ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՊԱՏԿԵՐԸ ԱՂՔԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸeiu.am/files/1400_0_Social-Snapshot-and-Poverty-2009.pdf · 3 Երկրում աղքատության

ÐÐ ìì SS AA

ՀՀԱԱՅՅԱԱՍՍՏՏԱԱՆՆԻԻ ՍՍՈՈՑՑԻԻԱԱԼԼԱԱԿԿԱԱՆՆ ՊՊԱԱՏՏԿԿԵԵՐՐԸԸ ԵԵՎՎ ԱԱՂՂՔՔԱԱՏՏՈՈՒՒԹԹՅՅՈՈՒՒՆՆԸԸ

Վիճակագրական - վերլուծական զեկույց

Ըստ 2009թ.-ի տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտության արդյունքների

ԵՐԵՎԱՆ -2010

ՀՀ ԱԶԳԱՅԻՆ ՎԻՃԱԿԱԳՐԱԿԱՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆ

ՀԱԶԱՐԱՄՅԱԿԻ ՄԱՐՏԱՀՐԱՎԵՐ ՀԻՄՆԱԴՐԱՄ – ՀԱՅԱՍՏԱՆ

ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԲԱՆԿ

2

Տեղեկատվության բազմազանմամբ և տեղեկատվական հոսքերի ինտենսիվացմամբ բնութագրվող արդի աշխարհում էապես կարևորվում է <<վիճակագրական եռանկյունու անկյունները զբաղեցնող>>, տարաբևեռ հակումներ ունեցող, պաշտոնական վիճակագրության երեք մասնակիցների՝ ռեսպոնդենտների, սպառողների և հարկատուների հնարավորին <<մեկտեղումը>>, հատկապես՝ ազգային և միջազգային չափանիշներով պերցեպցիայի (կոմունիկացիոն ունակությունների համահարթեցման) պահանջների տեսանկյունով:

Հայաստանի Հանրապետության ազգային վիճակագրական ծառայությունը (ՀՀ ԱՎԾ) շնորհակալություն է հայտնում բոլոր ռեսպոնդենտներին (տեղեկատվություն տրամադրողներին), որոնց կողմից տրամադրված տեղեկատվության վրա է խարսխված սույն վիճակագրական հրապարակումը և ողջունում նրանց ու հարկատուների, որպես վիճակագրական տեղեկատվության սպառողների, արձագանքներն ու առաջարկները վերոհիշյալ նկատառումներով վիճակագրական հրապարակումների հետագա կատարելագործման համար:

Հրապարակումների հետագա կատարելագործման համար առաջարկությունները և մեկնաբանությունները խնդրում ենք ներկայացնել ՀՀ ԱՎԾ աշխատակազմի վիճակագրական տեղեկատվության տարածման և մարկետինգի բաժին:

0010, Երևան, Հանրապետության պողոտա, Կառավարական շենք, 3 (+37410) 52-33-56

Ֆաքս (+37410) 52-19-21

Էլեկտրոնային փոստ [email protected]

ՀՀ ԱՎԾ կայքէջ http://www.armstat.am (հայելային կայքէջ` http://www.armstat.info )

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ՎԻՃԱԿԱԳՐԱԿԱՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆ, 2010թ.

3

Երկրում աղքատության մակարդակի և սոցիալական իրավիճակի վերաբերյալ հանրությանը տեղեկացնելու նպատակով, ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայությունն (ՀՀ ԱՎԾ) ամենամյա պարբերականությամբ հրապարակում է <<Հայաստանի սոցիալական պատկերը և աղքատությունը>> վիճակագրական-վերլուծական զեկույցը: Զեկույցը պատրաստվել և հրատարակվել է <<Հազարամյակի մարտահրավեր>>- հիմնադրամ

Հայաստան>> ՊՈԱԿ-ի տեխնիկական օժանդակությամբ և ԱՄՆ Հազարամյակի մարտահրավեր կորպորացիայի տրամադրած ֆինանսական միջոցներով, իսկ բովանդակությունը շարադրվել է Համաշխարհային Բանկի վերլուծական և տեխնիկական աջակցությամբ: Ներկայացվող վերլուծականը կոչված է հանրությանը տրամադրելու կենսամակարդակի և երկրի սոցիալական իրավիճակի մասին տեղեկատվություն: Այն մանրամասն վիճակագրական տեղեկատվություն է տրամադրում ընթացիկ սոցիալական և տնտեսական զարգացումների մասին: Զեկույցը նկարագրում է աղքատության դինամիկան երկրի և տարբեր սոցիալ-տնտեսական, ժողովրդագրական և աշխարհագրական մակարդակներով: Նշյալ զեկույցի հիմքը ՀՀ ԱՎԾ կողմից յուրաքանչյուր տարի իրականացվող տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտության (ՏՏԿԱՀ) արդյունքներն են: Այդպիսի վիճակագրական ուսումնասիրությունները միջազգայնորեն համարվում են բնակչության կենսամակարդակը բնութագրող տվյալների հավաքագրման առավել կարևոր գործիք: Հետազոտությունների միջոցով տնային տնտեսությունների և առանձին անհատների բարեկեցության վերաբերյալ հավաքագրվում է բավական հարուստ և արժեքավոր տեղեկատվություն, ինչը հնարավորություն է ընձեռում ՀՀ ԱՎԾ-ին տարեկան կտրվածքով հանրությանը տրամադրել արդիական տեղեկատվություն` բնակչության եկամուտների, ծախսերի և կենսամակարդակի փոփոխությունների վերաբերյալ: ՀՀ ԱՎԾ-ն շարունակաբար ջանքեր է գործադրում կատարելագործելու այդ հետազոտությունները (ՏՏԿԱՀ)` զարգացած երկրներում նմանատիպ հետազոտությունների արդյունքների հետ ամբողջովին համադրելի դարձնելու ակնկալիքով: ՀՀ ԱՎԾ-ն հետամուտ է լինում աղքատության մակարդակի գնահատման ժամանակակից մեթոդաբանությանն ու մոտեցումներին:

2007թ. հունվարից ի վեր տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտություններն (ՏՏԿԱՀ) իրականացվել են ՀՀ պետական բյուջեի և <<Հազարամյակի մարտահրավեր>> հիմնադրամ–Հայաստան>> պետական ոչ առևտրային կազմակերպության (ՀՄՀ-Հայաստան) համաֆինանսավորմամբ: Ի թիվս այլ գործառույթների, ՏՏԿԱ հետազոտությունն օգտագործվել է ՀՄՀ-Հայաստան ծրագրի նպատակային մակարդակի ցուցանիշների մոնիթորինգի համար: Ինչպես նաև վերանայվել է ՏՏԿԱ հետազոտության ընտրանքըև ընդլայնվել է գյուղական ընտրանք ` Հազարամյակի մարտահրավեր կորպորացիայի և ՀՀ կառավարության միջև կնքված 235.65 մլն. դոլար ($) արժողությամբ Համաձայնագրի ազդեցության մակարդակի որոշ ցուցանիշների վերլուծության հնարավորություն ընձեռնելու նպատակով: Համաձայնագրով նախատեսվում է կրճատել գյուղական աղքատությունը` նպաստելով գյուղատնտեսության ոլորտի բարելավմանը գյուղական ճանապարհներում և ոռոգման ենթակառուցվածքներում ռազմավարական ներդրումներ կատարելու, ինչպես նաև ֆերմերներին ու ագրոբիզնեսի կազմակերպություններին ֆինանսական ու տեխնիկական աջակցություն ցուցաբերելու հնգամյա ծրագրի միջոցով:

<<Հայաստանի սոցիալական պատկերը և աղքատությունը>> պարբերականի սույն համարի հիմքում ընկած են 2009թ. իրականացված 7872 տնային տնտեսությունների հետազոտությունից հավաքագրված տվյալները:

Հետազոտության ընտրանքի ձևավորման համար օգտագործվել է 2001թ.-ի մարդահամարի տվյալների բազան: Ձևավորված ընտրանքի չափը հնարավորություն է ընձեռել ապահովելու տվյալների նվազագույն ներկայացուցչականություն մարզային

4

կտրվածքով (միայն 2004-2009թթ.-ի հետազոտություններն են ապահովել տվյալների մարզային կտրվածքով նվազագույն ներկայացուցչականությունը):

Հետազոտությունն իրականացվել է 2009թ. հունվարի 1-ից դեկտեմբերի 31-ը: Հետազոտության իրականացման համար վերանայվել է ՏՏԿԱՀ հարցաշարը:

Սույն զեկույցում ներկայացված արդյունքները հիմնված են 2009թ. աղքատության մակարդակի գնահատման ճշգրտված մեթոդաբանության վրա, որը մշակվել է Համաշխարհային բանկի փորձագետների աջակցությամբ: Ի տարբերություն ՀՀ ԱՎԾ-ի կողմից 2004-2008թթ. կիրառվող մեթոդաբանության` ճշգրտված մեթոդաբանությունն ունի հետևյալ առանձնահատկությունները. ձևավորվել է նոր նվազագույն պարենային զամբյուղը, որն արտացոլում է 2004-2008թթ.-ից ի վեր սպառման կառուցվածքի մեջ տեղի ունեցած փոփոխությունները, ինչպես նաև պարենային և ոչ պարենային ապրանքների և ծառայությունների տեսակարար կշիռները: Նոր նվազագույն պարենային սպառման մոդելը կառուցելիս կիրառվել են 2009թ.-ի ՏՏԿԱՀ արդյունքները: Նոր զամբյուղը կիրառվել է ծայրահեղ և ընդհանուր (ստորին և վերին) աղքատության գծերը հաշվարկելու համար: Նոր զամբյուղը կկիրառվի որպես համեմատության հիմք աղքատության մակարդակի գնահատման համար և կճշգրտվի հաշվի առնելով հանրապետական միջին տարեկան գնաճի մակարդակը: Մեթոդաբանության մանրամասների համար տես <<Մեթոդաբանական պարզաբանումներ>> բաժինը:

Այսպիսով, նպատակ ունենալով վերլուծել և դիտարկել Հայաստանում սոցիալ-

տնտեսական իրավիճակն ու աղքատության մակարդակը, սույն զեկույցը ներկայացնում է 2008-2009թթ.-ի ընթացքում Հայաստանում սոցիալ-տնտեսական զարգացումների և աղքատության մակարդակի փոփոխությունների համապարփակ վերլուծությունը:

Զեկույցում օգտագործվել է նաև ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի, առողջապահության, կրթության և գիտության նախարարությունների կողմից տրամադրված տեղեկատվությունը:

Հուսով ենք, որ սույն զեկույցը տեղեկատվության կարևոր աղբյուր կլինի Հայաստանում սոցիալ-տնտեսական զարգացումների և աղքատության մակարդակի վերաբերյալ տեղեկացված լինելու ցանկություն ունեցող բոլոր սպառողների համար:

Ալեքս Ռասին Արա Հովսեփյան Ստեփան Մնացականյան

Հազարամյակի մարտահրավեր կորպորացիա

Հայաստանի ծրագրի տնօրեն

<<Հազարամյակի մարտահրավեր>>

հիմնադրամ-Հայաստան>> ՊՈԱԿ-ի գլխավոր գործադիր տնօրեն

ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության նախագահ

5

Հայաստանի հարգելի մեծահարուստներ,

Դիմում ենք խնդրանքով, հայցելով Ձեր մեծահոգությունը, Ձեր մասնակցությունը ցուցաբերել ապագայում իրականացվելիք տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտությանը: Սույն հետազոտությանը մասնակցելուց Ձեր հրաժարվելը բացասաբար է անդրադառնում մեր կողմից հավաքագրված տվյալների որակի վրա: Այս տվյալների հիման վրա կատարված վերլուծությունը կարևոր է հանրության համար, քանի որ այն կոչված է <<լույս սփռելու>> ապագայում մեր երկրում իրականացվելիք ծրագրերի և քաղաքականությունների հիմնարար ուղղությունների վրա: Ավելին, հետազոտության ընտրանքում ընդգրկված տնային տնտեսության կողմից հետազոտությանը մասնակցելուց հրաժարվելու պարագայում ընտրվում է մեկ այլ տնային տնտեսություն` հանգեցնելով հավելյալ աշխատանքի անհրաժեշտության և սակավ ռեսուրսների գերլարման:

Վստահեցնում ենք, որ ՄԱԿ-ի Եվրոպական տնտեսական հանձնաժողովի և ՄԱԿ-ի վիճակագրական հանձնաժողովի կողմից հաստատված պաշտոնական վիճակագրության հիմնարար սկզբունքների և դրանց վրա խարսխված <<Պետական վիճակագրության մասին>> ՀՀ օրենքի համաձայն, վիճակագրական նպատակով տրամադրվող բոլոր սկզբնական անվանական տեղեկություններ տրամադրողներին երաշխավորվում է այդ տեղեկությունների գաղտնիությունը (հոդված 14):

6

Երախտագիտություն

ՀՀ ԱՎԾ-ն իր երախտիքն է հայտնում բոլոր նրանց, ովքեր իրենց ներդրումն են ունեցել սույն զեկույցի պատրաստման գործում: Մասնավորապես, շնորհակալությունն ուղղված է.

• Հազարամյակի մարտահրավեր կորպորացիային` ֆինանսական և տեխնիկական աջակցության համար,

• <<Հազարամյակի մարտահրավեր>> հիմնադրամ–Հայաստան>> պետական ոչ առևտրային կազմակերպությանը (ՊՈԱԿ) ֆինանսական և տեխնիկական աջակցության համար,

• Համաշխարհային բանկի` Հայաստանի աղքատության մոնիթորինգի գծով թիմի փորձագետներինª աղքատության մակարդակի գնահատման ճշգրտված մեթոդաբանության ներդրման գործում տեխնիկական աջակցության և սույն զեկույցի վերլուծական շարադրանքի ու խմբագրման համար,

• ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի, առողջապահության ու կրթության և գիտության նախարարություններինª համագործակցության համար,

• հարցմանը մասնակցած բոլոր տնային տնտեսություններին և հարցումն իրականացրած հարցազրուցավարներին և ղեկավարներին,

• սույն զեկույցով հետաքրքրված բոլոր սպառողներին:

Զեկույցի պատրաստման համար պատասխանատու են.

Գագիկ Գևորգյանը, ՀՀ վիճակագրության պետական խորհրդի անդամ Դիանա Մարտիրոսովան, ՀՀ ԱՎԾ աշխատակազմի տնային տնտեսությունների հետազոտությունների բաժնի պետ Արմենուհի Առուշանյանը, ՀՀ ԱՎԾ աշխատակազմի տեղեկատվական ռեսուրսների կառավարման և տեխնոլոգիաների վարչության տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացման բաժնի գլխավոր մասնագետ.

Զեկույցի պատրաստման աշխատանքներին իրենց աջակցության և նշանակալի ներդրման համար հատուկ շնորհակալություն.

Հազարամյակի մարտահրավեր կորպորացիային և <<Հազարամյակի մարտահրավեր>> հիմնադրամ – Հայաստան>> ՊՈԱԿ-ին` , Ռեբեկա Թանսթալին, Հազարամյակի մարտահրավեր կորպորացիա /ՀՄԿ/, հետազոտությանը ՀՄԿ խորհրդատուների տեխնիկական օժանդակությունն ապահովելու համար, Գոռանա Քրստիչին, <<Հազարամյակի մարտահրավեր>> հիմնադրամ – Հայաստան>> ՊՈԱԿ-ի խորհրդատու, տվյալների բազայի և զեկույցի խմբագրման, համապատասխան ցուցանիշների հաշվարկմանն օժանդակելու համար, Ֆրեդերիկ Շուրենին և Ալի Մուստաքին , Հազարամյակի մարտահրավեր կորպորացիա և <<Հազարամյակի մարտահրավեր>> հիմնադրամ- Հայաստան>> ՊՈԱԿ-ի խորհրդատուներ, բնակչության հաշվարկների ճշգրտման նոր մեթոդաբանության կիրառման համար, <<Մաթեմաթիկա փոլիսի Րիսրչ>> /ՄՓՐ/ կազմակերպության ներկայացուցիչներին, հետազոտությանը մեթոդաբանական աջակցություն տրամադրելու համար, Լուսինե Խառատյանին, Հազարամյակի մարտահրավեր հիմնադրամ – Հայաստանի Մոնիթորինգի և գնահատման գծով ղեկավար, հետազոտության աշխատանքների կազմակերպմանն օժանդակելու և միջազգային փորձագետների հետ համագործակցության համակարգման համար,

7

Լուսինե Երեմյանին, Հազարամյակի մարտահրավեր հիմնադրամ – Հայաստանի Մոնիթորինգի և գնահատման գծով մասնագետ, հետազոտության աշխատանքների կազմակերպմանն օժանդակելու և միջազգային փորձագետների հետ համագործակցության համակարգման համար,

Համաշխարհային Բանկին` վերլուծական և տեխնիկական աջակցության համար, Լիրե Էրսադոին, ավագ տնտեսագետ, Սասուն Ծերունյանին, Համաշխարհային Բանկի փորձագետ, Սուսաննա Հայրապետյանին, առողջապահական ծրագրերի ավագ մասնագետ, Սաթիկ Նաիրյանին, ծրագրի օգնական.

ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամին` <<Մանկական աղքատությունը Հայաստանում>> գլխի պատրաստմանն օժանդակելու համար:

Լեյլի Մոշիրիին, Երևանյան գրասենյակի տնօրեն, Քրիստինա Ռոչելային Երևանյան գրասենյակի փոխտնօրեն Սոնա Կարապետյանին Մոնիթորինգի և գնահատման ծրագրերի ղեկավար Եկատիրինա Չժենին, փորձագետ, Ջոնաթան Բրեդշոուին, փորձագետ,

ՀՀ ԱՎԾ-ից.

Արտաշես Շաբոյանին, ՀՀ վիճակագրության պետական խորհրդի անդամ, Կարինե Կույումջյանին, ՀՀ ԱՎԾ աշխատակազմի մարդահամարի և ժողովրդագրության բաժնի պետ, Լուսինե Քալանթարյանին, ՀՀ ԱՎԾ աշխատակազմի աշխատանքի վիճակագրության բաժնի պետ

Հայկուշ Տիտիզյանին, ՀՀ ԱՎԾ աշխատակազմի ֆինանսների վիճակագրության բաժնի պետ,

Լուսյա Խաչատրյանին, ՀՀ ԱՎԾ աշխատակազմի մակրոտնտեսական ցուցանիշների և ազգային հաշիվների բաժնի պետ, Ալեքսանդր Պետրոսյանին, ՀՀ ԱՎԾ աշխատակազմի վճարային հաշվեկշռի և արտաքին առևտրի վիճակագրության բաժնի պետ, Նելլի Բաղդասարյանին, ՀՀ ԱՎԾ աշխատակազմի սոցիալական ոլորտի և

բնապահպանության վիճակագրության բաժնի պետ, Գուրգեն Մարտիրոսյանին, ՀՀ ԱՎԾ աշխատակազմի գների վիճակագրության և միջազգային համադրումների բաժնի պետ, Ռուզաննա Հովհաննիսյանին, ծրագրավորող, Տաթև Դավթյանին, ծրագրավորող, ՀՀ ԱՎԾ աշխատակազմի տնային տնտեսությունների հետազոտությունների բաժնի բոլոր աշխատակիցներին.

ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի, ՀՀ առողջապահության, ՀՀ կրթության և գիտության նախարարությունների աշխատակազմերին: Տնային տնտեսությունների հետազոտության իրականացման նկարագիրն արտացոլված է զեկույցի սկզբնամասում:

Առաջին մասում ներկայացված է Հայաստանի ժողովրդագրական պատկերը և դիտարկվող ժամանակահատվածում արձանագրված տնտեսական զարգացումների համառոտ նկարագիրը: Աղքատության պատկերը, մանկական աղքատությունը, աշխատուժի մասնակցությունը, եկամուտներն ու ծախսերը, ինչպես նաև սոցիալական ծառայությունների մատչելիությունը ներկայացված են Երկրորդ մասում:

Զեկույցի վերջին մասն արտացոլում է բնակչության սուբյեկտիվ գնահատականն իր կենսամակարդակի վերաբերյալ: Աղքատության մակարդակի գնահատման մեթոդաբանությունը և այլ վիճակագրական աղյուսակներ ներկայացված են հավելվածներում:

8

Սույն հրատարակությունում ներկայացված տվյալների օգտագործման դեպքում սկզբնաղբյուրի մասին հղումը պարտադիր է:

Հապավումների ցանկ ԱԱՀ ավելացված արժեքի հարկ ԱԲԽ առաջնային բուժօգնության խումբ ԱՀԿ Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն ԱԸՀ Աշխատուժի ընտրանքային հետազոտություն ԱՄԿ Աշխատանքի միջազգային կազմակերպություն ԱՄՀ Արժույթի միջազգային հիմնադրամ ԱՄՆ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ ԱՄՆ ՄԶԳ Ամերիկայի ՄիացյալՆահանգների միջազգային զարգացման գործակալություն

ԱՊՀ Անկախ պետությունների համագործակցություն

ԵԿԱ Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի երկրներ

ԵՄ Եվրոպական միություն

ԶՎԵԲ Զարգացման և վերակառուցման եվրոպական բանկ ԸՆ Ընտանեկան նպաստ կկալ կիլոկալորիա կմ կիլոմետր հազ. հազար ՀԶՆ Հազարամյակի զարգացման նպատակներ ՀՄՀ Հազարամյակի մարտահրավեր հիմնադրամ – Հայաստան ՀՀ Հայաստանի Հանրապետություն

ՀՀ ԱՎԾ Հայաստանի Հանրապետության ազգային վիճակագրական ծառայություն ՀԲ Համաշխարհային բանկ ՀՀ ԿԲ Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկ ՀԿ հասարակական կազմակերպություն ՀՆԱ համախառն ներքին արդյունք ՄԱԶԾ Միավորված ազգերի կազմակերպության զարգացման ծրագիր ՄԱԿ Միավորված ազգերի կազմակերպություն մլն միլիոն մլրդ միլիարդ ՍԳԻ սպառողական գների ինդեքս ՏՀԶԿ Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպություն ՏՏ տնային տնտեսություն ՏՏԿԱՀ Տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտություն

9

Բովանդակություն

Երախտագիտություն..................................................................................................................................................6 Հապավումների ցանկ ................................................................................................................................................8 1996-2009թթ. ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության կողմից աղքատության մակարդակի գնահատման համար կիրառվող մեթոդաբանությունները...............................................................................11 Տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտությունը Հայաստանում......13 (I) Ընտրանքի ձևավորումը.................................................................................................................................13 (II))2008-2009թթ.-ի հետազոտությունների ընտրանքի չափը և բնակավայրերի ընդգրկվածությունը......................................................................................................................................14

