พระเทพวิ�นยาภรณ์ (สมปอง ปญฺ�ญาท�โป)เจ้�าอาวิาสวิ�ดพระมหาธาตุ วิรมหาวิ�หาร

เจ้�าคณ์ะจ้�งหวิ�ดนครศร�ธรรมราช (ธรรมย ตุ)รองอธ�การบด�มหาวิ�ทยาลั�ยมหามก ฏราชวิ�ทยาลั�ย

วิ�ทยาเขตุศร�ธรรมาโศกราช

1

ค)าน)า

ประวั�ติ�วั�ดพระมหาธาติ�วัรมหาวั�หาร ติ�าบลในเม�อง อ�า เภอเม�อง จั�งหวั�ดนครศร�ธรรมราช ควัามสำ�า ค�ญอยู่!"ที่�$ พระบรมธาติ�เจัด�ยู่% เป&นป!ชน�ยู่สำถานที่�$สำ�าค�ญยู่�$งติ"อพ�ที่ธศาสำน�กชน เป&นพ�ที่ธสำถานที่�$ม�ควัามสำ�า ค�ญที่�)งที่างประวั�ติ�ศาสำติร% โบราณคด� และศ�ลปวั�ฒนธรรม เป&นหล�กฐานที่�$แสำดงให/เห0นถ1งควัามม�$นคงและควัามเจัร�ญร� "งเร�องของพระพ�ที่ธศาสำนา

ขออน�โมที่นาที่"านผู้!/เข�ยู่นประวั�ติ�วั�ดพระมหาธาติ�วัรมหาวั�หารที่�ก ๆ สำ�านวัน ที่�ก ๆ ที่"าน แติ"สำร�ปแล/วัก0เพ�$อเป&นพ�ที่ธบ!ชา ธรรมบ!ชา และสำ�งฆบ!ชา ติลอดถ1งหล�กฐานที่างประวั�ติ�ศาสำติร% โบราณคด� และศ�ลปวั�ฒนธรรม

ที่างวั�ดจั1งมอบหมายู่ให/ พระคร!สำ�ร�ธรรมาภ�ร�ติ (ผู้ศ.ดร.) ผู้!/ช"วัยู่เจั/าอาวัาสำ รวับรวัมประวั�ติ�วั�ด เพ�$อพ�มพ%เผู้ยู่แผู้"ให/พ�ที่ธศาสำน�กชนได/เร�ยู่นร! / และหวั�งวั"าที่�กที่"านที่�$ได/อ"าน คงได/ร�บประโยู่ชน%สำมควัามม�"งหมายู่โดยู่ที่�$วัก�น

(สำแกนลายู่เซ็0นด/วัยู่)

(พระเที่พวั�นยู่าภรณ%)

2

เจั/าอาวัาสำวั�ดพระมหาธาติ�วัรมหาวั�หารเจั/าคณะจั�งหวั�ดนครศร�ธรรมราช (ธรรมยู่�ติ)

๑๕ ม�นาคม ๒๕๕๓

3

สารบ�ญเร*+อง

หน�า

ค�าน�าสำารบ�ญบที่น�า ข/อม!ลพ�)นฐานของจั�งหวั�ดนครศร�ธรรมราชบที่ที่�$ ๒ ประวั�ติ�ควัามเป&นมาของวั�ดพระมหาธาติ�วัรมหาวั�หาร

๒.๑ สำภาพฐานะและที่�$ติ� )งของวั�ด๒.๒ ประวั�ติ�ควัามเป&นมาขององค%พระบรมธาติ�เจัด�ยู่%๒.๓ ติ�านานพระบรมธาติ�เจัด�ยู่%นครศร�ธรรมราช

๒.๓.๑ ติอนอ�ญเช�ญพระบรมสำาร�ร�กธาติ�ไปประด�ษฐาน ณ

หาดที่รายู่แก/วั๒.๓.๒ ติอนพระเจั/าศร�ธรรมาโศกราชที่รงสำร/างพระบรม

ธาติ�เจัด�ยู่%๒.๔ การบ!รณะปฏิ�สำ�งขรณ%พระบรมธาติ�เจัด�ยู่%

๒.๔.๑ ติอนพระเจั/าจั�นที่รภาณ�บ!รณะสำร/างเสำร�ม๒.๔.๒ การบ!รณะสำร/างเสำร�ม ในสำม�ยู่กร�งสำ�โขที่�ยู่๒.๔.๓ การบ!รณะซ็"อมสำร/างในสำม�ยู่อยู่�ธยู่า๒.๔.๔ การบ!รณะปฏิ�สำ�งขรณ% สำม�ยู่กร�งธนบ�ร�๒.๔.๕ การบ!รณปฏิ�สำ�งขรณ% สำม�ยู่กร�งร�ตินโกสำ�นที่ร%

