور‌إ‌سلونى،:‌قول‌وهو‌خطب‌علا ‌‌شهدت‌:‌"قال‌الطفل‌أبى‌عنوجاء‌ف‌رواة‌أخرى‌

‌‌إال‌آة‌من‌ما‌فوهللا‌‌هللا،‌كتاب‌عن‌وسلونى‌أخبرتكم،‌إال‌شا‌عن‌تسؤلونى‌ال‌فوهللا‌‌‌

".جبل‌فى‌أم‌سهل،‌فى‌أم‌بنهار،‌أم‌نزلت‌أبلل‌وأناأعلم)2(‌‌

‌:المطلب الثان : أمثلة عل أهمة أسباب النزول‌:‌‌‌‌النزولأمثلة‌عل‌أهمة‌معرفة‌سبب‌وفما‌ل‌الك‌

﴿:‌قوله‌تعالى‌:‌‌المثال األول‌‌‌ عأ ا فض حو ب ر فؤ٠أشة غأ

أ ٱ شق شأ أ ٱ لل

عع ع١ ٱلل ا ‌‌)3(﴾ ٱللالمتبادر‌من‌مدلول‌الفاظ‌اآلة‌ومن‌ظاهر‌ساقها‌

‌ ‌ف ‌كانت ‌جهة ‌أي ‌إلى ‌صل ‌أن ‌له ‌ ‌المصل ‌،أن ‌والحضر ف السفر المشرق‌

خبلؾ‌اإلجماع‌وهو‌وهذا‌‌إل‌هللا‌تعال‌‌فؤنما‌ول‌المصل‌وجهه‌فقد‌وجهوالمؽرب‌

ب ...﴿متعارض‌مع‌قوله‌تعال‌:‌ ش ح١أ حشا أ غذ ٱ غأ أ ش ٱ ه شطأ عأ ي ف

شۥ أ شطأ عى ا حو أ ف ‌)4(﴾... وز‌أنها‌‌‌ ‌تضح ‌النزول ‌سبب ‌على وبالتعرؾ

‌كنت‌ف‌ ‌حث‌ماتوجهت‌إذا ‌تصلها ‌السفر‌بالراحلة ‌التطوع‌وصبلة نزلت‌ف‌صبلة

سفر‌كما‌ف‌الحضر‌مع‌خبلؾ‌ف‌ذلك‌كما‌ف‌اآلة‌السابقة‌)5(

‌

‌‌المثال الثان‌‌‌ ‌تعالى‌: ‌قولة :﴿ ءا ظ ع ٱز٠ ذ ١أ ح ا ٱص ع ا

عبػ ب ٱرما ا ارا ب غع ٱرما ف١ ذ ص ح ا ٱص ع ا ءا

:‌المتوفى)‌األصبهان‌مهران‌بن‌موسى‌بن‌إسحاق‌بن‌أحمد‌بن‌هللا‌عبد‌بن‌أحمد‌نعم‌بوأنظر‌:‌حلة‌األولاء‌وطبقات‌األصفاء‌،أل‌(1)

‌.‌‌67/ص‌‌1،‌ج‌‌م‌1974-‌هـ‌1394مصر،‌محافظة‌بجوارالناشر‌دار‌السعادة‌،‌‌‌(هـ430

‌بالمعهد‌أستاذ‌منصب‌شؽل‌،‌األزهر‌علماء‌كبار‌من‌مفسر‌باحث‌الذهب‌حسن‌السد‌محمد‌دكتورللأنظر‌:‌التفسر‌والمفسرون‌‌(2)

‌المتوفى)‌، وقتل‌اختطؾ.‌لؤلوقاؾ‌فوزرا‌،‌باألزهر‌الدن‌أصول‌بكلة‌ثم‌،‌بالقاهرة‌الدن ‌‌هـ1398: ‌مكتبة( ‌النشر ‌دار ‌وهبة،‌،

بدون‌تارخ.‌‌،‌67/‌ص‌‌1،‌‌،‌ج‌القاهرة‌.‌‌‌115سورة‌البقرة‌اآلة‌‌(3)

‌.‌‌‌144سورة‌البقرة‌اآلة‌‌(4)

ث‌ما‌كنتم‌فولوا‌وجوهكم‌شطرهۥفول‌))...(5) ‌وح ‌‌‌144.‌البقرة‌...((وجهك‌شطر‌ٱلمسجد‌ٱلحرام

19

غ١ حأ أ ٠حتحو ٱ ٱلل غا أحأ ٱرما ا ص ءا ٣ ﴾)1(‌

‌ف ‌حك أن‌قد

،‌والقصة‌أنه‌لما‌زولها‌البعض‌كان‌قول:‌إن‌الخمر‌مباح‌وحتج‌باآلة‌لجملة‌سبب‌ننزل‌تحرم‌الخمر‌وإنها‌رجس‌من‌عمل‌الشطان‌قال‌:‌بعض‌المسلمن‌كؾ‌بإخواننا‌

الذن‌ماتوا‌وهم‌شربونها‌فنزلت‌اآلة‌)2(

‌‌

‌‌المثال الثالث ‌تعالى‌: ‌قوله :﴿ شعبئش ٱلل ح شأ أ ٱ فب ٱص أ حظ ا ف

ذ أ ج١أ أ ب ٱ ف ث أ ٠ط ش فل عبػ ع١أ ز ‌)3(﴾...ٱعأ

‌والمروة‌‌وأن‌السع‌‌ونف‌الحرمة‌عمن‌سعى‌بن‌الصفافظاهر‌اآلة‌هو‌رفع‌اإلثم‌

،‌وهو‌فهم‌من‌ظ‌اآلة‌مافد‌وجوب‌السع‌اس‌فه‌حرمة‌‌ولس‌ف‌ظاهر‌ألفسابػ‌ول

لم‌قؾ‌عل‌سبب‌نزولها‌.‌)4(

‌

‌بعض‌‌‌‌ ‌أن ‌الصفااوالقصة ‌بن ‌السع ‌من ‌تؤثمو ‌عمل‌‌لصحابة ‌من ‌ألنه والمروةفنزلت‌اآلة‌لنف‌هذه‌الفكر‌من‌جهة‌ولئلعبلن‌أن‌الصفاء‌والمروة‌من‌شعابر‌الجاهلة‌

‌هللا‌من‌جهة‌أخرى‌.‌‌‌‌‌،‌ ‌اآلة ‌الذي‌جاءت‌به ‌التعبر ‌الؽرض‌من‌طرقة ‌جهل ‌جهل‌سبب‌نزولها فمن

‌ا‌لمن‌أراده‌.‌الصفا‌والمروة‌وعتبر‌أمرا‌سابؽ‌جهل‌وجوب‌السع‌بنوبالتال‌فإنه‌والمروة‌من‌قبل‌الصنمن‌اللذن‌اهة‌المإمنن‌للطواؾ‌بن‌الصفا‌كر‘‘قال‌بن‌عباس‌:‌

‌ ‌فقال‌هللا‌تعالى: ‌علهما ح ﴿كانا شأ أ ٱ فب ٱص ‌﴾ ...ا ‌أي‌الطواؾ‌بن‌الصفا‌

‌.‘‘والمروة‌من‌شعابر‌هللا‌وما‌أمر‌هللا‌تعالى‌به‌من‌مناسك‌الحج‌‌‌همة‌تكمن‌ف‌اآلت:‌وكون‌مما‌سبق‌أن‌األ

على‌تشرع‌الحكم‌وإبرازها‌من‌قصد‌الشارع‌لدى‌معرفة‌وجه‌الحكمة‌الباعثة‌ الحكم‌.

الوقوؾ‌على‌المعن‌‌المراد‌ف‌فهم‌المعنى‌ومعرفة‌المراد‌منه‌وإزالة‌اإلشكال‌ الوارد‌على‌اآلة‌.

.معرفة‌ما‌إذا‌كان‌اللفظ‌عاما‌وقوم‌الدلل‌على‌التخصص‌ األحكام‌‌ ‌نزول ‌حن ‌السابدة ‌اإلجتماعة ‌واألحوال ‌التشرع ‌تارخ معرفة

ف‌تشرع‌بعض‌األحكام‌لطفا‌بالعباد‌ومراعاة‌لتؤصل‌بعض‌التشرعة‌والتدرج‌ العبادات‌ف‌النفوس‌.

‌.‌93سورة‌المابدة‌اآلة‌‌(1)

‌للواحدي‌:‌هو‌أبوالحسن‌عل‌بن‌أحمد‌بن‌محمد‌بن‌عل‌الواحدي‌النسابوري‌الشافع‌المتوفى‌}‌(2) ‌ ـ{‌ه468أنظر‌أسباب‌النزول‌،

‌.‌‌140م‌{‌ص‌‌1992-هـ1413،‌}‌2ط‌‌–الدمام‌‌-تحقق‌بن‌المحسن‌المبلن‌،‌دار‌اإلصبلح

‌.‌‌‌158سورة‌البقرة‌اآلة‌‌(3)

‌الدمشق‌ثم‌البصري‌القرش‌كثر‌بن‌عمر‌بن‌إسماعل‌الفداء‌كثر‌:‌هوأبو‌كثر(إلبن‌العظم‌)ابن‌القرآنأنظر‌تفسر‌‌(4)

‌بروت‌-‌بضون‌عل‌محمد‌منشورات‌العلمة،‌الكتب‌الدن‌،‌دار‌النشر‌،‌شمس‌حسن‌تحقق‌:‌محمد‌(هـ774:‌المتوفى)

.340،‌ص‌‌1هـ‌،‌ج‌1‌،1419ط‌‌

20

الم‌ ‌ ‌حل ‌إلى ‌الشارع ‌ضامبادرة ‌الت ‌الفرج‌شكبلت ‌فؤت ‌فزعا ‌أصحابها غ اإلله‌بعد‌الشدة‌فكون‌لهذا‌أثرا‌طب‌ف‌النفوس‌.

من‌معرفة‌األحداث‌التارخة‌الت‌حدثت‌ف‌زمن‌الرسول‌صل‌هللا‌عله‌وسلم‌ه‌ومواقؾ‌المإمنن‌بدعوته‌والمجاهدن‌بها‌،‌فه‌مصدرهام‌من‌جهاده‌وأعمال

مصادر‌السنة‌النبوة‌. ‌ ‌األسباب‌معرفة ‌إلرتباط ‌الذهن ‌ف ‌وتثبتها ‌اآلة ‌حفظ ‌تسر ‌النزول أسباب

بمسببها‌،‌واألحكام‌بالحوادث‌،‌والحوادث‌باألشخاص‌،‌واألزمان‌،‌واألما‌كن‌

الت‌حدثت‌فها‌فمعرفة‌هذه‌األشاء‌تعن‌على‌استتذكار‌اآلة‌)1(

(1)‌ ‌واإلرشاد ‌والدعوة ‌واإلفتاء ‌البحوث‌العلمة ‌إلدارة ‌العامة ‌الرباسة ‌إصدار ،‌ ‌البحوث‌اإلسبلمة ‌-السعودة‌-أنظرمجلة ‌الثامن‌‌ العدد

{‌أسباب‌النزول‌وأثرها‌ف‌تفسر‌القرءان‌الكرم‌،‌للدكتور‌عبدهللا‌إبراهم‌‌الوهب‌/‌ج‌1414-1413}‌–ر‌والثبلثون‌ذو‌القعدة‌إل‌صف

‌.‌‌‌‌176-37/‌ص‌‌38رقم‌

21

‌

‌

‌

‌

‌

‌

‌

، وضوابطها ، النزول عندالعلماءأسباب مكانة الفصل الثان :

وفه مبحثان : وقواعدها

المبحث األول :مكانة أسباب النزول عند العلماء،وفه مطلبان:

‌:‌مكانة‌أسباب‌النزول‌عند‌العلماء.‌المطلب األول

‌ضوابط‌أسباب‌النزول‌.‌المطلب الثان:

المبحث الثان : قواعد أسباب النزول ، وفه أربع مطالب :

‌أسباب‌النزول‌من‌حث‌صاؼتها‌.المطلب األول :

‌تعدد‌النازل‌والسبب‌واحد.المطلب الثان :

‌تعدد‌السبب‌والنازل‌واحد‌.‌المطلب الثالث :

‌عموم‌اللفظ‌وخصوص‌السبب.‌المطلب الرابع:

‌

22

‌

‌

‌

الفصل الثاني

وقواعدهاو وضوابطها و مكانة أسباب النوو عندالعلماء وفه مبحثان :

األول :مكانة أسباب النزول عند العلماء،وفه مطلبان: المبحث

المطلب األول : مكانة أسباب النزول عند العلماء.

‌حظ‌ ‌أسباب‌النزول‌‌-وقد ‌قدما ‌‌-علم ‌العلماء ‌تعلق‌‌وحدثا ‌‌بعناة ‌العلم ‌ألن‌هذا ؛

الوح‌‌بكتاب‌هللا‌تعالى‌واهتم‌العلماء‌قدما‌بكتاب‌هللا‌تعال‌منذ‌نزله‌األول‌عن‌طرق

‌جبرل‌عله‌السبلم‌إل‌النب‌صل‌هللا‌علة‌وسلم‌‌ف‌ثبلثة‌وعشرن‌سنة‌.

فإن‌هللا‌عزوجل‌بعلمه‌وحكمته‌إختار‌لصحبة‌نبه‌صل‌هللا‌عله‌وسلم‌أبر‌الناس‌قلبا‌

،‌فشاهدو‌التنزل‌،‌وفهمو‌التؤول‌،‌ووقفو‌عل‌‌وفهما ‌‌،‌وأوعاهم‌حفظا ‌‌وأصدقهم‌السنا ‌

‌ؼ ‌قؾ‌عله ‌أن‌فهموا‌مالم ‌ومنته‌سعهم ،‌ ‌وكان‌أكثرهم ،‌ ‌من‌طبقات‌األمة رهم

‌وعرفو ،‌ ‌لعباده ‌تعال ‌هللا ‌العلوم‌‌اخطاب ‌أفضل ‌حازوا ‌فبذلك ،‌ ‌كتابه ‌من مراده

‌خبلصة‌الفهوم‌.‌اواكتسبو

ولم‌تزل‌األمة‌تؽترؾ‌من‌بحر‌علمهم‌وفقههم‌ال‌تجاوز‌حد‌فهمهم‌برأي‌أو‌قاس‌،‌ال‌

الصحابة‌رضوان‌هللا‌علهم‌بقوله‌‌ىق‌بكتاب‌هللا‌تعال‌،‌فتؤسسما‌إذا‌كان‌األمر‌تعل

‌ ا ﴿ تعال: ش أ ١ززو زۦ ا ءا٠ ثش شن ١ذ ج ه ا١أ أ ت أض وز

ت ج أ ‌)1(‌﴾ ٣ٱلأ ﴿ وتخوفوا‌من‌وعده‌الذي‌جاء‌ف‌قوله‌تعال‌: أفل ٠زذثش

فبب لة ألأ أ ع أ ءا مشأ أ ‌)2( ﴾ ٱوتؤس‌التابعن‌والذن‌من‌بعدهم‌باآلات‌

‌.‌‌‌‌‌29سورة‌ص‌اآلة‌‌(1)

‌.24سورة‌محمد‌اآلة‌‌(2)

23

‌الكرم‌ ‌القرءان ‌تتدبر ‌األمة ‌ومازالت ‌علهم ‌هللا ‌رضوان ‌الصحابة ‌وبقدوة السابقة

‌العلم‌ ‌-أسباب‌النزول‌‌-بالتقص‌ف‌معانه‌الت‌ه‌صالح‌لكل‌زمان‌ومكان‌.وهذا

‌اسما ‌قابما‌بذاته‌.األولى‌إل‌أن‌ستقرعلما ‌وعطى‌‌علوم‌الت‌تبدأ‌باللبناتكؽره‌من‌ال

‌زل‌نموف ‌كتاب‌فلم ‌والجمعها ،‌ ‌اسم ‌برواات‌متفرقة‌ال‌ضمها ا‌ؤسباب‌النزول‌بدأ

‌به‌المبآل‌‌إلى‌الحال‌الت‌هو‌علها‌اآلن‌مرورا ‌بالمراحل‌التالة‌:‌وتطور‌حت‌انتهى

هللا عله وسلم والصحابة رضوان هللا علهم :أوال: عهد النب صل

‌ ‌جبرل ‌به ‌نزل ‌األولى‌بالوح‌اإلله‌الذي‌كان ‌ف‌بدااته ‌العلم عله‌‌-ارتبط‌هذا

ه‌وسلم‌‌-على‌النب‌‌-جل‌وعبل‌‌-من‌رب‌العالمن‌‌-السبلم‌ ‌عل على‌إثر‌‌-صلى‌هللا

‌تقال، ‌أو‌مقالة سؤل، ‌ ‌أو‌سإال ‌تحدث، ‌ترفع‌فنزل‌الوح‌لبان‌هذا‌‌حادثة أو‌شكاة

‌ ‌من‌أصحاب‌النب ‌ذلك‌من‌حضره ‌فحفظ ‌الطارئ، ‌‌-األمر ‌وسلم ه ‌عل ‌-صلى‌هللا

ه‌وسلم‌‌-وكون‌ذلك‌من‌جملة‌العلم‌الذي‌تلقوه‌عن‌نبهم‌ ‌عل لكنه‌تمز‌بؤنه‌‌-صلى‌هللا

‌ ‌وحفظ ‌نزل، ‌إله ‌وح ‌حادث‌عقبه ‌آنذاك‌أمر ‌الكتابة ‌تكن ‌حث‌لم ‌الصدور، ف

‌أسلوبا ‌مستعمبل ‌لعامة‌الناس‌.

هذه‌ه‌المكانة‌الت‌حظ‌بها‌هذا‌العلم‌ف‌اللبنات‌األولى‌له‌ف‌زمن‌النب‌صل‌هللا‌

‌عله‌وسلم‌والصحابة‌رضوان‌هللا‌علهم‌.

ثانا : عهد التابعن قبل تدون السنة :

ه‌وسلم‌‌-موت‌المصطفى‌انتهى‌العهد‌النبوي‌الشرؾ‌ب‌‌‌ ‌عل وحمل‌الراة‌‌-صلى‌هللا

‌ستطعون‌من‌قول‌أو‌ ‌الدن‌بكل‌ما ‌لتبلػ ‌أنفسهم ‌حث‌نذروا ‌الكرام، ‌أصحابه بعده

ه‌وسلم‌‌-عمل‌أو‌جهاد‌أو‌بذل،‌فكان‌التابعون‌قصدون‌أصحاب‌النب‌ ‌عل ‌-صلى‌هللا

ة ،‌وبصحبتهم‌وسماع‌ما‌روون‌تارة ،‌وكان‌هذا‌العلم‌من‌ألخذ‌العلم‌عنهم‌بالسإال‌تار

‌التابعون‌عن‌أصحاب‌النب‌ ‌حفظه ‌ما ‌‌-جملة ‌وسلم ه ‌عل واشتهر‌لبعض‌‌-صلى‌هللا

‌بن‌مسعود‌ ‌‌-الصحابة‌رواة‌وتبلمذ‌ؤخذون‌عنهم،‌وروون‌علمهم‌فهذا‌عبد‌هللا رض

‌ ‌عنه ‌حب‌-هللا ‌بن ‌زر ‌واألسود،‌وتبلمذه ‌وعلقمة، ‌سلمة، ‌بن ‌شقق ‌وابل ‌وأبو ش

‌ ‌بن‌عباس ‌عنهما‌‌-وؼرهم،‌وهذا‌عبد‌هللا ‌هللا وتبلمذه‌سعد‌بن‌جبر،‌وعطاء‌‌-رض

‌‌-ابن‌أب‌رباح،‌وطاووس‌بن‌كسان‌المان‌وؼرهم،‌وهذه‌أم‌المإمنن‌عابشة‌ رض

‌ ‌عنه ‌ب‌-هللا ‌وعروة ‌كمسروق، ‌الرحمن‌وتبلمذها ‌عبد ‌بن ‌سلمة ‌وأب ‌الزبر، ن

‌.وؼرهم،‌وقد‌نقل‌هذا‌العلم‌ف‌هذه‌المرحلة‌بطرق‌التلق‌والحفظ‌ف‌الصدور‌أضا ‌

24

:ثالثا : عهد التدون

ا‌حتى‌على‌عهد‌النب‌‌ ‌‌-التدون‌على‌نحو‌محدود‌كان‌موجود ه‌وسلم ‌عل ‌-صلى‌هللا

‌ ‌كتب‌رسول‌هللا ‌صل‌‌-ولهذا ‌وسلم ه ‌عل ‌وأذن‌‌-ى‌هللا ‌بن‌حزم، ‌لعمرو ‌الشهر كتابه

‌ ‌‌-للصحابة ‌عنهم ‌هللا ‌شاه‌-رض ‌ألب ‌كتبوا ‌‌ أن ‌وؼرها‌)1(،‌،‌ ‌الكتابات من

واستمرت‌الحال‌كذلك‌عل‌نحوي‌فردي‌حت‌جاء‌الخلفة‌الراشد‌عمر‌بن‌عبد‌العزز‌

ورأي‌الحاجة‌داعة‌إل‌تدون‌األحادث‌وكتاباتها‌)2(‌

ومن‌هذا‌الوقت‌أقبل‌العلماء‌عل‌

‌وظهرت‌ ،‌ ‌الزهري ‌طبقة ‌تل ‌الت ‌الطبقة ‌ف ‌ذالك ‌وشاع ‌وتدونها ‌السنن كتابة

‌ع‌.المصنفات‌والمجام

رابها : عهد تصنف العلوم :

بعد‌المرحلة‌السابقة‌رأى‌بعضهم‌أن‌تفرد‌أحادث‌النب‌صلى‌هللا‌وسلم‌ف‌مإلفات‌‌‌‌

‌ ‌المساند ‌فؤلفة ،‌ خاصة)3(‌

‌)ت‌‌ ‌الطالس ‌سلمان ‌أبوداود ‌المساند ‌ألؾ ‌من وأول

‌هـ(.204

‌ل ‌كثرة ‌طرقا ‌وذكروا ،‌ ‌بؤسانده ‌الحدث‌ودونوه كل‌حدث‌وتمكن‌جمع‌هوالء‌األبمة

‌جهابذة‌هذا‌العلم‌،‌وصارفته‌من‌معرفة‌الصحح‌من‌الضعؾ‌والقوي‌من‌المعلول‌.

‌أن‌صنفو‌ف‌الحدث‌الصحح‌فقط‌وكان‌أول‌من‌صنؾ‌ذلك‌ ‌رأى‌بعض‌األبمة ثم

‌ ‌)ت ‌البخاري ‌256اإلمام ‌)ت ‌مسلم ‌اإلمام ‌ثم ‌السنن‌261هـ( ‌ظهرأصحاب ‌ثم )‌ هـ

ة‌األربعة‌مرتبة‌عل‌األبواب‌الفقه)4(‌.‌

مبثوثة‌ف‌بطون‌هذه‌المإلفات‌الضخمة‌حتى‌‌-أسباب‌النزول‌‌-وكانت‌هذه‌الرواات‌

‌جاءت‌المرحلة‌البلحقة‌وه‌:

‌‘‘‌2434‘‘حدث‌رقم‌‌152/‌ص/‌‌3باب‌كؾ‌تعرؾ‌لقطة‌أهل‌مكة‌(ج‌–‌7كتاب‌اللقطة‌،‌‌-45الحدث‌ف:‌صحح‌البخاري‌:)‌‌(1)

انظر‌ما‌كان‌من‌حدث‌رسول‌هللا‌فاكتبه‌فإن‌‘‘‌فكتب‌بذلك‌عل‌رأس‌المابة‌األولى‌إلى‌عامله‌وقاضه‌عل‌المدنة‌أب‌بكر‌بن‌حزم‌‌(2)

‌‘‘‌خفت‌دروس‌العلم‌وذهاب‌ألعلماء‌

‌صلى‌هللا‌عله‌وسلم‌بؤساندها‌خالة‌من‌فتاوى‌الصحابة‌رضوان‌هللا‌علهم‌والتابعن‌،‌المساند‌:‌ه‌كتب‌تضم‌أحادث‌رسول‌هللا‌(3)

‌تجمع‌فها‌أحادث‌كل‌صحاب‌على‌حده‌ولو‌كانت‌ف‌مواضع‌مختلفة‌تحت‌اسم‌الصحاب‌وهكذا...(.‌

‌وهم‌:‌أبوداود‌السجستان‌،‌وأب‌عسى‌الترمذي‌،‌والنساب‌،‌وبن‌ماجة‌القزون‌.‌‌‌(4)

25

خامسا : مرحلة إفراد أسباب النزول بالتألف :

‌وسؤذكر‌بعض‌المإلفات‌الت‌أفردت‌أسباب‌النزول‌بشكل‌مستقل‌:

مخطوط‌هـ‌(‌117تفصل‌ألسباب‌النزول‌عن‌ممون‌بن‌مهران‌)ت‌ .1)1(.

هـ‌(.‌‌243أسباب‌النزول‌لئلمام‌عل‌بن‌المدن‌)ت‌ .2)2(

‌ت‌ .3 ‌الواحدي‌) ‌أحمد ‌أب‌الحسن‌عل‌بن ‌لئلمام ‌(468أساب‌النزول طبع‌‌هـ

‌عددهمرات‌)3(

‌له‌ف‌‌وله ‌نسخ‌خطه‌كثره‌ذكروا ‌الفهرس‌الشامل‌‘‘ سبعا‌‘‘

وستن‌نسخه‌)4(

هـ‌(‌‌852العجاب‌ف‌بان‌األسباب‌للحافظ‌ابن‌حجر‌العسقبلن‌)‌ت‌‌.4)5(

البرهان‌ف‌علوم‌القرءان‌‘‘أما‌المإلفات‌الت‌تناولت‌أسباب‌النزول‌ضمن‌موضوعاتها‌

هـ(‌794لئلمام‌بدر‌الدن‌محمد‌بن‌عبد‌هللا‌الزركش‌)‌ت‌‘‘‌)6(.‌

ل‌ضمن‌موضوعاتها‌وهناك‌كتب‌أخري‌ؼر‌هذا‌الكتاب‌الت‌أوردة‌أسباب‌النزو)7(

‌

‌أن‌ ‌إل ‌البداات ‌منذ ‌العلماء ‌عند ‌النزول ‌ألسباب ‌ومكانة ‌جهودا ‌كان ‌سبق ‌مما وكل

‌القرءان‌ ‌درسون ‌العلماء ‌ذال ‌وما ،‌ ‌له ‌خاصا ‌اسم ‌عل ‌واستحوذ ‌العلم ‌هذا استقر

‌إلى‌أن‌تقوم‌الساعة‌؛ألنه‌صالح‌لكل‌زمان‌ وتفسره‌وأسباب‌نزوله‌حت‌عصرنا‌هذا

‌هللا‌المتن‌.‌وهللا‌أعلم‌.ومكان‌وحبل‌

‌للعراق‌اآلت‌بقلم‌األستاذ‌محمد‌عبد‌الكرم‌الراض‌.‘‘‌أسباب‌نزول‌القرءان‌‘‘‌أنظر‌:‌مقدمة‌‌‌(1)

ن‌‌القرآن،‌لبدر‌علوم‌ف‌البرهانأنظر‌:‌‌(2) د‌الد ‌الفضل‌أبو‌محمد:‌تحقق‌(هـ794:‌المتوفى)‌الزركش‌بهادر‌بن‌هللا‌‌عبد‌‌بن‌محم

‌علوم‌ف،‌‌واإلتقان‌‌22/‌ص1ج‌م‌‌‌1957-‌هـ‌1،‌1376وشركابه‌،ط‌الحلب‌البابى‌عسى‌العربة‌الكتب‌إحاء‌دار:‌إبراهم‌،نشر‌

‌العامة‌المصرة‌الهبة:‌نشر‌،‌إبراهم‌الفضل‌أبو‌محمد:‌تحقق‌(هـ911:‌المتوفى)‌السوط‌الدن‌جبلل‌بكر،‌أب‌بن‌الرحمن‌القرآن‌،لعبد

‌.‌‌28/‌ص1ج‌‌،‌‌م‌1974/‌هـ1394:‌طبعة‌للكتاب‌وقد‌اعتن‌بتخرج‌أحادثه‌.‌‌–وهذه‌الت‌اطلعت‌علها‌‌-منها‌:‌طبعت‌السد‌أحمد‌صؽر،‌وطبعة‌السد‌عصام‌بن‌عبد‌المحسن‌المدان‌‌(3)

(4)‌‌ ‌المخطوط ‌اإلسبلم ‌العرب ‌للتراث ‌الشامل ‌الفهرس ‌للبحوث‌‘‘أنظر: ‌الملك ‌المجمع ‌عن ‌الصادره ‌وعلومه ‌التفسر مخطوطات

‌.‌‌‌‌‌‌105-1‌‌/103والحضارة‌اإلسبلمة‌األردن‌‌

محمد‌،‌دار‌بن‌الجوزي‌،‌‌‌لئلمام‌المفسر‌الحافظ‌شهاب‌الدن‌أب‌الفضل‌أحمد‌بن‌أحمد‌بن‌عل‌بن‌حجرالعسقبلن‌:‌تحقق‌عبد‌الحكم‌(5)

‌م‌.‌‌‌‌‌1997-هـ‌1418/‌شعبان‌1المملكة‌العربة‌السعودة‌،‌ط‌

‌علوم‌ف‌البرهان‌وكتاب (هـ794:‌المتوفى)‌الزركش‌بهادر‌بن‌هللا‌عبد‌بن‌محمد‌الدن‌بدر‌هللا‌عبد‌،ألبو القرآن‌علوم‌ف‌البرهان(6)

‌كسره‌الخالد،‌هللا‌وكتاب‌الكرم،‌القرآن‌حول‌المحققن،‌العلماء‌آراء‌وصفوة‌المتقدمن،‌أقوال‌عصارة‌جمعت‌الت‌العتدة‌الكتب‌من‌القرآنوهذا‌الكتاب‌له‌ثبلثة‌نسخ‌خطة‌،أنظر‌مقدمة‌هذا‌‌ومباحثه،‌القرآن‌علوم‌من‌خاص‌موضوع‌حول‌دور‌نوع‌كل‌نوعا،‌وأربعن‌سبعة‌على

.وشركابه‌الحلب‌البابى‌عسى‌العربة‌الكتب‌إحاء‌دار:‌م‌نشر‌‌1957-‌هـ‌‌1376إبراهم‌بتارخ،‌الفضل‌أبو‌محمد:‌تحقق/‌1الكتاب‌ط‌لدراسة‌المدخل"الزرقان‌،‌و‌‌العظم‌عبد‌لمحمد"القرآن‌علوم‌ف‌العرفان‌مناهل"،‌و‌"هـ911ت"‌القرآن‌،للسوط‌علوم‌ف‌اإلتقان(7)

وؼرها‌من‌الكتب‌الت‌‌"هـ1407ت"‌الصالح‌صبح‌للدكتور"القرآن‌علوم‌ف‌مباحث"شهبة‌،‌و‌أبو‌محمد‌محمد‌للدكتور"الكرم‌القرآن

‌‌تناولت‌أسباب‌النزول‌قدما ‌وحدثا ضمن‌موضوعاتها.