(III) Դաշտային աշխատանքների նկարագրությունը...................................................................................14 (IV) Հետազոտության գործիքների նկարագրությունը.................................................................................15 ՄԱՍ 1. ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՃԳՆԱԺԱՄՆ ՈՒ ԱՂՔԱՏՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏԿԵՐԸ, ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ ՇՈՒԿԱՅԻ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ 2008-2009թթ. Գլուխ 1. Ժողովրդագրություն և միգրացիա.....................................................................................................19

1.1. Բնակչության միտումները.........................................................................................................................19 1.2. Տարիքային կառուցվածքը և տնային տնտեսությունների կազմը......................................................25

Գլուխ 2: Հայաստանի տնտեսական զարգացումների ամփոփ նկարագիրը 2005-2009թթ-ին.................28 2.1. Մակրոտնտեսական միջավայրը..............................................................................................................28 2.2. Տնտեսական աճը /անկումը և աղքատությունը.....................................................................................31

Գլուխ 3. Համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամն ու աղքատության պատկերը Հայաստանում 2008-2009թթ.-ին...........................................................................................................33

3.1. Ներածություն...............................................................................................................................................33 3.2. Աղքատության ցուցանիշներն ու դրանց միտումները.........................................................................34 3.3. Աղքատության և տնտեսության անկման փոխկապակցվածությունը..............................................43 3.4. Աղքատության կառուցվածքային պատկերը և դրա փոփոխությունը 2008-2009թթ......................47 3.5. Սպառման և աղքատության դետերմինանտները................................................................................ 55 3.6 Սպառումը, եկամուտը և դրանց բաշխվածության անհավասարությունը........................................57 3.7 Աղքատությունը և Ֆինանսական ճգնաժամի հաղթահարումը...........................................................58 3.8 Աղքատության գնահատումն այլընտրանքային մեթոդներով............................................................60 Քարտեզ 1. Հայաստան. Աղքատության հիմնական ցուցանիշներն ըստ մարզերի և ք. Երևանի, 2009թ. ................................................................................................................ 63

Գլուխ 4. Աղքատությունը գյուղական վայրերում............................................................................................64 4.1 Աղքատության մակարդակի միտումները գյուղական վայրերում......................................................64 4.2. Գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների եկամուտներն ու սպառումը 2008-2009թթ.-ին.............65 4.3. Ովքեր էին աղքատ գյուղական վայրերում 2009թ.-ին..........................................................................67 4.4.Գյուղական ճանապարհների վիճակը և երթևեկության միջոցներից օգտվելը...............................74

Գլուխ 5. Մանկական աղքատությունը...............................................................................................................76 5.1 Երեխաների աղքատությունը....................................................................................................................76 5.2. Նյութական զրկանքներ (չքավորություն)...............................................................................................80 5.3. Կացարանային չքավորությունը..............................................................................................................83 5.4. Սոցիալական ապահովության նպաստների դերն աղքատությունը մեղմելու գործում................88

Գլուխ 6. Աշխատանքի շուկա................................................................................................................................92 6.1. Աշխատանքի շուկայի զարգացումները..................................................................................................92 6.2. Աշխատանքային եկամուտները (վաստակը)......................................................................................105

10

ՄԱՍ 2. ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ՏՆԱՅԻՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԵԿԱՄՈՒՏՆԵՐԸ, ԾԱԽՍԵՐԸ ԵՎ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՍՆՆԴԱՄԹԵՐՔԻ ՍՊԱՌՈՒՄԸ Գլուխ 7. Տնային տնտեսությունների եկամուտները, ծախսերը և հիմնական սննդամթերքի սպառումը...............................................................................................................................................113

7.1 Տնային տնտեսությունների եկամուտները...........................................................................................113 7.2 Տնային տնտեսությունների ծախսերը...................................................................................................122 7.3. Եկամուտների ու ծախսերի անհավասար բաշխվածության գնահատումը.................................126 7.4 Տնային տնտեսությունների սպառումը.................................................................................................129

ՄԱՍ 3. ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ՈՉ ՆՅՈՒԹԱԿԱՆ ԱՂՔԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸ Գլուխ 8. Առողջապահությունը և աղքատությունը.........................................................................................137

8.1. Առողջապահական ծառայությունների մատչելիություն..................................................................142 Գլուխ 9. Կրթությունը և աղքատությունը.........................................................................................................148

9.1. Ընդգրկվածությունը կրթության համակարգում.................................................................................153 9.2. Արտադպրոցական դասընթացների/ պարապմունքների մատչելիությունը...................................159

Գլուխ 10. Սոցիալական տրանսֆերտները Հայաստանում և դրանց ներգործությունն աղքատության կրճատման գործում.....................................................................................................160

10.1 Սոցիալական տրանսֆերտների համակարգը Հայաստանում.......................................................160 10.2 Աղքատության մակարդակի կրճատման վրա սոցիալական տրանսֆերտների ազդեցության գնահատումը...................................................................................................................167 10.3. Ինչպիսի՞ն է Հայաստանում սոցիալական տրանսֆերտների ներգործությունն աղքատության մակարդակի վրա......................................................................................................168 10.4. Սոցիալական տրանսֆերտների արդյունավետությունը................................................................173 10.5. Աղքատության ընտանեկան նպաստներ...........................................................................................175

Գլուխ 11. Բնակչության բնակարանային պայմանները..............................................................................179 11.1. Բնակչության բնակարանային պայմանները....................................................................................179 11.2. Խմելու ջրի մատչելիությունը, ջրահեռացումը և աղբահանությունը............................................183 11.3.Բնակարանների ջեռուցումը.................................................................................................................187 11.4. Երկարաժամկետ օգտագործման ապրանքների առկայությունը.................................................189

ՄԱՍ 4. ՀԱՅԱՍՏԱՆ.ԱՂՔԱՏՈՒԹՅԱՆ ՍՈՒԲՅԵԿՏԻՎ ԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆԸ 2009թ.-ին Գլուխ 12. Աղքատության և կենսամակարդակի վերաբերյալ.......................................................................193

12.1. Բնակչության կարծիքն իր կենսամակարդակի վերաբերյալ.........................................................193 12.2. Բավարարվածությունը մատուցվող վճարովի ծառայությունների որակից...............................196

ԱՂՔԱՏՈՒԹՅԱՆ ՄԱԿԱՐԴԱԿԻ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ՄԵԹՈԴԱԲԱՆԱԿԱՆ ՊԱՐԶԱԲԱՆՈՒՄՆԵՐ

Աղքատության գնահատման մեթոդաբանությունը..................................................................................203 1. Բարեկեցության գնահատումը. սպառման ագրեգատի կառուցումը..............................................203 2. Աղքատության գիծ......................................................................................................................................206 3. Աղքատության հիմնական ցուցանիշները.............................................................................................214 Հավելված 1.......................................................................................................................................................219 Հավելված 2.......................................................................................................................................................220 Հավելված 3.......................................................................................................................................................232 Հավելված 4.......................................................................................................................................................236

11

1996-2009թթ. ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության կողմից աղքատության մակարդակի գնահատման համար կիրառվող

մեթոդաբանությունները

(1) 1996թ.-ից ի վեր, երբ Հայաստանում առաջին անգամ ներդրվեց տնային տնտեսությունների բարեկեցության ուսումնասիրության ժամանակակից մեթոդաբանությունը, ՀՀ Ազգային վիճակագրական ծառայությունը (ՀՀ ԱՎԾ)՝ Համաշխարհային բանկի, ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալության և այլ դոնոր կազմակերպությունների աջակցությամբ, շարունակաբար ջանացել է կատարելագործել տնային տնտեսությունների մակարդակով հավաքագրվող տվյալների որակը և սեփական հմտությունը՝ աղքատության մակարդակի առավել ստույգ գնահատման իմաստով: Այդ ջանքերն արդարացված էին, քանզի տնային տնտեսությունների հետազոտությունների արդյունքում հավաքագրված տեղեկատվությունը և վերջիններիս հիման վրա ստացված աղքատության մակարդակի գնահատականները շատ կարևոր ներդրում էին աղքատության հաղթահարման ռազմավարության ձևավորման և մոնիթորինգի տեսանկյունից, ինչի համար պատասխանատվությունը ստանձնել էր ՀՀ կառավարությունը:

(2) 2004թ.-ին ՀՀ ԱՎԾ-ն լուրջ քայլեր էր ձեռնարկել տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտության (ՏՏԿԱՀ) կատարելագործման և աղքատության մակարդակի գնահատման մինչ 2008 թ.-ը կիրառվող մեթոդաբանությունն արդիականացնելու ուղղությամբ: Համաշխարհային բանկի տեխնիկական աջակցությամբ՝ բազմաթիվ խորհրդատվությունների և գործնական աշխատանքների արդյունքում (1) արդիականացվեց հետազոտության ընտրանքի ձևավորումը՝ օգտագործելով ՀՀ 2001թ.-ի մարդահամարի տեղեկատվական բազան, (2) ընդլայնվեց ընտրանքի չափը, ապահովելու համար տվյալների ներկայացուցչականությունը մարզային կտրվածքով, (3) վերանայվեց ՏՏԿԱՀ հետազոտության հարցաշարը՝ արտացոլելու համար 1998/99 թթ.-ից ի վեր տեղ գտած տնտեսական և սոցիալական փոփոխությունները, ինչպես նաև զբաղվածության վերաբերյալ համապարփակ բաժին ավելացվեց հարցաշարում, (4) ավելի խորը վերապատրաստում անցավ հետազոտությունն իրականացնող անձնակազմը:

ՀՀ ԱՎԾ-ի կողմից որոշակի ճշգրտվեց նաև աղքատության մակարդակի գնահատման մեթոդաբանությունը, կատարելագործվեց աղքատության միտումների և սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի գնահատման ու վերլուծության կարողությունը: Այդ ճշգրտված մեթոդաբանությունը կիրառվեց 2004-2008թթ.-ին:

Սկսած 2007թ.-ից, <<Հազարամյակի մարտահրավերներ>> հիմնադրամ-Հայաստան>> պետական ոչ առևտրային կազմակերպություն (ՀՄՀ-Հայաստան) համաֆինանսավորմամբ, ընտրանքի չափն ընդլայնվեց և կազմեց տարեկան 7872 տնային տնտեսություն:

(3) Սույն զեկույցում ներկայացված արդյունքները հիմնված են 2009թ.-ից սկսած աղքատության մակարդակի գնահատման ճշգրտված մեթոդաբանության հիման վրա, որն իրականացվել է Համաշխարհային բանկի փորձագետների աջակցությամբ: Ի տարբերություն ՀՀ ԱՎԾ-ի կողմից 2004-2008թթ կիրառվող մեթոդաբանության, ճշգրտված մեթոդաբանությունն ունի հետևյալ առանձնահատկությունները.