บที่ที่�$ ๓ โบราณสำถานและโบราณวั�ติถ�ที่�$สำ�าค�ญภายู่ในวั�ดพระมหาธาติ�วัรมหาวั�หารบที่ที่�$ ๔ วั�ดพระมหาธาติ�วัรมหาวั�หารก�บบที่บาที่ติ"อสำ�งคม

๔.๑ บที่บาที่ด/านการศ1กษาและการศ1กษาสำงเคราะห%๔.๒ บที่บาที่ด/านการเผู้ยู่แผู้"๔.๓ บที่บาที่ด/านการปกครอง๔.๔ บที่บาที่ด/านสำาธารณ!ปการ

4

๔.๕ บที่บาที่ด/านประเพณ�วั�ฒนธรรมบที่ที่�$ ๕ ล�าด�บเจั/าอาวัาสำวั�ดพระมหาธาติ�วัรมหาวั�หารบที่สำร�ปบรรณาน�กรมภาคผู้นวัก

5

บทน)าข�อม,ลัพ*-นฐานของจ้�งหวิ�ดนครศร�ธรรมราช

จ้�งหวิ�ดนครศร�ธรรมราช (ม�กเร�ยู่กสำ�)น ๆ วั"า นคร) ม�อ�กษรยู่"อจั�งหวั�ดวั"า น.ศ. เป&นจั�งหวั�ดที่�$ม�ขนาดใหญ"เป&นอ�นด�บ ๒ ของภาคใติ/ (รองจัากจั�งหวั�ดสำ�ราษฎร%ธาน�) ห"างจัากกร�งเที่พฯ ประมาณ ๗๘๐ ก.ม. จั�งหวั�ดที่�$อยู่!"ติ�ดก�น (จัากที่�ศใติ/ วันติามเข0มนาฬิ�กา) ได/แก" สำงขลา พ�ที่ล�ง ติร�ง กระบ�$ และสำ�ราษฎร%ธาน�

ดอกไม�ประจ้)าจ้�งหวิ�ด ค�อ ดอกราชพฤกษ% (Cassis fistula)

ตุ� น ไ ม� ป ร ะ จ้)า จ้� ง ห วิ� ด ค� อ ติ/ น แ ซ็ ะ (Millettia atropurpurea)

ม�ค)าขวิ�ญประจ้)าเม*อง ค�อ เราชาวันคร อยู่!"เม�องพระ ม�$นในสำ�จัจัะ ศ�ลธรรม กอปรกรรมด� ม�มานะพากเพ�ยู่ร ไม"เบ�ยู่ดเบ�ยู่น ที่�าอ�นติรายู่ผู้!/ใด

ม�ค)าขวิ�ญด�านการท0องเท�+ยวิประจ้)าจ้�งหวิ�ดวิ0า นครศร�ธรรมราช เม�องประวั�ติ�ศาสำติร% พระธาติ�ที่องค�า ช�$นฉ่ำ�$าธรรมชาติ� แร"ธาติ�อ�ดม เคร�$องถมสำามกษ�ติร�ยู่% มากวั�ดมากศ�ลปH ครบสำ�)นก�/งป!

ม�คตุ�เตุ*อนใจ้ส)าหร�บประชาชนชาวินครศร�ธรรมราชวิ0าไม"ประพฤติ�ช�$วั ไม"ที่�าลายู่ผู้!/อ�$น ม�"งที่�าควัามด� เจัร�ญด/วัยู่

ศ�กด�Iศร� ติ�)งจั�ติผู้"องใสำ ผู้!กไมติร� ม�มารยู่าที่ติ"อที่�กคน ม�เพลังประจ้)าจ้�งหวิ�ด ค*อ