26

‌:‌المطلب الثان :ضوابط أسباب النزول

‌أما‌طرقة‌معرفة‌‘‘‌الرواة‌والسماع‌‘‘‌فإن‌الضابط‌األساس‌ف‌أسباب‌النزول‌‌‌‌‌

أسباب‌النزول‌،‌فإن‌العلماء‌عتمدون‌ف‌معرفة‌سبب‌النزول‌على‌صحة‌الرواة‌عن‌

فإن‌إخبار‌الصحابة‌عن‌مثل‌هذا‌له‌حكم‌‌رسول‌هللا‌صل‌هللا‌عله‌أو‌عن‌الصحاب‌،

‌المرفوع‌من‌الحدث‌.

:‌ ‌السوط قال )1(‌

‌‌ ‌الحدث‌‘‘ ‌حكم ‌حكمه ‌سبب‌النزول ‌الحدث‌إن قدتقررف‌علوم

‌‘‘‌.المرفوع‌،‌القبل‌منه‌إال‌الصحح‌المتصل‌اإلسناد‌،‌الضعؾ‌والمقطوع‌

‌ :‌ ‌الواحدي ‌قول ‌من ‌أدق ‌وهذا ‌ا‘‘ ‌أسباب‌نزول ‌ف ‌القول ‌بالرواة‌الحل لكتاب‌إال

‌‘‘‌.والسماع‌ممن‌شاهدو‌التنزل‌ووقفوا‌عل‌األسباب‌وبحثوا‌عن‌علمهما‌

فإن‌اشتراط‌الرواة‌والسماع‌الكف‌،‌والبد‌من‌التصرح‌بإشتراط‌الصحة‌والصؽة‌

‌كما‌سات‌إن‌شا‌هللا‌.

‌:‌وقد روت أسباب نزول عن صحابة وتابعن

وتفسر‌الصحاب‌‌–ف‌هذا‌الباب‌‌-حكم‌الرفع‌‌فماكان‌من‌صحاب‌فهو‌مقبول‌وله‌‌‌

‘‘معرفة‌علوم‌الحدث‌‘‘‌عندهما‌مسند‌ومثال‌ذلك:‌ماجاء‌ف‌كتاب‌)2(

)فؤما‌مانقول‌:‌‌‌

ف‌تفسر‌الصحاب‌مسند‌،‌فإنما‌نقول‌ف‌ؼر‌هذا‌النوع‌)3(‌

فإنه‌كما‌أخبرنا‌أبوعبدهللا‌

‌أب‌ ‌بن ‌إسماعل ‌حدثنا ‌القاض ‌إسحاق ‌بن ‌إسماعل ‌حدثنا ‌الصؽار ‌عبدهللا محمدبن

أوس‌حدثن‌مالك‌بن‌أنس‌عن‌محمد‌بن‌المنكدر‌عن‌جابر‌قال‌:‌كانت‌الهود‌تقول‌:‌

‌.‌‌‌10جبلل‌الدن‌السوط‌تقدم‌‌راجع‌ص‌(1)

هـ(‌‌405معرفة‌علوم‌الحدث‌:‌للحاكم‌أبوعبدهللا‌محمد‌بن‌عبدهللا‌بن‌محمدبن‌حمدون‌بن‌نعم‌بن‌الحكم‌النسابور‌المعروؾ‌المتوفى‌)‌‌(2)

‌م‌.‌‌1977-هـ‌‌2‌/1397،‌ط‌‌-بروت‌‌–،‌تحقق‌السد‌‌معظم‌حسن‌،‌دار‌الكتب‌العلمة‌

‌الرواات‌.‌‌قصد‌النوع‌الخامس‌ف‌كتابة‌:‌وهو‌الموقوفات‌من‌‌(3)

27

أ ﴿من‌أتى‌امرأتة‌ف‌دبرها‌،‌ف‌قبلها‌،‌جاء‌الولد‌أحول‌فؤنزل‌هللا‌عزوجل‌ غبإو

س أ حشأ ز شئأ أ أ صى را حشأ أ فؤأ ‌.‌)2(‌)1( ﴾...ى

‌ :‌ ‌الحاكم ‌قال ‌فإن‌‘‘ ،‌ ‌بموقوفة ‌ولست ،‌ ‌آخرها ‌عن ‌مسندة ‌وأشباهه ‌الحدث هذا

‌نزلت‌ف‌كذا‌ ‌فؤخبر‌عن‌آة‌من‌القرءان‌إنها ‌الوح‌والتنزل‌، الصحاب‌الذي‌شهد

‌‘‘‌.وكذا‌فإنه‌حدث‌مسند‌

خطب‌البؽدادي‌وقد‌تبعه‌ال‌‌‌‌)3(‌

وإبن‌الصبلح‌)4(‌

فقال‌ف‌ألفته‌:‌والعراق‌‌

ما‌فسره‌الصحــاب‌‌رفــعا ‌‌‌‌‌***‌‌‌‌فمحمــول‌عـل‌األسبــــــاب‌‌وعد‌‌)5(‌‌‌‌

‌ولس‌كل‌تفسر‌له‌حكم‌الرفع‌قول‌الحافظ‌ابن‌حجر‌:‌

)6(‌‌النكت‌عل‌بن‌‘‘‌ف‌كتابه‌

‌ ‌الصبلح ‘‘‌ ‌المجال‌والحق‌أن‌ضابط‌مافسره ‌كان‌مما ‌إن الصحاب‌رض‌هللا‌عنه

‌عن‌ ‌كاإلخبار ،‌ ‌فبل ‌وإال ‌الرفع ‌فحكمه ‌العرب ‌لسان ‌عن ‌منقول ‌وال ،‌ ‌فه لئلجتهاد

‌من‌بدئ‌الخلق‌وق كالمبلحم‌‌صص‌األنباء‌،‌وعن‌األمور‌اآلتةاألمور‌الماضة‌)7(‌

ص‌‌،‌والفتن‌والبعث‌وصفة‌الجنة‌والنار‌واإلخبار‌عن‌عمل‌ماحصل‌به‌ثواب‌مخصو

أوعقاب‌مخصوص‌،‌فهذه‌األشاء‌ المجال‌لئلجتهاد‌فها‌فحكم‌لها‌بالرفع‌)8(

‌

‌.‌‌‌‌223سورة‌البقرة‌اآلة‌‌(1)

‌مرجع‌سابق‌‌.‌‌‌20/‌ص‌‌1أنظر‌معرفة‌علوم‌الحدث‌للحاكم‌ج‌‌(2)

هـ(‌‌‌285أنظر‌النكت‌عل‌كتاب‌إبن‌الصبلح‌إلبن‌حجر‌:‌هو‌أبو‌الفضل‌أحمد‌بن‌عل‌بن‌محمد‌بن‌أحمد‌بن‌حجر‌العسقبلن‌المتوف‌)(3)

‌-هـ‌‌1‌/1404ط‌‌‌-السعودة‌‌‌-المدخل‌الناشر‌،‌عمادة‌البحث‌العلم‌بالجامعة‌اإلسبلمة‌،‌المدنة‌المنورة‌،‌تحقق‌ربع‌بن‌هادي‌عمر‌

‌444/‌ص‌2.‌و‌أنظر:‌الجامع‌ج‌‌530/‌ص‌‌2م‌/‌ج1984

‌عثمان‌بن‌بكر‌أب‌بن‌محمد‌بن‌الرحمن‌عبد‌بن‌محمد‌الخر‌أبو‌الدن‌شمس‌هو:،‌للعراق‌الحدث‌الفة‌بشرح‌المؽث‌فتحأنظر:‌‌(4)

.‌‌142/‌ص‌1ج‌‌،م2003/‌‌هـ1،‌1424/طمصر‌–‌السنة‌مكتبة:‌،نشر‌عل‌حسن‌عل:‌المحقق‌(هـ902:‌المتوفى)‌السخاوي‌محمد‌بن‌.‌مرجع‌سابق.139/‌ص‌1ج‌‘‘‌بحث‌المقطوع‌‘‘‌أنظر‌:‌فتح‌المؽث‌للسخاوي‌‌(5)

.‌الشافع‌العسقبلن،‌الكنان،‌عل،‌بن‌محمد‌بن‌محمد‌بن‌عل‌بن‌أحمد‌الفضل،‌أبو‌الدن‌شهاب:‌‌العسقبلن‌حجر‌ابن(6)

‌ومولده‌بفلسطن،‌عسقبلن‌من‌أصله‌البخاري‌اإلمام‌لصحح‌شرح‌أشهر‌صاحب(.‌م‌1448-‌م‌1372هـ،‌852-‌هـ773)

ث‌عالم،بالقاهرة‌ووفاته ‌والزم‌ورحل‌الكثر،‌فسمع‌الحدث‌على‌أقبل‌ثم‌الؽاة،‌فه‌فبلػ‌والشعر‌باألدب‌ولع‌أدب‌فقه‌محد

‌الباري‌فتح:‌منها له‌عدة‌مإلفات‌منها:‌الشوخ،‌لسماع‌وؼرهما‌والحجاز،‌المن،‌إلى‌رحل.‌العراق‌الفضل‌أبا‌الحافظ‌شخه‌لسان‌الحدث؛‌رجال‌أسماء‌ف‌التهذب‌تقرب‌التهذب؛‌تهذب‌الصحابة؛‌أسماء‌تمز‌ف‌اإلصابة‌البخاري؛‌صحح‌شرح‌ف

‌.178/‌ص1أنظر‌األعبلم‌للذركل‌ج‌النزول؛‌أسباب‌المزان؛‌المبلحم‌:‌جمع‌ملحمة‌وه‌الواقعة‌العظمة‌القتل‌.‌‌‌(7)

‌.‌مرجع‌سابق.‌‌‌532-531/‌ص‌2أنظر:‌النكت‌إلبن‌حجر‌ج‌‌(8)

28

وأما‌إذا‌فسر‌آة‌الصحاب‌تتعلق‌بحكم‌شرع‌فحتمل‌أن‌كون‌ذلك‌مستفادا ‌عن‌النب‌

‌نقل‌عن‌ ‌فهذا ‌فسرمفردا ‌إذا صل‌هللا‌عله‌وسلم‌وعن‌القواعد‌فبلجزم‌برفعه‌،‌وكذا

‌فعه‌.اللسان‌خاضة‌،‌فبلجزم‌بر

‌مجري‌ ‌جري ‌هل ‌كذا ‌ف ‌اآلة ‌هذه ‌نزلت :‌ ‌الصاحب ‌قول ‌ف ‌العلماء ‌تنازع وقد

‌الذي‌لس‌ ‌أوجري‌مجري‌التفسر‌منه ،‌ ‌كماذكر‌السبب‌الذي‌أنزلت‌ألجله المسند؟

بمسند‌،‌فاإلمام‌البخاري‌دخله‌ف‌المسند‌،‌وؼره‌الدخله‌ف‌المسند‌،‌وأكثر‌المساند‌

‌اإلصطبلح‌كمسند‌أ ‌بخبلؾ‌ماعلى‌هذا ‌فإنهم‌‌حمد‌وؼره ‌ذكر‌سببا ‌نزلت‌عقبه‌، إذا

‌كلهم‌دخلون‌مثل‌هذا‌ف‌المسند‌.

‌وكتف‌ ‌بالسبب‌وعدمه ‌التصرح ‌فرق‌بن ‌هللا‌ال ‌البخاري‌رحمه ‌أن ‌هذا ‌من وفهم

‌بظاهر‌العبارة‌،‌وهللا‌أعلم‌.

خاري‌وقد‌كان‌الصحابة‌رضوان‌هللا‌علهم‌طلبون‌ذلك‌وبحثون‌عنه‌روى‌اإلمام‌الب

اب‌‌بن‌‌عمر‌‌أسؤل‌‌أن‌‌أرد‌‌سنة ‌‌مكثت‌عن‌بن‌عباس‌رض‌هللا‌عنهما‌قال‌:‌ ‌عن‌‌الخط

ة ، بة ‌‌أسؤله‌‌أن‌‌أستطع‌‌فما‌آ ا‌خرج‌‌حتى‌له،‌ه ا‌معه،‌فخرجت‌‌حاج ا‌رجعنا‌فلم ‌وكن

رق‌‌ببعض‌ ‌قال‌‌له،‌لحاجة ‌‌األراك‌‌إلى‌عدل‌‌الط ‌معه،‌سرت‌‌ثم‌‌فرغ‌‌حتى‌له‌‌فوقفت‌:

ا:‌فقلت‌ ‌‌على‌تظاهرتا‌اللتان‌‌من‌‌المإمنن‌‌أمر‌‌ ب ه‌‌هللا‌‌صلى‌الن ‌أزواجه؟‌من‌‌وسلم‌‌عل

‌سنة ،‌منذ‌‌هذا‌عن‌‌أسؤلك‌‌أن‌‌ألرد‌‌كنت‌‌إن‌‌وهللا‌:‌فقلت‌:‌قال‌‌وعابشة،‌حفصة‌‌تلك‌:‌فقال‌

بة ‌‌أستطع‌‌فما ‌ل‌كان‌‌فإن‌‌فاسؤلن،‌علم ‌‌من‌‌عندي‌أن‌‌ظننت‌‌ما‌تفعل‌‌فبل‌:‌قال‌‌لك،‌ه

رتك‌‌علم ‌ ...به،‌خب)1(.

‌وهذا‌وإ ‌هللا‌علهم ‌بنعم ‌تحدثا ‌فخرون‌بهذا ‌إلى‌ذلك‌كانوا ضافة

‌عل‌بن‌أب‌طالب‌كرم‌هللا‌وجهه‌قال‌:‌ ‌سدنا ‌نزلت‌آة‌إال‌وقدعلمت‌فم‌‘‘ وهللا‌ما

‘‘أنزلت‌وأن‌أنزلت‌إن‌رب‌وهب‌ل‌قلبا ‌عقوال ‌ولسانا ‌سوال ‌)2(‌‌.

‌البخاري‌ف‌كتاب‌فضابل‌القرءان‌من‌وروى‌ ‌قال‌‌روق‌قال:مسصححه‌عن‌اإلمام

‌‌هللا‌‌عبد‌ ‌‌رض ‌عنه‌‌هللا)3(

ره،‌إله‌‌ال‌‌الذي‌وهللا‌:‌» ‌إال‌هللا‌‌كتاب‌‌من‌‌سورة ‌‌أنزلت‌‌ما‌ؼ

بن‌محمد‌بن‌هو‌اإلمام‌الحافظ‌المعروؾ‌بإبن‌حجر‌أبو‌الفضل‌أحمد‌بن‌عل‌‌أنظر‌فتح‌البارئ‌شرح‌صحح‌البخاري‌:‌إلبن‌حجر‌:هو‌(1)

ط‌بدون‌،‌)كتاب‌التفسر‌،‌‌–بروت‌‌-هـ(‌ترقم‌وتبوب‌محمد‌فإاد‌عبد‌الباق‌‌،‌دار‌المعرفة‌285أحمد‌بن‌حجر‌العسقبلن‌المتوف‌)

‌.‌‌26/‌ص‌‌1،‌‌وأنظر:‌تفسر‌القرطب‌ج‌‌4913/‌ح‌رقم‌‌658/‌ص‌8باب‌قولة‌:}‌تبتؽ‌مرضات‌أزواجك‌{‌‌ج‌‌

بقات‌األصفاء‌،‌للحافظ‌أبو‌نعم‌األصفهان‌،‌من‌‌طرق‌أب‌بكر‌بن‌عاش‌عن‌نصر‌بن‌سلمان‌‌األحمس‌أنظر‌:حلة‌األولاء‌وط‌(2)

‌.187/ص2/ج80النوع‌‘‘‌اإلتقان‘‘،‌ونقله‌أضا‌السوط‌ف68‌-67/‌ص‌1األحمس‌عن‌أبه‌عن‌عل‌قال:‌}‌وهللا‌مانزلت‌...‌الخ‌{‌ج‌

‌،‌فعندما‌ذكر‌عبد‌هللا‌بؽر‌تمز‌عند‌أهل‌الحدث‌قصد‌به‌بن‌مسعود‌رض‌هللا‌عنه.عبدهللا‌:‌هو‌عبدهللا‌بن‌مسعود‌الصحاب‌الجلل‌‌(3)

‌عنه.

29

ن‌‌أعلم‌‌أنا ة ‌‌أنزلت‌‌وال‌‌أنزلت،‌أ ا‌أعلم‌‌ولو‌‌أنزلت،‌فم‌‌أعلم‌‌أنا‌إال‌هللا‌‌كتاب‌‌من‌‌آ ‌أحد

،‌بكتاب‌‌من‌أعلم‌ ه‌‌لركبت‌‌اإلبل‌‌تبلؽه‌‌هللا ‌.)1(‌«إل

‌رواة‌عن‌تابع‌:وإن‌كانت‌ال

فقدقال‌السوط)2(‌:

‌ ‌وقع‌من‌تابع‌‘‘ ‌من‌الصحاب‌إذا ‌إنه‌من‌قبل‌المسند ماتقدم

‌فقد‌قبل‌:فهو‌مرفوع‌أضا ‌ولكنه‌مرسل‌

.إذا‌صح‌السند‌إله

وكان‌من‌أبمة‌التفسر‌اآلخذن‌عن‌الصحابة‌كمجاهد‌،‌وعكرمة‌،‌وسعد‌بن‌

جبر،‌وؼرهما‌من‌التابعن‌الكبار.

د‌بمرسل‌آخر‌ونحو‌ذلك‌.أواعتض

‌عل‌سبل‌ ‌منها ‌باألسباب‌أقوال‌كثرة ‌مادل‌على‌إهتمامهم ‌التابعن ‌عن ‌جاء وقد

‌المثال:

عن‌الحسن‌أنه‌قال‌:‌ما‌أنزل‌هللا‌آة‌أال‌أحب‌أن‌أعلم‌فم‌أنزلت‌وماذا‌روى‌قتادة‌‌‌‌‌

عن‌بها‌.‌)3(

‌‌.‌

‌‌ ‌القرطب وقال)4(

‌‌ ‌تعال: ‌قوله ‌ف ‌عكرمة ‌قال :﴿... زۦ ث١أ شطأ ٠خأ

سعۦ بعشا ا ٱلل ...﴾)5( ‌

‌طلبت‌اسم‌هذا‌الرجل)6(

أربع‌عشرة‌سنة‌حتى‌وجدته‌‌)7(‌.‌

‌مرجع‌سابق.‌‌50/‌ص9أنظر‌:‌فتح‌البارئ‌شرح‌صحح‌البخاري‌:إلبن‌حجر‌العسقبلن‌ج‌(1)

‌.10السوط‌:‌تقدم‌راجع‌ص‌‌‌(2)‌الر‌(3) ‌عبد ‌الفرج ‌أبو ‌الدن ‌لجمال ،‌ ‌التفسر ‌علم ‌ف ‌المسر ‌زاد ‌)أنظر: ‌المتوف ‌محمدالجوزي ‌بن ‌عل ‌بن ‌تحقق‌597حمن )‌ هـ

‌‌.‌‌‌26/ص1،‌وأنظر‌:‌أضا‌تفسر‌القرطب‌ج‌12/ص1هـ‌،‌ج1‌‌،1422ط‌-بروت‌–عبدالرزاق‌المهدي‌،‌دار‌النشر‌الكتاب‌العرب‌

‌‌األنصاري‌‌العباس‌‌أبو‌عمر‌‌بن‌‌إبراهم‌‌بن‌‌عمر‌‌بن‌‌أحمد‌ القرطب‌هو:‌(4) ‌‌القرطب ث‌‌الفقه‌‌المالك س‌‌المحد ة،‌المدر ‌ولد‌‌باإلسكندر

ن،‌واختصر‌‌هناك،‌الكثر‌‌وسمع‌‌وخمسمابة،‌وسبعن‌‌ثمان ‌‌سنة‌‌بقرطبة‌ حح ىالمس‌‌مسلم‌صحح‌‌وشرح‌‌الص اء‌‌وفه‌‌بالمفهم،‌م ‌حسنة ‌‌أش

رة ‌‌مفدة ‌ ‌.213/ص13أنظر‌البداة‌والنهاة‌،ج.هللا‌رحمه‌محر

‌.100سورة‌النساء‌اآلة‌‌(5)

‌قال‌بن‌عبد‌البر:‌أن‌الرجل‌هو‌ضمرة‌بن‌بن‌حبب‌.‌وهللا‌أعلم‌.‌‌‌(6)

‌الدن‌شمس‌الخزرج‌األنصاري‌فرح‌بن‌بكر‌أب‌بن‌أحمد‌بن‌محمد‌هللا‌عبد‌ألبو‘‘القرطب‌تفسر‌‘‘‌القرآن‌ألحكام‌لجامعأنظر‌:‌‌‌(7)

/‌1ج‌م‌‌1964-‌هـ2،‌1384ط-القاهرة‌-‌المصرة‌الكتب‌دار:‌نشر‌أطفش‌وإبراهم‌البردون‌أحمد:‌تحقق‌(هـ671:‌المتوفى)‌القرطب‌..‌26ص‌

30

‌وسندها‌ ‌الرواة ‌صحة ‌النبوه ‌السنة ‌كل ‌ف ‌الضابط ‌أن ‌ل ‌تبن ‌سبق ‌مما وكل

وخصوصا‌أسباب‌النزول‌؛ألنه‌موضع‌تشرع‌فربما‌أصحاب‌الهوي‌وأصحاب‌الساسة‌

‌قولون‌ما‌بهواهم‌،‌فجب‌التحري‌ف‌صحة‌الروة.‌وهللا‌أعلم‌.