I. ձևավորվել է նոր նվազագույն պարենային զամբյուղը , որն արտացոլում է 2004-2008թթ.-ից ի վեր սպառման կառուցվածքի մեջ տեղի ունեցած փոփոխությունները, ինչպես նաև պարենային և ոչ պարենային ապրանքների ու ծառայությունների արդիական տեսակարար կշիռները: Նոր սպառման մոդելը կառուցելիս կիրառվել է 2009թ.-ի ՏՏԿԱՀ արդյունքները: Այդ նոր նվազագույն պարենային զամբյուղը կիրառվել է ծայրահեղ (պարենային) և ընդհանուր (ստորին ու վերին) աղքատության գծերը հաշվարկելու համար (անցում է կատարվել աղքատության երկաստիճանից եռաստիճան մակարդակով

12

գնահատման): Նոր զամբյուղը կկիրառվի որպես համեմատության հիմք հաջորդ մի քանի տարիների ընթացքում աղքատության մակարդակի գնահատման համար, և կճշգրտվի հաշվի առնելով հանրապետական միջին տարեկան գնաճի մակարդակը:

12

Տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտությունը Հայաստանում

Տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտությունն

(ՏՏԿԱՀ) առաջին անգամ Հայաստանում անց է կացվել 1996թ.-ին (մեկ ամսվա ընթացքում), այնուհետև 1998/99թ.-ին, և սկսած 2001թ.-ից այն իրականացվում է ամեն տարի: Հետազոտություններն իրականացվում են մեկ տարվա ընթացքում` տնային տնտեսությունների և բնակավայրերի ամենամսյա փոփոխմամբ (ռոտացիայով): Հետազոտության արդյունքները հիմնականում կիրառվում են երկրում սպառման վրա հիմնված աղքատության մակարդակի գնահատման համար, ինչպես նաև բնակչության կենսամակարդակի վերաբերյալ այլ ցուցանիշների միջոցով արժեքավոր տեղեկատվություն տրամադրելու համար:

(I) Ընտրանքի ձևավորումը 2009թ. ընտրանքի ձևավորման համար հիմք է հանդիսացել հանրապետության բոլոր

տնային տնտեսությունների հասցեների տվյալների բազան, որը ստեղծվել էր 2001թ.-ի մարդահամարի արդյունքների հիման վրա` Համաշխարհային բանկի տեխնիկական աջակցությամբ:

Ընտրանքը կազմված է երկու մասից` գլխավոր և լրացուցիչ:

1. Գլխավոր ընտրանքը կազմելու համար գլխավոր համակցությունը բաժանվել է 48 ստրատայի, որից 12-ը` Երևանի համայնքներն են (ներկայիս վարչական շրջանները):

Մարզի մակարդակով բոլոր բնակավայրերը բաժանվել են երեք կատեգորիաների` մեծ քաղաքներ` 15 հազար և ավելի բնակչություն ունեցող, փոքր քաղաքներ` 15 հազարից պակաս բնակչություն ունեցող և գյուղեր : Մեծ քաղաքները կազմել են 16 խումբ (ստրատա), իսկ փոքր քաղաքները և գյուղերը` տասական ստրատա:

Համաձայն այդ բաշխման, ձևավորվել է պատահական, ըստ մարզերի և ք.Երևանի ստրատիֆիկացված երկաստիճան ընտրանք: Բոլոր մարզերը և ք.Երևանը , ինչպես նաև բոլոր գյուղական և քաղաքային բնակավայրերը ընտրանքային համակցության մեջ ներառվել են ըստ երկրի բոլոր տնային տնտեսությունների կազմում այդ բնակավայրերում բնակվող տնային տնտեսությունների համամասնության: Առաջին փուլում ընտրվել են հաշվային տեղամասերը, այսինքն, ընտրանքի սկզբնական միավորները, որոնք պետք է հետազոտվեն մեկ տարվա ընթացքում: Համաձայն 2009թ. ՏՏԿԱՀ ընտրանքի, քաղաքային բնակավայրերում ընտրվել է ամսական 46, իսկ գյուղական բնակավայրերում` 18 հաշվային տեղամաս:

2. Լրացուցիչ ընտրանքը կազմվել է ՀՄՀ-ի կողմից տրամադրված այն գյուղերի ցանկից, որտեղ նախատեսված են իրականացնել այդ հիմնադրամի ճանապարհային ծրագրերը: Այդ ցանկից նախապես հանվել են այն գյուղերի հաշվային տեղամասերը, որոնք արդեն իսկ մասնակցել են գլխավոր ընտրանքում: Մնացած հաշվային տեղամասերից ընտրվել է ամսական 18 հաշվային տեղամաս: Այսպիսով, գյուղական բնակավայրերի ընտրանքը կրկնապատկվել է:

3. Գլխավոր և լրացուցիչ ընտրանքները միավորելուց հետո, երկրորդ փուլում ընտրվել են հետազոտվող տնային տնտեսությունները: Յուրաքանչյուր ամիս հետազոտվել է 656 տնային տնտեսություն, որոնցից 368` քաղաքային և 288` գյուղական բնակավայրերից: Յուրաքանչյուր ամիս դաշտային աշխատանքներն իրականացրել են 82 հարցազրուցավար, որոնցից յուրաքանչյուրի ծանրաբեռնվածությունը կազմել է ամսական 8 տնային տնտեսություն:

13

2009թ.-ին ընտրվել են 7872 տնային տնտեսություններ, որոնցից 4416-ը` քաղաքային, իսկ 3456-ը` գյուղական բնակավայրերից: Հետազոտության տվյալներն ապահովում են նվազագույն ներկայացուցչականություն մարզային կտրվածքով:

(II)) 2008-2009թթ.-ի հետազոտությունների ընտրանքի չափը և բնակավայրերի ընդգրկվածությունը

Աղյուսակ 1. Հետազոտված տնային տնտեսությունների և ընտրանքում ընդգրկված գյուղական ու քաղաքային բնակավայրերի քանակը, 2008-2009թթ.-ին

2008թ. 2009թ. Հետազոտված տնային տնտեսությունների քանակը 7872 7872 Ընտրանքում ընդգրկված քաղաքային բնակավայրերի քանակը 44 45 Ընտրանքում ընդգրկված գյուղական բնակավայրերի քանակը 263 313

Աղբյուրը. ՀՀ ՏՏԿԱՀ 2008- 2009

2009թ.-ի ՏՏԿԱՀ տվյալների համաձայն, ըստ մշտական բնակչության ցուցանիշի, տնային տնտեսության միջին չափը կազմել է 4.0 մարդ, քաղաքային բնակավայրերում` 3.9 մարդ, գյուղական բնակավայրերում` 4.2 մարդ: Ըստ առկա բնակչության ցուցանիշի տնային տնտեսության, միջին չափը (ըստ ընտրանքային համակցության) կազմել է 3.8 մարդ, քաղաքային բնակավայրերում` 3.7 մարդ, գյուղական բնակավայրերում` 3.9 մարդ:

(III) Դաշտային աշխատանքների նկարագրությունը

2009թ.-ի հետազոտության դաշտային աշխատանքների իրագործման համար կազմավորվել էր 82 հարցազրուցավարներից և 15 խմբավարներից բաղկացած անձնակազմ: Հետազոտության իրականացումը վերահսկվել է համակարգողների, որակի ստուգողների, ինչպես նաև խմբավարների կողմից: Նախքան հետազոտության սկիզբը դաշտային աշխատանքներն իրականացնող անձնակազմի համար կազմակերպվել է համապատասխան հրահանգավորում:

Յուրաքանչյուր հարցազրուցավար տարվա ընթացքում աշխատել է 12 քլաստերում (հաշվային տեղամասում)` այցելելով 8 տնային տնտեսություն մեկ ամսվա ընթացքում: Յուրաքանչյուր քլաստերում աշխատանքն ավարտելուց հետո հարցազրուցավարը լրացված հարցաշարերն ու օրագրերը ներկայացրել է ստուգման և կոդավորման, միաժամանակ ներկայացնելով նաև ընտրանքի հաշվետվությունը: Ողջ հավաքագրված տեղեկատվությունը կոդավորվել է, անցել է տրամաբանական ստուգում, մուտքագրված տվյալները տարբեր օպերատորների կողմից համադրվել են, որից հետո անցել ծրագրային տրամաբանական ստուգում և ուղղվել` ըստ գրանցված սխալների ցանկի: Մուտքագրված տեղեկատվության հիման վրա ստեղծվել է տվյալների բազա, օգտագործելով տվյալների մուտքագրման համար հատուկ ծրագրային փաթեթ: Դաշտային աշխատանքների ընթացքում հարցազրուցավարներն այցելել են 15208 հասցե, իսկ հրաժարման միջին հանրապետական մակարդակը գրանցվել է 7.8% (աղյուսակ 2):

14

Աղյուսակ 2. 2009թ. հետազոտված տնային տնտեսությունների քանակը և հրաժարման դեպքերն ըստ ք. Երևանի և մարզերի

Մարզեր Լրացված հարցաշարերի թիվը Հրաժարման տոկոսը

ք.Երևան 1344 20.2 Արագածոտն 576 1.4 Արարատ 768 9.6 Արմավիր 768 8.0 Գեղարքունիք 672 0.7 Լոռի 768 4.8 Կոտայք 768 2.7 Շիրակ 768 4.7 Սյունիք 480 0.6 Վայոց Ձոր 384 0.4 Տավուշ 576 2.8 Ընդամենը Հայաստանում 7872 7.8

Աղբյուրը. ՀՀ ՏՏԿԱՀ 2009 Նշում. Հրաժարման տոկոսը հաշվարկվել է որպես հրաժարման դեպքերի հարաբերություն այցելած հասցեների քանակի վրա: Հետազոտությանը մասնակցելուց հրաժարման դեպքերի տեսակարար կշիռը, որը հաշվարկվում է որպես հրաժարման դեպքերի հարաբերություն ընդամենը այցելած հասցեների նկատմամբ, զգալիորեն տարբերվում է ըստ մարզերի: Հրաժարման ամենաբարձր մակարդակը գրանցվել է ք.Երևանում` 20.2%, իսկ ամենացածր մակարդակը (0.4%)` ՀՀ Վայոց Ձորի մարզում: Ի դեպ, հետաքրքրական է, որ 2008թ.-ի համեմատ հրաժարման դեպքերի մակարդակը ողջ հանրապետության կտրվածքով աճել է 4%-ով: 2008թ-ի համեմատ հրաժարման դեպքերի զգալի աճ է արձանագրվել ք.Երևանում, Արարատի և Շիրակի մարզերում: Մնացած մարզերում նկատվել են հրաժարման դեպքերի նվազում կամ չնչին(մոտ 0.3%) աճ: Ինչպես նախորդ հետազոտությունները, 2009թ.-ի հետազոտությունը նույնպես գրանցել է համեմատաբար հարուստ տնային տնտեսությունների կողմից ավելի մեծ հրաժարման մակարդակ :Սակայն, եկամուտների և սպառման ցուցանիշների զգայունության վերլուծությունը ցույց չտվեց որևէ տատանումներ բնակչության տարբեր դեցիլային խմբերում, որը կբացահայտեր հարուստների հրաժարման ազդեցությունը:

(IV) Հետազոտության գործիքների նկարագրությունը

Հետազոտության իրագործման համար մշակվել են հետազոտության հետևյալ գործիքները. հարցաշար, օրագիր և հարցազրուցավարի հրահանգ:

Հարցաշարը լրացվում է հարցազրուցավարի կողմից` ամսվա ընթացքում առնվազն հինգ անգամ տնային տնտեսություն կատարած իր այցելությունների ժամանակ: Տնային տնտեսության գլխավորի կամ այլ բանիմաց չափահաս անդամի հետ անմիջական հարցազրույցի ընթացքում հարցազրուցավարը հավաքագրում է տեղեկատվություն տնային տնտեսության կազմի, բնակարանային պայմանների, տնային տնտեսության անդամների զբաղվածության, կրթական մակարդակի և առողջական վիճակի, հողամասի, անասունների և գյուղտեխնիկայի առկայության ու օգտագործման, տնային տնտեսությունների միջև դրամական և ապրանքային հոսքերի, ֆինանսական ճգնաժամի հաղթահարման և այլնի մասին:

15

2009թ. հարցաշարում ներառված բաժինների ցանկը որոշակիորեն փոփոխվել է: Հարցաշարում ավելացվել է նոր`«Ֆինանսական ճգնաժամի հաղթահարում» բաժինը: Հարցաշարում վերանայվել են «Միգրացիա», «Զբաղվածություն», «Կրթություն», «Առողջություն (ընդհանուր) և առողջապահություն», «Գյուղատնտեսություն» բաժինները: Հարցաշարից հանվել է «Տնային տնտեսություններում էներգակիրների ամսական սպառումը» բաժինը: Այսպիսով, 2009թ.-ի հետազոտության հարցաշարի բաժիններն են եղել. (1) տնային տնտեսության անդամների ցուցակը, (2) միգրացիա, (3) բնակարանային և բնակության պայմաններ, (4) զբաղվածություն, (5) կրթություն, (6) գյուղատնտեսություն, (7) դրամական և ապրանքային հոսքերը տնային տնտեսությունների միջև, (8) առողջություն (ընդհանուր) և առողջապահություն, (9) խնայողություններ և պարտքեր, (10) կենսամակարդակի սուբյեկտիվ գնահատականը, (11) սոցիալական կապիտալ և ծառայությունների մատուցում, (12) սոցիալական օգնություն, (13) տնային տնտեսությունների վարման ծառայություններ, (14) ֆինանսական ճգնաժամի հաղթահարում:

Օրագիրը լրացնում է անմիջապես տնային տնտեսությունը մեկ ամսվա ընթացքում: Ամեն օր տնային տնտեսությունը գրանցում է սննդամթերքի, ոչ պարենային ապրանքների և ծառայությունների ձեռք բերման համար կատարած իր բոլոր ծախսերը` տալով դրանց մանրամասն նկարագիրը, օրինակ` գնված սննդամթերքի համար նշվում է ապրանքի անվանումը, քաշը, արժեքը և այն վայրը, որտեղից գնվել է այդ ապրանքը: Բացի այդ, օրագրում տնային տնտեսությունը նշում է ինչպես սեփական հողից և անասուններից ստացված և օգտագործված սննդամթերքը, այնպես էլ այլ աղբյուրներից (նվեր, մարդասիրական օգնություն) ստացված սննդամթերքը: Օրագրում լրացվում են նաև գնված և անվճար ձեռքբերված ոչ պարենային ապրանքները և ստացված ծառայությունները: Օրագրում տնային տնտեսությունը նշում է նաև ամսվա ընթացքում ստացված եկամուտները: Ամսվա վերջում լրացվում է նաև քիչ քանակությամբ սպառվող սննդամթերքի և երկարաժամկետ օգտագործման ապրանքների կամ ծիսակատարությունների մասին տեղեկատվությունը: Օրագրում կատարված գրանցումները ստուգվում են հարցազրուցավարի կողմից: Հետազոտության օրագիրը բաղկացած է հետևյալ բաժիններից. (1) oրվա ընթացքում գնված սննդամթերք, (2) oրվա ընթացքում տանը սպառված սննդամթերք, (3) տնից դուրս սպառված սննդամթերքի վրա կատարած ծախսեր, (4) գնված ոչ պարենային ապրանքներ և ստացված ծառայություններ, (5) անվճար ստացված ոչ պարենային ապրանքներ և ծառայություններ, (6) տնային տնտեսության եկամուտներ և դրամական մուտքեր, (7) սննդամթերքի տեսակներ, որոնք սովորաբար օրվա ընթացքում սպառվում են քիչ քանակությամբ, (8) անշարժ գույքի, երկարաժամկետ օգտագործման ապրանքների և ծիսական ծառայությունների ցանկ:

Հարցազրուցավարի հրահանգը մանրամասն հրահանգավորում է հարցաշարի և օրագրի լրացման կարգը:

Հետազոտությունից առաջ հարցաշարը, օրագիրը և հարցազրուցավարի հրահանգը վերանայվել և համապատասխան ուղղումների են ենթարկվել:

16

17

ՄԱՍ 1. ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՃԳՆԱԺԱՄՆ ՈՒ ԱՂՔԱՏՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏԿԵՐԸ, ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ ՇՈՒԿԱՅԻ

ԶԱՐԳԱՑՈՒՄՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ 2008-2009թթ.

18

ՄԱՍ I

19

Գլուխ 1. Ժողովրդագրություն և միգրացիա

90-ականներին Հայաստանում արձանագրված ժողովրդագրական բացասական զարգացումները` պայմանավորված ծնելիության մակարդակի անկման, մահացության մակարդակի աճի, ինչպես նաև բնակչության արտագաղթի հետ, հանգեցրեցին ոչ միայն Հայաստանի բնակչության թվաքանակի կրճատման, այլև նրա տարիքային կառուցվածքի զգալի փոփոխության: Ժողովրդագրական իրավիճակում որոշակի դրական տեղաշարժեր արձանագրվեցին 2004թ.-ից, այդ թվում` ծնելիության մակարդակի աճ, միգրացիայի տեմպերի զգալի նվազում, ինչպես նաև երևան եկավ նոր միտում` ռեէմիգրացիա (միգրանտների վերադարձ արտերկրից): Ընդ որում, եթե 2004-2006թթ. ծնելիության մակարդակը գրեթե անփոփոխ էր, ապա 2007-2009թթ. գրանցվեց ծնելիության ընդհանուր գործակցի զգալի աճ (համապատասխանաբար` 0.7, 0.3 և 1.0 պրոմիլային կետերով):

1.1. Բնակչության միտումները

Բնակչության ընթացիկ հաշվառմամբ, ՀՀ մշտական բնակչության թվաքանակի ցուցանիշը1 (հաշվարկի հիմք է հանդիսանում վերջին` ՀՀ 2001թ.-ի մարդահամարի արդյունքները), որն արդիականացվում է եռամսյակային պարբերականությամբ, 2010թ. հունվարի 1-ի դրությամբ կազմել է 3249.5 հազ. մարդ: 2009թ. տարեսկզբի համեմատ այն աճել է 11.5 հազ. մարդով (տես` աղյուսակ 1.1): Նշված փոփոխությունը պայմանավորված է հաշվետու ժամանակաշրջանում արձանագրված բնակչության բնական հավելաճի (գրանցված ծնունդների և մահերի տարբերության) ցուցանիշի աճով և միգրացիայի մնացորդի (հաշվառված և հաշվառումից դուրս գրվածների տարբերության) ցուցանիշի նվազմամբ:

ՀՀ մշտական բնակչության քաղաքային և գյուղական բաշխվածությունը պահպանվել է զգալիորեն կայուն` 2005-2008թթ-ին միջին ցուցանիշները կազմել են համապատասխանաբար` 64.1% և 35.9%: 2009 և 2010թ. տարեսկզբին քաղաքային բնակչության մասնաբաժինը` 64 % է, իսկ գյուղական բնակչությանը` 36 %:2:

ՀՀ բնակչության ընթացիկ հաշվառումն իրականացվում է մշտական բնակչության թվաքանակի ցուցանիշով, իսկ տնային տնտեսություննների տարեկան հետազոտություններով ստացվել են նաև ՀՀ առկա բնակչության ավելի արդիական գնահատականներ: Տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտությունների արդյունքներով (ՏՏԿԱՀ), ՀՄՀ ծրագրի շրջանակում, հնարավոր դարձավ տարեկան կտրվածքով գնահատել հանրապետության առկա բնակչության թվաքանակը` 2004-2009թթ. համար (տես գլուխ 3, ներդիր 3.4): Տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտության արդյունքները (ՏՏԿԱՀ) 1 Հայաստանի առաջին ազգային մարդահամարի տվյալներով (2001թ. հոկտեմբերի 10-19-ը), ՀՀ մշտական բնակչության թվաքանակը (de jure բնակչություն) կազմել է` 3213.0 հազ.մարդ, իսկ առկա բնակչության թվաքանակը (de facto բնակչություն)` 3002.6 հազ.մարդ:

2 1990-2004թթ. ժամանակահատվածում գյուղական բնակչության թվաքանակն ավելացել էր 52.4 հազար մարդով, իսկ տեսակարար կշիռն աճել էր` 31.2%-ից հասնելով 35.8%-ի, որը հետևանք էր 90-ականներին դեպի գյուղ քաղաքաբնակների ներհոսքի` քաղաքներում արդյունաբերական ձեռնարկությունների անգործությամբ և հողի համատարած սեփականաշնորհմանն անմաս չմնալու մտավախությամբ պայմանավորված դեպի գյուղ ներքին միգրացիայի միտումներով, ինչպես նաև քաղաքային բնակչության համեմատ գյուղական բնակչության ծնելիության համեմատաբար ավելի բարձր մակարդակով:

ՄԱՍ I

20

համապատասխանում են ընթացիկ հաշվառմամբ ստացված ՀՀ մշտական բնակչության տվյալների հետ: Այսպես, 2009թթ. ՀՀ ՏՏԿԱՀ1 համաձայն, քաղաքային մշտական բնակչության մասնաբաժինը կազմել է 64.9%, իսկ գյուղական բնակչությանը` 35.1%, 2008թ., համապատասխանաբար` 64.2% և 35.8% համեմատ:

2010թ. տարեսկզբին ՀՀ մշտական բնակչության 48.5 %-ը կազմել է արական և 51.5%-ը` իգական սեռի բնակչությունը: Բնակչության միջին տարիքը, 2010թ.-ի տարեսկզբի դրությամբ, կազմել է 34.8 տարի, արական սեռի համար` 33.1, իսկ իգականի համար` 36.4 տարին:

Աղյուսակ 1.1: Հայաստան. Հանրապետության մշտական բնակչությունը, 1990-2009թթ. (տարեսկզբին)

Ամբողջ բնակչության նկատմամբ (տոկոսներով) Տարիներ Ամբողջ բնակչությունը (հազ. մարդ) քաղաքային գյուղական

1990 3514.9 68.8 31.2 1993 3463.7 68.1 31.9 1996 3248.8 66.2 33.8 1999 3232.1 65.3 34.7 2001* 3213.0 64.3 35.7 2002 3212.9 64.3 35,7 2003 3210.3 64.2 35.8 2004 3212.2 64.2 35.8 2005 3215.8 64.1 35.9 2006 3219.2 64.1 35.9 2007 3222.9 64.1 35.9 2008 3230.1 64.1 35.9 2009 3238.0 64.0 36.0 2010 3249.5 64.0 36.0

Աղբյուրը. ՀՀ ԱՎԾ, բնակչության վիճակագրություն Նշում. *) ՀՀ 2001թ. մարդահամար:

Բնակչության բնական շարժը: Անցումային շրջանի անկայուն տնտեսական, սոցիալական և քաղաքական իրավիճակը 1990-ականներին իր ազդեցությունն ունեցավ նաև բնակչության վերարտադրողական (ռեպրոդուկտիվ) վարքագծի վրա: Այսպես, ծնելիության ընդհանուր գործակիցը 2009թ., 1000 բնակչի հաշվով, կազմել է 13.7 պրոմիլ, որը նախորդ տարվա համեմատ աճել է 1.0 պրոմիլային կետով, իսկ 2004-2006թթ. համեմատ` 2.0 պրոմիլային կետով:

Պտղաբերության (ծնելիության գումարային) գործակիցը` ծնունակ տարիքի (15-49 տարեկան) 1000 կնոջ հաշվով, 2009թ. կազմել է 1551 երեխա, նախորդ տարվա 1444 համեմատ: Այն զգալիորեն ցածր է բնակչության պարզ վերարտադրությունն ապահովելու համար` վերարտադրողական տարիքի 1000 կնոջ հաշվով անհրաժեշտ 2150 երեխայից: Բնակչության վերարտադրության բրուտտո գործակիցը (ծնունակ տարիքում միջին հաշվով քանի աղջիկ երեխա կծնի կինը, ծնելիության տվյալ տարվա մակարդակի պահպանման դեպքում) 2009թ. կազմել է 0.724, 2008թ.` 0.670, իսկ բնակչության վերարտադրության նետտո գործակիցը (միջին հաշվով քանի աղջիկ երեխա կծնի մեկ կինն իր ողջ կյանքի ընթացքում, որոնք կհասնեն մոր տարիքին` իրենց ծնվելուց, յուրաքանչյուր տարիքում ծնելիության և մահացության տվյալ ժամանակաշրջանի մակարդակների պահպանման դեպքում) 2009թ. կազմել է` 0.696 միավոր, 2008թ.` 0.644 համեմատ:

1 Հետազոտության տվյալները տարածվել են բնակչության գլխավոր համակցության վրա:

ՄԱՍ I

21

Հարկ է նշել, որ 2009թ.-ին ծնելիության մակարդակի աճով պայմանավորված, նախորդ տարվա նկատմամբ, արձանագրվել է ծնելիության տարիքային գործակիցների զգալի աճ գրեթե բոլոր տարիքային խմբերում, մասնավորապես, ծնելիության տարիքային գործակիցներում արձանագրվել է` 20-24 տարիքային խմբում `4.7, 25-29 խմբում` 7.1, 30-34 խմբում` 5.0 պրոմիլային կետերով աճ: Ընդ որում, 2009թ. արձանագրված կենդանի ծնունդների երկու երրորդը բաժին է ընկել 20-29 տարիքային խմբի կանանց:

Գծապատկեր 1.1: Հայաստան. Ծնելիության տարիքային գործակիցները, ‰

Աղբյուրը. ՀՀ ԱՎԾ

90-ական թվականներին արձանագրվել է նաև երեխայի ծննդյան ժամանակ մոր միջին տարիքի փոփոխություն: Այսպես, 2009թ. մոր միջին տարիքը երեխայի ծննդյան ժամանակ կազմել է 24.7 տարի, ինչպես և 2008թ. , իսկ առաջին երեխայի ծննդյան ժամանակ` 23.0 տարի, 2008թ.` 23.1 տարվա համեմատ, այն դեպքում երբ 1990թ.-ին այդ ցուցանիշները կազմել են, համապատասխանաբար` 25.3 և 22.8 տարի:

Ըստ ծննդի հաջորդականության` երրորդ և բարձր կարգի ծնունդները 2009թ. կազմել են հանրապետության կենդանի ծնվածների ընդհանուր թվաքանակի 14.7% և նախորդ տարվա համեմատ ցուցանիշն աճել է 1.0 %-ային կետով (1990թ.-ին այն կազմել էր` 30.3%) (աղյուսակ 1.2):

2009թ.-ին գրանցված կենդանի ծնունդների շուրջ 35.3%-ը չգրանցված ամուսնություններից են (այդ թվում` արտաամուսնական), 1990թ.-ի` 9.3%-ի համեմատ:

Աղյուսակ 1.2: Հայաստան. Ծնվածների բաշխումն ըստ ծննդի հաջորդականության

(մարդ) այդ թվում`ըստ ծննդի կարգի Տարի Ընդամենը

ծնվածներ առաջին երկրորդ երրորդ չորրորդ հինգերորդ և բարձր

1990 79882 29996 25660 18005 4681 1540 1995 48960 19408 18058 8058 2465 971 2000 34276 15637 11155 5085 1637 762 2005 37499 19286 12953 4014 858 388 2006 37639 19601 13271 3758 705 304 2007 40105 20525 14277 4263 708 332 2008 41185 21292 14270 4520 761 342 2009 44413 22472 15431 5289 849 372


(ծնվածների միջին թվաքանակը համապատասխան տարիքային խմբի 1000 կնոջ հաշվով)

0255075

100125150175200225250

15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49

1990 2000 2005 2009

ՄԱՍ I

22

2009թ.-ին` նախորդ տարվա համեմատ, արձանագրվել է մահացության ընդհանուր դեպքերի աճ` 0.5%-ով: Ընդ որում, մահացության աճը հիմնականում արձանագրվել է գյուղական բնակչության շրջանում, մահացության դեպքերն աճել են 1.7 %-ով, իսկ մահացության ընդհանուր գործակիցը` 0.1 պրոմիլային կետով:

Աղյուսակ 1.3: Հայաստան. Ծնելիության ու մահացության ցուցանիշները, 1990-2009թթ.-ին

(տոկոսներով) Ծնունդ Մահ

Հազար մարդ 1000 բնակչի հաշվով Հազար մարդ 1000 բնակչի հաշվով

Ընդամենը

Քա-ղաք

Գյուղ Ընդամենը

Քա-ղաք


Քա-ղաք


Քա-ղաք

Գյուղ

1990 79.9 50.2 29.7 22.5 20.5 27.0 22.0 14.7 7.3 6.2 6.0 6.7 1995 49.0 29.2 19.8 15.0 13.5 18.1 24.8 16.7 8.1 7.6 7.8 7.4 2000 34.3 21.4 12.9 10.6 10.3 11.4 24.0 15.7 8.3 7.5 7.5 7.3 2001 32.1 20.3 11.8 10.0 9.8 10.3 24.0 15.6 8.4 7.5 7.6 7.3 2002 32.2 20.8 11.4 10.1 10.1 10.0 25.5 16.7 8.8 8.0 8.1 7.7 2003 35.8 22.6 13.2 11.2 11.0 11.5 26.0 16.9 9.1 8.1 8.2 8.0 2004 37.5 23.6 13.9 11.7 11.5 12.1 25.7 16.5 9.2 8.0 8.0 7.9 2005 37.5 23.8 13.7 11.7 11.5 11.9 26.4 17.1 9.3 8.2 8.3 8.0 2006 37.6 23.8 13.8 11.7 11.5 12.0 27.2 17.7 9.5 8.5 8.6 8.2 2007 40.1 25.5 14.6 12.4 12.3 12.6 26.8 17.2 9.6 8.3 8.3 8.3 2008 41.2 26.2 15.0 12.7 12.6 12.9 27.4 17.9 9.9 8.5 8.4 8.6 2009 44.4 28.3 16.1 13.7 13.6 13.9 27.6 17.5 10.1 8.5 8.4 8.7

Աղբյուրը. ՀՀ ԱՎԾ Նշում. Ծնելիության մակարդակները 1990-2001թթ. համար հաշվարկվել են ըստ ՀՀ 2001թ.-ի մարդահամարի արդյունքներով վերահաշվարկված բնակչության թվաքանակի: Բնակչության բնական շարժի ցուցանիշներն ըստ մարզերի ներկայացված են վիճակագրական հավելվածի աղյուսակ A1.1-ում:

2009թ. արձանագրված մահվան դեպքերից 51.7%-ը եղել են արական, իսկ 48.3%-ը`

իգական սեռի ներկայացուցիչները, 1990թ.-ին արձանագրված համապատասխանաբար` 54.2% և 45.8%-ի համեմատ: Արական և իգական սեռերի մահացության տարբեր մակարդակներով պայմանավորված, տարբերվում է նաև կյանքի սպասվող միջին տևողության ցուցանիշը տղամարդկանց և կանանց շրջանում: 2009թ.-ին կյանքի սպասվող միջին տևողությունը տղամարդկանց համար կազմել է 70.6 տարի, իսկ կանանց համար` 77.0 տարի: Քաղաքային բնակչության կազմում այդ ցուցանիշը տղամարդկանց համար կազմել է 70.4, կանանց համար` 77.0 տարի, իսկ գյուղական բնակչության համար, համապատասխանաբար, 70.7 և 76.9 տարի:

Մահացության հիմնական պատճառները: Վիճակագրական տվյալները վկայում են, որ մահացության կառուցվածքում գերակշռող է արյան շրջանառության համակարգի հիվանդություններից և չարորակ նորագոյացություններից արձանագրված մահվան դեպքերը: Այսպես, հիշատակված պատճառներից մահացության մասնավոր գործակիցները 2009թ. կազմել են` 417 և 167 մահվան դեպք, 100000 բնակչի հաշվով, 2008թ.-ին արձանագրված, համապատասխանաբար` 423 և 170 մահվան դեպքի համեմատ: 2008թ. համեմատ ավելացել են մարսողական օրգանների հիվանդություններից, էնդոկրին համակարգի հիվանդություններից և բնածին անկանոնություններից, ձևախախտումային խանգարումներից արձանագրված մահացության դեպքերը, որոնց մահացության մասնավոր գործակիցները (100000 բնակչի հաշվով) կազմել են` 50, 44 և 10 դեպք, 2008թ. արձանագրված, համապատասխանաբար` 47, 42 և 6 դեպքերի համեմատ: Բոլոր պատճառներից

ՄԱՍ I

23

մահացության ցուցանիշը 100000 բնակչի հաշվով 2009թ.-ին կազմել է 850 դեպք, 2008թ.` 848 մահվան դեպքի համեմատ:

Ծնվածների և մահացածների տարբերությունն արտահայտում է բնակչության բնական հավելաճը, որը 1990թ.-ից մինչև 2002թ. ընկած միջակայքում նվազել էր շուրջ 8.5 անգամ (57.9 հազ.-ից մինչև 6.7 հազ-ի), իսկ 2003թ.-ից սկսած արձանագրվել է այս ցուցանիշի աճ և 2003-2009թթ. միջակայքում այն միջին հաշվով կազմել է տարեկան` շուրջ 12.4 հազ մարդ: 1990-2009թթ.-ի ընթացքում ՀՀ բնակչության բնական հավելաճը կազմել է` 423 հազ. մարդ:

Միգրացիա: Վերջին տարիներին արձանագրվել է արտաքին միգրացիայի տեմպերի նվազում: Այսպես, եթե 2000թ. հանրապետությունից մեկնողների ցուցանիշը կազմել է 12.0 հազ.մարդ (ՀՀ ոստիկանության տարածքային անձնագրային բաժինների կողմից բնակչության հաշվառումից (գրանցումից) դուրս գրման տվյալների հիման վրա ներկայացվող §Մեկնողի վիճակագրական հաշվառման կտրոնների¦ վիճակագրական մշակմամբ ստացված տվյալներով), ապա 2009թ. այդ ցուցանիշը կազմել է 4.8 հազ.մարդ, այսինքն 2000թ.-ի համեմատ նվազել է 2.5 անգամ, իսկ 2008թ.-ի համեմատ նվազել է` 29%-ով (6.7 հազ.մարդ): Արտերկրից Հայաստան ժամանածների (հաշվառման կանգնածների) ցուցանիշը` 0.9 հազ.մարդ, 2009թ.-ին գրեթե փոփոխության չի ենթարկվել, իսկ 2000թ.-ի համեմատ նվազել է 1.8 անգամ: Արդյունքում, 2009թ.-ին միգրացիայի մնացորդի ցուցանիշը 2000թ.-ի (-10.4 հազ.մարդ) համեմատ նվազել է ավելի քան 2.5 անգամ, իսկ 2008թ.-ի (-5.9 հազ.մարդ) համեմատ` 33%-ով:

2009թ. միգրացիոն տեղաշարժերի տարեկան ցուցանիշների մշակման արդյունքում, միջպետական միգրացիայի ուղղությունների վերաբերյալ ստացված վերոհիշյալ տվյալների համաձայն, այդ բնութագրիչներով հանրապետությունում հաշվառման կանգնածների` 78%-ն են ժամանել ԱՊՀ երկրներից, իսկ հաշվառումից դուրս գրվածների` 85 %-ն են մեկնել ԱՊՀ երկրներ:

ՀՀ ներքին միգրացիոն տեղաշարժերում ներգրավված են եղել 7100 մարդ, այդ թվում` 55.6%-ը քաղաքային բնակավայրերից են, իսկ 44.4%-ը` գյուղական բնակավայրերից: Ընդ որում, քաղաքային բնակավայրերում` քաղաքներից այլ քաղաքներ են տեղաշարժվել (մեկնել) 2347 մարդ կամ ներքին միգրանտների 33.0%-ը, իսկ քաղաքներից գյուղեր` 2091 մարդ, կամ միգրանտների 29.5%-ը, այն դեպքում, երբ գյուղական բնակավայրերում` գյուղերից քաղաքներ են մեկնել 1599 մարդ, կամ ներքին միգրանտների 22.5%-ը և գյուղերից այլ գյուղեր` 1063 մարդ, կամ միգրանտների 15.0 %-ը:

Ըստ ՏՏԿԱՀ արդյունքների, 2007թ.-ի հունվարի 1-ից սկսած տ/տ 15 և բարձր տարիքի անդամներից 12.3%-ը ներգրավված են եղել արտաքին և ներքին միգրացիոն տեղաշարժերում: Ընդ որում, նրանց 56.2%-ը 2009թ. դեռևս բացակայել են տ/տ-ից և գտնվել են ՀՀ այլ մարզում/ք.Երևանում, այլ երկրում կամ տվյալ մարզի այլ բնակավայրում, իսկ 43.8%-ը` վերադարձել են իրենց մեկնումներից: Տնային տնտեսության բացակա անդամների գերակշիռ մեծամասնությունը (56.8%) ներգրավված է եղել միջպետական, իսկ 43.2%` ներհանրապետական միգրացիոն տեղաշարժերում:

2007թ. հունվարի 1-ից միգրացիայում գտնվող 15 և բարձր տարիքի տ/տ-ի անդամների 33.8%-ը գտնվել են` Երևան քաղաքում/ ՀՀ մարզերում, իսկ գերակշիռ մեծամասնությունը` 53.6%-ը` Ռուսաստանի Դաշնությունում(աղյուսակ 1.4): Ընդ որում, եթե ք.Երևանում և ՀՀ մարզերում գտնվող միգրանտների մեծամասնության վերաբերյալ որպես միգրացիայի (մեկնելու) հիմնական պատճառ է նշվել ընտանեկան կամ այլ պատճառները (համապատասխանաբար` 70.7% և 86.7%), ապա ՌԴ և այլ երկրներ մեկնողների 55.1%-ի վերաբերյալ որպես մեկնելու հիմնական պատճառ նշվել է` աշխատելը, աշխատանք փնտրելը կամ աշխատանքի բացակայությունը:

ՄԱՍ I

24

Աղյուսակ1.4: Հայաստան. 2007թ. հունվարի 1-ից միգրացիայում գտնվող 15 և բարձր տարիքի տնային տնտեսությունների անդամներն

ըստ մեկնելու պատճառների և գտնվելու վայրի, 2009 Մեկնել են չեն վերադարձել (տոկոսներով)

Գտնվելու վայրը Մեկնելու հիմնական

պատճառը ք.

Երևան ՀՀ

մարզեր ՌԴ ԱՊՀ այլ

երկիր Եվրոպա-կան երկիր

ԱՄՆ և Կանադա

Այլ Ընդա-մենը

Աշխատելը 7.5 4.0 81.8 2.1 3.4 0.0 1.2 100 Աշխատանք փնտրելը 8.2 4.8 79.9 0.0 6.8 0.0 0.3 100 Աշխատանքի բացակայությունը 7.8 6.7 74.4 1.5 8.7 0.2 0.7 100 Ներկա տնտեսական ճգնաժամը 0.0 0.0

100.0 0.0 0.0 0.0 0.0 100

Սեզոնային աշխատող 0.0 3.4 96.6 0.0 0.0 0.0 0.0 100 Մնալու իմաստ չկար 100.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 100 Ընտանեկան պատճառներ 15.4 21.5 52.3 5.4 2.0 0.0 3.4 100 Այցելություն ընկերներին/ բարեկամներին 0.0 0.0 58.4 26.1 15.5 0.0 0.0 100 Այլ 27.2 45.3 5.9 1.8 0.1 0.1 19.6 100 Ընդամենը 14.5 19.3 53.6 2.2 2.9 0.1 7.4 100

Աղբյուրը. 2009թ. ՏՏԿԱՀ

2007թ. հունվարի 1-ից միգրացիոն տեղաշարժերում ներգրավված տնային տնտեսությունների 15 և բարձր տարիքի անդամներից` 2009թ. դրությամբ իրենց մեկնման վայրից վերադարձածների 55.1%-ը վերադարձել են Երևան քաղաքից և ՀՀ մարզերից, իսկ մնացյալ 44.9%-ը` ԱՊՀ երկրներից (37.6 %-ը), Եվրոպական երկրներից և այլ երկրներից :

Աղյուսակ 1.5: Հայաստան. 2007թ. հունվարի 1-ից միգրացիոն տեղաշարժում ներգրավված տնային տնտեսությունների 15 և բարձր տարիքի այն անդամների բաշխումը, ովքեր հաշվետու տարվա դրությամբ վերադարձել են միգրացիայից, ըստ վերադառնալու

հիմնական պատճառների և վերադարձի վայրի, 2009 Մեկնել են և վերադարձել (տոկոսներով)

Որտեղից են վերադարձել Վերադառնալու

հիմնական պատճառը ք. Երևան

ՀՀ մարզեր

ՌԴ ԱՊՀ այլ երկիր

Եվրոպա- կան երկիր

ԱՄՆ և Կանադա

Այլ Ընդա-մենը

Աշխատելը 20.6 16.7 53.7 4.7 0.0 0.0 4.3 100 Աշխատանք փնտրելը 11.2 3.0 82.8 0.0 0.0 0.0 3.0 100 Աշխատանքի բացակայությունը 12.4 30.2 57.4 0 0 0 0 100 Ներկա տնտեսական ճգնաժամը 30.3 4.5 51.6 0.0 12.2 0.0 1.4 100 Սեզոնային աշխատող 1.2 2.2 96.6 0.0 0.0 0.0 0.0 100 Մնալու իմաստ չկար 25.7 41.1 26.3 6.9 0.0 0.0 0.0 100 Ընտանեկան պատճառներ 32.0 21.8 29.9 5.3 2.9 0.0 8.1 100 Կուտակել էի բավարար գումար 0.0 0.0

100.0 0.0 0.0 0.0 0.0 100

Այցելություն ընկերներին/ բարեկամներին 24.4 44.5 21.3 6.9 1.2 0.4 1.3 100 Արձակուրդ 12.4 38.2 3.9 31.6 0.0 0.0 13.9 100 Այլ 17.6 47.3 14.2 2.6 3.9 0.0 14.4 100 Ընդամենը 20.9 34.2 30.2 7.4 1.6 0.1 5.6 100


ՄԱՍ I

25

1.2 Տարիքային կառուցվածքը և տնային տնտեսությունների կազմը

Ծնելիության ցածր մակարդակի և Հայաստանի համար բնորոշ ծննդյան պահից թե' կանանց և թե' տղամարդկանց շրջանում կյանքի սպասվող միջին տևողության հարաբերականորեն բարձր ցուցանիշի համատեղ ներգործությամբ, ինչպես նաև տղամարդկանց էմիգրացիոն ակտիվության ընդգծված գերակշռման հանգամանքով պայմանավորված, 1990-ից 2010թթ. միջակայքում փոփոխության է ենթարկվել Հայաստանի բնակչության տարիքային կառուցվածքը (գծապատկեր 1.2): Մինչև 16 տարեկան երեխաների տեսակարար կշիռը 1990թ.-ի 32.3%-ից նվազել է և 2010թ-ի տարեսկզբին կազմել է` 19.8 %, աշխատունակ տարիքի բնակչության տեսակարար կշիռն ավելացել է, համապատասխանաբար, 59.7%-ից` կազմելով 68.7%, իսկ աշխատունակ տարիքից բարձր բնակչության տեսակարար կշիռն աճել է 1990թ.` 8.1%-ից մինչև 2010թ. տարեսկզբի դրությամբ` 11.5%:

2010թ. տարեսկզբի դրությամբ աշխատանքային տարիքի ամեն 1000 մարդու հաշվով հաշվառվել է 456` 0-15 տարեկան երեխա և կենսաթոշակառու, ինչը 2009թ.-ի նույն ժամանակահատվածում արձանագրված ցուցանիշի (473 մարդ) համեմատ նվազել է 3.6 %-ով: 2009թ. 0.8 %-ային կետով աճել է աշխատունակ տարիքի բնակչությունը, որը հիմնականում պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ 0-15 տարեկանների տարիքային խմբից աշխատունակ տարիք է անցել ավելի մեծաթիվ բնակչություն, քան այն համալրվել է նորածիններով, իսկ աշխատունակ տարիքից բարձր բնակչության մասնաբաժինը կրճատվել է 0.4 -ային կետով:

Գծապատկեր 1.2: Հայաստան. Բնակչության տարիքային կառուցվածքը

1990, 2000, 2007-2010թթ. (տարեսկզբի դրությամբ)* (տոկոսներով)

32.2

59.7

8.1

26.8

61.6

11.6

21.7

66.1

12.2

20.8

67.2

12.0

20.2

67.9

11.9

19.8

68.7

11.5

0%

20%

40%

60%

80%

100%

1990Ã. 2000Ã. 2007Ã. 2008Ã. 2009Ã. 2010թ.