ชาวัจั�งหวั�ดนครศร�ธรรมราช ม�เช�)อชาติ�ไที่ยู่พ�าน�กที่างปJกษ%ใติ/

6

ติ�)งนครสำ�นที่รสำง"ามาแติ"ไร ปJญญาไวัฉ่ำลาดเฉ่ำล�ยู่วัเช�$ยู่วัปฏิ�ภาณ

เคยู่ม�ช�$อเด"นช�ดในประวั�ติ�ศาสำติร% สำ�บที่ายู่าที่ติระก!ลใหญ"เก�ยู่รติ�ไพศาล

ม�พระธาติ�ขวั�ญเม�องเร�องสำ�กการ ติามติ�านานชาติ�ไที่ยู่ได/ม�มา

จันบ�ดน�)ก0ยู่�งม�ควัามด�เด"น สำมที่�$เป&นเม�องสำ�าค�ญอ�นสำ�ดหา

สำมเป&นด"านด/านใติ/ใกล/คงคา พ1งร�กษาเก�ยู่รติ�ไวั/ค!"ไที่ยู่เที่อญ"

ในอด�ติม�ช�$อเร�ยู่กด�นแดนแถบน�)หลายู่ช�$อ ที่�$ชาวัติะวั�นติกน�ยู่มเร�ยู่กก�นมาจันกระที่�$งติ/นคร�สำติ%ศติวัรรษที่�$ ๒๐ ค�อ "ล�กอร%" สำ�นน�ษฐานวั"าชาวัโปรติ�เกสำที่�$เข/ามาติ�ดติ"อค/าขายู่ในสำม�ยู่กร�งศร�อยู่�ธยู่าติอนติ/นเป&นผู้!/เร�ยู่กก"อน โดยู่เพ�)ยู่นมาจัากค�าวั"า "นคร" สำ"วันช�$อ "นครศร�ธรรมราช" มาจัากพระนามของกษ�ติร�ยู่%ผู้!/ครองนครในอด�ติ ที่รงม�พระนามวั"า "พระเจ้�าศร�ธรรมาโศกราช" (ราชวังศ%ศร�ธรรมาโศกราช) ม�ควัามหมายู่วั"า "นครอ�นเป2นสง0าแห0งพระราชาผู้,�ทรงธรรม"

หร�อ "เม*องแห0งพ ทธธรรมของพระราชาผู้,�ย�+งใหญ0"ปJจัจั�บ�นจั�งหวั�ดนครศร�ธรรมราช ได/แบ"งการปกครองสำ"วัน

ภ!ม�ภาคออกเป&น ๒๓ อ�าเภอ ๑๖๕ ติ�าบล ๑,๔๒๘ หม!"บ/าน สำ"วันการปกครองสำ"วันที่/องถ�$นแบ"งออกเป&น ๑ องค%การบร�หารสำ"วันจั�งหวั�ด ๑ เที่ศบาลนคร ๒ เที่ศบาลเม�อง ๒๗ เที่ศบาลติ�าบล และ ๑๕๔ องค%การบร�หารสำ"วันติ�าบล

ส�ญลั�กษณ์ ประจ้)าจ้�งหวิ�ด

ติราสำ�ญล�กษณ%ประจั�าจั�งหวั�ดนครศร�ธรรมราช เป&นร!ปพระบรมธาติ�เจัด�ยู่% ม�ร�ศม�ล/อมรอบด/วัยู่ ๑๒

น�กษ�ติร โดยู่ในสำม�ยู่พระเจั/าจั�นที่รภาณ�ที่รงม�พระปร�ชาสำามารถขยู่ายู่อาณาเขติได/ครอบคล�มเม�องบร�วัารที่�)ง ๑๒

7

เม�อง ซ็1$งเม�องบร�วัารที่�)งหมดเหล"าน�)นจัะติ/องสำ"งเคร�$องราชบรรณาการแก"เจั/าผู้!/ครองเม�องนครศร�ธรรมราช บรรดาเม�องบร�วัารที่�)ง ๑๒ เม�องได/แก"1. เม*องสายบ ร� ใช/ติราหน! (ชวัด) เป&นติราประจั�าเม�อง ปJจัจั�บ�นม�

ฐานะเป&นอ�าเภอในจั�งหวั�ดปJติติาน�2. เม*องป6ตุตุาน� ใช/ติราวั�วั (ฉ่ำล!) เป&นติราประจั�าเม�อง ปJจัจั�บ�นค�อ

จั�งหวั�ดปJติติาน�3. เม*องกลั�นตุ�น ใช/ติราเสำ�อ (ขาล) เป&นติราประจั�าเม�อง ปJจัจั�บ�นม�

ฐานะเป&นร�ฐหน1$งของประเที่ศมาเลเซ็�ยู่4. เม*องปะห�ง ใช/ติรากระติ"ายู่ (เถาะ) เป&นติราประจั�าเม�อง ปJจัจั�บ�น

ม�ฐานะเป&นร�ฐหน1$งในประเที่ศมาเลเซ็�ยู่5. เม*องไทรบ ร� ใช/ติราง!ใหญ" (มะโรง) เป&นติราประจั�าเม�อง

ปJจัจั�บ�นม�ฐานะเป&นร�ฐหน1$งในประเที่ศมาเลเซ็�ยู่ ช�$อวั"า "เกดะห%"6. เม*องพ�ทลั ง ใช/ติราง!เล0ก (มะเสำ0ง) เป&นติราประจั�าเม�อง ปJจัจั�บ�น

ค�อจั�งหวั�ดพ�ที่ล�ง7. เม*องตุร�ง ใช/ติราม/า (มะเม�ยู่) เป&นติราประจั�าเม�อง ปJจัจั�บ�นค�อ

จั�งหวั�ดติร�ง8. เม*องช มพร ใช/ติราแพะ (มะแม) เป&นติราประจั�าเม�อง ปJจัจั�บ�น

ค�อจั�งหวั�ดช�มพร9. เม*องบ�นทายสมอ สำ�นน�ษฐานวั"าเป&นเม�องไชยู่า ใช/ติราล�ง

(วัอก) เป&นติราประจั�าเม�อง ปJจัจั�บ�นเป&นอ�าเภอหน1$งในจั�งหวั�ดสำ�ราษฎร%ธาน�

10. เม*องสะอ เลัา สำ�นน�ษฐานวั"าเป&นเม�องที่"าที่องอ�แที่หร�อกาญจันด�ษฐ% ใช/ติราไก" (ระกา) เป&นติราประจั�าเม�อง ปJจัจั�บ�นค�ออ�าเภอกาญจันด�ษฐ% จั�งหวั�ดสำ�ราษฎร%ธาน�

11. เม*องตุะก�+วิป7า ใช/ติราสำ�น�ข (จัอ) เป&นติราประจั�าเม�อง ปJจัจั�บ�นค�ออ�าเภอติะก�$วัปLา จั�งหวั�ดพ�งงา

8

12. เม*องกระบ ร� ใช/ติราหม! (ก�น) เป&นติราประจั�าเม�อง ปJจัจั�บ�นม�ฐานะเป&นอ�าเภอในจั�งหวั�ดระนอง

การคมนาคมการเด�นที่างโดยู่รถยู่นติ%จัากกร�งเที่พฯ มายู่�งนครศร�ธรรมราช

ใช/เสำ/นที่างหลวังหมายู่เลข ๔ กร�งเที่พฯ-ประจัวับค�ร�ข�นธ%-ช�มพร แล/วัใช/ที่างหลวังหมายู่เลข ๔๑ ผู้" านสำ�ราษฎร%ธาน� -ที่�" งสำง จันถ1งนครศร�ธรรมราช หร�อถ1งอ�า เภอพ�นพ�น สำ�ราษฎร%ธาน� แล/วัใช/เสำ/นที่างหลวังหมายู่เลข ๔๐๑ เล�ยู่บชายู่ฝั่J$ งที่ะเลไปจันถ1งนครศร�ธรรมราช รวัมระยู่ะที่าง ๗๘๐ ก.ม. นอกจัากน�)ยู่�งสำามารถเด�นที่างยู่�งอ�าเภออ�$นๆ หร�อจั�งหวั�ดใกล/เค�ยู่งได/ โดยู่ม�ระยู่ะที่างด�งน�)

ระยู่ะที่างจัากอ�าเภอเม�องนครศร�ธรรมราชไปยู่�งอ�าเภอติ"างๆ ม�ระยู่ะที่างด�งน�) ค�อ

อ�าเภอพระพรหม ๑๕ ก.ม. , อ�าเภอพรหมค�ร� ๒๑ ก.ม.

อ�าเภอลานสำกา ๒๑ ก.ม., อ�า เภอเฉ่ำล�มพระเก�ยู่รติ� ๒๒ ก.ม.

อ�าเภอที่"าศาลา ๒๘ ก.ม. , อ�าเภอร"อนพ�บ!ลยู่% ๓๒ ก.ม.