‌

‌

‌

المبحث الثاني

أسباب النوو : وفيه أربع مطالب :قواعد

‌:‌المطلب األول : أسباب النزول من حث صاغتها

‌عامة،‌القرآنة‌الدراسات‌ف‌المإلفن‌عند‌الربسة‌المباحث‌من‌النزول‌أسباب‌صؽة

‌عن‌الحدث‌عند‌الموضوع‌هذا‌تخطا‌القارئ‌عن‌تكاد‌وال‌خاصة،‌النزول‌وأسباب

‌.‌النزول‌أسباب

‌عند‌المعاصرن‌صؽتان:فؤلسباب‌النزول‌

‌عن‌التعبر‌ف‌القوم‌عبارات‌تختلؾ‘‘‌:‌)1(قال‌عنها‌الزرقاناألول‌صؽة‌صرحة‌

‌العبارة‌وهذه(‌كذا‌اآلة‌نزول‌سبب:‌)فقال‌السبب‌بذكر‌فها‌صرح‌فتارة ‌‌النزول‌سبب‌داخلة‌بفاء‌إتى‌ولكن‌السبب‌بلفظ‌صرح‌ال‌وتارة‌ؼرها،‌تحتمل‌ال‌السببة‌ف‌نص‌السببة‌على‌الداللة‌ف‌تلك‌مثل‌العبارة‌وهذه‌حادثة،‌سرد‌عقب‌اآلة‌نزول‌مادة‌علىا، ‌ف‌دبرها‌من‌امرأة‌أتى‌من:‌تقول‌الهود‌كانت:‌قال‌جابر‌عن‌روي‌:‌ما‌ومثاله‌أض

س ﴿ هللا‌فؤنزل‌أحول‌الولد‌جاء‌قبلها أ حشأ ى غبإو أ أ صى را حشأ أ فؤأ

أ ز )2( ﴾...شئأ‌

)3(‌‌كون‌وال‌عله،‌نزل‌بما‌وجب‌إله،‌فوحى‌الرسول‌سؤل‌ومرة

‌.10الزرقان‌:‌تقدم.‌راجع‌ص‌‌‌(1)‌.‌‌‌‌223سورة‌البقرة‌اآلة‌‌(2)

‌عواد‌،‌تحقق:‌بشار(هـ279:‌المتوفى)‌عسى‌أبو‌الترمذي،‌الضحاك،‌بن‌موسى‌بن‌سورة‌بن‌عسى‌بن‌محمد‌هوأخرجة‌الترمذي:‌‌(3)

باب‌ومن‌سورة‌البقرة‌‌-3أبواب‌التفسر‌‌-44،‌)‌م‌1998:‌النشر‌سنة‌-بروت‌–‌اإلسبلم‌الؽرب‌دار:‌لناشرامعروؾ‌،‌‌عواد

‌مرجع‌سابق‌‌.‌‌‌20/‌ص‌‌1وأنظر‌معرفة‌علوم‌الحدث‌للحاكم‌ج‌وقال‌حدث‌حسن‌صحح‌.‌،‌ (‌2978/ح‌برقم‌)65/ص5(ج

31

ا‌تفهم‌السببة‌ولكن‌الفاء،‌بتلك‌تعبر‌وال‌النزول،‌سبب‌بلفظ‌تعبر ‌المقام‌من‌قطع ‌‌صلى‌-‌النب‌سبل‌عندما‌مسعود‌ابن‌كرواة ه‌‌هللا ‌هذه‌وحكم‌الروح،‌عن‌-‌وسلم‌‌عل

ا ‘‘‌السببة‌ف‌نص‌هو‌ما‌حكم‌أض )1(

‌

:قسمان عنده الصرح أن الكالم هذا وخالصة‌(.كذا‌اآلة‌هذه‌نزول‌سبب:‌)الراوي‌قول:‌األول‌(.اآلة‌فنزلت‌أو‌كذا‌فنزل‌كذا‌حدث:‌)الراوي‌قول:‌الثان‌‌صلى‌-‌النب‌سؤل‌أن‌وه‌األول،‌كحكم‌حكمها‌جعل‌أخرى‌حاال ‌‌وذكر ه‌‌هللا ‌وسلم‌‌عل

وحى‌أمر‌عن‌- ‌الداخلة‌الفاء‌أو‌السبب‌ذكر‌بدون‌عله‌نزل‌بما‌وجب‌بشؤنه،‌إله‌ف‌.النزول‌مادة‌على

‌وال‌السبب،‌بلفظ‌صرح‌ال‌أخرى‌ومرة:‌)الزرقان‌أضا ‌‌:‌قال‌الثانة غر صرحة‌)قال‌بل‌السإال‌على‌المبن‌الجواب‌بذلك‌وال‌الفاء‌بتلك‌إتى ‌ف‌اآلة‌هذه‌نزلت:‌كذا ‌ما‌بان‌وهو‌آخر‌أمرا‌وتحتمل‌تحتملها‌بل‌السببة‌ف‌نصا‌لست‌العبارة‌وهذه(

.األحكام‌من‌اآلة‌تضمنته(.حهترج‌أو‌االحتمالن‌هذن‌أحد‌تعن‌الت‌ه‌وحدها‌والقرابن

)2(‌

‌اإلسبلم‌شخ‌قال.‌بعد‌زمن‌قبل‌األعبلم‌األبمة‌بعض‌عله‌نص‌وقد‌حق،‌القول‌وهذا

تمة‌‌ابن)3(

‌به‌وراد‌النزول،‌سبب‌أنه‌تارة‌به‌راد‌كذا‌ف‌اآلة‌هذه‌نزلت:‌وقولهم:‌)

‌(كذا‌اآلة‌بهذه‌عنى‌تقول‌كما‌السبب‌كن‌لم‌وإن‌اآلة‌ف‌داخل‌ذلك‌أن‌تارة

‌الزركش‌وقال)4(

‌نزلت:‌قال‌إذا‌أحدهم‌أن‌والتابعن‌الصحابة‌عادة‌من‌عرؾ‌وقد):‌

‌السبب‌كان‌هذا‌أن‌ال‌الحكم‌هذا‌تتضمن‌اآلة‌هذه‌أن‌بذلك‌رد‌فإنه‌كذا،‌ف‌اآلة‌هذه

‌من‌ال‌باآلة‌الحكم‌على‌االستدالل‌جنس‌من‌فهو:‌قال‌حتى...‌‌كبلما‌فذكر‌نزولها‌ف

‌.(وقع‌لما‌النقل‌جنس

‌إال‌نطبق‌ال‌اإلمامن‌هذن‌وقول:‌)فقال‌العلمن‌هذن‌كبلم‌الفضبلء‌بعض‌قد‌وقد‌‌‌

‌فإن‌اآلة،‌أحدهما‌ف‌نزلت‌شخصا‌أو‌حدثا‌ال‌فقها‌حكما‌الراوي‌من‌المحك‌كان‌إذا

‌،‌مرجع‌سابق‌،‌بتصرؾ‌من‌الباحث‌‌.‌115/ص1أنظر‌مناهل‌العرفان‌للزرقان‌‌ج‌(1)

‌.‌‌مرجع‌سابق.115/ص1جأنظر:‌مناهل‌العرفان‌،للزرقان‌‌(2)

‌.‌‌‌13ابن‌تمة‌تقدم‌راجع‌ص‌‌‌(3)

‌مصري‌األصل،‌ترك.‌واألصول‌الشافعة‌بفقه‌عالم:‌الدن‌بدر‌هللا،‌عبد‌أبو‌الزركش‌هللا‌عبد‌بن‌بهادر‌بن‌محمدالزركش‌:هو‌‌(4)

‌األسنوي‌الدن‌جمال‌الشخ‌على‌وقرأ‌الحدث،‌ف‌به‌وتخرج‌مؽلطاي‌من‌سمع‌(م‌‌1392-‌1344=‌‌هـ‌‌794-‌745.‌)والوفاة‌المولد

‌على‌وأقبل‌وؼره،‌األذرع‌عن‌فؤخذ‌حلب‌إلى‌ورحل‌كثر،‌ابن‌الدن‌عماد‌من‌وسمع‌بها،‌فتفقه‌دمشق‌إلى‌ورحل‌الفقه،‌ف‌به‌وتخرج‌عشرن‌ف‌الرافع‌وخادم‌مجلدات‌خمس‌ف‌الرافع‌أحادث‌تخرج:‌تصانفه‌ومن‌ولؽره،‌لنفسه‌حصى‌ال‌ما‌بخطه‌فكتب‌التصنؾكثرا ،والبرهان‌ف‌علوم‌القران‌‌فه‌وزاد‌الملقن،‌ابن‌شرح‌من‌لخصه‌كبر‌شرح‌ف‌وشرع‌مجلدة،‌ف‌للبخاري‌وتنقحه‌مجلدة،

‌.60/ص6،جلوؼرها.أنظر‌األعبلم‌للذرك

32

‌ف‌نزلت‌قال‌وإنما‌وكذا،‌كذا‌اآلة‌بهذه‌عن:‌فه‌قال‌أن‌مكن‌ال‌الحدث‌أو‌االسم

.الفبلن‌الحدث‌ف‌أو‌فبلن)1(

‌

‌السببة‌ف‌نص‌إحداهما‌واحد‌موضوع‌ف‌عبارتان‌وردت‌إذا‌أنه‌نعلم‌هنا‌ومن‌‌‌

‌نؤخذ‌هنالك‌اآلات‌أو‌اآلة‌تلك‌لنزول‌السببة‌ف‌نصا‌لست‌والثانة‌آات‌أو‌آة‌لنزول

‌أقوى‌النص‌ألن‌اآلة‌لمدلول‌بان‌أنها‌على‌األخرى‌ونحمل‌نص‌هو‌بما‌السببة‌ف

‌وهللا‌أعلم.‌‌.المحتمل‌من‌الداللة‌ف

المطلب الثان: تعدد النازل والسبب واحد:

‌فبعضها‌المواضع‌متعددة‌واحد‌بسبب‌النازلة‌اآلات‌تكون‌أن‌النازل‌بتعدد‌هنا‌المراد

،‌وإلك‌ واحد‌نزولها‌إلى‌أدى‌الذي‌السبب‌أن‌مع‌أخرى‌سورة‌ف‌وبعضها‌سورة،‌ف

بعض‌األمثلة‌عل‌ذلك:

‌له‌قالت‌مكة‌األشرؾ‌بن‌كعب‌قدم‌لما:‌قال‌-‌عنهما‌هللا‌رض‌-‌عباس‌ابن‌عن .1‌من‌المنبتر‌هذا‌إلى‌ترى‌أال:‌قالوا‌نعم،:‌قال‌وسدهم؟‌المدنة‌أهل‌خر‌أنت:‌قرش‌خر‌أنتم:‌قال‌-‌السدانة‌وأهل‌الحجج‌أهل‌عن‌-‌ونحن‌منا؟‌خر‌أنه‌زعم‌قومه

زش ﴿‌:فنزلت‌منه ثأ ٱلأ شبئه )2(﴾ ا ﴿‌:ونزلت‌ أ رش ا ٱز٠ أ

غد ب ١ج أرا ص ٱط ذ غجأ أ ثٱ ت ٠ئأ ىز أ ٱ ‌-‌قوله‌إلى‌-﴾... :﴿

)3(.﴾ ف رغذ ۥ ص١شا‌

)4(‌

‌قال‌المسب‌عن‌والنساب‌ومسلم‌وأحمد‌البخاري‌أخرج .2 ‌طالب‌أبا‌حضرت‌لما:‌بن‌هللا‌وعبد‌جهل‌أبا‌عنده‌فوجد‌-‌وسلم‌عله‌هللا‌صلى‌-‌هللا‌رسول‌جاءه‌الوفاة،(‌هللا‌عند‌بها‌لك‌أحاج‌كلمة‌هللا،‌إال‌إله‌ال‌قل‌عم،‌أي:‌)فقال‌المؽرة،‌بن‌أمة‌أب‌رسول‌زل‌فلم‌المطلب‌عبد‌ملة‌عن‌أترؼب:‌أمة‌أب‌بن‌هللا‌وعبد‌جهل،‌أبو‌فقال‌أبو‌قال‌حتى‌المقالة،‌بتلك‌وعدانه‌عله،‌عرضها‌-‌وسلم‌عله‌هللا‌صلى‌-‌هللا

‌قال:‌قال‌هللا‌إال‌إله‌ال:‌قول‌أن‌وأبى‌المطلب،‌عبد‌ملة‌على:‌كلمهم‌ما‌آخر‌طالب‌:هللا‌فؤنزل‌(عنك‌أنه‌لم‌ما‌لك‌ألستؽفرن‌وهللا:‌)-‌وسلم‌عله‌هللا‌صلى‌-‌هللا‌رسول

ا ﴿ ءا ٱز٠ ج ب وب أ شو١ شأ أ فشا زغأ ‌...﴾٠غأ)5(‌

‌هللا‌وأنزل

‌السعودة‌العربة‌المملكة‌-‌الدمام‌الجوزي،‌ابن‌دار:‌الناشر،‌‌المزن‌سلمان‌بن‌لخالدأنظر‌:‌المحرر‌ف‌أسباب‌نزول‌القرءان‌،‌(1)

‌.118/ص1ج‌(م‌‌2006-‌هـ‌1427)،‌‌1،‌ط

‌.‌3سورة‌الكوثر‌اآلة‌(2)‌.52-51سورة‌النساء‌اآلة‌(3)‌.‌مرجع‌سابق.123/ص1ج‌سلمان‌بن‌لخالدأنظر‌:‌المحرر‌ف‌أسباب‌نزول‌القرءان‌،‌(4)

‌.113سورة‌التوبة‌اآلة‌(5)

33

أ ﴿ ‌:-‌وسلم‌عله‌هللا‌صلى‌-‌هللا‌لرسول‌فقال:‌طالب‌أب‌ف ذ أ اه ل ر

٠شبء ذ أ ٠ ٱلل ى ذ ججأ )1(.﴾...أحأ

‌

‌الرجال،‌ؽزو:‌قالت‌أنها‌-‌عنها‌هللا‌رض‌-‌سلمة‌أم‌عن‌والنساب‌الترمذي‌أخرج .3

﴿‌:هللا‌فؤنزل‌المراث‌نصؾ‌لنا‌وإنما‌النساء،‌تؽزو‌وال ب فع ا أ ل رز

ط ثعأ أ ع عى ثۦ ثعأ ‌)2(﴾...ٱلل ﴿:‌فها‌وأنزل:‌مجاهد‌قال ١ غأ أ ٱ ا

ذ غأ أ ٱ ...﴾ )3(‌‌

‌.مهاجرة‌قدمت‌ظعنة‌أول‌سلمة‌أم‌وكانت‌

‌من‌ناسا‌أن‌-‌عنهما‌هللا‌رض‌-‌عباس‌ابن‌عن‌والنساب‌ومسلم‌البخاري‌أخرج .4‌عله‌هللا‌صلى‌-‌محمدا‌فؤتوا‌وأكثروا‌وزنوا‌وأكثروا،‌قتلوا‌قد‌كانوا‌الشرك‌أهل‌:فنزل‌كفارة‌عملنا‌لما‌أن‌تخبرنا‌لو‌لحسن‌إله‌وتدعو‌تقول‌الذي‌إن:‌فقالوا‌-‌وسلم

﴿ ع ل ٠ذأ ٱز٠ ا ع ٱلل ظ ٱفأ ز ل ٠مأ ب ءاخش

ل ٠ضأ حك أ ال ثٱ ٱلل ﴿:‌ونزل‌،)4( ﴾ٱز حش ٱز٠ عجبد أ ٠ ۞ل

خ ٱلل حأ س طا أ ل رمأ أفغ شفا ع )5( ﴾...أعأ.‌

‌‌‌‌‌‌‌‌إشكال‌فه،‌وال‌واقع‌حدوا‌حدث‌أو‌لسبب‌النازلة‌اآلات‌تعدد‌-‌أعن‌-‌النوع‌وهذا‌‌‌.األمثلة‌ف‌ظهر‌كما‌حصوله‌من‌مانع‌وجد‌وال‌

واحد والنازل السبب المطلب الثالث : تعدد‌ذكر‌وقد‌واحد،‌موضع‌ف‌آات‌أو‌آة‌النازل‌وكون‌األسباب‌تتعدد‌أن‌هنا‌المراد

وسؤذكرمنها‌‌،‌ذلك‌على‌األمثلة‌من‌عددا‌القرآن‌وعلوم‌النزول،‌أسباب‌ف‌المإلفون‌‌‌عن‌طرق‌األمثله‌ال‌الحصر‌:

1-‌‌ :‌ ‌تعال ﴿ قال أ غبئى فش ا ٱش ١ب خ ٱص أ ١أ ى أح

ٱ جبط ع أ جبط أز أ أ ى أ وز أى لل

أ أ فٱ عفب عى أ ى أ فزبة ع١أ أفغى زب ـ رخأ

شثا ٱشأ وا أ ى ب وزت ٱلل زغا ٱثأ شش ث

د عأ ػ ٱلأ خ١أ أ ٱ ١ط ثأ ػ ٱلأ خ١أ أ ٱ ى ٠زج١ حز

حو أر ش ص فغأ أ أ ٱ أز شش ل رج ا ٱ١أ ١ب ا ٱص

‌.56سورة‌القصص‌اآلة‌(1)‌.32سورة‌النساء‌اآلة‌(2)‌.35سورة‌التوبة‌اآلة‌(3)‌.‌‌‌68سورة‌الفرقان‌اآلة‌‌(4)

‌.‌‌‌53سورة‌الزمر‌اآلة‌‌(5)

34

ه شثب وز فل رمأ ه حذد ٱلل أ غذ ر غ أ ف ٱ ىف ع

أ ٠زم زۦ بط ع ءا٠ ٱلل ‌‌‌)1(﴾ ٠٤١ج١

‌عن‌‌والترمذي‌داود‌أبوو‌والدارم‌وأحمد‌البخاري‌أخرج‌-أ ‌البراءبن‌والنساب‌-‌عنه‌هللا‌رض‌-‌عازب ‌قال‌‌ ‌‌أصحاب‌‌كان‌: ب ‌‌صلى‌الن ه‌‌هللا ‌إذاكان‌‌وسلم‌‌علجل‌ ا‌الر ؤكل‌‌لم‌‌فطر،‌أن‌‌قبل‌‌فنام‌‌اإلفطار‌‌فحضر‌‌صابم لته‌‌ ‌‌وال‌‌ل ومه ‌حتى، س‌‌وإن‌‌مس ا،‌كان‌‌األنصاري‌‌صرمة‌‌بن‌‌ق ا‌صابم ‌أتى‌اإلفطار‌‌حضره‌‌فلمومه‌‌وكان‌‌لك،‌فؤطلب‌‌أنطلق‌‌ولكن‌‌ال،:‌قالت‌‌طعام ؟‌عندك‌‌هل‌:‌فقال‌‌امرأته، عمل‌‌ ‌نه‌‌فؽلبته‌ ا‌امرأته،‌وجاءته‌‌ع ‌قالت‌‌رأته‌‌فلم بة ‌: ‌لك‌‌خ ا. هار‌‌انتصؾ‌‌فلم ‌‌الن ‌ؼش

ه، ‌‌ذلك‌‌فذكر‌‌عل ب ‌‌صلى‌للن ه‌‌هللا ة‌‌هذه‌‌فنزلت‌‌وسلم‌‌عل ‌اآل خ ﴿: أ ١أ ى أح

ف ٱش ١ب أ ٱص غبئى ا‌ففرحوابها‌﴾ش ا ا‌فرح وا ...﴿‌ت:فنزل‌شدد

شثا ٱشأ ٠زج١ ١ط حز ثأ ػ ٱلأ خ١أ أ ٱ ى د عأ ػ ٱلأ خ١أ أ ٱ

ش فغأ أ ‌.)2(‌﴾...ٱ

‌قال‌-‌عنه‌هللا‌رض‌-‌البراء‌عن‌أضا‌البخاري‌وأخرج‌-ب ‌صوم‌نزل‌لما:‌فؤنزل‌أنفسهم‌خونون‌رجال‌وكان‌كله،‌رمضان‌النساء‌قربون‌ال‌كانوا‌رمضان

ٱ ...﴿:‌هللا أ ع أ وز أى أ لل عفب عى أ ى أ فزبة ع١أ أفغى زب ﴾...رخأ)3(

.‌

‌النساء‌إتان‌ف‌أنفسهم‌بعضهم‌خانة‌مع‌والجهد،‌الجوع‌وهو‌هنا‌تعدد‌فالسبب‌‌‌‌.واحد‌النازل‌أن‌مع

حظ ۞٠غأ ﴿قال‌تعال‌:‌‌-2 أ ٱ ل١ذ بط أ خ ل ٱلأ ه ع

جش أ ٱ ى ظسب ج١د أ را ٱ جشحو ثؤ رؤأ أ ظ ٱ ١أ

ثب أ أثأ ج١د أ را ٱ أأ ٱرم أ عى ٱرما ٱلل ح ‌‌)4(﴾ ٤٣ رفأ

‌فنا،‌اآلة‌هذه‌نزلت:‌قال‌-‌عنه‌هللا‌رض‌-‌البراء‌عن‌ومسلم‌البخاري‌أخرج‌-أ‌ظهورها‌من‌ولكن‌بوتهم‌أبواب‌قبل‌من‌دخلوا‌لم‌فجاإوا‌حجوا‌إذا‌األنصار‌كانت

‌.‌‌‌187سورة‌البقرة‌اآلة‌‌(1)

‌وقال‌:‌حدث‌حسن‌صحح‌.‘‌2968‘‌ح‌رقم‌‌60/ص5رة‌البقرة‌(‌جوباب‌:ومن‌س‌-3أبواب‌تفسر‌القرءان‌‌-44أخرجه‌الترمذي‌:‌)‌(2)

(3)‌(:‌ ‌البخاري ‌:}‌القرآن‌‌تفسر‌‌كتاب‌‌-‌65 أخرجه ‌تعال ‌قولة ‌نسابكم ‌ ،باب ‌إلى فث ‌ٱلر ام ‌ٱلص لة ‌ل ‌لكم أحل...‌ ‌(‌187{البقرة .

‌‘‘.‌‌4508‘‘/ح‌رقم‌25/ص6ج

‌.189سورة‌البقرة‌اآلة‌‌‌(4)

35

‌فنزلت‌بذلك‌عر‌فكانه‌بابه،‌قبل‌من‌فدخل‌األنصار‌من‌رجل‌فجاء ظ ...﴿: ١أ

ظسب ج١د أ را ٱ جشحو ثؤ رؤأ أ )1(‌﴾...ٱ.‌

‌:سببن على نزلت فاآلة‌.لهم‌هللا‌وجواب‌األهلة،‌عن‌-‌وسلم‌عله‌هللا‌صلى‌-‌هللا‌لرسول‌سإالهم:‌أحدهما

‌.البر‌من‌لس‌ذلك‌أن‌هللا‌فبن‌إحرامهم،‌حال‌ظهورها‌من‌لبوتهم‌دخولهم:‌ـالثان

ا ل رمأ ﴿ قال‌هللا‌تعال:‌-3 ءا ؤ٠حوب ٱز٠ أ ٠ أز ح شثا ٱص ش عى

ب رم ا رعأ ل عجب ال عبثش حز حز ا عج١ زغا رغأ

أ عبء عفش أ أ ع أ ظ شأ أحذ وز ز غأ أ غبئػ أ أ ٱ ى

بء ٱغ أ رغذا ا صع١ذ بء ف غحا ا غ١ج فز١ أ أ ب فٱ ى ع ث

أ ذ٠ى أ٠أ ا غفسا عف وب ٱلل ‌.‌)2(﴾ا

‌دعاه‌األنصار‌من‌رجبل‌أن‌-‌عنه‌هللا‌رض‌-‌عل‌عن‌والترمذي‌داود‌أبو‌أخرج‌-أ:‌فقرأ‌المؽرب‌ف‌عل‌فؤمهم‌الخمر‌تحرم‌أن‌قبل‌فسقاهما‌عوؾ‌بن‌الرحمن‌وعبد

فش ﴿ ى أ ؤ٠حوب ٱ أ ٠ )3(﴾ل‌ ‌فنزلت‌فها‌فخلط‌ أ ل رمأ ...﴿: أز ح شثا ٱص

ب رم ا رعأ حز ش‌.‌)4(‌﴾...عى

‌مع‌‌خرجنا:‌قالت‌‌-‌عنها‌هللا‌رض‌-‌عابشة‌عن‌والنساب‌ومسلم‌البخاري‌وأخرج‌-به‌‌هللا‌‌صلى‌هللا‌‌رسول‌ ا‌إذا‌حتى‌أسفاره،‌بعض‌‌ف‌وسلم‌‌عل داء‌‌كن ش‌‌بذات‌‌أو‌‌بالب ‌الجه‌‌هللا‌‌صلى‌هللا‌‌رسول‌‌فؤقام‌‌ل،‌عقد ‌‌انقطع‌ ‌معه‌‌الناس‌‌وأقام‌‌التماسه،‌على‌وسلم‌‌علسوا ،‌على‌ول ق،‌بكر ‌‌أب‌إلى‌الناس‌‌فؤتى‌ماء د ‌عابشة؟‌صنعت‌‌ما‌ترى‌أال‌:‌فقالوا‌الصه‌‌هللا‌‌صلى‌هللا‌‌برسول‌‌أقامت‌ سوا‌والناس‌‌وسلم‌‌عل ،‌على‌ول س‌‌ماء ‌فجاء‌‌ماء ،‌معهم‌‌وله‌‌هللا‌‌صلى‌هللا‌‌ورسول‌‌بكر ‌‌أبو ‌حبست‌:‌فقال‌‌نام،‌قد‌‌فخذي‌على‌رأسه‌‌واضع ‌‌وسلم‌‌عل

ه‌‌هللا‌‌صلى‌هللا‌‌رسول‌ اس،‌وسلم‌‌عل سوا‌والن ،‌على‌ول س‌‌ماء ‌فقالت‌‌ماء ،‌معهم‌‌ول،‌أبو‌فعاتبن:‌عابشة‌ ‌‌شاء‌‌ما:‌وقال‌‌بكر قول‌‌أن‌‌هللا طعنن‌وجعل‌‌ ده‌‌ ‌خاصرت،‌ف‌بمنعن‌فبل‌ ك‌‌من‌‌ ه‌‌هللا‌‌صلى‌هللا‌‌رسول‌‌مكان‌‌إال‌‌التحر ‌فقام‌»‌فخذي،‌على‌وسلم‌‌عل

ه‌‌هللا‌‌صلى‌هللا‌‌رسول‌ ر‌‌على‌أصبح‌‌حن‌‌وسلم‌‌عل ،‌ؼ ‌‌فؤنزل‌‌ماء ة‌‌هللا م‌‌آ م ‌الت

وت‌‌وأتوا:‌}تعالى‌هللا‌‌قول‌‌باب‌أبواب‌العمره‌‌–26كتاب‌الحج‌‌-25أخرجه‌البخاري‌:‌)‌(1) /‌‌8/ص3ج‌[189:‌البقرة{‌]...أبوابها‌من‌‌الب

‌‘‌(.3026‘‌/ح‌رقم‌2319/ص4كتاب‌التفسر،ج‌-54،‌وأخرجه‌مسلم‌:‌ف‌)‘.1803‘ح‌رقم‌

‌.43سورة‌النساء‌اآلة‌‌(2)‌.1سورة‌الكافرون‌اآلة‌‌(3)صححه‌االلبان‌.وأخرجه‌الترمذي‌:‌‘‌(.‌3671‘‌/ح‌رقم‌‌25/ص3كتاب‌األشربة‌،‌باب‌ف‌تحرم‌الخمر،ج‌-25أخرجه‌أبوداود‌:‌)‌(4)

‌ج‌-5أبواب‌التفسر-44) ‌النساء، ‌3026/ح‌رقم88/ص5باب‌ومن‌سورة ‌عن‌طرق ‌ ابب،‌بن‌‌عطاء‌‌عن‌ ( حمن‌‌عبد‌‌أب‌عن‌‌الس ‌الر

، لم ‌‌عن‌‌الس ،‌أب‌بن‌‌عل ‌قال‌‌طالب حمن‌‌عبد‌‌لنا‌صنع‌: ‌:‌بن‌‌الر ‌زاده ‌وفه ،طعاما... بلة‌‌وحضرت‌‌منا،‌الخمر‌‌فؤخذت‌‌‘‘عوؾ ‌الصمون ا‌قل‌:‌}فقرأت‌‌فقد ها‌ ‌وقال‌حدث‌حسن‌صحح‌ؼرب..‘‘تعبدون‌‌ما‌نعبد‌‌ونحن‌{‌تعبدون‌‌ما‌أعبد‌‌ال‌‌الكافرون‌‌أ

36

موا م د‌‌فقال‌‌،«فت ر‌‌بن‌‌أس ‌الحض ‌‌ما: ل‌‌ه ا‌بركتكم‌‌بؤو ،‌أب‌آل‌‌ ‌قالت‌‌بكر ‌فبعثنا:

ه،‌كنت‌‌الذي‌البعر‌ ‌تحته‌‌العقد‌‌فؤصبنا‌عل)1(‌‌.‌

‌.الماء‌عدم‌عند‌والتمم‌السكر،‌حال‌الصبلة‌وهما‌بشؤنهما،‌اآلة‌نزلت‌سببان‌فهذان‌‌‌‌.أعلم‌وهللا‌عنها‌بالحدث‌السورة‌تناولتها‌الت‌المتعددة‌األسباب‌من‌ذلك‌ؼر‌إلى‌متعددة‌آات‌أو‌واحدة‌آة‌ذلك‌ف‌ونزل‌األسباب‌تتعدد‌أن‌باإلمكان‌أنه‌نجد‌وهكذا‌‌‌‌.‌وهللا‌أعلم.ذلك‌من‌منع‌ما‌ثمة‌ولس‌واحد‌موضع‌ف

المطلب الرابع : عموم اللفظ وخصوص السبب:‌التطبقات‌ف‌والمإثرة‌الهامة‌األصولة‌المباحث‌من‌ومصدره‌أساسه‌المبحث‌هذا

‌عام،‌بوجه‌الشرعة‌بالنصوص‌الوثقة‌لصلته‌ونظرا‌الشرعة،‌لؤلحكام‌العملة‌الربسة‌المباحث‌من‌وكون‌خاص،‌نحو‌على‌النزول‌بؤسباب‌رتبط‌أن‌لزاما‌فسكون

‌.الموضوع‌هذا‌ف

‌واحدا‌وضعا‌وضع‌لفظ‌هو:‌العام‌اللفظوعرؾ‌بؤنه‌:‌‌‌ )2(

لكثر‌)3(

محصور‌رؼ‌)4(

‌

‌له‌صلح‌ما‌جمع‌مستؽرق)5(‌،

‌)6(‌.