อ�าเภอปากพน�ง ๓๖ ก.ม. , อ�าเภอจั�ฬาภรณ% ๕๐ ก.ม.

อ�าเภอช/างกลาง ๕๐ ก.ม. , อ�าเภอเช�ยู่รใหญ" ๕๒ ก.ม.

อ�าเภอนบพ�ติ�า ๕๒ ก.ม. , อ�าเภอที่�"งสำง ๕๕ ก.ม.

อ�าเภอสำ�ชล ๖๖ ก.ม., อ�าเภอห�วัไที่ร ๖ ๖ ก.ม.

9

อ�าเภอฉ่ำวัาง ๗๑ ก.ม. , อ�าเภอชะอวัด ๗ ๑ ก.ม.

อ�าเภอนาบอน ๗๒ ก.ม. , อ�าเภอพ�ป!น ๙ ๓ ก.ม.

อ�าเภอบางข�น ๙๔ ก.ม. , อ�าเภอขนอม ๑๐๐ ก.ม.

อ�าเภอที่�"งใหญ" ๑๐๒ ก.ม. , อ�าเภอถ�)าพรรณรา ๑๐๓ ก.ม.

ระยู่ะที่างจัากนครศร�ธรรมราชไปยู่�งจั�งหวั�ดใกล/เค�ยู่ง ม�ระยู่ะที่างด�งน�)

จั�งหวั�ดพ�ที่ล�ง ๙๙ ก.ม. จั�งหวั�ดติร�ง ๑ ๒ ๓ ก.ม.

จั�งหวั�ดสำ�ราษฎร%ธาน� ๑๓๔ ก.ม. จั�งหวั�ดสำงขลา ๑๖๑ ก.ม.

จั�งหวั�ดกระบ�$ ๒๓๓ ก.ม.

นอกจัากน�)ในติ�วัเม�องนครศร�ธรรมราช ม�รถสำองแถวัวั�$งบร�การรอบเม�อง และจัากนครศร�ธรรมราชไปสำ!"จั�งหวั�ดข/างเค�ยู่ง สำามารถเล�อกใช/บร�การโดยู่สำารได/ที่�)งรถติ!/ รถบ�สำ และรถไฟ

สำ�ญล�กษณ%ของจั�งหวั�ดนครศร�ธรรมราชที่�$ร! /จั�กก�นแพร"หลายู่ก0ค�อ องค%พระบรมธาติ�เจัด�ยู่%ซ็1$งถ�อเป&นป!ชน�ยู่สำถานที่�$ศ�กด�Iสำ�ที่ธ�Iและเป&นม�$งขวั�ญชาวัเม�องนครศร�ธรรมราช ติลอดจันพ�ที่ธศาสำน�กชนที่�)งห ล า ยู่

เน�$องจัากเป&นสำถานที่�$บรรจั�พระบรมสำาร�ร�กธาติ�ขององค%สำมเด0จัพระสำ�มมาสำ�มพ�ที่ธเจั/า พ�ที่ธศาสำน�กชนที่�)งหลายู่ถ�อก�นวั"าผู้!/ใดได/มาที่�าการสำ�กการะบ!ชาพระบรมธาติ�เจัด�ยู่%แห"งน�) ยู่"อมเก�ดควัามเป&นสำ�ร�มงคลที่�)งแก"ตินเองและครอบคร�วัหาที่�$ สำ�ดม� ได/ นอกจัากน�)แล/ วับรรดาพ�ที่ธศาสำน�กชนชาวัใติ/ก0ถ�อวั"าเป&นมงคลอ�นสำ!งสำ�ด อยู่"างน/อยู่คร�)งหน1$งในช�วั�ติ ขอให/ได/มาสำ�กการะบ!ชาพระบรมธาติ�เจัด�ยู่%นครศร�ธรรมราช จั1ง