‌

...﴿ :تعالى‌قوله‌ف‌المحسنن‌لفظ:‌ذلك‌مثال‌ غ١ حأ أ ٠حتحو ٱ ٱلل ‌‌)7( ﴾ ا

)7(‌‌

‌.الورود‌سبب‌أي‌الخطاب‌إلى‌الداع‌السبب‌به‌فالمراد:‌الخاص‌السبب‌أما‌العموم‌ف‌السبب‌مع‌اللفظ‌ألحوال‌العقلة‌القسمة‌أن‌العلم‌أهل‌بعض‌ذكر‌وقد‌-

‌:وه‌أحوال‌أربعة‌تجاوز‌ال‌والخصوص .اـخاص‌عله‌ازلـالن‌واللفظ‌عاما،‌السبب‌كون‌أن .1 .اـامـع‌عله‌النازل‌واللفظ‌السبب‌من‌كل‌كون‌أن .2 .خاصا‌عله‌النازل‌واللفظ‌السبب‌من‌كل‌كون‌أن .3 .اـامــع‌عله‌النازل‌واللفظ‌خاصا‌السبب‌كون‌أن .4‌وأقوال‌األسباب‌من‌دي‌بن‌لما‌وفقا‌األحوال‌هذه‌من‌رده‌أو‌قبوله‌مكن‌فما‌وسؤنظر

‌:العلماء‌وجود‌ال‌فهذا‌خاصا‌عله‌النازل‌واللفظ‌عاما‌السبب‌كون‌أن‌وه:‌األولى‌الحال‌فؤما‌.المعتاد‌الكبلم‌ف‌ؤت‌هذا،‌و‌النزول‌أسباب‌ف‌له

موا‌ماء ‌‌تجدوا‌فلم‌}كتاب‌التمم‌،باب‌قوله‌تعال‌:‌‌-7أخرجه‌البخاري‌)‌(1) م ا‌فت ا{ج‌صعد ب ‌(.334/ح‌رقم74/ص1ط

‌(.367/ح‌رقم279/ص1باب‌التمم‌،ج‌-28كتاب‌الحض‌‌-3ومسلم‌ف)

‌.والماء‌والجاسوس،‌المعهودة،‌العن‌على‌تطلق‌مثبل‌كالعن‌المشترك،‌عن(‌واحدا‌وضعا‌وضع:‌)بقوله‌احترز‌وقد(2)‌.وعمرو‌كزد‌للكثر‌وضع‌لم‌عما‌(لكثر:‌)وقوله‌(3)

‌.محصور‌الكثر‌لكن‌للكثر،‌واحدا‌وضعا‌وضعت‌مثبل‌المابة‌فإن‌العدد‌أسماء‌عن(:‌محصور‌ؼر:‌)وقوله(4)

‌والخاص،‌العام‌بن‌واسطة‌كون‌هذا‌فإن‌عام،‌ؼر‌أنه‌على‌القرنة‌تدل‌الذي‌المنكر‌الجمع‌عن(‌له‌صلح‌ما‌جمع‌مستؽرق:‌)وقوله(5)

‌.مرب‌ؼر‌الرجال‌جمع‌أن‌المعلوم‌من‌فإن‌رجاال،‌رأت‌نحو

‌،مرجع‌سابق.‌128/ص1أنظر:‌المحرر‌ف‌أسباب‌نزول‌القرءان‌،لخالد‌بن‌سلمان‌ج‌(6)

‌.13سورة‌المابدة‌اآلة‌‌(7)

37

‌عله‌النازل‌واللفظ‌السبب‌من‌كل‌كون‌أن‌وه:‌الثانة‌الحال‌وأما‌:منها‌بؤدلة‌له‌واستدلوا‌القرآن‌علوم‌ف‌المإلفن‌بعض‌هذا‌ذكر‌فقد‌عاما،

.عمران‌آل‌سورة‌من‌أحد‌ؼزوة‌ف‌النازلة‌واآلات‌بدر،‌ؼزوة‌ف‌النازلة‌اآلات .1

٠غأ ﴿ :تعالى‌قوله .2 أر أ ح١ط ل أ ٱ زضا ٱغ ه ع ف بء فٱعأ

ح١ط أ )1(‌﴾...ٱ

.

عي ٠غأ ﴿:‌تعالى‌قوله‌ .3 ٱش فبي لل ٱلأ فبي ل ٱلأ )2( ﴾ ...ه ع

زه ف ٱغ ﴿:‌تعالى‌قوله .4 زفأ ٠غأ أ ف١ ز١ى ٠فأ ٱلل )3(﴾... بء ل.‌

‌معاملة‌عن‌-‌وسلم‌عله‌هللا‌صلى‌-‌هللا‌رسول‌المسلمون‌سؤل‌المحض‌آة‌فف‌‌‌‌‌.الحابض

‌النساء‌تامى‌معاملة‌عن‌سؤلوه‌الثالثة‌وف‌األنفال،‌توزع‌كفة‌عن‌سؤلوه‌الثانة‌وف‌.النكاح‌ف‌المسلمات .عاما‌السإال‌كان‌ثم‌فمن‌واحدا،‌ولس‌المسلمن‌من‌جماعة‌فالسابلون

‌الثالثة‌الحال‌أما ‌واقع،‌فهذا‌خاصا‌عله‌النازل‌واللفظ‌السبب‌من‌كل‌كون‌أن‌وه: :ومنها‌كثرة‌النزول‌أسباب‌من‌عله‌واألمثلة

‌‌أن‌ :قال‌-‌عنه‌هللا‌رض‌-‌مالك‌بن‌أنس‌عن‌والترمذي‌أحمد‌أخرج .1 ب ‌هللا‌‌صلى‌الن

ه‌ ته‌‌كسرت‌‌وسلم‌‌عل وم‌‌رباع ‌، م‌‌سال‌‌حتى‌جبهته،‌ف‌وشج‌‌أحد :‌فقال‌‌وجهه‌‌على‌الد

ؾ‌"‌ هم‌‌هذا‌فعلوا‌قوم ‌‌فلح‌‌ك دعوهم‌‌وهو‌‌بنب هم‌‌إلى‌ ة‌‌هذه‌‌فنزلت‌"‌‌رب ظ ﴿:‌اآل ١أ

أ ظ أ فب ث أ ٠عز أ أ أ ٠زة ع١أ ء أ أ ش ش أ ٱلأ )4(﴾٤ه

‌)5(‌

)5(‌‌‌.هنا‌خاص‌كبلهما‌واللفظ‌فالسبب

،‌بن‌‌أنس‌‌عن‌‌أخرج‌مسلم‌ف‌صححه.‌2 ه‌‌هللا‌‌صلى‌هللا‌‌رسول‌‌بلػ‌:‌قال‌‌مالك ‌وسلم‌‌عل

ء ‌ أصحابه‌‌عن‌ ‌‌عرضت‌»:‌فقال‌‌فخطب‌ ش ة‌‌عل ار،‌الجن وم‌‌أر‌‌فلم‌‌والن ر‌‌ف‌كال ‌الخ، تم‌‌قلبل ‌‌لضحكتم‌‌أعلم‌‌ما‌تعلمون‌‌ولو‌‌والشر ا‌ولبك ‌أصحاب‌‌على‌أتى‌فما:‌قال‌‌«كثر ه‌‌هللا‌‌صلى‌هللا‌‌رسول‌ وم ‌‌وسلم‌‌عل وا:‌قال‌‌منه،‌أشد‌‌ ،‌ولهم‌‌رءوسهم‌‌ؼط ‌فقام‌:‌قال‌‌خنن ‌فقال‌‌عمر‌ ا،‌باهلل‌‌رضنا: ا،‌وباإلسبلم‌‌رب د ‌‌دن ا‌وبمحم ‌نب ‌قال‌. جل‌‌ذاك‌‌فقام‌: :‌فقال‌‌الر

‌.‌222سورة‌البقرة‌اآلة‌(1)

‌.‌ 1سورة‌األنفال‌اآلة‌(2)‌.‌127سورة‌النساء‌اآلة‌(3)

‌.‌‌128سورة‌آل‌عمران‌اآلة‌‌(4)

‌األرنإوط‌شعب:‌قحقت‌(هـ241:‌المتوفى)‌الشبان‌أسد‌بن‌هبلل‌بن‌حنبل‌بن‌محمد‌بن‌أحمد‌هللا‌عبد‌أبوأخرجه‌أحمد‌ف‌مسنده‌:هو‌(5)

‌لناشر،ا‌وآخرون‌مرشد،‌عادل‌-‌األرنإوط ‌عنه‌م‌‌2001-‌هـ‌‌1421،/1،طالرسالة‌مإسسة: ‌هللا ‌رض ‌مالك ‌بن ‌أنس :)مسند

‌20/ص19ج ‌رقم ‌برقم).الشخن‌شرط‌على‌صحح‌إسناده (وقال:11956/حدث ‌هذ3003.والترمذي ‌وقال: ‌صحح ‌‌حسن ‌‌حدث ‌‌ا(

‌وؼرهم‌..

38

ا ل رغأ ﴿:‌فنزلت‌.‌«فبلن ‌‌أبوك‌»:‌قال‌‌أب؟‌من‌ ءا ؤ٠حوب ٱز٠ أ أشأ ٠ ١بء ا ع

و أ رغئأ ذ ى ‌.‌)2(‌)1( ﴾…أ ا رجأ

‌.القرآن‌نزول‌زمن‌ألنه‌النبوة‌بعهد‌خاص‌واللفظ‌سؤل،‌فمن‌خاص‌فالسبب‌

المطلب‌‌لب‌‌الحال‌فهذه‌خاصا‌والسبب‌عاما‌اللفظ‌كون‌أن‌وه‌:الرابعة الحال وأما‌وحججهم‌العلماء‌أقوال‌ذكر‌ف‌قلبل‌أتوسع‌فسوؾ‌لهذا‌ونظرا‌منه،‌والؽاة‌وخبلصته،

‌:فؤقول‌ؼرهم‌أم‌األصولن‌من‌أكانوا‌سواء‌المسؤلة‌هذه‌ف‌:قولن‌على‌المسؤلة‌هذه‌ف‌العلماء‌اختلؾ‌الذي‌بالسبب‌اللفظ‌عموم‌سقط‌فبل‌السبب،‌بخصوص‌ال‌اللفظ‌بعموم‌العبرة‌أن‌:األول‌المذهب‌وهو‌وأحمد‌والشافع‌حنفة‌أبو‌منهم‌العلماء‌أكثر‌ذهب‌هذا‌وإلى‌عله‌ورد

‌بما‌واستدلوا‌الجمهور‌إلى‌بعضم‌وعزاه‌واألصولن‌الفقهاء‌من‌المحققن‌عند‌المعتبر‌:ل‌داللة‌ألن‌عاما؛‌كان‌السبب‌عن‌عري‌لو‌خاص،‌سبب‌على‌الوارد‌اللفظ‌هذا‌أن‌:أوال

‌اللفظ‌ورود‌فإن‌لفظه،‌من‌مستفادة‌العموم‌داللة‌كانت‌وإذا‌السبب،‌لعدم‌ال‌لفظة‌العموم‌كما‌السبب‌وجود‌مع‌للعموم‌مقتضا‌فكون‌السبب،‌عدم‌مع‌كوروده‌السبب‌وجود‌مع .عدمه‌مع‌له‌مقتضا‌كان‌اللفظ‌مراعاة‌وجب‌كذلك‌األمر‌كان‌وإذا‌السبب،‌ف‌ال‌الشارع‌لفظ‌ف‌الحجة‌أن‌:ثانا

‌الطبلق‌زوجها‌امرأة‌سؤلت‌فلو‌سبب،‌ؼر‌على‌ابتداء‌ورد‌لو‌كما‌وخصوصا‌عموما‌نسابه‌جمع‌سؤله‌ولو‌السبب،‌خصوص‌مع‌الطبلق‌عمهن‌طوالق‌نساب‌كل‌فقال

‌.السبب‌عم‌وإن‌بها‌الطبلق‌اختص‌طالق‌فبلنة:‌فقال‌الطبلق‌وجود‌للعموم‌المانع‌لكان‌العموم‌سقط‌خاص‌سبب‌على‌العام‌اللفظ‌ورود‌كان‌لو‌:ثالثا

‌:لوجهن‌ممتنع‌وهذا‌السبب‌.الدلل‌فعله‌ذلك‌ادعى‌ومن‌للعموم‌السبب‌منع‌عدم‌األصل‌أن:‌األول‌أحكامها‌الصحابة‌عمم‌وقد‌خاصة،‌أسباب‌على‌بناء‌وردت‌العمومات‌أكثر‌أن:‌الثان‌ولو‌التعمم‌على‌إجماعا‌فكان‌علهم‌ذلك‌نكر‌ولم‌ورودها،‌أسباب‌على‌قصروها‌ولم‌خبلؾ‌التعمم‌على‌األمة‌إجماع‌لكان‌للعموم،‌اللفظ‌اقتضاء‌من‌مانعا‌السبب‌كان‌.الدلل‌ف‌الوارد‌كالخطاب‌سببه‌على‌قصر‌ال‌خاص‌سبب‌على‌الوارد‌العام‌اللفظ‌:رابعا ‌.علهما‌قصر‌ال‌فإنه‌وزمان‌مكان

‌.‌101سورة‌المابدة‌اآلة‌‌(1)

ه‌‌هللا‌‌صلى‌توقره‌‌باب‌‌-‌37كتاب‌الفضابل‌-43أخرجه‌مسلم:‌)‌(2) ا‌سإاله‌‌إكثار‌‌وترك‌‌وسلم،‌عل ه،‌ضرورة‌‌ال‌‌عم تعلق‌‌ال‌‌أو‌‌إل ‌به‌‌

قع،‌ال‌‌وما‌تكلؾ ‌ ‌‘‘.‌2359‘‘/ح‌رقم1832/ص4(‌‌.‌جذلك‌‌ونحو‌‌

39

‌إلؽاء‌عن‌الخاص‌بسببه‌خاص‌سبب‌على‌الوارد‌العام‌اللفظ‌تخصص‌أن‌:خامسا ‌من‌أولى‌الزادة‌واعتبار‌لها،‌اعتبارا‌ذلك‌كان‌بعمومه‌قل‌وإذا‌بها،‌تكلم‌الت‌الزادة .إلؽابها‌بالسبب‌اللفظ‌عموم‌فسقط‌اللفظ،‌بعموم‌ال‌السبب‌بخصوص‌العبرة‌أن‌:الثان القول‌والمزن‌ثور،‌وأب‌وأحمد،‌والشافع‌مالك‌عن‌المذهب‌هذا‌نقل‌وقد‌عله،‌ورد‌الذي

‌:ل‌بما‌واستدلوا‌العلم‌أهل‌من‌كثر‌جمع‌به‌وقال‌وؼرهم‌إلى‌الحكم‌بان‌أخر‌لما‌ذلك‌ولوال‌فقط،‌السبب‌حكم‌بان‌اللفظ‌بهذا‌المراد‌أن‌:أوال ‌قصر‌وجب‌فقط‌السبب‌حكم‌بان‌المقصود‌كان‌وإذا‌ممتنع،‌ألنه‌الواقعة‌وقوع‌زمن‌.عله‌اللفظ

‌:بجوابن‌هذا‌عن‌وأجب

‌دون‌بعلمها‌استؤثر‌الت‌هللا‌حكمة‌تقتضه‌أمر‌الوقت‌هذا‌ف‌الواقعة‌وقوع‌أن:‌أحدهما

‌.تؤخر‌أو‌الوقوع‌تقدم‌لو‌العباد‌انقاد‌تؤتى‌وال‌المصلحة،‌تفوت‌فربما‌ؼره،

‌الثان ‌الظهار‌كآة‌خاصة‌أسباب‌على‌الواردة‌العمومات‌تكون‌أن‌منه‌لزم‌أنه:

‌.اإلجماع‌خبلؾ‌وذلك‌الواقعة‌وقوع‌إلى‌البان‌أخر‌ألنه‌بؤسبابها‌مختصة‌واللعان‌تخصص‌لجاز‌العموم‌به‌مقصودا‌خاص‌سبب‌على‌الوارد‌العام‌اللفظ‌كان‌لو‌:ثانا

‌الداخلة‌الصور‌من‌ؼره‌تخصص‌جوز‌كما‌باالجتهاد‌العموم‌عن‌وإخراجه‌السبب‌.تحته‌الداخلة‌الصور‌جمع‌إلى‌العموم‌نسبة‌تساوي‌ضرورة‌باالجتهاد‌العموم‌تحت‌باالجتهاد؛‌السبب‌تخصص‌وجواز‌باللفظ‌العموم‌قصد‌بن‌المبلزمة‌بمنع‌وأجب‌‌‌‌باالجتهاد‌تخصصه‌امتنع‌فلذلك‌فه‌به‌مقطوعا‌فكان‌السبب‌لحكم‌بانا‌ورد‌اللفظ‌ألن

‌لها‌تناوله‌فكان‌ال،‌أو‌لها‌بانا‌كونه‌ف‌جار‌الخبلؾ‌فإن‌الصور،‌من‌ؼره‌بخبلؾ‌.باالجتهاد‌بالتخصص‌اللفظ‌عموم‌عن‌إخراجها‌جاز‌فلذلك‌مظنونا،

‌التقدر‌هذا‌على‌نقله‌ألن‌السبب؛‌الراوي‌نقل‌لما‌بسببه‌الحكم‌اختصاص‌لوال‌:ثالثا‌على‌ذلك‌دل‌نقلها‌على‌وحافظوا‌األحكام،‌أسباب‌الرواة‌نقل‌لما‌لكن‌الفابدة،‌عدم‌كون

‌.بالسبب‌الحكم‌اختصاص‌:فوابد‌له‌بل‌له‌فابدة‌ال‌السبب‌نقل‌أن‌نسلم‌ال‌بؤنا‌وأجب‌منها ‌صوره‌من‌ؼره‌من‌بالحكم‌أخص‌السبب‌أن‌أي‌بالحكم،‌السبب‌أخصة‌بان:‌.فه‌سبق‌ما‌على‌تخصصه‌فمتنع‌من‌الناسخ‌معرفة‌فابدة‌التارخ‌معرفة‌وف‌سببه،‌بمعرفة‌الحكم‌تارخ‌معرفة:‌ومنها

‌.المنسوخ‌.بؤسبابها‌األحكام‌بمعرفة‌الشرعة‌علم‌توسعة:‌ومنها‌.الناس‌على‌المكاره‌حكم‌فخؾ‌لهم،‌جرى‌وما‌السلؾ،‌بوقابع‌التؤس:‌ومنها‌أن‌السإال‌جواب‌ف‌واألصل‌له،‌جواب‌خاص،‌سبب‌على‌الوارد‌العام‌أن‌:رابعا‌ابتداء‌صر‌بل‌مطابقا،‌كن‌لم‌العموم‌به‌مرادا‌العام‌هذا‌كان‌فلو‌له،‌مطابقا‌كون‌.بسببه‌االختصاص‌به‌مراد‌أنه‌على‌ذلك‌فدل‌كبلم

40

‌.‌وجد‌فقد‌حكمه‌وبان‌عنه‌الكشؾ‌للسإال‌الجواب‌بمطابقة‌أرد‌إن‌بؤنه:‌وأجب‌نسلم‌فبل‌عنه‌سبل‌ما‌لؽر‌بانا‌كون‌فبل‌للسإال‌مساوا‌الجواب‌كون‌أن‌بها‌أرد‌وإن‌.‌األصل‌أنها

‌بقوله‌موسى‌هللا‌سؤل‌لما‌ولهذا :﴿ ع ١ه ٠ ه ث١ أ بر ١ لبي

أشحو ثب ع ب ئا ع١أ و أر عصب غ ف١ب ش بسة أخأ

٤﴾)1( :‌)قوله‌اإلجابة‌ف‌كف‌كان‌فقد‌ عصب ‌نفس‌على‌االقتصار‌كان‌ولو(‌

‌.األصل‌خبلؾ‌على‌لذلك‌-‌السبلم‌عله‌-‌موسى‌بان‌لكان‌األصل‌هو‌عنه‌المسإول‌وزادهم‌فؤجابهم‌البحر‌بماء‌الوضوء‌عن‌-‌والسبلم‌الصبلة‌عله‌-‌سإاله‌ذلك‌ومثل‌‌‌‌.متته‌بحل‌قال‌من‌قول‌بالصواب‌القولن‌أسعد‌أن‌تبن‌فقد‌القولن‌أدلة‌من‌تقدم‌وبما ‌العبرة:‌.صحح‌معارض‌من‌وخلوها‌األدلة‌لسبلمة‌السبب،‌بخصوص‌ال‌اللفظ‌بعموم‌بمن‌تختص‌أنها‌خاصة‌حوادث‌بسبب‌النازلة‌األحكام‌أن‌المسؤلة‌ف‌الخبلؾ‌عن‌وال

‌بخصوص‌العبرة‌أن‌رى‌من‌قول‌على‌حتى‌ولؽرهم‌لهم‌عامة‌ه‌بل‌بسببهم،‌نزلت‌العموم‌هذا‌أخذنا‌قول‌اللفظ‌بعموم‌العبرة‌أن‌رى‌من‌أن‌القولن‌بن‌الفرق‌لكن‌السبب‌.العام‌اللفظ‌طرق‌عن‌من‌األحكام‌هذه‌ف‌العموم‌نؤخذ‌لم‌فقولون‌السبب‌بخصوص‌العبرة‌أن‌رى‌من‌أما

‌من‌العموم‌ذلك‌أخذنا‌ولكن‌بسببه،‌مختص‌العام‌اللفظ‌هذا‌ألن‌العام؛‌اللفظ‌طرق‌حدث‌ما‌على‌وأوس‌وهبلل،‌لعومر،‌حدث‌لما‌المشابهة‌الحوادث‌قاس‌أي‌القاس،‌.أعلم‌وهللا‌لهإالء

‌ ‌العلماءبعض‌‌أقوال‌من‌عله‌وقفت‌ما‌سؤذكر‌المسؤلة‌ف‌األصولن‌قول‌ذكر‌وبعد ‌‌

‌ ‌السبب‌خصوص‌دون‌اللفظ‌لعموم‌عتبارهمإ‌فوالمفسرن الطبري‌قال‌:فؤقول.)2(

‌

‌عاما‌بها‌الحكم‌وكون‌األسباب‌من‌لسبب‌نزلت‌قد‌كانت‌اآلة‌أن:‌القاعدة‌هذه‌مقررا‌‌كان‌ما‌كل‌ف

‘‘فه‌نزلت‌الذي‌السبب‌بمعنى)3(

.‌

‌.‌18-17اآلة‌‌سورة‌طه‌(1)

‌ولد.‌المفسرن‌إمام.‌‌(هـ310:‌المتوفى)‌الطبري‌جعفر‌أبو‌اآلمل،‌ؼالب‌بن‌زد‌بن‌جرر‌بن‌محمد‌جعفر‌أبو الطبري‌هو:‌(2)

‌على‌العلماء‌أثنى ،وبلدان‌عدة‌زار‌أن‌بعد‌فها،‌واستقر‌بؽداد‌إلى‌رحل‌ثم‌عمره،‌من‌عشرة‌السادسة‌ف‌العلم‌طلب‌ف‌وبدأ‌بطبرستان،ا،‌الطبري رجع‌بؤقواله،‌إخذ‌الكبار،‌السنة‌أهل‌أبمة‌أحد‌عالم،‌ثقة‌إنه:‌فقالوا‌كثر ‌مإلفات‌عدة‌ترك.‌منهجه‌وسبلمة‌علمه،‌لسعة‌إله‌و‌أفاد‌إلنا،‌وصل‌كامل‌تفسر‌أول‌الطبري،‌وهو‌بتفسر‌الجمهور‌بن‌المشهور‌القرآن‌آي‌تؤول‌عن‌البان‌جامع‌الكبر‌تفسره‌أبرزها‌نافعةا‌له‌ألن‌التارخ؛‌أبا‌عدوه‌كما‌التفسر،‌أبا‌الطبري‌العلماء‌عد‌‌ولهذا‌بعده،‌جاء‌من‌كل‌منه ا‌كتاب ‌لم‌أنه‌إال‌مثله،‌إلؾ‌لم‌التارخ‌ف‌كبر

ا‌وله‌والملوك،‌األمم‌تارخ‌وسماه.‌بالتوثق‌فه‌لتزم ‌ص.‌11/145أنظرالبداة‌والنهاة‌ج.ذلك‌وؼر‌اآلثار‌تهذب:‌أض

‌الطبري‌جعفر‌أبو‌اآلمل،‌ؼالب‌بن‌كثر‌بن‌زد‌بن‌جرر‌بن‌لمحمد)تفسر‌الطبري(‌،القرآن تؤول‌ف‌البان‌جامعأنظر‌:‌‌(3)

‌.283/ص17/ج‌م‌‌2000-‌هـ‌‌1420،/1،ط‌الرسالة‌مإسسة:‌الناشر،شاكر‌محمد‌أحمد‌تحقق:‌(هـ310:‌المتوفى)

41

تمة‌ابن‌اإلسبلم‌شخ‌وقال)1(

‌نزلت‌اآلة‌هذه‌قولهم‌الباب‌هذا‌من‌كثرا‌جء‌وقد‘‘:‌

:‌كقولهم‌التفسر‌ف‌المذكورة‌النزول‌كؤسباب‌شخصا‌المذكور‌كان‌إن‌سما‌ال‌كذا‌ف‌قال‌حتى...‌‌كبلما‌فذكر‌‘‘الصامت‌بن‌أوس‌امرأة‌ف‌نزلت‌الظهار‌آة‌إن ‌فالذن‘‘:

‌ال‌هذا‌فإن‌ؼرهم،‌دون‌األعان‌بؤولبك‌مختص‌اآلة‌حكم‌أن‌قصدوا‌لم‌ذلك‌قالوا‌.اإلطبلق‌على‌عاقل‌وال‌مسلم،‌قوله

‌قل‌فلم‌ال؟‌أم‌بسببه‌ختص‌هل‌سبب‌على‌الوارد‌العام‌اللفظ‌ف‌تنازعوا‌وإن‌والناس‌وإنما‌المعن‌بالشخص‌تختص‌والسنة‌الكتاب‌عمومات‌إن‌المسلمن‌علماء‌من‌أحد‌فها‌العموم‌كون‌وال‌شبهه،‌ما‌فعم‌الشخص‌ذلك‌بنوع‌تختص‌إنها‌قال‌ما‌ؼاة

‘‘اللفظ‌بحسب)2(.‌

‌كثر‌ابن‌وقال)3(

‌تعالى‌قوله‌ف‌ :﴿ ا ل رخا ٱلل ءا ب ٱز٠ ؤ٠حو ٠

عي ٱش أ زى ا أ رخ ...﴾‌‌(4‌)

حح‌‌‘‘:قلت‌‌‌اآلة‌ ة‌‌أن‌‌والص ،‌اآل ة ها‌صح‌‌وإن‌‌عام ‌أن

،‌سبب ‌‌على‌وردت‌ بب‌‌بخصوص‌‌ال‌‌اللفظ‌‌بعموم‌‌فاألخذ‌‌خاص ‌من‌‌الجماهر‌‌عند‌‌الس

‘‘العلماء‌.)5(

.‌

السوط‌وقال)6(

بب؟‌بخصوص‌‌أو‌‌اللفظ‌‌بعموم‌‌العبرة‌‌هل‌:‌األصول‌‌أهل‌‌اختلؾ‌‘‘:‌ ‌الس

ل‌‌عندنا‌واألصح‌ ات ‌‌نزلت‌‌وقد‌‌األو فقوا‌أسباب ‌‌ف‌آ تها‌على‌وات ر‌‌إلى‌تعد ‌أسبابها‌ؼة‌‌كنزول‌ هار‌‌آ ة‌‌صخر ‌‌بن‌‌سلمة‌‌ف‌الظ ة‌‌بن‌‌هبلل‌‌شؤن‌‌ف‌اللعان‌‌وآ ‌القذؾ‌‌وحد‌‌أم

‌‌ف‌

ى‌ثم‌‌عابشة‌‌رماة‌ رهم‌إلى‌تعد ‘‘‌ؼ)7(

‌.‌

‌.13شخ‌اإلسبلم‌بن‌تمة‌:‌تقدم‌راجع‌ص‌‌(1)‌بن‌هللا‌عبد‌بن‌السبلم‌عبد‌بن‌الحلم‌عبد‌بن‌أحمد‌العباس‌أبو‌الدن‌تق‌بن‌تمة:هو‌التفسر:‌ال‌أصول‌ف‌مقدمةأنظر‌:‌(2)

‌لبنان‌بروت،‌الحاة،‌مكتبة‌دار:‌الناشر(هـ728:‌المتوفى)‌الدمشق‌الحنبل‌الحران‌تمة‌ابن‌محمد‌بن‌القاسم‌أب

‌.15/ص1،جم1980/‌هـ1490:‌ط،‌ثم‌البصروي‌القرش‌درع‌بن‌ضو‌‌بن‌كثر‌بن‌‌عمر‌بن‌إسماعلبن‌كثرهو:‌(3) :‌المتوفى):‌الدن‌عماد‌الفداء،‌أبو‌الدمشق

‌طلب‌ف‌ورحل‌هـ‌‌706سنة‌دمشق‌إلى‌له‌أخ‌مع‌وانتقل‌الشام،‌بصرى‌أعمال‌من‌قرة‌ف‌ولد.‌فقه‌مإرخ‌حافظ‌(هـ774

‌الكامل‌نسق‌على‌التارخ‌ف‌مجلدا‌14ف‌-‌والنهاة‌البداة)‌من‌مإلفاته‌‌.حاته‌ف‌تصانفه‌الناس‌تناقل.‌بدمشق‌وتوف.‌العلم

‌تفسر)و‌الشافعن‌الفقهاء‌طبقات)‌و‌كمله،‌لم(‌البخاري صحح‌شرح)‌و‌هـ‌‌767سنة‌حوداث‌إلى‌فه‌انتهى‌األثر‌البن

‌.320/ص1للزركل‌جوؼرها‌،أنظر‌األعبلم‌‘‘الجهاد‌‌طلب‌ف‌االجتهاد)‌و‌الكرم‌القرآن

‌.27سورة‌األنفال‌اآلة‌(4):‌المتوفى)‌الدمشق‌ثم‌البصري‌القرش‌كثر‌بن‌عمر‌بن‌إسماعل‌الفداء‌أبو:‌هو(كثر‌ابن)‌العظم‌القرآن‌تفسرأنظر:‌(5)

‌‌1419-‌1ط-بروت‌–‌بضون‌عل‌محمد‌منشورات‌العلمة،‌الكتب‌دار:‌الناشر،‌الدن‌شمس‌حسن‌محمد:‌تحقق،(هـ774

‌.36/ص1،ج‌هـ‌.‌10جبلل‌الدن‌السوط‌:‌تقدم‌راجع‌ص‌‌‌(6)‌.مرجع‌سابق‌.110/ص1ج‌:للسوط،‌القرآن‌علوم‌ف‌اإلتقانأنظر:‌(7)

42

السعدي‌وقال)1(

‌جدا‌نافعة‌قاعدة‌وهذه‌األسباب،‌بخصوص‌ال‌األلفاظ‌بعموم‌العبرة‘‘:‌

‌علم‌فوته‌مبلحظتها‌وعدم‌وبإهمالها‌ؼزر،‌وعلم‌كثر،‌خر‌للعبد‌حصل‌بمراعاتها‌األصول‌أهل‌من‌المحققون‌عله‌اتفق‌األصل‌وهذا‌واالرتباك،‌الؽلط‌وقع‌كثر

‘‘‌وؼرهم)2(

.‌‌

‌الشنقط‌وقال)3(‌

(‌ ‌بخصوص‌ال‌اللفظ‌بعموم‌العبرة‌أن‌على‌ذلك‌ف‌الدلل‌فما:

‌السبب؟‌أو‌اللفظ‌بعموم‌العبرة‌هل‌معناه‌بما‌سبل‌-‌وسلم‌عله‌هللا‌صلى‌-‌النب‌أن:‌فالجواب

السبب‌بخصوص‌ال‌اللفظ‌بعموم‌العبرة‌أن‌معناه‌بما‌فؤجاب‌السبب؟‌بخصوص)4(

.‌

‌‌مسعود ‌‌ابن‌‌عن‌ ثم‌ذكر‌حدث‌البخاري‌: ‌‌رض ‌عنه‌‌هللا ‌امرأة ‌‌من‌‌أصاب‌‌رجبل ‌‌أن‌:

، ه‌‌هللا‌‌صلى‌هللا‌‌رسول‌‌فؤتى‌قبلة ه‌‌فؤنزلت‌‌له،‌ذلك‌‌فذكر‌‌وسلم‌‌عل ‌عل :﴿ أل

صف بس ٱ ح غشف ٱص ب ا ١ ٱ١أ ٱغ جأ ذ ٠زأ حغ أ ه ٱ بد ر

ش روأ وش٠جل‌‌قال‌ )5( ﴾ ز ‌الر :‌ ‌قال‌‌هذه؟‌أل ‌من‌‌بها‌عمل‌‌لمن‌»:

ت «أم)6(‌

‌-‌للنب‌فقال‌اللفظ،‌عامة‌آة‌خصوصه‌فى‌نزلت‌المرأة‌من‌القبلة‌أصاب‌الذي‌فهذا‌وروده؟‌سبب‌ألن‌ب‌خاص‌النص‌هل:‌ذلك‌ومعنى‌هذه؟‌أل:‌-‌وسلم‌عله‌هللا‌صلى‌معناه(‌أمت‌لجمع:‌)له‌-‌وسلم‌عله‌هللا‌صلى‌-‌النب‌وقول‌لفظه؟‌عموم‌على‌هو‌أو‌هللا‌عند‌والعلم‌السبب‌بخصوص‌ال(‌السبات‌ذهبن‌الحسنات‌إن:‌)لفظ‌بعموم‌العبرة‌أن

‌(.تعالى

‌ف‌عنزة‌بلدة‌ف‌ولد‌تمم،‌قبلة‌من‌سعدي‌آل‌ناصر‌بن‌هللا‌عبد‌بن‌ناصر‌بن‌الرحمن‌عبد‌هللا‌عبد‌أبو‌الشخالسعدي:هو‌‌(1)

‌أربع‌وله‌أمه‌وتوفت‌(هـ1376:‌المتوفى)‌النبوة،‌الهجرة‌من‌وسبع‌وثبلثمابة‌ألؾ‌عام‌محرم‌‌12بتارخ‌وذلك‌القصم،

‌ورؼبته‌بذكابه‌سنه‌جداثة‌منذ‌األنظار‌استرعى‌قد‌وكان‌حسنة،‌نشؤة‌نشؤ‌ولكنه‌تما ‌‌فتربى‌سنن،‌سبع‌وله‌والده‌وتوف‌سنن،‌عام‌ف‌أكمله‌مجلدات‌ثمان‌ف"‌المنان‌الكرم‌تسر"‌المسمى‌الكرم‌القرآن‌تفسرالعلوم،وله‌عدة‌مإلفات‌منها‌:‌‌ف‌الشددة‌لتفسر‌الحسان‌األسباب،و‌القواعد‌وأسر‌الطرق‌بؤقرب‌الفقه‌لمعرفة‌واأللباب‌البصابر‌أول‌إرشاد‌و.طبع‌ولم‌1344

‌.152/ص‌1الحدث‌،جالقرآن،وؼرها‌،أنظر‌المعجم‌الجامع‌ف‌تراجم‌المعاصرن‌ألعضاء‌ملتق‌أهل‌

‌آل‌حمد‌بن‌ناصر‌بن‌هللا‌عبد‌بن‌ناصر‌بن‌الرحمن‌عبد‌هللا،‌عبد‌أبوهو:‌للسعدي‌القرآن‌لتفسر‌الحسان‌القواعدأنظر:‌(2)

.11/ص1ج‌م‌‌1999-‌هـ‌‌1420،/1ط‌الراض‌الرشد،‌مكتبة:‌الناشر(هـ1376:‌المتوفى)‌سعدي‌من‌مدرس‌مفسر‌(هـ1393:‌‌المتوفى)‌الشنقط‌الجكن‌القادر‌عبد‌بن‌المختار‌محمد‌بن‌األمن‌محمد‌الشنقط‌:هو‌(3)

‌الجامعة‌ف‌الراض‌وأخرا‌ثم‌المنورة‌المدنة‌ف‌مدرسا‌واستقر(‌1367)‌وحج.‌بها‌وتعلم‌ولد(‌.‌مورتانا)‌شنقط‌علماء

‌منهج‌و‌المجاز‌جواز‌منع‌و‌القرآن‌،‌تفسر‌ف‌البان‌أضواء)‌منها‌كتب،‌له.‌بمكة‌وتوف(‌1381)‌بالمدنة‌اإلسبلمة

‌ف‌ألفة‌و‌ف‌جزان‌والمناظرة‌البحث‌آداب‌و‌الكتاب‌آي‌عن‌االضطراب‌إهام‌دفع‌و‌والصفات‌األسماء‌آلات‌ودراسات‌.45/ص6‌جؼرها‌:‌أنظر‌األعبلم‌للذركل‌و‌المنطق

‌الجكن‌القادر‌عبد‌بن‌المختار‌محمد‌بن‌األمن‌محمد‌،للشنقط‌:هو‌بالقرآن‌القرآن‌إضاح‌ف‌البان‌ضواءنظر:‌أأ(4)

‌مـ‌‌1995-‌هـ‌1415:‌‌ت‌–‌بروت‌التوزع‌و‌النشر‌و‌للطباعة‌الفكر‌دار:‌‌الناشر(هـ1393:‌‌المتوفى)‌الشنقط

‌.360/ص2ج‌.114سورة‌هود‌اآلة‌(5)

ة‌طرف‌كتاب‌التفسر‌،باب‌قوله‌تعال:‌}‌-65أخرجه‌البخاري‌:‌)‌(6) لو هار‌وزلفوأقم‌ٱلص ن‌ٱلن ل ‌ا‌م ٱل...}

/ح‌75/ص6(ج‌

‌‘4687‘رقم

43

ومماسبق‌أن‌العبرة‌بعموم‌األلفاظ‌ال‌بخصوص‌األسباب‌مثل‌أة‌الظهار‌ف‌أوس‌بن‌‌‌‌الصامت‌،‌والسرقة‌،‌واآلة‌السابقة‌وؼرها‌من‌اآلات‌،‌إال‌إذا‌ورده‌دلل‌خصص‌

‌هذه‌التعممات‌وهللا‌أعلم‌.‌‌‌

‌

‌

‌

‌

‌

44

: مفهوم أثر أسباب النزول ف التفسر ، وأثرها ف الفقه واستنباط الفصل الثالث

األحكام

‌وفه‌ثبلثة‌مباحث‌:

المبحث األول :مفهوم األثر لغة واصطالحا وفه مطلبان:

‌األثر‌لؽة‌.: المطلب األول

‌األثر‌اصطبلحا.: المطلب الثان

ا وفه مطلبان:وفه أثرأسباب النزول ف التفسر قدما وحدث المبحث الثان :

مطلبان:

أثرأسباب‌النزول‌ف‌التفسر‌قدما: المطلب األول

:‌أثرأسباب‌النزول‌ف‌التفسر‌حدثا المطلب الثان

تنـبــــــــــاط األحكــــــــاالمبحث الثالث : األثر الفـقـهــ واس

الفصل الثالث

45

الفقه مفهو أثر أسباب النوو في التفسير و وأثرها في

واستنباط األحكا ووفيه ثالثة مباحث :

:المبحث األول :مفهوم األثر لغة واصطالحا وفه مطلبان

‌متعددة‌معان‌على‌وطلق.‌وأثور‌آثار،‌والجمع‌مفرد،‌األثر‌:األثر‌لؽة‌ المطلب األول :

‌.والخبر‌الشء،‌وذكر‌الشء،‌وتقدم‌الشء،‌بقة:‌منها

اء‌‌الهمزة‌‌‘‘أثر‌‘‘‌ اء،‌والث ‌أصول ‌‌ثبلثة‌‌له‌‌والر ء،‌تقدم‌: ء،‌وذكر‌‌الش ‌ورسم‌‌الش

ء‌ .الباق‌الش)1(‌

‌الجرجان قال)2(‌

‌ ‌األثر: ‌معان ‌‌ثبلثة‌له: ‌بمعنى‌األول،: ‌من‌الحاصل‌وهو‌النتجة،:

.الجزء‌بمعنى‌والثالث‌العبلمة،‌بمعنى‌والثان‌الشء،

بالشء‌المعللة‌اللوازم‌ه:‌اآلثارو)3(‌

‌وجاء‌ف‌القرءان‌الكرم‌األثربعدة‌معان‌منها:

ل ﴿ قال‌تعال:.‌1 صذ ٠ شأ ثع١غ ٱثأ ش ءاص ب ع لف١أ ٠ذ٠أ ب ث١أ ب

خ سى أ ٱز ... ﴾)4(‌قفو‌عسى‌جعلنا‌أي‌ ن‌‌آثار‌‌أي‌‌آثارهم،‌ ب أسلموا،‌أي‌‌الذن‌‌الن

ارسلناة‌عقبهم‌،‌أي‌بعدهم‌.

2‌ ‌تعال‌: ‌قال أ ﴿. ش ءاص غه ع خع فأ ‌)5( ﴾...فعه ث ‌

‌أثر‌‌علىوالمعن‌

هم‌ ‌.عنك‌‌وإعراضهم‌‌تول

‌(هـ395:‌المتوفى)‌الحسن‌أبو‌الرازي،‌القزون‌زكراء‌بن‌فارس‌بن‌ألحمد‌اللؽة‌مقاس‌معجمانظر:‌‌(1)

‌وما‌بعدها.53/ص1ج‌‘‘أثر‌‘‘‌مادة‌.م‌1979-‌هـ1399:‌ت‌الفكر،‌دار:‌،‌طهارون‌محمد‌السبلم‌عبد:‌ت

‌فى‌ولد.‌العربة‌علماء‌كبار‌من‌(هـ816:‌المتوفى)‌الجرجان‌الشرؾ‌الزن‌عل‌بن‌محمد‌بن‌هوعل‌الجرجان:هو‌(2)

‌.السراجة‌وشرح‌المواقؾ،‌وشرح‌،(‌التعرفات)‌منها‌مصنفا‌خمسن‌نحو‌وله‌توفى‌أن‌إلى‌بها‌واقام‌شراز،‌فى‌ودرس‌تاكو‌.102/ص‌1المصرة‌،ج‌األوقاؾ‌وزارةوؼرها‌،أنظر:‌موسوعة‌األعبلم‌ل

‌(هـ816:‌المتوفى)‌الجرجان‌الشرؾ‌الزن‌عل‌بن‌محمد‌بن‌هوعل:‌للجرجان‌التعرفات انظر:‌‌(3)

‌لبنان-‌بروت‌العلمة‌الكتب‌دار:‌دار‌النشرالناشر‌بإشراؾ‌العلماء‌من‌جماعة‌وصححه‌ضبطه:‌ت‌‌.9/‌ص1م‌ج1983-‌هـ‌1403/ت1ط‌.46سورة‌المابدة‌اآلة‌‌(4)‌.6سورة‌الكهؾ‌اآلة‌‌(5)

46

﴿.‌قال‌تعال‌:‌3 شع أ أ ٠ ش ءاص أ ع ‌)1( ﴾١ف

ة‌‌هذه‌‌ف :‌الكرمة‌‌اآل

ب‌‌على‌فهم‌:‌أي‌‌آثارهم،‌على‌فهم‌ بلل‌‌الكفر‌‌ف‌بهم‌‌واالقتداء‌‌عهم‌ات ‌تعالى‌قال‌‌كما؛‌‌والض

﴿ :عنهم‌ زذ أ حو ش ءاص اب ع ... زذ مأ حو ش

ءاص اب ع

‌)3(‌ أي‌متبعون‌سابرون.:‌بآثارهم‌مهتدون‌طرقتهم‌على‌ماشون‌ونحن‌أي )2(﴾

4‌ :‌ ‌تعال ذ ﴿.قال ض ثعأ سأ ٱلأ ف ٠حأ و١أ ذ ٱلل ش سحأ ءاص فٱظشأ ا

رب أ ﴾ )4(‌‌‌هللا‌نعمة‌آثار‌عن‌نشؤ‌ما‌إلى‌واستبصار‌تدبر‌نظر‌العاقل‌أها‌فانظر‌أي

‌)5(‌،الثمار...‌وكثرة‌األزهار،‌وتفتح‌األشجار،‌خضرة‌من‌بالمطر

‌إل‌أي‌ش‌من‌ ‌ونظر ‌إل‌نفسه ‌المإمن ‌فلنظر ‌هللا‌ال‌تحص‌والتعد وآثار‌رحمة

حوله‌جد‌فها‌آثار‌رحمة‌هللا‌البدع‌الذي‌أبدع‌ف‌خلق‌الكون‌ومافة.‌

ومماسبق‌أن‌األثرف‌اللؽة‌كون‌له‌أكثر‌من‌معن‌أهمها‌البقة‌من‌الشء‌وعبلمته‌ف‌

ول‌األشاء‌.‌حصول‌النتابج‌الت‌لها‌أثر‌كبر‌ف‌حص

المطلب الثان :األثر اصطالحا:

‌تقدم‌ ‌والت‌ترمذ‌لذلك،‌كما تتعدد‌تعرفات‌األثر‌بتعدد‌الموضوعات‌الت‌بحث‌فها،

‌أنه‌ورد‌بعدة‌معان‌ف‌اللؽة.‌

وكذلك‌ف‌اصطبلح‌العلماء‌تتعدد‌تعرفاته‌،‌عل‌حسب‌المجاالت‌الت‌ورده‌فها‌،‌‌‌‌

.أو‌الت‌تفتقر‌إله‌

:الفقهاء اصطالح ف األثر تعرف

‌.70سورة‌الصافات‌اآلة‌‌(1)‌.22-23-سورة‌الزخرؾ‌اآلة‌‌(2)،‌‌مرجع‌سابق‌وأنظر‌أضا‌‌صفوة‌التفاسر‌316/ص6ج:‌شنقط‌بالقرآن‌،لل‌القرآن‌إضاح‌ف‌البان‌أضواءأنظر:‌‌(3)

‌.(444ص/‌2ج)

‌.50سورة‌الروم‌اآلة‌(4)‌القاهرة‌-‌والتوزع‌والنشر‌للطباعة‌الصابون‌دار‌،الناشر‌ابونالص‌عل‌لمحمد،التفاسر‌صفوةأنظر:‌‌(5)

‌.444/ص2،ج‌م‌‌1997-‌هـ‌‌1417ت/،1ط

‌

47

‌‌للفظ‌الفقهاء‌استعمال‌خرج‌ال ‌الفقهاء‌ستعمله‌ما‌وأكثر‌اللؽوة،‌المعان‌عن‌‘‘أثر‘‘

‌بعد‌الشء‌بقة‌حكم‌ف‌كقولهم‌الشء،‌على‌ترتب‌ما‌أو‌الشء،‌بقة‌على‌للداللة

‌.‌‌‘‘بمحله‌عنه‌معفو‌االستجمار‌وأثر‘‘:‌االستجمار

‌ما‌على‌وطلقونه.‌زواله‌بعد‌الدم‌أثر‌ضر‌وال:‌ؼسله‌بعد‌الدم‌بقة‌حكم‌ف‌وقولهم‌‌‌

‌الفسخ،‌وأثر‌البع،‌عقد‌أثر:‌كقولهم‌مضافة،‌أثر‌كلمة‌فستعملون‌الشء،‌على‌ترتب

‌)1( ‌.النكاح‌وأثر

تعرف األثرعند المحدثن:

‌‌‌‌ ‌كلمة ‌طلقون ‌المحدثون ‌أثر‘‘ ‘‘‌ ‌النب ‌حدث ‌وسلم‌-على ‌هللا‌علة وه‌‌-صل

‌مرادفة‌للحدث‌والخبرعندهم.

أضا‌ف‌كبلم‌السلؾ‌،‌والخبر‌ف‌حدث‌الرسول‌‌صلى‌‘‘‌أثر‘‘‌وستعملون‌كلمة‌‌‌‌

‌هللا‌عله‌وسلم‌.

ثر‌أعم‌منها‌،‌وهو‌وقل‌:‌الخبر‌والحدث‌ماجاء‌عن‌النب‌علة‌الصبلة‌والسبلم‌واأل‌‌‌

‌.‌)2(األظهر

‌‘‘‌األثر‘‘‌باسم‌)4(‌تعرؾ‌الموقوؾ ‌)3(وموجود‌ف‌إصطبلح‌الفقهاء‌الخرسانون‌‌‌

‌‌عن‌‌‌روى‌ما:الخبر‌‘‘قولون:‌ ‌‌عن‌‌روى‌ما:‌واألثر‌‌،-‌وسلم‌عله‌هللا‌صلى‌-‌النب

‌

‌.)5(‘‘‌عنهم‌هللا‌رض‌-‌الصحابة‌

‌.مرجع‌سابق.259/ص66أنظر:‌مجلة‌البحوث‌اإلسبلمة،‌العدد‌(1)

‌القاري‌الهروي‌المبل‌الدن‌نور‌الحسن‌أبو‌محمد،(‌سلطان)‌بن‌لعل،األثر‌أهل‌مصطلحات‌ف‌الفكر‌نخبة‌شرحأنظر:‌(2)

‌دار‌/‌الناشر/تمم‌نزار‌وهثم‌تمم‌نزار‌محمد:‌عله‌وعلق‌حققه‌ؼدة،‌أبو‌الفتح‌عبد‌الشخ:‌له‌قدم:‌ت‌‌(هـ1014:‌المتوفى)

‌.153/ص1ج‌بدون،‌ط/‌-‌بروت/‌‌لبنان‌-‌األرقم

رسان‌.(3) ‌هم‌علماء‌الؽرب‌نسبة‌إل‌خ

وقؾ‌‌ونحوها،‌‌أفعالهم‌أو‌أقوالهم،‌من‌‌-‌عنهم‌هللا‌رض‌-‌الصحابة‌‌عن‌‌روى‌ما‌هونوع‌من‌أنواع‌الحدث:‌(4) هم‌ف ‌وال‌عل

‌‌إلى‌فه‌‌اإلسناد‌‌تصل‌‌ما‌منه‌‌إن‌‌ثم‌‌-‌وسلم‌عله‌هللا‌صلى‌-‌هللا‌‌رسول‌‌إلى‌به‌‌تجاوز‌ ‌الموقوؾ‌‌من‌‌فكون‌‌الصحاب‌هللا‌‌رسول‌‌إلى‌المرفوع‌‌ف‌مثله‌‌عرؾ‌‌ما‌حسب‌‌على‌الموصول،‌ؼر‌‌الموقوؾ‌‌من‌‌فكون‌‌إسناده‌‌تصل‌‌ال‌ما‌ومنه‌.الموصول‌

‌أعلم‌‌وهللا‌‌،-‌وسلم‌عله‌هللا‌صلى‌-‌المعروؾ‌الدن‌تق‌أبوعمرو،‌الرحمن،‌عبد‌بن‌لعثمان‘‘بمقدمة‌بن‌الصبلج‘‘الحدث‌المشهور‌‌علوم‌أنواع‌معرفةأنظر:‌‌(5)

‌2002/‌‌هـ‌1423:‌ت‌/1/ط‌العلمة‌الكتب‌دار‌،‌الفحل‌اسن‌ماهر‌-‌الهمم‌اللطؾ‌عبد:‌ت‌(هـ643:‌المتوفى)‌الصبلح‌بابن

‌.118/ص1/ج‌م

‌

48

ومما‌سبق‌كون‌أثر‌أسباب‌النزول‌ف‌التفسرمن‌المعان‌اللؽوة‌‌واال‌صطبل‌حة‌‌‌‌

‌السابقة‌

‌‌‌‌‌،‌ ‌حكم ‌بان ‌واحتاجت‌إل ‌التشرع ‌وحوادث‌وأمور‌حصلت‌ف‌زمن ‌وقابع ه

‌والت‌ه‌عبارة‌عن‌حادثة‌أوسوال‌كما‌تقدم‌.

‌ا‌‌‌ ‌الت ‌األحكام ‌وبان ‌وآاته ‌القرءان ‌تفسر ‌ ‌ف ‌أثرا ‌الناس‌ف‌وتركت ‌إلها حتاج

‌،‌ ‌من‌األحكام ،‌ ‌أشكل‌علهم ‌ما ‌لهم ‌فبن‌النب‌صل‌هللا‌علة‌وسلم ،‌ صدر‌اإلسبلم

والحوادث‌،‌واألمور،‌فهذا‌كان‌أثرا‌كبرا‌ف‌تفسر‌القرءان‌؛‌ألن‌العلم‌بالسبب‌ورث‌

‌العلم‌بالمسبب.‌وهللا‌أعلم.

‌

‌

المبحث الثاني

قديما وحديثا وفيه مطلبانأثرأسباب النوو في التفسير

49

وفه مطلبان:

المطلب األول : أثرأسباب النزول ف التفسر قدما

‌أهمة‌معرفة‌أسباب‌النزول‌عند‌إرادة‌تفسرالقرءان‌الكرم:قال‌اإلمام‌الواحدي‌عن‌

ماجب‌الوقوؾ‌علها‌وأولى‌ماتصرؾ‌العناة‌إلها‌إلمتناع‌معرفة‌تفسر‌‌إذ‌ه‌أوفى‘‘

‌.‌)1(‘‘د‌سبلها‌،‌دون‌الوقوؾ‌عل‌قصتها‌وبان‌نزولها‌اآلة‌وقص

أتخذ‌مما‌قرره‌اإلمام‌الواحدي‌ف‌هذا‌الموضوع‌مدخبل ‌لهذا‌المطلب‌،‌فؤقول‌:‌

ماصرح‌به‌هذا‌اإلمام‌هو‌الحق‌الجل‌الذي‌إده‌النقل‌والعقل‌،‌ولس‌ماقاله‌الواحدي‌

الذن‌سبقوهم‌باإلمان‌مخصوص‌بمعاصره‌والذن‌جاءوا‌من‌بعدهم‌بل‌نطبق‌على‌

من‌الصحابة‌والتابعن‌،‌إذ‌كانت‌تصتعص‌علهم‌مقاصد‌اآلات‌ومرامها‌،‌فلتمسون‌

المعان‌ف‌سبب‌نزولها‌فكان‌سبب‌النزول‌هو‌المجل‌لما‌تراكم‌عن‌المعان‌من‌

الؽوم‌والمصباح‌الكاشؾ‌عن‌دقاق‌العلوم‌،‌واإللمام‌بهذا‌العلم‌هو‌ما‌إمتاز‌به‌

لجلل‌عبدهللا‌بن‌مسعود‌عل‌سابر‌الصحابة‌وصرح‌بذالك‌قاببل :وهللا‌لقد‌علم‌الصحاب‌ا

ثم‌‌‌)2(أصحاب‌النب‌صل‌هللا‌عله‌وسلم‌أن‌من‌أعلمهم‌بكتاب‌هللا‌وما‌أنا‌بخرهم‌

علل‌رض‌هللا‌عنه‌قوله‌هذا‌بؤنه‌عالم‌بؤسباب‌النزول‌فقول‌:‌وهللا‌الذي‌ال‌إله‌ؼره‌،‌

ما‌أنزلت‌سورة‌من‌كتاب‌هللا‌إال‌أنا‌أعلم‌أن‌أنزلت‌،‌وال‌أنزلت‌آة‌من‌كتاب‌هللا‌‌إال‌

وابن‌‌)3(أنا‌أعلم‌فما‌أنزلت‌،‌ولو‌أعلم‌أحدا ‌أعلم‌من‌بكتاب‌هللا‌تبلؽه‌اإلبل‌لركبت‌إله‌

مسعود‌رض‌هللا‌عنه‌ال‌عن‌أنه‌أعلم‌الصحابة‌بكتاب‌هللا‌تعال‌بمعن‌أقرإهم‌؛ألن‌

ب‌بن‌كعب‌كما‌ف‌الترمذي‌من‌النب‌صل‌هللا‌عله‌وسلم‌صرح‌بؤن‌أقرأ‌أصحابه‌أ‌

حدث‌أنس‌رض‌هللا‌عنه‌قال‌:‌قال‌رسول‌هللا‌صل‌هللا‌عله‌وسلم‌:‌أرحم‌أمت‌بؤمت‌

أمر‌هللا‌عمر‌،وأصدقهم‌حاء‌عثمان‌وأقرإهم‌لكتاب‌هللا‌أب‌بن‌‌أبوبكر‌وأشد‌هم‌ف

فلزم‌أن‌كون‌المعنى‌أنه‌أعلمهم‌بتفسره‌ومعانه‌؛ألنه‌إمتلك‌األداة‌الت‌تعن‌على‌فهم‌‌)4(كعب‌

هذا‌الكتاب‌وه‌العلم‌بؤسباب‌النزول‌ولو‌إكتفت‌بكبلم‌ابن‌مسعود‌هذا‌ف‌أثرأسباب‌النزول‌ف‌

‌ا ‌لكف‌ولكنن‌أورد‌بعض‌اآلثار‌للفابدة:فهم‌القرءان‌قدم

‌.‌مرجع‌سابق.8/ص1أسباب‌النزول‌للواحدي‌ج‌(1)

عنها(‌باب‌من‌فضابل‌بن‌مسعود‌وامه‌رض‌هللا‌تعال‌-رض‌هللا‌عنهم‌‌-22كتاب‌فضابل‌الصحابة-44أخرجه‌مسلم‌)(2)

‌.4714.والبخاري‌رقم‌2462/ح‌رقم‌1912/ص4ج

باب‌من‌فضابل‌بن‌مسعود‌وامه‌رض‌هللا‌تعال‌عنها(‌-رض‌هللا‌عنهم‌‌-‌22كتاب‌فضابل‌الصحابة-44)‌أخرجه‌مسلم‌:‌(3)

‌‘‘.4716‘‘البخاري‌رقم‌‌و‘‘.2463‘‘ح‌رقم‌1913/ص4ج

،‌بن‌‌معاذ‌‌مناقب‌‌باب‌ أنظر‌الحدث‌سنن‌الترمذي:)‌(4) د‌‌جبل ،‌بن‌‌وز ،‌ثابت دة‌‌وأب‌وأب اح‌‌بن‌‌عب ‌‌الجر ‌‌رض ‌هللا

‌.3791ح‌رقم‌665/ص5(جعنهم‌

50

1‌ ‌الشاطب ‌ذكر /)1(‌‌ ‌بن‌الخطاب‌رض‌هللا‌عنه ‌الموافقات‌أن‌عمر ‌استعمل‌ف‌كتابه

ن؛‌على‌مظعون ‌‌بن‌‌قدامة‌ .‌فسكر‌‌شرب‌‌قدامة‌‌إن‌:‌"فقال‌‌عمر،‌على‌الجارود‌‌فقدم‌‌البحر

شهد‌‌من‌:‌عمر‌‌فقال‌ رة‌‌أبو:‌الجارود‌‌قال‌‌تقول؟‌ما‌على‌ شهد‌‌هر ‌وذكر‌".‌أقول‌‌ما‌على‌

ا:‌"عمر‌‌فقال‌‌الحدث؛ قولون‌‌كما‌شربت‌‌لو‌‌وهللا‌:‌قال‌.‌جالدك‌‌إن!‌قدامة‌‌ ‌لك‌‌كان‌‌ما‌

‌‌ألن‌:‌قال‌‌ولم؟:‌عمر‌‌قال‌.‌تجلدن‌أن‌ قول‌‌هللا ا ﴿ : ءا ظ ع ٱز٠ ا ١أ ع

ذ ح ا عبػ ٱص ب غع ؤول‌‌أخطؤت‌‌إنك‌:‌عمر‌‌فقال‌‌)2(‌‌﴾...ف١ ا‌الت ‌إذا‌قدامة،‌

ت‌ ق ‌‌ات م‌‌ما‌اجتنبت‌‌هللا ‌‌حر ة ‌‌وف".هللا ‌روا ‌"فقال‌: ن‌تجلدن؟‌لم‌: نك‌‌ب .‌هللا‌‌كتاب‌‌وب

‌‌إن‌:‌قال‌‌أجلدك؟‌ال‌‌أن‌‌تجد‌‌هللا‌‌كتاب‌‌وأي‌:‌عمر‌‌فقال‌ قول‌‌هللا ظ ع ﴿ :كتابه‌‌ف‌ ١أ

ا ءا ‌ ﴾... ٱز٠ ‌؛إلخ الحات،‌وعملوا‌آمنوا‌الذن‌‌من‌‌فؤنا‌اآلة قوا‌ثم‌‌الص ‌ات

قوا‌ثم‌‌وآمنوا، ‌‌صلى-‌هللا‌‌رسول‌‌مع‌‌شهدت‌‌وأحسنوا،‌ات ه‌‌هللا ا،‌-وسلم‌‌عل ا،‌بدر ‌وأحد

‌.والمشاهد‌‌والخندق،‌عمر‌‌فقال‌‌‌‌ ون‌‌أال‌: ه‌‌ترد ‌عباس ‌‌ابن‌‌فقال‌‌قوله؟‌عل ات‌‌هإالء‌‌إن‌: ا‌أنزلن‌‌اآل ‌عذر

ة ‌‌للماضن، هم‌‌الماضن‌‌فعذر‌‌الباقن؛‌على‌وحج ‌‌لقوا‌بؤن م‌‌أن‌‌قبل‌‌هللا هم‌‌تحر ‌الخمر،‌عل

ة ‌ ‌‌ألن‌‌الباقن‌‌على‌وحج قول‌‌هللا غش ﴿ : ١أ أ ٱ ش أ خ أ ب ٱ ا ا ءا ؤ٠حوب ٱز٠ ٠

صبة ٱلأ ة‌‌آخر‌‌إلى‌قرأ‌‌ثم‌ ،‌)3( ﴾... ‌وعملوا‌آمنوا‌الذن‌‌من‌‌كان‌‌فإن‌‌األخرى،‌اآل

الحات، قوا‌ثم‌‌الص قوا‌ثم‌‌وآمنوا،‌ات ‌‌فإن‌‌وأحسنوا؛‌ات ‌الخمر‌‌شرب‌‌أن‌‌نهى‌قد‌‌هللا ‌قال‌.