10

เก�ดเป&นประเพณ�งานบ�ญติ"างๆ อ�นเป&นสำ�ญล�กษณ%เฉ่ำพาะที่/องถ�$นของชาวัภาคใติ/ติามมา เช"น ประเพณ�แห"ผู้/าข1)นธาติ� ประเพณ�ติ�กบาติรธ!ปเที่�ยู่น ประเพณ�สำวัดด/าน ประเพณ�สำารที่เด�อนสำ�บ เป&นติ/น การสำ�กการะบ!ชาพระบรมธาติ�เจัด�ยู่%นอกเหน�อจัากการสำ�กการะบ!ชาด/วัยู่ดอกไม/ธ!ปเที่�ยู่นแล/วั ยู่�งน�ยู่มที่�$จัะน�าเอาที่ร�พยู่%สำ�นสำ�$งของม�ค"าและสำ�$งประด�ษฐ%ด/วัยู่ควัามประณ�ติวั�จั�ติรอล�งการ มาถวัายู่เป&นพ�ที่ธบ!ชาแด"องค%พระบรมธาติ�เจัด�ยู่%ด/วัยู่เช"นก�น ที่ร�พยู่%สำ�นสำ�$งของม�ค"าติ"างๆ ม�มากมายู่ที่�)งที่�$เป&นผู้ล�ติผู้ลจัากการประกอบอาช�พของติน สำ�$งของที่�$ติ� )งใจัสำรรหามาเป&นพ�เศษที่�)งวั�สำด�และฝั่Qม�อที่�$จั�ดที่�า สำ�$งของเพ�$ออ�ที่�ศก�ศลแก"ผู้!/ล"วังล�บไปแล/วั สำ�$งของเพ�$อแก/บน สำ�$งของที่�$ม�ควัามเช�$อวั"าไม"เป&นมงคลถ/าเก0บไวั/เอง เป&นติ/น

สำ�$งของเคร�$องบ!ชาเหล"าน�) ได/แก" เคร�$องบ!ชาที่�$ม�ควัามหมายู่ถ1งควัามเจัร�ญงอกงาม เช"น ติ/นไม/เง�นติ/นไม/ที่อง ดอกไม/เง�นดอกไม/ที่อง ฯลฯ เคร�$องบ!ชาที่�$เป&นสำ�$งสำ�ญล�กษณ% เช"น ติ/นหมากเง�นติ/นหมากที่อง เคร�$องบ!ชาที่�$เป&นเคร�$องม�อเคร�$องใช/ เช"น ข�นน�)า พานรอง ติะล�"ม ถ/วัยู่ ฯลฯ เคร�$องถน�มพ�มพาภรณ% เช"น แหวัน สำร/อยู่ เคร�$องเพชร เคร�$องที่องร!ปพรรณ ฯ เคร�$องบ!ชาที่�$เป&นวั�ติถ�มงคล เช"น พระพ�ที่ธร!ป พระเคร�$อง ติะกร�ด ฯ เคร�$องบ!ชาที่�$เป&นของแปลกมห�ศจัรรยู่% เช"น ไม/กลายู่เป&นห�น เน�)อผู้/าที่�$ไฟไม"ไหม/ ฯลฯ สำ�$งของที่�$พ�ที่ธศาสำน�กชนน�ามาถวัายู่เป&นพ�ที่ธบ!ชาติ"อองค%พระบรมธาติ�เจัด�ยู่%เหล"าน�) จัะเก0บร�กษาไวั/ในวั�หารเข�ยู่น , วั�หาร โพธ�Iล� งกา และพ�พ�ธภ�ณฑ์%ของวั�ดพระมหาธาติ�วัรมหาวั�หาร

นอกจัากน�)ภายู่ในวั�ดพระมหาธาติ� ยู่�งม�พระวั�หารที่�$สำ�าค�ญหลายู่หล�งประด�ษฐานอยู่!" โดยู่เฉ่ำพาะอยู่"างยู่�$ง พระวั�หารหลวัง ที่�$ม�ควัามงามติามแบบสำถาปJติยู่กรรมสำม�ยู่อยู่�ธยู่า นอกจัากน�)นยู่�งม� วั�หารสำามจัอม วั�หารที่�$ม�พระพ�ที่ธร!ปที่รงเคร�$องอยู่"างกษ�ติร�ยู่%ประด�ษฐานอยู่!"ช�$อวั"า "พระเจ้�าศร�ธรรมาโศกราช" วั�หารพระมหาภ�เนษกรมน% (วั�หารพระที่รงม/า) เป&นติ/น ซ็1$งล/วันแล/วัแติ"เป&นสำ�$งที่�$ม�ค�ณค"าที่างจั�ติใจัอยู่"างหา

11

ประมาณไม"ได/ ประวั�ติ�ควัามเป&นมาของพระบรมธาติ�เจัด�ยู่%จั1งเป&นสำ�$งที่�$ควัรค"าแก"การศ1กษาเร�ยู่นร! /เป&นอยู่"างยู่�$ง

12