الموافق‌فؤقول‌إذا‌كان‌‌أثرسبب‌النزول‌ف‌التفسر‌ف‌هذه‌وقد‌تجل‌)4( "صدقت‌:‌عمر‌

‌نبه‌صل‌هللا‌ ‌بكتاب‌هللا‌تعال‌وسنة ‌عله‌من‌العلم ‌عل‌ماهم ‌الكرام هإال‌الصحابة

عله‌وسلم‌،‌أشكلت‌لهم‌بعض‌آي‌الذكر‌الحكم‌بسبب‌الجهل‌بعلم‌أسباب‌النزول‌فكؾ‌

‌بؽرهم‌.

‌من‌حافظ‌أصولى‌هـ(‌‌790سنة‌توفى‌بالشاطبى،)الم‌الشهر‌الؽرناطى‌اللخمى‌محمد‌بن‌موسى‌بن‌إبراهمالشاطب:هو‌(1)

‌صحح‌من‌البوع‌كتاب‌شرح‌والمجلى‌الفقة،‌أصول‌فى‌الموافقات‌صاحب‌وهو‌المالكة‌ابمة‌من‌كان‌ؼرناطة‌أهل‌.298/ص1أنظر‌موسوعة‌األعبلم‌لوزارة‌األوقاؾ‌المصره‌ج‌وؼرها،.البخارى

‌.93سورة‌المابدة‌اآلبة‌(2)‌.90سورة‌المابدة‌اآلة‌(3):‌تحقق‌(هـ790:‌المتوفى)‌بالشاطب‌الشهر‌الؽرناط‌اللخم‌محمد‌بن‌موسى‌بن‌للشاطب‌:هوإبراهمأنظر‌الموافقات‌(4)

‌.150/ص4ج‌م1997/‌هـ1/‌1417ط،‌عفان‌ابن‌دار:‌نشر‌سلمان‌آل‌حسن‌بن‌مشهور‌عبدة‌أبو

51

‌لبوابه2 ‌وإلك‌مثال‌آخر‌:‌روى‌البخاري‌وؼره‌أن‌مروان‌إبن‌الحكم‌قال‌: إذهب‌‌/

‌فعل‌ ‌لم ‌بما ‌لبن‌كان‌كل‌فرح‌بماأوت‌،‌وأحب‌أن‌حمد ارافع‌إلى‌إبن‌عباس‌فقل:

إنما‌دعاء‌النب‌صل‌هللا‌عله‌‘‘معذبا ‌لنعذبا‌أجمعون‌فقال‌:‌إبن‌عباس‌ومالكم‌ولهذه‌

‌إله‌ ‌استحمدوا ‌قد ‌أن ‌فؤروه ‌بؽره ‌وأخبروا ‌إاه ‌فكتموه ‌شىء ‌عن ‌فسؤلهم ‌هود وسلم

ا‌سؤلهم‌وفرحوا‌بما‌أوتوا‌من‌كتمانهم‌ثم‌قرأ‌بن‌عباس‌قولة‌تعال:‌بماأخبروه‌عنه‌فم

ت ﴿ ىز أ أرا ٱ ك ٱز٠ ١ض ارأ أخز ٱلل ب ﴿حيت قوله ﴾ ث شحأرا ٠فأ

عا أ ٠فأ ب ذا ث أ ٠حأ ٠حجحو ﴾ )1(‌)2(.‌

‌‌‌‌أي‌إنما‌لم‌تنزل‌فكم‌وإنما‌نزلت‌‘‘‌ومالكم‌ولهذا‌:‘‘عنه‌‌وقول‌بن‌عباس‌رض‌هللا‌

‘‘ف‌الهود‌)3(‌‌.‌

‌‌‌‌ومماسبق‌تبن‌أثر‌أسباب‌النزول‌عل‌تفسر‌المتقدمن‌وفما‌ل‌سؤتحدث‌عن‌أثر‌

‌أسباب‌النزول‌ف‌تفسرات‌المتؤخرن‌.

المطلب الثان : أثر أسباب النزول ف التفسر حدثا :

ال‌التفاسر‌المعاصرة‌لمح‌‌أنها‌كانت‌تحت‌منح‌ختلؾ‌إلى‌حد‌ماء‌‌إن‌الناظر‌‌‌‌

‘‘‌عن‌ماسلكه‌المفسرون‌القدامى‌ال‌سما‌ف‌مسؤلة‌أسباب‌النزول‌والمطلع‌على‌كتاب‌

للحافظ‌بن‌حجر‌درك‌هذا‌المعن‌إذ‌نجد‌أن‌ابن‌حجر‌ف‌‘‘‌العجاب‌ف‌بان‌األسباب‌

‌الطبري‌مستشهد ‌تفسر ‌إلى ‌رجع ‌هذا ‌والمصادر‌كتابه ‌مرة ‌ستمابة ‌من ‌أكثر ‌وناقبل ا

األساسة‌لهذا‌الكتاب‌ه‌كانت‌كتب‌التفسر‌الت‌بلؽت‌ستا ‌وثبلثن‌مصدرا ‌نجدها‌ف‌

كتاب‌العجاب‌حتى‌بعضها‌لم‌صل‌إلنا‌وآخر‌ما‌نقل‌عنه‌الحافظ‌ابن‌حجر‌ف‌كتابه‌

‌ابن‌كثر‌المتوفى‌سنة‌ ‌‌هـ‌صرح‌بالنقل‌عنه‌مرتن‌فقط‌ف‌سورة774هذا البقرة)4(

‌

وهذا‌ال‌عن‌أن‌ابن‌كثر‌لم‌عتن‌بؤسباب‌النزول‌ولكن‌استؽنى‌ابن‌حجربالمتقدمن‌

الذن‌كان‌ألسباب‌نزول‌القران‌األثر‌األكبر‌واألوضح‌ف‌تفاسرهم‌وبالمقابل‌فإذا‌أخذ‌

‌القران‘‘باحث‌كتاب ‌قطب‌أو‘‘ف‌ظبلل ‌سد ‌للشهد ‘‘‌ ‌العلم للجوهري‌فهو‌‘‘التفسر

‌منها‌ف‌هذا‌المجال‌كثرا ‌اللهم‌إال‌النذر‌السر‌.الستفد‌

‌.‌188-187سورة‌آل‌عمران‌اآلة‌‌‌‌‌(1)

‌.‌‌‌‌4568البخاري‌برقم‌‌(2)

‌.مرجع‌سابق‌.‌‌‌‌470/ص7ج‘‘تفسر‌الطبري‌‘‘أنظر‌جامع‌البان‌‌‌(3)

‌.150-143/ص1الذي‌نشرته‌دار‌ابن‌الجوزي‌ج‘‘‌العجاب‘‘راجع:تحقق‌عبد‌الحكم‌محمد‌االنس‌عل‌كتاب‌‌(4)

52

وهذا‌عن‌أن‌أثر‌أسباب‌النزول‌ف‌تفسر‌المتقدمن‌أكثر‌منه‌ف‌المتؤخرن‌؛‌ولعل‌‌‌‌

‌واقع‌ ‌عل‌معالجة السبب‌ف‌عزوؾ‌بعض‌المتؤخرن‌عن‌أسباب‌النزول‌وتركزهم

‌ة‌وؼرها‌.الناس‌ومادور‌ف‌هذا‌الواقع‌من‌مبل‌بسات‌ساسة‌وإجتماع

فمن‌خبلل‌القرءان‌الكرم‌فهم‌قرإن‌اآلة‌ثم‌سقطونها‌عل‌واقع‌الناس‌وهذا‌أمر‌‌‌‌

‌أسباب‌ ‌إهمال ‌؛ألن ‌الخطورة ‌من ‌أمر ‌أجله ‌من ‌النزول ‌أسباب ‌إهمال ‌ولكن محمود

النزول‌إدي‌إل‌فهم‌كثر‌من‌اآلات‌عل‌ؼر‌وحها‌الصحح‌،‌وماهلك‌الخوارج‌إال‌

‌بؤسباب‌النزو ‌لجهلم ‌فقال: ‌ابن‌عمر‌رض‌هللا‌عنه ‌سبل‌عنهم ‌وقد ‌ل‌، ‌شرار‌‘‘ إنهم

،‌وقال‌:‌إنهم‌إنطلقوا‌إلى‌آات‌نزلت‌ف‌الكفار‌فجعلوها‌عل‌المإمنن‌‘‘‌الخلق)1(‌

وما‌

أشبه‌الللة‌بالبارحة‌فكم‌من‌طلبة‌العلم‌الشرع‌ف‌هذه‌األام‌تلوا‌اآلة‌من‌القرءان‌ثم‌

علماء‌والمشاخ‌الذن‌ختلؾ‌معهم‌مذهبا‌أوجماعة‌،‌شرع‌ف‌تفسرها‌معددا‌أسماء‌ال

‌عنه‌ ‌هللا ‌رض ‌عمر ‌بن ‌هللا ‌عبد ‌الجلل ‌الصحاب ‌هذا ‌قاله: ‌بما ‌هبل ‌أوجا متناسا

مشخصا ‌داء‌الخوارج‌الذي‌‌لم‌تعرؾ‌األمة‌اإلسبلمة‌داء‌أعص‌منه‌فاهلل‌المستعان‌.‌

‌‌

‌

المبحث الثالث

واستنـبــــــــــاط األحكــــــــا األثر الفـقـهــي

‌المتدبر‌لمعانه‌ال‌ستطع‌البتة‌أن‌ستؽنى‌عن‌معرفة‌‌‌‌‌ إن‌الدارس‌للقرءان‌الكرم

‌صححا‌ ‌فهما ‌مكن‌فهمها ‌ال ‌الكرم ‌آات‌القرءان ‌من ‌ذلك‌ألن‌كثر ،‌ سبب‌النزول

‌ ‌إلى‌مقصد ‌الوصول ‌المفسر ‌حاول ‌ومهما ،‌ ‌سبب‌النزولها ‌معرفة ‌عن النص‌بمعزل

‌القرءان‌بعدا ‌عن‌سبب‌النزول‌حول‌بنه‌المعن‌المقصود‌عن‌النص‌القرءان.

‌مرجع‌سابق‌.‌‌1العجاب‌ف‌‌بان‌األسباب‌إلبن‌حجر‌ص‌(1)

53

هل تعلل النصوص بعلة أوال ؟وما المراد بده ، سؤال ومن خالل ماسبق هناك ‌‌‌

بذلك ؟

به‌عن‌وجهه‌،‌ورد‌عن‌بعض‌العلماء‌أن‌العلة‌ه‌المرض‌،‌وحدث‌شؽل‌صاح‌‌‌‌

ت‌شؽبل‌ثانا‌منعه‌عن‌شؽله‌األول‌كؤن‌تلك‌العلة‌صار)1(‌

.‌

العلة‌ف‌اللؽة‌اسم‌لما‌تؽر‌‘‘هذا‌المعنى‌بقوله:‘‘‌إرشاد‌الفحول‌‘‘‌وجاء‌ف‌كتاب‌‌‌‌

الشء‌بحصوله‌،‌آخذا‌من‌العلة‌الت‌ه‌المرض‌؛‌ألن‌تؤثرها‌ف‌الحكم‌كتؤثر‌العلة‌

م‌وقد‌تكون‌مؤخوذة‌من‌ف‌ذات‌المرض‌قال:‌إعتل‌فبلن‌إذا‌حال‌عن‌الصحة‌إلى‌السق

العلل‌بعد‌النهل‌،‌وهو‌معاودة‌الشرب‌مرة‌بعد‌مرة‌،‌وذلك‌ألن‌المجتهد‌ف‌استخراجها‌

‌عاود‌النظ

‘‘ر‌مرة‌بعد‌أخرى‌‌)2(‌‌.

‌

‌وأما ف اصطالح األصولن فقد وردة بعدة تعرفات منها ما ل:

‘‘ببلفصل‌‌ه‌األمر‌الذي‌إذا‌وجد‌وجد‌الحكم‌عقبه‘‘‌:‌أن‌العلة‌:‌أولها)3(

‌

المعرفة‌للحكم‌،بؤن‌جعلت‌علما ‌على‌الحكم‌،‌إن‌وجد‌المعنى‌وجد‌‘‌أنها‌ه‌:‌‌:الثان

‌‘.الحكم‌

‌:‌إن‌العلة‌:‌ه‌إما‌شرع‌‌الحكم‌عنده‌تحصبل ‌لمصلحة‌من‌جلب‌نفع‌أو‌دفع‌الثالث

مفسدة‌،‌وذلك‌مبن‌على‌أن‌األحكام‌معللة‌بمصالح‌العباد‌)4(‌.‌

‘‘أنها‌ه‌الوصؾ‌الظاهر‌المنضبط‌المناسب‌للحكم‌:‌‘‘‌الرابع)5(‌‌.

‌

‌(هـ666:‌المتوفى)الرازي‌الحنف‌القادر‌عبد‌بن‌بكر‌أب‌بن‌محمد‌هللا‌عبد‌أبو‌الدن‌لزن:‌الصحاح‌مختار:‌أنظر(1)

،‌‌م1999/‌‌هـ‌1420/،5ط/‌‌صدا‌–‌بروت‌النموذجة،‌الدار‌-‌العصرة‌المكتبة‌دارالنشر،،‌‌محمد‌الشخ‌وسؾ:‌تحقق

‌.216/ص1ج

:‌المتوفى)‌المن‌الشوكان‌هللا‌عبد‌بن‌محمد‌بن‌عل‌بن‌لمحمد‌األصول‌علم‌من‌الحق‌تحقق‌إل‌الفحول‌إرشاد:‌أنظر‌(2)

‌دار:‌نشر‌‌فرفور‌صالح‌الدن‌ول‌والدكتور‌المس‌خلل‌الشخ:‌له‌قدم‌-‌دمشق‌عناة،‌عزو‌أحمد‌الشخ:‌تحقق‌(هـ1250

‌.110/ص2،ج‌م‌1999-‌هـ1/‌1419ط،‌‌العرب‌الكتاب

:‌المتوفى)‌الحنف‌البخاري‌الدن‌عبلء‌محمد،‌بن‌أحمد‌بن‌العزز‌لعبد‌البزدوي‌أصول‌شرح‌األسرار‌كشؾ:‌أنظر(3)

‌.171/ص4،ج‌تارخ‌وبدون‌طبعة‌بدون:‌ط/‌اإلسبلم‌الكتاب‌دار:‌نشر‌(هـ730

‌جامعة‌أم‌‘‌رسالة‌دكتوراه‌للشخ‌محمد‌بن‌جمعة‌‘‘‌أساندها‌وأثرها‌ف‌تفسر‌القرءان‌الكرم‌‘‘أنظر‌:‌أسباب‌النزول‌‌(4)

‌.79م/‌ص1983هـ‌م‌1403القري‌مكة‌المكرمة‌ت‌‌.79المرجع‌نفسه‌ص‌(5)

54

وهذه‌التعرفات‌بعضها‌من‌بعض،‌وه‌ف‌جملتها‌تقض‌إلى‌معن‌واحد‌تمثل‌ف‌‌‌‌‌

‌كونها‌ه‌الحكمة‌الباعثة‌على‌تشرع‌الحكم‌وال‌خبلؾ‌ذكر‌ف‌مإداها‌.‌‌

‌الدلل‌ ‌دل ‌منضبط ‌وصؾ‌ظاهر ‌كل ‌هو ‌أنه ‌تعرؾ‌السبب‌وعلمنا ‌إلى ‌رجعنا فإذا

‌شرع‌ ‌لحكم ‌معرفا السمع‌على‌كونه)1(‌

‌كادان‌أن‌كونان‌ ‌أن‌السبب‌والعلة علمنا

شبا‌واحدا‌،‌بد‌أنه‌ال‌مناص‌من‌مبلحظة‌الفرق‌الدقق‌بنهما‌،‌عند‌البعض‌؛‌وذلك‌

ن‌تؤثر‌فه‌،‌على‌حن‌أن‌العلة‌تقض‌إله‌مع‌أن‌السبب‌قض‌إلى‌الحكم‌الشرع‌دو

‌التؤثر‌.

‌أمارة‌عل‌وجود‌الحكم‌،فئلسكارف‌‌‌‌ فإنه‌من‌المتفق‌عله‌أن‌العلة‌والسبب‌كبلهما

‌على‌جواز‌ ‌والسفر‌ف‌رمضان‌أمارة ،‌ ‌الحكم‌وهو‌التحرم ‌على‌وجود الخمر‌أمارة

الفطر‌،وكذلك‌الشهر‌أمارة‌على‌وجوب‌الصام‌،‌والزوال‌أمارة‌على‌وجوب‌الظهر‌،‌

‌‘‘‌وهكذا...‌

‌ف‌الشرع‌بم ‌السبب‌والعلة‌فهل‌هما ‌فاعتبروا ‌قال‌علماء‌األصول‌، عنى‌واحد‌؟هكذا

بمعنى‌واحد‌وقال‌بعض‌األصولن‌أنهما‌متؽاران‌ف‌الحققة‌فالسبب‌طلق‌على‌ماال‌

‌وال‌ ،‌ ‌لوجوب‌الصبلة ‌وعلى‌ذلك‌كون‌الوقت‌سببا ،‌ ‌مناسبة ‌وبن‌الحكم كون‌بنه

لمناسبة‌بن‌اإلسكار‌والتحرم‌،‌كون‌اإلسكارمن‌حث‌كونه‌علة‌للتحرم‌سببا‌،‌وذلك‌ل

وكذلك‌العد‌السفر‌سببا‌لجواز‌اإلفطار‌،‌وذلك‌للمناسبة‌بن‌الحكم‌وبن‌السفر‌؛‌ولذلك‌

عتبروا‌هإالء‌األصولن‌العلة‌وصفا‌مناسبا‌مإثرا‌فلها‌تؤثر‌ف‌الحكم‌،‌وإن‌كانت‌قد‌

‌نسبت‌أمارة‌لحكم‌الشارع‌ف‌الجملة.

اصطبلح‌لفظ‌،‌والحقابق‌ف‌جملتها‌متحدة‌.‌‌فالذن‌وف‌الحققة‌أن‌اإلختبلؾ‌‌‌‌

‌السبب‌إلى‌قسمن‌سبب‌ؼر‌مناسب عتبرون‌العلة‌داخلة‌ف‌معنى‌السبب‌قسمون‌

للحكم‌،‌وسبب‌مناسب‌للحكم‌وبهذا‌التقسم‌تلتق‌الحقابق‌وتجتمع‌‌)2(‌.

‌

‌ب‌‌‌ ‌العرى ‌الوثقه ‌العبلقه ‌إدراك ‌العسر ‌من ‌لس ‌فإنه ‌المنطلق ‌هذا ‌تقلل‌ومن ن

ازله‌لؤلحكام‌واآلات‌الن‌األحكام‌والنصوص‌من‌جهة‌وبن‌أسباب‌النزول‌بوصفها‌علبل ‌

أن‌نورد‌ماذكره‌اإلمام‌‌–ف‌هذا‌المقام‌‌-من‌المفد‌فها‌من‌جهة‌أخرى‌،‌بل‌لعلة)3(‌

‌مرجع‌سابق.169/ص4أنظر‌كشؾ‌االسرار‌ج‌(1)

‌مرجع‌سابق.‌81ص‘‘‌أساندها‌وأثرها‌ف‌تفسر‌القرءان‌الكرم‌‘‘أنظر‌:‌أسباب‌النزول‌(2)

‌وولى‌بصنعاء‌ونشؤ‌شوكان‌بهجرة‌ولد‌صنعاء‌من.‌المن‌علماء‌كبار‌من‌مجتهد‌فقه‌محمد‌بن‌على‌بن‌محمدالشوكان:هو(3)

‌‌هجرة‌ب‌حاكما‌ومات‌‌1229سنة‌قضاءها ‌والفوابد‌األوطار،‌نل‌مإلفاته،‌من‌التقلد،‌تحرم‌رى‌هـ(وكان1250)سنة

55

‌ :‌ ‌قول ‌حن ‌العلة ‌عل ‌السبب ‌العلماء ‌إطبلق ‌من ‌تختلؾ‌‘‘الشوكان ‌أسماء وللعلة

‌االصطبل ‌،‌بإختبلؾ ‌والمستدع ،‌ ‌والراع ،‌ ‌واإلمارة ،‌ ‌السبب ‌لها ‌فقال حات

‘‘والباعث‌،‌والحامل،والمناط‌والدلل‌والمقتض‌والموجب‌والمإثر‌)1(‌

وإذا‌

‌القول‌ف‌تعلل‌النصوص‌واألحكام‌ قد‌ثبت‌بالدلل‌أن‌السبب‌والعلة‌صنوان‌فما

‌الشرعة‌؟‌وبعبارة‌أخرى‌هل‌تعلل‌النصوص‌بعلة‌أوال‌؟.

‌-ولئلجابة‌على‌هذا‌السإال‌أربعة‌مذاهب‌:‌‌‌‌‌‌‌

‌:‌ال‌جوز‌أن‌تعلل‌النصوص‌بعلة‌إال‌أن‌قام‌الدلل‌بخصوصه‌أنها‌معللة‌.األول

وبناء‌على‌هذا‌المذهب‌ال‌حل‌القول‌ف‌أسباب‌النزول‌إال‌إستنادا‌إلى‌دلل‌سمع‌‌‌‌‌

‌واضح‌قاطع‌ف‌الداللة‌على‌السبب‌.

ل‌وصؾ‌وكل‌ما‌هو‌صالح‌للفعلة‌وال‌طلب‌الدلل‌على‌:‌تعلل‌النصوص‌بك‌الثان

‌العلة‌إال‌عند‌تعارض‌األوصاؾ‌.

ومعنى‌هذا‌أن‌كل‌ما‌قال‌ف‌أسباب‌النزول‌نقبله‌ولو‌لم‌كن‌صرح‌وال‌قاطعا‌،‌‌‌‌

‌إال‌إذا‌تعارض‌مع‌ما‌هو‌أصرح‌وأقطع‌فنلؽ‌األول‌ونؤخذ‌باألقوى‌.

ن‌ال‌بكل‌وصؾ‌بل‌بالدلل‌على‌أن‌الوصؾ‌:‌األصل‌ف‌النصوص‌"‌التعلل‌لك‌الثالث

‌المعن‌هو‌العلة‌.

‌نزل‌أبتداء‌،‌‌‌‌‌ ‌أننا‌ال‌نطلب‌لكل‌سبب‌اقتضى‌نزوله‌فمن‌النصوص‌ما ومعنى‌هذا

‌ومنها‌ما‌نزل‌بسبب‌وهذا‌هو‌المختار.

‌‌الرابع ‌مسلك‌العلة ‌التعلل‌لكن‌نبؽ‌معرفة :األصل‌ف‌االحكام)2(‌

من‌كون‌النص‌

‌معلبل ‌

‌هذا‌أننا‌ال‌نطلب‌األسباب‌إال‌ف‌آات‌األحكام‌فقط.‌ومعن‌‌‌

،أنظرموسوعة‌وؼرها‌األصول‌فى‌الفحول‌وإرشاد‌،‌الفقهة‌المسابل‌فى‌البهة‌والدرر‌الموضوعة،‌األحادث‌فى‌المجموعة

‌.313/ص1األعبلم‌لوزارة‌األوقاؾ‌المصرة‌ج‌مرجع‌سابق.‌207أنظر‌:‌إرشاد‌الفحول‌ص‌:‌(1)

المراد‌بالمسلك‌هنا‌الدلل‌ومسالك‌العلة‌ه‌الطرق‌الت‌نعرؾ‌بها‌العلة‌ومنها‌االجماع‌والنص.‌انظر‌مسلم‌الثبوت‌‌(2)

‌.250/ص2ج

56

ومن‌المعلوم‌أن‌النصوص‌منها‌مانزل‌‌بسبب‌،‌والنقول‌بالسبب‌إال‌إستنادا‌إلى‌نقل‌‌‌‌

‌صحح‌واضح‌صرح‌ف‌الداللة‌على‌السببة‌.‌

والفرق‌بن‌المذهب‌الثالث‌،‌والمذهب‌األول‌،أن‌المذهب‌األول‌جعل‌األصل‌عدم‌‌‌‌

‌،‌وذكر‌السبب‌أمر‌عارض.‌‌ذكر‌السبب

‌أما‌المذهب‌الثالث‌فجعل‌األصل‌ذكر‌السبب‌؛لكن‌بالدلل‌.‌‌‌

‌وأما‌المذهب‌الرابع‌فجعل‌السبب‌متعلق‌بآات‌األحكام‌.

‌والمذهب‌الثان‌:‌ؤخذ‌وقبل‌أي‌قول‌ف‌بان‌السبب‌،‌ففه‌تساهل‌.

األصولن‌فما‌تعلق‌بالتعلل‌ومما‌سبق‌فإن‌أمل‌للمذهب‌الثالث‌الذي‌رجحه‌جمهور‌

‌بموضوع‌ ‌عامبل‌عل‌ربط‌ماقالوه ،‌ ‌ماذهب‌إله ‌استعرت‌من‌كبلمهم ‌وقد ،‌ وعدمه

أسباب‌النزول‌،‌ولعل‌وفقت‌ف‌هذا‌االستنباط‌.

‌وإلك‌بعض‌األمثلة‌لتبن‌األحكام‌الفقهة‌من‌خبلل‌أسباب‌النزول‌:

‌تعال:‌المثال األول ‌قوله ٱ ﴿ : فب ٱص ا شعبئش ٱلل ح شأ أ حظ أ ف

ب ف ث أ ٠ط ش فل عبػ ع١أ ز ٱعأ ذ أ ج١أ أ ‌)1( ﴾ ٱ

ثنا ،‌أخبرنا‌وسؾ،‌بن‌‌هللا‌‌عبد‌‌حد ه‌‌أبه،‌عن‌‌عروة،‌بن‌‌هشام‌‌عن‌‌مالك ‌قال‌‌أن ‌قلت‌:

‌‌زوج‌‌لعابشة‌ ب ه‌‌هللا‌‌صلى‌الن ومبذ ‌‌وأنا‌وسلم،‌عل ن‌‌حدث‌‌ ت‌:‌الس ‌تبارك‌‌هللا‌‌قول‌‌أرأ

﴿:‌وتعالى شعبئش ٱلل ح شأ أ ٱ فب ٱص أ ا ش فل عبػ ع١أ ز ٱعأ ذ أ ج١أ أ أ حظ ٱ ف

ب ف ث ا‌أحد ‌‌على‌أرى‌فما‌158البقرة‌ ﴾٠ط ب ؾ‌‌ال‌‌أن‌‌ش و ط :‌"‌عابشة‌‌فقالت‌‌بهما؟‌

، ه‌‌جناح‌‌فبل‌:‌كانت‌‌تقول،‌كما‌كانت‌‌لو‌‌كبل ؾ‌‌ال‌‌أن‌‌عل و ط ما‌بهما،‌ ة‌‌هذه‌‌أنزلت‌‌إن ‌اآل

،‌حذو‌‌مناة‌‌وكانت‌‌لمناة،‌هلون‌‌كانوا‌األنصار،‌ف د جون‌‌وكانوا‌قد تحر طوفوا‌أن‌‌ ‌

ن‌ فا‌ب ا‌والمروة،‌الص ه‌‌هللا‌‌صلى‌هللا‌‌رسول‌‌سؤلوا‌اإلسبلم‌‌جاء‌‌فلم ‌ذلك،‌عن‌‌وسلم‌‌عل

‌‌فؤنزل‌ ﴿:‌هللا شعبئش ٱلل ح شأ أ ٱ فب ٱص )2( ﴾ ...اخ ا٠٢خ ا

‌

‌.158سورة‌البقرة‌اآلة‌:(‌1)

‌.4495/ح‌رقم‌23/ص6كتاب‌التفسر‌باب‌قوله‌إن‌الصفا‌والمروة‌..(ج-65أخرجه‌البخاري‌:)(‌2)

57

لوال‌سبب‌النزول‌لما‌عرفنا‌هذن‌الفرضن‌السع‌بن‌الصفا‌والمروة‌،‌ولو‌كانت‌‌‌‌

ف‌‌-عروة‌-النصوص‌القرءانة‌تفهم‌من‌الصاغ‌لكان‌فهم‌معناها‌الصحاب‌الجلل‌‌

‌بالرجوع‌ ‌إال ‌هنالك‌بعض‌اآلات‌ف‌القرءان‌العرؾ‌معناها الحدث‌السابق‌،ولكن

لحكم‌منها‌للتطبق‌،من‌الفقهاء‌والعلماء‌وذوي‌الفهم‌لسبب‌نزولها‌واخذ‌المستنبطون‌ا

‌الدقق‌.

‌والمروة‌هل‌هما‌‌‌‌ ‌المذاهب‌الفقهة‌ف‌السع‌بن‌الصفا ‌قال‌صاحبوا ‌ذا ولننظر‌ما

‌ركن‌من‌أركان‌الجح‌؟‌

‌‌والوقوؾ‌‌اإلحرام،:‌أربعة ‌‌الحج‌‌أركان‌‘‘فقال:‌‘‘‌إرشاد‌السالك‌‌‘‘ذكر‌صاحب‌كتاب‌‌‌‌‌

واؾ‌‌، ‌والط ‌‌ ع ‌‌‌والس ‌سبعا‌‘‘ ‌إلى‌المروة ‌الصفا ‌من ‌المش‌السرع أن‌السع‌هو:

‌)1(وقوف فيها فليس واإلحرام والسعي الطواف العمرة ،وأعمال‌ذكرصاحب‌كتاب‌‌ الشرح‌‘‘ثم

‌الكبر ‌أاق‘‘ ‌مجمع ‌‌ثبلثة ‌‌منها‌للحج‌‌المصنؾ‌‌ذكرها‌الت‌األربعة‌‌األركان‌‌أن‌‌علم‌ل:

ها ‌‌عل واؾ‌‌والوقوؾ‌‌اإلحرام‌‌وه ا‌والط ‌‌وأم ع ه‌‌فالمشهور‌‌الس ‌الحج‌‌ف‌ركن ‌‌أن

ار‌‌ابن‌‌وروى‌والعمرة‌ ه‌‌القص م‌‌جبر‌‌واجب ‌‌أن س‌‌بالد ‌حنفة‌‌أبو‌قال‌‌وبه‌‌كن ‌بر‌‌ول)2(

‌‌

‌الركن‌ من‌أركان‌الحج‌عرؾ‌وفهم‌عن‌طرق‌أسباب‌النزول‌السابق‌‌-السع‌‌-فهذا

‌تصنع‌ ‌الت ‌األسباب‌ه ‌؛ألن ‌اآلن ‌عل ‌كان ‌كما ‌الحكم ‌كان ‌لما ‌سبب‌النزول لوال

‌األحكام‌.وهللا‌أعلم‌.

‌تعال:المثال الثان ‌ ‌قوله ذ ﴿ : ح ا ٱص ع ا ءا ظ ع ٱز٠ ١أ

ا عبػ ب غع ‌‌)3( ﴾...ف١

‌‌‌‌‌ثنا عمان،‌أبو‌حد ثنا‌الن اد‌‌حد ،‌بن‌‌حم د ثنا‌ز ،‌حد ‌‌أنس ‌‌عن‌‌ثابت ‌‌رض ‌عنه‌‌هللا ‌أن‌:

د ‌‌وزادن‌الفضخ،‌أهرقت‌‌الت‌الخمر‌ ،‌محم عمان،‌أب‌عن‌‌البكندي ‌قال‌‌الن ‌كنت‌:

‌ ا‌فؤمر‌‌الخمر،‌تحرم‌‌فنزل‌‌طلحة،‌أب‌منزل‌‌ف‌القوم‌‌ساق ‌أبو‌فقال‌‌فنادى،‌مناد

‌طلحة‌ وت،‌هذا‌ما‌فانظر‌‌اخرج‌: ‌ال‌ق‌‌الص ‌فقلت‌‌فخرجت‌: ‌نادي‌مناد ‌‌هذا: ‌إن‌‌أال‌»:

الك‌اد‌إرش‌ر:‌أنظ(1) ‌المالك‌الدن‌شهاب‌محمد،‌أبو‌أو‌زد‌أبو‌البؽدادي،‌عسكر‌بن‌محمد‌بن‌الرحمن‌،لعبد‌المسالك‌‌أشرؾ‌‌إلى‌‌الس

مصر،‌‌وأوالده،‌الحلب‌الباب‌مصطفى‌ومطبعة‌مكتبة‌شركة:‌نشر‌دارال‌حسن‌بن‌إلبراهم‌مفدة‌تقررات:‌وبهامشه‌(هـ732:‌المتوفى)

‌.43/ص1تارخ/ج/بدون‌3ط

‌بدون:‌/طالفكر‌دار:‌الناشر‌(هـ1230:‌المتوفى)‌المالك‌الدسوق‌عرفة‌بن‌أحمد‌بن‌محمدل‌،الكبر‌الشرح‌على‌الدسوق‌حاشةر:‌أنظ‌(2)

‌.21/ص2،‌جتارخ‌وبدون‌طبعة‌

‌.93سورة‌المابدة‌اآلة:‌(3)

58

مت‌‌قد‌‌الخمر‌ ‌ل‌فقال‌‌،«حر ‌قال‌‌فؤهرقها،‌اذهب‌: :‌قال‌‌المدنة،‌سكك‌‌ف‌فجرت‌:

ومبذ ‌‌خمرهم‌‌وكانت‌ ‌‌قوم ‌‌قتل‌:‌القوم‌‌بعض‌‌فقال‌‌الفضخ،‌ ‌فؤنزل‌:‌قال‌‌بطونهم،‌ف‌وه

‌ ذ عبػ ﴿:‌هللا ح ا ٱص ع ا ءا ظ ع ٱز٠ ا ١أ ب غع )1( ﴾... ف١‌

حاب‌اات‌أناس‌من‌أصا‌مم‌لحك‌بالقول‌أن‌الخمر‌مباحة‌واحتجوا‌باآلة‌المتقدمة،‌‌‌‌

‌ ‌وآله ‌كؾ‌النب‌)صلى‌هللا‌عله ‌حرمت‌قال‌أناس: ‌فلما ‌شربون‌الخمر، ‌وهم وسلم(

‌ألصحابنا؟‌ماتوا‌وهم‌شربونها؟‌فنزلت‌اآلة

‌المسكرات‌وشرب‌ ‌تناول ‌بحون ‌هذا ‌الناس‌إلى‌ومنا ‌لظل ‌بان‌سبب‌النزول ولوال

.الخمور‌أخذا ‌بظاهر‌اآلة

‌معج‌تتناول‌الخمر‌هلفالخمرة‌محرمة‌بالكتاب‌والسنة‌عند‌كل‌الفقهاء‌ولكن‌‌المسكرات؟

:‌الحنفة‌وقال‌الفقهاء،‌جمهور‌رأي‌هذا‌األشربة‌من‌وؼطاه‌العقل‌خامر‌لما‌اسم‌الخمر

‌عندهم‌فالخمر‌بالزبد،‌وقذؾ‌واشتد‌ؼبل‌إذا‌النء‌العنب‌ماء‌من‌كان‌بما‌خاص ‌‌الخمر

‌وإن‌خمرا ‌‌سمى‌ال‌النوع‌هذا‌ؼر‌من‌للعقل‌مخامرة‌فه‌وجد‌وما‌فقط،‌النوع‌لهذا‌اسم

‌حراما ‌‌كان ‌العنب‌ماء‌فؽر‌العنب،‌بعصر‌خاصة‌لست‌الخمر‌أن‌على‌والجمهور.

‌من‌وه‌الخمر‌حرمت»:‌قال‌أنه‌أنس‌عن‌روي‌لما‌خمر‌مسكر‌وكل‌بالنص،‌حرام

‌‌كل‌حرمة‌على‌متفقون‌والجمع‌«والذرة‌والشعر،‌والحنطة،‌والعسل،‌والتمر،‌العنب،

‌

‌)2(‌شكلا ‌‌كون‌كاد‌والخبلؾ‌مسكر‌‌

‌النص‌ ‌فهم ‌ف ‌النزول ‌أسباب ‌أهمة ‌تبن ‌الكرم ‌القرءان ‌ف ‌كثرة ‌آات وهنالك

‌كل‌ ‌األمة ‌هذه ‌وبحر ‌منهج ‌الكرم ‌القرءان ‌؛ألن ‌الفقهة ‌األحكام ‌واستنباط ‌ القرءان

مارجع‌إله‌‌المسلم‌أو‌المجتهد‌أو‌المستنبط‌نال‌منه‌مانال‌من‌فهم‌عمق‌؛‌ألنه‌المحجة‌

‌زػ‌عنها‌إال‌هالك‌.وهللا‌الموفق‌وإله‌المباب.‌البضاء‌للها‌كنهارها‌ال

‌

‌‘‘.4620‘‘/ح‌رقم‌54/ص6ج...‘‘(عل‌الذن‌ءآمنو‌لس‌‘‘كتاب‌تفسرالقرءان‌،باب‌قوله‌تعالى:-65أخرجه‌البخاري‌:)(1)

‌مناهل‌مإسسة‌دمشق،‌-‌الؽزال‌مكتبة:‌الصابون‌،دار‌النشر‌عل‌:لمحمد‌األحكام‌آات‌تفسر‌البان‌روابعأنظر:‌‌(2)

‌.566/ص1/جم‌‌1980-‌هـ‌2،‌1400ط‌-بروت‌–‌العرفان

‌

59

‌

‌

‌

‌

‌

‌

‌

‌

‌

‌

‌

‌

‌

‌

انـخــائج وانخـــى صـــاثانخـــاحــــت :

‌األمن‌‌‌‌ ‌الوعد ‌الصادق ‌محمد ‌سدنا ‌عل ‌والسبلم ‌والصبلة ‌العالمن ‌رب الحمدهلل

‌وعل‌آله‌وصحبه‌وسلم‌تسلما‌كثرا ‌إلى‌وم‌الدن‌.

‌أمابعد...‌‌‌‌

‌‌‌‌ ‌بعنوان ‌هو ‌الذي ‌البحث ‌هذا ‌إتمام ‌إلى ‌وفقن ‌بؤن ‌وتعالى ‌سبحانه أسباب‌‘‘أحمده

‌النص‌القرءان ‌فهم ‌ف ‌وأثرها ‌النزول ‌البحث‌‘‘ ‌تطلبه ‌مما ‌علمه ‌منهجة ومقدمه

العلم‌،ثم‌ذكرت‌بسم‌هللا‌بادبا‌متحدثا‌عن‌مفهوم‌أسباب‌النزول‌،‌وفوابدها‌،‌وأهمتها‌

د‌األسباب‌ومكانت‌أسباب‌النزول‌عند‌العلماء‌،وضوابطها‌،‌،‌وتعرؾ‌السبب‌،‌وفواب

60

وقواعدها‌الت‌ه‌تشمل‌،‌تعدد‌النازل‌والسبب‌واحد‌والعكس‌،‌وأضا‌عموم‌األلفاظ‌

‌عن‌ ‌تناولت‌متحدثا ‌اآلخر ‌الفصل ‌ف ‌ثم ،‌ ‌األحكام ‌وخصوص‌األسباب‌ف األلفاظ

‌ ‌التفسر ‌ف ‌النزول ‌أسباب ‌وأثر ‌واصطبلحا ‌لؽة ‌األثر ‌واألثر‌مفهوم ،‌ ‌وحدثا قدما

الفقه‌واستنباط‌األحكام‌من‌األسباب‌،‌ثم‌الخاتمة‌الت‌نحن‌بصددها‌وفها‌أهم‌النتابج‌

‌والتوصات‌.

‌‌:انــخـائــجأوال:

‌منه‌ .1 ‌الكرم ‌القرءان ‌؛ألن ‌الكرم ‌القرءان ‌آات ‌جمع ‌التتناول ‌النزول أسباب

‌باألسباب ‌نزلت ‌أخرى ‌وآات ‌أسباب ‌ببل ‌ابتداء ‌واألحداث‌‌مانزل ‌الوقابع مع

واألسبلة‌الت‌توجه‌إل‌النب‌صل‌هللا‌عله‌وسلم‌فات‌الوح‌إل‌النب‌صل‌

هللا‌عله‌وسلم‌ومعه‌الجواب.

أن‌العبرة‌بعموم‌اللفظ‌ال‌بخصوص‌السبب‌إالبدلل‌واضح‌الداللة‌.‌ .2

إن‌أسباب‌النزول‌لها‌أثر‌كبر‌ف‌فهم‌النصوص‌القرءانة‌. .3

ه‌قسم‌من‌أقسام‌التفسر‌وه‌أهم‌قسم‌؛‌ألنها‌ه‌المبنة‌إن‌أسباب‌النزول‌ .4

والموضحة‌لآلة‌ف‌زمن‌وقوعها‌.

أسباب‌النزول‌تعن‌المسلم‌ف‌تطبق‌األحكام‌وأنها‌وقعت‌وطبقت‌ف‌زمن‌من‌‌ .5

األزمان‌؛ألن‌السبب‌ورث‌العلم‌بالمسبب‌.

‌وقد‌رد‌كم‌سبب‌ف‌شخص‌واحد‌والعكس‌أضا‌ف‌حكم‌واحد‌ .6

: انخـىصـــاث: ا ــاـث

‌قال‌‌‌‌‌‌‌ .1 ‌العلم ‌أساس ‌ه ‌التقوي ‌ألن ‌تعال ‌هللا ‌بتقوي ‌وإاكم ‌نفس أوص

﴿... تعالى: ٱلل ى ٠ع ٱرما ٱلل ...﴾‌)1(‌‌.

‌ألنه‌ .2 ‌أساس‌كل‌شء ‌هو ‌؛ألنه ‌المجال ‌ف‌هذا ‌ ‌بحثوا ‌أن ‌الباحثن وأوص

‌)أثر‌أسباب‌النزول‌‌متعلق‌بكتاب‌هللا‌تعالى. ‌ف‌ ممكن‌تكون‌رسالة‌دكتوراه

ف‌الكتاب‌والسنه‌دراسة‌فقهة(‌أو)أثر‌أسباب‌النزول‌ف‌السنة‌دراسة‌حدثة‌

‌.282سورة‌البقرة‌اآلة‌:‌(1)

61

‌من‌‌(ةفقه ‌وؼرها )‌ ‌ ‌المفسرن ‌من ‌المعاصرن ‌عند ‌أسباب‌النزول أو)أثر

البحوث‌العلمة‌المفدة‌بإذن‌هللا‌.

‌ك .3 ‌أهمة ‌لها ‌نفسها ‌ذات ‌المادة ‌هذه ‌المبتدبن‌وأن ‌وللطبلب ‌للمسلمن برة

وخصوصا‌المتخصصن‌ف‌الدراسات‌اإلسبلمة‌.

‌عند‌ .4 ‌مهم ‌النزول ‌وأسباب ‌القرءان ‌تفسر ‌ف ‌أهمة ‌ذات ‌التفسر ‌قسم وأن

‌تدرس‌ ‌الجامعات ‌ف ‌بذاتها ‌قابمة ‌مادة ‌تكون ‌بؤن ‌أوص ‌لذلك ،‌ المفسرن

.وصنع‌األحكامللطبلب‌لك‌عرفو‌أهمة‌أسباب‌النزول‌بالنسبة‌للتفسر‌

ثم‌أوص‌الباحثن‌بالصبر‌وف‌الختام‌الحمدهلل‌الذي‌وفقن‌إلكمال‌هذا‌البحث‌ .5

‌عل‌كتابة‌البحوث‌؛ألنها‌شاقة‌عل‌الباحث.

62

افــــبسط

فــشط اـآ٠ــبد

فـــشط الحــــبد٠ش

فـــشط العــــل

فـــشط اـصــــــبدس اــــشاعع

فـــــش اــظـــــــــعــبد

‌

‌

فشط ا٠٢بد

‌‌رشر١جب ع حغت رشر١ت اصحف

اع ‌ا٠٢خ

‌‌اغسحسل

‌ا٠٢خ

سل

‌اصفحخ

63

﴿‌ ٱلل عأ حوا فض ب ر فؤ٠أشة غأ

أ ٱ شق شأ أ ٱ لل ‌‌115‌14،19البقرة‌ ﴾ ...

ه ‌﴿ عأ ي ف حشا أ غذ ٱ غأ أ ش ٱ أ شطأ ب وز ش ح١أ ‌‌144‌19البقرة ﴾ ...

﴿ شعبئش ٱلل ح شأ أ ٱ فب ٱص ش ا ز ٱعأ ذ أ ج١أ أ أ حظ ٱ ،‌158‌15،20البقرة ﴾ ... ف

57‌

﴿ فش ا ٱش ١ب خ ٱص أ ١أ ى أ أح ‌‌187‌35البقرة ﴾ ... غبئى

١ط ﴿ ثأ ػ ٱلأ خ١أ أ ٱ ى ٠زج١ شثاحز ٱشأ وا د عأ ػ ٱلأ خ١أ أ ٱ ‌‌189‌35البقرة ﴾ ...

٠غأ ﴿ أر أ ح١ط ل أ ٱ زضا ٱغ ه ع ح١ط ف بء فٱعأ

أ ‌‌222‌38البقرة‌﴾ ...ٱ

س ﴿ أ حشأ أ غبإو ز شئأ أ أ صى را حشأ أ فؤأ ‌‌223‌27،31البقرة‌﴾...ى

أ ﴿ ث أ ٠عز أ أ أ ٠زة ع١أ ء أ أ ش ش أ ٱلأ ظ ه ‌‌128‌38آل‌عمران ﴾...١أ

ب ﴿ ث شح ٠فأ ٱز٠ غج ٠حجحول رحأ أ أرا ب ذا ث أ ٠حأ عا ‌‌188‌13،14آل‌عمران ﴾ ..٠فأ

ذ ﴿ ف١ب ع ذ٠ ش خ أ زب ٱلأ رحأ ش أ عذ ضل رغأ ‌‌198‌9آل‌عمران‌﴾ ...

﴿ ب فع ا أ ل رز أ ع عى ثۦ ثعأ ط ٱلل ‌‌32‌34النساء‌﴾...ثعأ

أ ﴿ أز ح شثا ٱص ل رمأ ب رم ا رعأ حز ش‌‌43‌36النساء‌﴾ ...عى

أرا ص ﴿ أ رش ا ٱز٠ غد ب ١ج أٱط ذ غجأ أ ثٱ ت ٠ئأ ىز أ ٱ ‌52‌33-‌51النساء‌﴾

﴿ سعۦ بعشا ا ٱلل زۦ ث١أ شطأ ‌‌100‌30النساء‌﴾ ... ٠خأ

64

زه ف ٱغ ﴿ زفأ ٠غأ أ ف١ ز١ى ٠فأ ٱلل ‌‌127‌38النساء‌﴾ ... بء ل

﴿... غ١ حأ أ ٠حتحو ٱ ٱلل ‌‌13‌37المابدة‌﴾ا

ب ﴿ لف١أ ل صذ ٠ شأ ثع١غ ٱثأ ش ءاص ع ٠ذ٠أ ب ث١أ ب ‌‌46‌47المابدة ﴾ ...

صبة ﴿ ٱلأ غش ١أ أ ٱ ش أ خ أ ب ٱ ا ا ءا ؤ٠حوب ٱز٠ ‌‌90‌51المابدة‌﴾ ... ٠

ا ﴿ ءا ظ ع ٱز٠ ا ١أ ع ذ ح ا عبػ ٱص ب غع ،‌93‌19،51المابدة‌﴾ ...ف١59‌

ا ل رغأ ﴿ ءا ؤ٠حوب ٱز٠ أ ٠ و أ رغئأ ذ ى ١بء ا رجأ أ أشأ ‌‌101‌39المابدة‌﴾…ا ع

عي ٠غأ ﴿ ٱش فبي لل ٱلأ فبي ل ٱلأ ‌‌1‌38األنفال‌‌﴾ ...ه ع

﴿ ا ل رخا ٱلل ءا ب ٱز٠ ؤ٠حو أ ٠ زى ا أ رخ عي ٱش ‌‌27‌42األنفال‌‌﴾...

ذ ﴿ غأ أ ٱ ١ غأ أ ٱ ‌‌35‌34التوبة‌...﴾ ا

ا ﴿ ءا ٱز٠ ج ب وب أ شو١ شأ أ فشا زغأ ...﴾٠غأ ‌‌113‌33التوبة

صف ﴿ بس ٱ ح غشف ٱص أل ١ ب ٱغ جأ ذ ٠زأ حغ أ ٱ ا ‌‌114‌43هود‌﴾بد ٱ١أ

٠غأ ﴿ ش سث أ أ أ ػ ٱشحو ػ ل ٱشحو ‌‌85‌12اإلسراء ﴾ ....ه ع

ش ﴿ جش ه ال أ ع ب أسأ حك ضي أ ثٱ أ حك أض أ ثٱ ز٠ش ‌‌105‌12اإلسراء‌﴾ ا ا

أ ﴿ ش ءاص غه ع خع فأ ‌‌6‌47الكهؾ‌﴾...فعه ث

ء ‌﴿ أ ش و ءار١أ جع عججب ٤ب عجج ‌85‌8-‌84الكهؾ‌﴾ ٤فؤرأ

ضل ...﴿ فش٠ ى أ ب ع زذأ ‌‌102‌9الكهؾ‌﴾ اب أعأ

﴿ ع ١ه ٠ ه ث١ أ بر ١ ب لبي ئا ع١أ و أر ‌18‌41-‌17طه ﴾ ...عصب

﴿ ا ع ٱلل ع ل ٠ذأ ٱز٠ ٱلل ظ ٱز حش ٱفأ ز ل ٠مأ ‌‌68‌34الفرقان‌﴾...ب ءاخش

﴿ شث١ لأ أزسأ عش١شره ٱلأ ‌‌214‌11الشعراء‌﴾

٠شبء ﴿ ذ أ ٠ ٱلل ى ذ ججأ أ أحأ ذ أ ‌‌56‌33القصص‌﴾...اه ل ر

رب ﴿ أ ذ ض ثعأ سأ ٱلأ ف ٠حأ و١أ ذ ٱلل ش سحأ ءاص ‌‌50‌47الروم‌﴾فٱظشأ ا

65

﴿ شع أ أ ٠ ش ءاص أ ع ‌‌70‌47الصافات‌﴾١ف

ز ﴿ ا ءا٠ ثش شن ١ذ ج ه ا١أ أ ت أض ا وز ش أ ١ززو ت ۦ ج أ ‌‌29‌23ص‌﴾ ٱلأ

﴿ خ ٱلل حأ س طا أ ل رمأ أفغ شفا ع أعأ ٱز٠ عجبد أ ٠ ...﴾۞ل ‌‌53‌34الزمر

لبي ﴿ حب صشأ ٱثأ ٠ أ ع ت فشأ ج عأ غ ٱلأ أثأ ت ع ج ‌‌37‌9ؼافر‌﴾... أعأ

﴿ زذ أ حو ش ءاص اب ع ... زذ مأ حو ش

ءاص اب ع ‌22‌47-‌23الزخرؾ‌﴾

ٱز لبي ﴿ أف ذ٠أ ب أرعذا ‌‌17‌16األحقاؾ‌﴾...ى

﴿ فبب أفل ٠زذثش لة ألأ أ ع أ ءا مشأ أ ‌‌24‌23محمد‌﴾ ٱ

زش ﴿ ثأ ٱلأ شبئه ‌‌3‌33الكوثر‌‌﴾ ا

فش﴿ ى أ ؤ٠حوب ٱ أ ٠ ‌‌1‌36الكافرون‌﴾ ل

رت ﴿ ‌‌1‌12المسد‌﴾ رجذأ ٠ذا أث ت

‌فشط الحبد٠ش

‌اصفحخ‌‌غشف احذ٠ش

،‌امرأة ‌‌من‌‌أصاب‌‌رجبل ‌‌أن‌}‌ ه‌‌هللا‌‌صلى‌هللا‌‌رسول‌‌فؤتى‌قبلة ‌‌44...{له،‌ذلك‌‌فذكر‌‌وسلم‌‌عل‌‌‌36{ ...الخمر‌تحرم‌أن‌قبل‌فسقاهما‌عوؾ‌بن‌الرحمن‌وعبد‌دعاه‌األنصار‌من‌رجبل‌أن}‌ه‌‌هللا‌‌صلى‌هللا‌‌رسول‌‌عهد‌‌على‌المنافقن‌‌من‌‌رجاال ‌‌أن‌}‌ ‌‌14{ ...خرج‌‌إذا‌كان‌‌وسلم‌‌عل‌‌34{ ...وأكثروا‌وزنوا‌وأكثروا،‌قتلوا‌قد‌كانوا‌الشرك‌أهل‌من‌ناسا‌أن}‌‌‌58{...الفضخ،‌أهرقت‌‌الت‌الخمر‌‌أن‌}‌ه‌‌هللا‌‌صلى‌هللا‌‌رسول‌‌بلػ‌}‌ ء ‌ أصحابه‌‌عن‌‌وسلم‌‌عل ‌‌39{ ...فخطب‌ ش

66

‌‌11{ ...خرج‌رسول‌هللا‌صل‌هللا‌عله‌وسلم‌حت‌صعد‌الصفاء}‌ه‌‌هللا‌‌صلى‌هللا‌‌رسول‌‌مع‌‌خرجنا}‌ ا‌إذا‌حتى‌أسفاره،‌بعض‌‌ف‌وسلم‌‌عل داء‌‌كن ‌‌36{ ...بالب‌‌زوج‌‌لعابشة‌‌قلت‌}‌ ب ه‌‌هللا‌‌صلى‌الن ومبذ ‌‌وأنا‌وسلم،‌عل ن‌‌حدث‌‌ ‌‌57{ ...الس‌‌أصحاب‌‌كان‌}‌ ب ‌‌صلى‌الن ه‌‌هللا جل‌‌إذاكان‌‌وسلم‌‌عل ا‌الر ‌‌35{ ...‌فنام‌‌اإلفطار‌‌فحضر‌‌صابم ‌‌مع‌‌كنت‌‌} ب ه‌‌هللا‌‌صلى‌الن ‌‌وهو‌‌بالمدنة،‌حرث ‌‌ف‌وسلم‌‌عل ؤ توك ،‌على‌ ‌‌11{ ...فمر‌‌عسب ‌جهل‌أبا‌عنده‌فوجد‌-‌وسلم‌عله‌هللا‌صلى‌-‌هللا‌رسول‌جاءه‌الوفاة،‌طالب‌أبا‌حضرت‌لما}‌

...{أمة‌أب‌بن‌هللا‌وعبد33‌

‌‌33{...نعم،:‌قال‌وسدهم؟‌المدنة‌أهل‌خر‌أنت:‌قرش‌له‌قالت‌مكة‌األشرؾ‌بن‌كعب‌قدم‌لما}‌‌‌35{...أنفسهم‌خونون‌رجال‌وكان‌كله،‌رمضان‌النساء‌قربون‌ال‌كانوا‌رمضان‌صوم‌نزل‌لما}‌اب‌‌بن‌‌عمر‌‌أسؤل‌‌أن‌‌أرد‌‌سنة ‌‌مكثت‌}‌ ة ،‌عن‌‌الخط بة ‌‌أسؤله‌‌أن‌‌أستطع‌‌فما‌آ ‌‌29{...له،‌ه‌‌36{ ...بوتهم‌أبواب‌قبل‌من‌دخلوا‌لم‌فجاإوا‌حجوا‌إذا‌األنصار‌كانت‌فنا،‌اآلة‌هذه‌نزلت}‌ره،‌إله‌‌ال‌‌الذي‌وهللا‌}‌ ن‌‌أعلم‌‌أنا‌إال‌‌هللا‌‌كتاب‌‌من‌‌سورة ‌‌أنزلت‌‌ما‌ؼ ‌‌29{...أنزلت،‌أ‌‌33{ ...المراث‌نصؾ‌لنا‌وإنما‌النساء،‌تؽزو‌وال‌الرجال،‌ؽزو}‌

‌

‌

‌

فشط العل

‌بن‌هللا‌عبد‌بن‌السبلم‌عبد‌بن‌الحلم‌عبد‌بن‌أحمد‌العباس‌أبو‌الدن‌تق :ابن تمة‌.1

(.هـ728:‌المتوفى)‌الدمشق‌الحنبل‌الحران‌تمة‌ابن‌محمد‌بن‌القاسم‌أب

‌‌‌‌‌‌‌:‌هو‌اإلمام‌الحافظ‌المعروؾ‌بإبن‌حجر‌أبو‌الفضل‌أحمد‌بن‌عل‌بن‌‌ابن حجر.‌2

‌(‌.‌هـ285محمد‌بن‌أحمد‌بن‌حجر‌العسقبلن‌المتوف‌)‌‌‌‌‌

‌‌‌‌‌الدمشق‌ثم‌البصري‌القرش‌كثر‌بن‌عمر‌بن‌إسماعل‌الفداء‌أبو:هو‌ابن كثر‌.3

‌.(هـ774:‌المتوفى)‌‌‌‌

‌‌‌‌‌‌‌816:‌المتوفى)‌الجرجان‌الشرؾ‌الزن‌عل‌بن‌محمد‌بن‌عل:‌هو‌‌الجرجان.‌4

‌.(هـ‌‌‌‌‌

67

رقان‌العظم‌عبد‌محمد:‌هو‌الزرقان.‌5 ‌.(هـ1367:‌المتوفى)‌الز

‌‌‌الشافع‌الزركش‌بهادر‌بن‌هللا‌عبد‌بن‌محمد‌الدن‌بدر‌هللا‌عبد‌أبو:هو‌لزركش.‌ا6

‌.(هـ794:‌المتوفى)‌‌‌‌

‌‌آل‌ناصر‌بن‌هللا‌عبد‌بن‌ناصر‌بن‌الرحمن‌عبد‌هللا‌عبد‌أبو‌الشخ:‌هو‌السعدي .‌7

‌(هـ1376:‌المتوفى)‌تمم‌،‌قبلة‌من‌سعدي‌‌‌‌‌

‌.(هـ911:‌المتوفى)‌السوط‌الدن‌جبلل‌بكر،‌أب‌بن‌الرحمن‌عبد:هو‌السوط.‌8

‌‌بالشاطبى،)الم‌الشهر‌الؽرناطى‌اللخمى‌محمد‌بن‌موسى‌بن‌إبراهم‌:هوالشاطب.‌9

‌.هـ(‌‌790سنة‌توفى‌‌‌‌

‌‌الجكن‌الشنقط‌القادر‌عبد‌بن‌المختار‌محمد‌بن‌األمن‌محمد:هوالشنقط.10

‌(هـ1393:‌‌المتوفى)‌‌‌‌‌

‌‌‌ومات‌،المن‌علماء‌كبار‌من‌مجتهد‌فقه‌محمد‌بن‌على‌بن‌.‌الشوكان:هومحمد‌11

‌.(هـ1250)سنة‌‌هجرة‌ب‌حاكما‌‌‌‌‌‌

‌‌جعفر‌أبو‌ؼالب‌اآلمل،‌بن‌زد‌بن‌جرر‌بن‌محمد‌جعفر‌هو:‌أبو‌يالطبر‌.12

‌.(هـ310:‌المتوفى)‌الطبري‌‌‌‌‌

‌‌مناؾ،‌عبد‌بن‌هاشم‌بن‌المطلب‌عبد‌بن‌عباس‌بن‌هللا‌‌عبد‌:هو‌عبد هللا بن عباس.‌13

‌‌العباس‌أبو‌‌‌‌‌ ‌‌صلى‌هللا‌‌رسول‌عم‌ابن‌‌الهاشم‌القرش ه‌‌هللا ‌‌‌‌‌بابنه‌كن‌وسلم‌‌عل‌العباس‌‌‌‌‌

‌‌الخزرج‌األنصاري‌فرح‌بن‌بكر‌أب‌بن‌أحمد‌بن‌محمد‌هللا‌عبد‌أبو :هو. القرطب14

‌.(هـ671:‌المتوفى)‌القرطب‌الدن‌شمس‌‌‌‌‌‌

‌‌النسابوري،‌الواحدي،‌عل‌بن‌محمد‌بن‌أحمد‌بن‌عل‌الحسن‌أبو :هوالواحدي.‌15

‌.(هـ468:‌المتوفى)‌الشافع‌‌‌‌‌‌

‌

اصبدس اشاعع

أل: امشءا اىش٠

صب١ب: اغخ اج٠خ اطشح

هـ(‌256-194البخاري‌:‌هو‌محمد‌بن‌إسماعل‌أبوعبدهللا‌البخاري‌الجعف‌).‌صحح‌1

‌.هـ‌،‌1‌،1422الناصر،‌الناشر‌،‌دار‌طوق‌النجاه‌،ط‌ناصر‌بن‌زهر‌تحقق‌محمد

68

صحح‌مسلم‌‌:‌هو‌مسلم‌بن‌الحجاج‌أبو‌الحسن‌القشري‌النسابوري‌اإلمام‌الحافظ‌.‌2

‌التراث‌العرب261‌‌-218الحجه‌) ‌دار‌إحاء ‌عبدالباق‌، ‌فإاد ‌تحقق‌محمد ،‌ ‌-(هـ

‌.–بروت‌

‌أبو‌الترمذي،‌الضحاك،‌بن‌وسىم‌بن‌سورة‌بن‌عسى‌بن‌الترمذي:‌هو‌محمد.‌سنن‌3

‌اإلسبلم‌الؽرب‌دار:‌معروؾ‌،‌الناشر‌عواد‌،‌تحقق:‌بشار(هـ279:‌المتوفى)‌عسى

‌.م‌1998:‌النشر‌سنة‌-بروت‌–

4‌ ‌:هوأبو. ‌أحمد ‌الشبان‌أسد‌بن‌هبلل‌بن‌حنبل‌بن‌محمد‌بن‌أحمد‌هللا‌عبد‌مسند

‌مإسسة:‌وآخرون‌،الناشر‌مرشد،‌عادل‌-‌األرنإوط‌شعب:‌تحقق‌(هـ241:‌المتوفى)

‌.م‌‌2001-‌هـ‌‌1421/،1الرسالة،ط

5‌ ‌الحافظ‌المعروؾ‌. ‌اإلمام ‌إلبن‌حجر‌:هو‌هو فتح‌البارئ‌شرح‌صحح‌البخاري‌:

‌بن‌حجر‌العسقبلن‌المتوف‌ ‌بن‌أحمد ‌بن‌عل‌بن‌محمد بإبن‌حجر‌أبو‌الفضل‌أحمد

‌.ط‌بدون‌–روت‌ب‌-هـ(‌ترقم‌وتبوب‌محمد‌فإاد‌عبد‌الباق‌‌،‌دار‌المعرفة‌285)

‌عبد‌بن‌محمد‌الخر‌أبو‌الدن‌شمس‌هو:للعراق‌،‌الحدث‌الفة‌بشرح‌المؽث‌فتح‌.6

‌المتوفى)‌السخاوي‌محمد‌بن‌عثمان‌بن‌بكر‌أب‌بن‌محمد‌بن‌الرحمن ‌(هـ902:

/‌1م،‌ج‌2003/‌‌هـ1،‌1424مصر/ط‌–‌السنة‌مكتبة:‌عل‌،نشر‌حسن‌عل:‌المحقق

‌.142ص‌

‌سلطان)‌بن‌األثر،لعل‌أهل‌مصطلحات‌ف‌الفكر‌نخبة‌شرح‌.7 ‌الحسن‌أبو‌محمد،(

‌أبو‌الفتح‌عبد‌الشخ:‌له‌قدم:‌ت‌‌(هـ1014:‌المتوفى)‌القاري‌الهروي‌المبل‌الدن‌نور

/‌‌لبنان‌-‌األرقم‌دار‌تمم/‌الناشر/‌نزار‌وهثم‌تمم‌نزار‌محمد:‌عله‌وعلق‌حققه‌ؼدة،

‌.153/ص1ج‌بدون،‌ط/‌-بروت‌

‌الرحمن،‌عبد‌بن‌لعثمان‘‘بمقدمة‌بن‌الصبلج‘‘الحدث‌المشهور‌‌علوم‌أنواع‌معرفة‌.8

‌الهمم‌اللطؾ‌عبد:‌ت‌(هـ643:‌المتوفى)‌الصبلح‌بابن‌المعروؾ‌الدن‌تق‌أبوعمرو،

‌.2002/‌‌هـ‌1423:‌/‌ت1العلمة‌/ط‌الكتب‌دار‌الفحل‌،‌اسن‌ماهر‌-

9‌ ‌أبوعبدهللا‌محمد‌بن‌عبدهللا. ‌للحاكم ‌الحدث‌: ‌بن‌محمدبن‌حمدون‌بن‌معرفة‌علوم

هـ(‌‌،‌تحقق‌السد‌‌معظم‌حسن‌،‌405نعم‌بن‌الحكم‌النسابور‌المعروؾ‌المتوفى‌)‌

‌م‌.‌1977-هـ‌‌2‌/1397،‌ط‌‌-بروت‌‌–دار‌الكتب‌العلمة‌

69

النكت‌عل‌كتاب‌إبن‌الصبلح‌إلبن‌حجر‌:‌هو‌أبو‌الفضل‌أحمد‌بن‌عل‌بن‌محمد‌‌.10

‌المت ‌العسقبلن ‌حجر ‌بن ‌أحمد ‌)بن ‌عمر‌285وف ‌هادي ‌بن ‌ربع ‌تحقق ،‌ ‌ ‌ هـ(

‌ ‌المنورة ‌المدنة ،‌ ‌اإلسبلمة ‌بالجامعة ‌العلم ‌البحث ‌عمادة ،‌ ‌الناشر ‌‌-المدخل

‌.م‌1984-هـ‌‌1‌/1404ط‌‌‌-السعودة‌

‌ .صبضب: ازفبع١شع امشءا

‌بن‌كثر‌بن‌زد‌بن‌جرر‌بن‌القرآن)تفسر‌الطبري(‌،لمحمد‌تؤول‌ف‌البان‌جامع‌.1

:‌شاكر،الناشر‌محمد‌تحقق:‌أحمد‌(هـ310:‌المتوفى)‌الطبري‌جعفر‌أبو‌اآلمل،‌ؼالب

‌.283/ص17م‌/ج‌‌2000-‌هـ‌‌1420/،1الرسالة‌،ط‌مإسسة

‌

‌:هو‌القرآن‌إضاح‌ف‌البان‌أضواء.2 ‌،للشنقط ‌محمد‌بن‌األمن‌محمد‌بالقرآن

‌الشنقط‌القادر‌عبد‌بن‌المختار ‌‌المتوفى)‌الجكن ‌‌الناشر(هـ1393: ‌الفكر‌دار:

‌.360/ص2مـ‌ج‌‌1995-‌هـ‌1415:‌‌ت‌–‌بروت‌التوزع‌و‌النشر‌و‌للطباعة

‌

‌بن‌بكر‌أب‌بن‌أحمد‌بن‌محمد‌هللا‌عبد‌ألبو‘‘القرطب‌تفسر‌‘‘‌القرآن‌ألحكام‌الجامع.‌3

‌المتوفى)‌القرطب‌الدن‌شمس‌الخزرج‌األنصاري‌فرح ‌تحقق‌(هـ671: ‌أحمد:

‌‌1964-‌هـ2،‌1384ط-القاهرة‌-‌المصرة‌الكتب‌دار:‌أطفش‌نشر‌وإبراهم‌البردون

‌..26/‌ص‌1م‌ج

‌

‌كثر‌بن‌عمر‌بن‌إسماعل‌الفداء‌كثر‌:‌هوأبو‌كثر(إلبن‌العظم‌)ابن‌تفسر‌القرآن.‌4

‌المتوفى)‌القرش ‌محمد‌(هـ774: ‌،‌شمس‌حسن‌تحقق‌: ‌النشر ‌دار ،‌ ‌الكتب‌الدن

‌.هـ‌‌1‌،1419بروت‌ط‌‌-‌بضون‌عل‌محمد‌منشورات‌العلمة،

‌

‌الحلم‌عبد‌بن‌أحمد‌العباس‌أبو‌الدن‌تق‌التفسر:‌البن‌تمة:هو‌‌أصول‌ف‌مقدمة.‌5

:‌الناشر(هـ728:‌المتوفى)‌تمة‌ابن‌محمد‌بن‌القاسم‌أب‌بن‌هللا‌عبد‌بن‌السبلم‌عبد‌بن

‌لبنان‌بروت،‌الحاة،‌مكتبة‌دار

‌.15/ص1م،ج1980/‌هـ1490:‌ط‌

6‌ ‌لبدر‌علوم‌ف‌البرهان. ن‌‌القرآن، د‌الد ‌الزركش‌بهادر‌بن‌هللا‌‌عبد‌‌بن‌محم

‌العربة‌الكتب‌إحاء‌دار:‌إبراهم‌،نشر‌‌الفضل‌أبو‌محمد:‌تحقق‌(هـ794:‌المتوفى)

‌.م‌‌‌1957-‌هـ‌1،‌1376وشركابه‌،ط‌الحلب‌البابى‌عسى

‌

70

7‌ ‌المتوفى)‌،‌الذهب‌حسن‌السد‌محمد‌التفسر‌والمفسرون‌للدكتور. :1398‌،‌ )‌ هـ

،‌بدون‌تارخ.‌67/‌ص‌‌1القاهرة،‌‌،‌ج‌‌وهبة،‌دار‌النشر‌مكتبةأسباب‌النزول‌،‌‌للواحدي‌:‌هو‌أبوالحسن‌عل‌بن‌أحمد‌بن‌محمد‌بن‌عل‌الواحدي‌.8

{‌ ‌المتوفى ‌الشافع ‌اإلصبلح468النسابوري ‌دار ،‌ ‌المبلن ‌المحسن ‌بن ‌تحقق ‌-هـ{

‌.‌140م‌{‌ص‌‌1992-هـ1413،‌}‌2ط‌‌–الدمام‌

9‌ ‌،لمحمد‌علوم‌ف‌العرفان‌مناهل. رقان‌العظم‌عبد‌القرآن :‌المتوفى)‌الز

‌مطبعة(هـ1367 ،‌ ‌النشر ‌ط‌الحلب‌الباب‌عسى‌دار ،‌ ‌تارخ‌2وشركاه .بدون

‌.106/ص1،ج

10‌ ‌النشر‌عل‌:لمحمد‌األحكام‌آات‌تفسر‌البان‌روابع. ‌،دار ‌الصابون ‌مكتبة:

‌‌1980-‌هـ‌2،‌1400ط‌-بروت‌–‌العرفان‌مناهل‌مإسسة‌دمشق،‌-‌الؽزال

‌.566/ص1م/ج

‌

11‌ ‌الناشر،‌عل‌التفاسر،لمحمد‌صفوة. ‌والنشر‌للطباعة‌الصابون‌دار‌الصابون

‌القاهرة‌-‌والتوزع

‌.444/ص2م‌،ج‌‌1997-‌هـ‌‌1417/،ت1ط

‌بن‌ناصر‌بن‌الرحمن‌عبد‌هللا،‌عبد‌هوأبو:‌القرآن‌للسعدي‌لتفسر‌الحسان‌القواعد.‌12

الراض‌‌الرشد،‌مكتبة:‌الناشر(هـ1376:‌المتوفى)‌آل‌سعدي‌حمد‌بن‌ناصر‌بن‌هللا‌عبد

‌.11/ص1م‌ج‌‌1999-‌هـ‌‌1420/،1ط‌

‌لخالد.13 ‌الناشر‌سلمان‌بن‌المحرر‌ف‌أسباب‌نزول‌القرءان‌، ‌المزن‌، ‌ابن‌دار:

‌ط‌العربة‌المملكة‌-‌الدمام‌الجوزي، ،‌ ‌‌1السعودة ‌(م‌‌2006-‌هـ‌1427)،

‌.118/ص1ج

‌بن‌ ‌عل ‌بن ‌الرحمن ‌عبد ‌الفرج ‌أبو ‌الدن ‌لجمال ،‌ ‌التفسر ‌علم ‌ف ‌المسر زاد

هـ‌(‌تحقق‌عبدالرزاق‌المهدي‌،‌دار‌النشر‌الكتاب‌العرب597‌محمدالجوزي‌المتوف‌)

‌.هـ‌1‌‌،1422ط‌-بروت‌–

71

‌لجمال‌الد14 ‌التفسر‌، ‌المسر‌ف‌علم ‌زاد ‌الرحمن‌بن‌عل‌بن‌. ‌الفرج‌عبد ن‌أبو

هـ‌(‌تحقق‌عبدالرزاق‌المهدي‌،‌دار‌النشر‌الكتاب‌العرب597‌محمدالجوزي‌المتوف‌)

‌هـ‌.1‌‌،1422ط‌-بروت‌–

: ساثعب: اعبع ازشاع

‌العربه‌1 ‌اللؽه ‌مجمع ،‌ ‌وأحمدالزات‌وآخرون ‌مصطف ‌،إلبراهم ‌ ‌الوسط .المعجم

‌.دون‌تارخ‌‌بالقاهره‌،‌دارالدعوه،ب‌

‌ل‌مقاس‌.معجم2 ‌الحسن‌أبو‌الرازي،‌القزون‌زكراء‌بن‌فارس‌بن‌أحمد‌اللؽة

‌(هـ395:‌المتوفى)

‌.م‌1979-‌هـ1399:‌الفكر،‌ت‌دار:‌هارون،‌ط‌محمد‌السبلم‌عبد:‌ت

‌

لسان‌العرب‌إلبن‌منظور‌،‌تحقق‌نخبة‌من‌األساتذة‌بدار‌المعارؾ‌،‌دار‌المعارؾ‌‌.3

‌.القاهرة‌

:‌المتوفى)‌الجرجان‌الشرؾ‌الزن‌عل‌بن‌محمد‌بن‌هوعل:‌التعرفات‌للجرجان.‌4

‌(هـ816

‌العلمة‌الكتب‌دار:‌الناشردار‌النشر‌بإشراؾ‌العلماء‌من‌جماعة‌وصححه‌ضبطه:‌ت‌‌لبنان-‌بروت

‌م1983-‌هـ‌1403/ت1ط

‌

‌بن‌إسحاق‌بن‌أحمد‌بن‌هللا‌عبد‌بن‌أحمد‌نعم‌.حلة‌األولاء‌وطبقات‌األصفاء‌،ألبو5

‌محافظة‌الناشر‌دار‌السعادة‌،‌بجوار‌‌(هـ430:‌المتوفى)‌األصبهان‌مهران‌بن‌موسى

‌.هـ‌1394مصر،

: خبغب: أصي افم

‌:هوإبراهم1 ‌للشاطب ‌الشهر‌الؽرناط‌اللخم‌محمد‌بن‌موسى‌بن‌.الموافقات

‌دار:‌نشر‌سلمان‌آل‌حسن‌بن‌مشهور‌عبدة‌أبو:‌تحقق‌(هـ790:‌المتوفى)‌بالشاطب

‌م‌1997/‌هـ1/‌1417عفان‌،ط‌ابن

‌

‌الصحاح‌.مختار2 ‌الحنف‌القادر‌عبد‌بن‌بكر‌أب‌بن‌محمد‌هللا‌عبد‌أبو‌الدن‌لزن:

‌المتوفى)الرازي ‌تحقق(هـ666: ‌-‌العصرة‌المكتبة‌محمد‌،‌دارالنشر،‌الشخ‌وسؾ:

‌م‌،‌1999/‌‌هـ‌1420/،5صدا‌/‌ط‌–‌بروت‌النموذجة،‌الدار

72

‌

‌هللا‌عبد‌بن‌محمد‌بن‌عل‌بن‌األصول‌لمحمد‌علم‌من‌الحق‌تحقق‌إل‌الفحول‌.إرشاد3

:‌له‌قدم‌-‌دمشق‌عناة،‌عزو‌أحمد‌الشخ:‌تحقق‌(هـ1250:‌المتوفى)‌المن‌الشوكان

‌/1العرب‌،‌ط‌الكتاب‌دار:‌فرفور‌نشر‌‌صالح‌الدن‌ول‌والدكتور‌المس‌خلل‌الشخ‌م‌.‌1999-‌هـ1419

‌الدن‌عبلء‌محمد،‌بن‌أحمد‌بن‌العزز‌البزدوي‌لعبد‌أصول‌شرح‌األسرار‌.كشؾ4

‌وبدون‌طبعة‌بدون:‌اإلسبلم‌/ط‌الكتاب‌دار:‌نشر‌(هـ730:‌المتوفى)‌الحنف‌البخاري

‌تارخ.

الك‌.‌إرشاد5‌ ‌أبو‌البؽدادي،‌عسكر‌بن‌محمد‌بن‌الرحمن‌،لعبد‌المسالك‌‌أشرؾ‌‌إلى‌‌الس

‌المتوفى)‌المالك‌الدن‌شهاب‌محمد،‌أبو‌أو‌زد ‌وبهامشه‌(هـ732: ‌مفدة‌تقررات:

‌‌بن‌إلبراهم ‌حسن‌دارالنشر ‌وأوالده،‌الحلب‌الباب‌مصطفى‌ومطبعة‌مكتبة‌شركة:

‌/بدون‌تارخ/.3مصر،‌ط

‌المالك‌الدسوق‌عرفة‌بن‌أحمد‌بن‌لمحمد‌الكبر،‌الشرح‌على‌الدسوق‌.حاشة6

‌.21/ص2تارخ،‌ج‌وبدون‌طبعة‌بدون:‌الفكر/ط‌دار:‌الناشر‌(هـ1230:‌المتوفى)‌

عبدعب: اجحس اغلد:

‌واإلفتاء‌‌.0 ‌البحوث‌العلمة ‌إلدارة ‌العامة ‌الرباسة ‌إصدار ،‌ ‌البحوث‌اإلسبلمة مجلة

-1413}‌–العدد‌الثامن‌والثبلثون‌ذو‌القعدة‌إل‌صفر‌‌‌-السعودة‌-والدعوة‌واإلرشاد‌

‌تف1414 ‌ف ‌وأثرها ‌النزول ‌أسباب ‌إبراهم‌‌{ ‌عبدهللا ‌للدكتور ،‌ ‌الكرم ‌القرءان سر

‌.الوهب‌

رسالة‌دكتوراه‌للشخ‌‘‘‌أساندها‌وأثرها‌ف‌تفسر‌القرءان‌الكرم‌‘‘أسباب‌النزول‌‌.2

.م1983هـ‌م‌1403جامعة‌أم‌القري‌مكة‌المكرمة‌ت‌‘‌محمد‌بن‌جمعة‌

غشد اظعبد

‌الصفحة‌الموضوع

‌أ‌البسملة‌‌‌

‌ب‌اآلة‌‌

‌ج‌اإلهداء‌‌

‌د‌الشكروالعرفان‌‌‌

73

‌‌6-‌1المقدمة‌‌‌

‌13- 7 افص الي : ف أعجبة اضي ،فائذب ، أ١زب ‌9-‌8لؽة.تعرؾ‌أسباب‌النزول‌‌‌‌12-‌10أسباب‌الزول‌إصطبلحا‌.‌‌

‌1-‌13فوابد‌أسباب‌النزول‌‌‌‌‌18أهمة‌أسباب‌النزول‌.‌‌

‌21-‌19أمثلة‌على‌أهمة‌أسباب‌النزول‌‌‌

44- 22 ىبخ أعجبة اضي عذ اعبء ظاثطب ‌: افص اضب‌26-‌23 ‌مكانة‌أسباب‌عند‌العلماء‌‌

‌‌30-‌27ضوابط‌أسباب‌النزول‌‌‌

‌‌31قواعد‌أسباب‌النزول‌‌‌

‌33-‌32تعدد‌النازل‌والسبب‌واحد‌‌

‌6-‌34تعدد‌السبب‌والنازل‌واحد‌‌‌

‌44-‌37عموم‌اللفظ‌وخصوص‌السبب‌‌‌

فغ١ش ، أصشب ف افم افص اضبش ف أصش أعجبة اضي ف از

‌60-45بلحىب اعزجبغ

‌47-‌46مفهوم‌األثر‌لؽة‌‌‌

‌49-‌48األثراصطبلحا‌‌

‌51-‌50أثر‌أسباب‌النزول‌ف‌التفسرقدما‌‌‌

‌53-‌52أثر‌أسباب‌النزول‌ف‌التفسرحدثا ‌‌‌

‌60-‌54األثر‌الفقه‌واستنباط‌األحكام‌‌‌

‌62-‌‌61الخاتمة‌‌

75- 63 بسطـــــــــــــفـا‌66-‌64فهرس‌اآلات‌

‌‌67فهرس‌األحادث‌

‌‌68فهرس‌األعبلم‌

‌73-‌69المصادر‌والمراحع‌

‌75-‌74مسرد‌الموضوعات‌

‌