²ßË³ïáõÝ³Ï ï³ñÇùÇó ó³Íñ ²ßË³ïáõÝ³Ï ï³ñÇùÇ ²ßË³ïáõÝ³Ï ï³ñÇùÇó μ³ñÓñ


Նշում. Աշխատունակ տարիքի բնակչությանը վերագրվել են 16-ից բարձր` մինչև կենսաթոշակային տարիքի բնակչությունը: 1990թ. գործող օրենսդրությամբ կենսաթոշակային տարիքը տղամարդկանց համար սահմանված է եղել` 60, կանանց համար` 55 տարեկանը, 2000թ.-ին տղամարդկանցը`62, կանանցը` 57 տարեկանը, իսկ 2003թ. ապրիլի 10-ից ուժի մեջ մտած համապատասխան օրենքով` տղամարդկանց համար սահմանվել է 63 տարեկանը, իսկ կանանց համար, այն ավելանում է աստիճանաբար, 2007թ.-ի համար սահմանվել է 61 տարին, 2009թ.-ի համար` 62 տարին: *) համադրելիության տեսանկյունից ցուցանիշները հաշվարկված են 2007-2009թթ. համար սահմանված կենսաթոշակային տարիքային խմբերով:

ՄԱՍ I

26

Ըստ 2009թ.-ի հետազոտության արդյունքների, մշտական բնակչության հաշվարկով, տնային տնտեսության անդամների միջին թվաքանակը կազմել է 4,0 մարդ` 3.9 քաղաքային բնակավայրերում և 4.2 գյուղական բնակավայրերում, իսկ ըստ առկա բնակչության, համապատասխանաբար` 3.8, 3.7 և 3.9 մարդ: 2009թ.-ին երեք և պակաս անդամ ունեցող տնային տնտեսությունների տեսակարար կշիռը 38.5% էր` 2004թ.-ի` 42%-ի և 2008թ.-ի` 37.4% համեմատ (աղյուսակ 1.6): Բազմանդամ (վեց և ավելի անդամ ունեցող) տնային տնտեսությունները գերակշռում են գյուղական բնակավայրերում: Քաղաքի համեմատ, գյուղում 2009թ.-ին նման տնային տնտեսությունների համամասնությունը 1. 3 անգամ ավելի է:

Հայաստանի քաղաքային բնակավայրերում գերակշռում են չորս անդամից բաղկացած տնային տնտեսությունները, որտեղ տնային տնտեսությունների 22.6%-ն ունի չորս անդամ: Գյուղական բնակավայրերում նույնպես մեծ մասնաբաժին ունեն չորս անդամ ունեցող տնային տնտեսությունները (20%), սակայն այստեղ հիմնականում գերակշռում են վեց և ավելի անդամ ունեցող տնային տնտեսությունները (25.3%):

Աղյուսակ 1.6: Հայաստան. Տնային տնտեսությունների համեմատական բաշխումն ըստ նրանց կազմի (ըստ մշտական բնակչության) 2004 , 2008 և 2009 թթ.-ին

(տոկոսներով) Տոկոսներով ընդհանուրի նկատմամբ

Տնային տնտեսությունների կազմը 2004թ. 2008թ. 2009թ.

Տնային տնտեսություններ կազմված` մեկ անդամից 10.9 9.3 9.6 երկու անդամից 16.5 13.5 14.7 երեք անդամից 14.6 14.6 14.2 չորս անդամից 21.6 23.3 21.7 հինգ անդամից 17.2 17.5 18.2 վեց և ավելի անդամներից 19.2 21.8 21.6

Աղբյուրը. 2004, 2008 և 2009թթ.-ի ՏՏԿԱՀ. 2009թ.-ին մինչև 16 տարեկան երեխա չունեցող տնային տնտեսությունների մասնաբաժինը նախորդ տարվա համեմատ աճել է 1.8 տոկոսային կետով և կազմել է 54.9% (2004թ.-ի 45.3%-ի համեմատ): Ամեն հինգերորդ տնային տնտեսություն ունի մեկ երեխա (19.3%), գրեթե նույնքանն էլ (19.6%)` երկու երեխա: Երեք և ավելի երեխաներ ունեցող տնային տնտեսությունների համամասնությունը 2009թ.-ին կազմել է բոլոր տնային տնտեսությունների 6.2 %-ը, որում երեք երեխաներ ունեցող տնային տնտեսությունների մասնաբաժինը 2004թ.` 7.2%-ից նվազել է 2009թ.` 5.2% (աղյուսակ 1.7):

ՄԱՍ I

27

Աղյուսակ 1. 7: Հայաստան. Մինչև 16 տարեկան երեխա ունեցող տնային տնտեսությունները, 2004, 2008 և 2009թթ. (ըստ մշտական բնակչության)

(տոկոսներով) Տոկոսներով ընդհանուրի նկատմամբ

Տնային տնտեսությունների կազմը 2004թ. 2008թ. 2009թ.

Տնային տնտեսություններ ընդամենը 100.0 100.0 100.0 այդ թվում` ըստ երեխաների թվաքանակի.

մեկ երեխա ունեցող

22.2 20.5 19.3 երկու երեխա ունեցող 22.9 20.1 19.6 երեք երեխա ունեցող 7.2 4.9 5.2 չորս երեխա ունեցող 1.8 1.1 0.8 հինգ և ավելի երեխա ունեցող 0.6 0.3 0.2 երեխա չունեցող 45.3 53.1 54.9

Աղբյուրը. 2004, 2008 և 2009թթ.-ի ՏՏԿԱՀ. Հանրապետությունում տնային տնտեսությունների գերակշիռ մասի գլխավորը

հանդիսանում են տղամարդիկ (68.8%), սակայն գյուղական բնակավայրերում նկատվում է կնոջ կողմից գլխավորվող տնային տնտեսությունների համամասնության աճ: Այսպես, թեև քաղաքային բնակավայրերում կին գլխավոր ունեցող տնային տնտեսությունների մասնաբաժինն ավելի բարձր է, քան գյուղական բնակավայրերում, սակայն նախորդ տարվա համեմատ քաղաքներում արձանագրվել է կին գլխավոր ունեցող տնային տնտեսությունների մասնաբաժնի նվազում, իսկ գյուղերում` աճ (2009թ.-ին` քաղաքում` 32.3 %, գյուղում` 29.1 %, 2008թ.-ին, համապատասխանաբար, կազմել են` 34.7 % և 26.0 %, իսկ 2004թ.-ին` 32.8 % և 29.0 %): Կին գլխավոր ունեցող մեկ տնային տնտեսությանը 2009թ. միջին հաշվով բաժին է ընկնում 0.36 երեխա, իսկ տղամարդ գլխավոր ունեցող տնային տնտեսությանը`0.49 երեխա:

Սկսած 2001թ.-ից հանրապետությունում ամուսնություններն աճի միտում ունեն: Այսպես, 2009թ.-ին արձանագրվել է ամուսնության 18773 դեպք, իսկ ամուսնության ընդհանուր գործակիցը, 1000 բնակչի հաշվով, կազմել է 5.8‰, 2008թ.-ին արձանագրված, համապատասխանաբար` 18465 դեպքի և 5.7‰-ի համեմատ: 2009թ. ամուսնալուծության դեպքերը նվազել են նախորդ տարվա համեմատ 6.7 տոկոսով և կազմել է 2829 դեպք, իսկ ամուսնալուծության ընդհանուր գործակիցը, ինչպես և նախորդ երեք տարիներին, կազմել է` 0.9‰: Ամուսնության միջին տարիքը 2009թ.-ին տղամարդկանց համար կազմել է 29.0, իսկ կանանց համար`24.9 տարին, 2008թ.-ին` համապատասխանաբար` 29.2 տարին և 24.2 տարին, իսկ առաջին ամուսնության միջին տարիքը,տղամարդկանց համար 2009թ.-ին կազմել է 28.1, իսկ կանանց համար`24.4 տարին, 2008թ.-ին` համապատասխանաբար` 28.4 տարին և 24.5 տարին:

ՄԱՍ I

28

Գլուխ 2: Հայաստանի տնտեսական զարգացումների ամփոփ նկարագիրը 2005-2009թթ.-ին

2.1. Մակրոտնտեսական միջավայրը

Կայուն տնտեսական աճի վարքագիծը ՀՀ-ում պահպանվել է 2000-ականնների ընթացքում: Սակայն, գլոբալ տնտեսական ճգնաժամը հարվածեց նաև Հայաստանի տնտեսությանը: Մինչ կայուն տնտեսական հիմնաքարերը` պարտքի ցածր մակարդակը, աճող խնայողությունները և զգուշավոր ֆիսկալ դիրքը պահպանեցին տնտեսությունը թողարկման գլոբալ անկման և ֆինանսական ճգնաժամի սկզբնական ազդեցությունից, արտաքին պահանջարկի և կապիտալ հոսքերի ծավալների անկման էֆեկտը սկսեց զգացվել 2008թ. չորրորդ եռամսյակից: Ներդրումները նվազում էին մեծացող տեմպով, իսկ բնակելի շենքերի շինարարության հատվածն ամենամեծ տուժողը հանդիսացավ տնտեսական միջավայրի կտրուկ փոփոխության արդյունքում: Վերջին տնտեսական ցուցանիշները հաստատեցին, որ 2009թ.-ի արդյունքներով խոր անկում արձանագրվեց: Համաշխարհային բանկի կանխատեսած իրական ՀՆԱ-ի 11% անկման դիմաց 2009 թ.-ին գրանցվեց 14.2% անկում, որին սկսեց հաջորդել դանդաղ վերականգնում` սկսած 2010 թ.-ից:

Ինչևէ, մինչ ճգնաժամը, վերջին տասնամյակի ընթացքում ունեցած կայուն տնտեսական աճի գրանցման արդյունքում, Հայաստանը միացավ եկամուտների միջին մակարդակով գնահատվող երկրների խմբին: Տնտեսական աճը հանգեցրեց իրական աշխատավարձերի ավելացման, զբաղվածության մակարդակի կայունացման և համախմբված բյուջեից սոցիալական ոլորտներին ուղղվող ծախսերի ավելացմանը: Այդ ամենը, մասնավոր տրանսֆերտների աճող հոսքի հետ մեկտեղ, նպաստեցին աղքատության մակարդակի զգալի կրճատմանը:

ՀՆԱ-ի իրական անկումը 2009թ.-ին կազմել է 14.2%` համեմատած 2000-ականների ընթացքում գերազանցապես գրանցված միջին աճի երկնիշ ցուցանիշների հետ:

Տնտեսության գրեթե բոլոր հատվածները նպաստել են 2004-2008թթ. ընթացքում մեծացող միջին աճին (11.6%), ինչը զգալի կառուցվածքային տեղաշարժերի հանգեցրեց ՀՆԱ-ի

կազմում (Աղյուսակ 2.1): Հատկապես նկատելի է եղել շինարարության աճի բարձր տեմպը, որն ապահովել է 2008թ. ՀՆԱ-ի աճի 39.9 %-ը և ՀՆԱ-ի կառուցվածքում դրա տեսակարար կշիռն աճել է մինչև 25.3 %:

Ի հակադրություն դրան, 2009թ. շինարարության ծավալների մեծ չափով անկումը (-42.3%) կազմել է ՀՆԱ-ի անկման 75.7%-ը և ՀՆԱ-ի կառուցվածքում դրա տեսակարար կշիռը նվազել է միչև 17.6% (Աղյուսակ 2.1):

ՄԱՍ I

29

Աղյուսակ 2.1 Հայաստան. ՀՆԱ-ի կառուցվածքն ու ՀՆԱ-ի աճին նպաստման չափերն ըստ ԵՀՀ -951 Ա6 խմբավորման` արտադրական եղանակով, 2005-2009թթ.

Տեսակարար կշիռը ՀՆԱ-ում,

(տոկոսներով) Նպաստման չափերը ՀՆԱ-ի

աճին, տոկոսային կետ Ցուցանիշներ 2005 2006 2007 2008 20092 2006 2007 2008 20097

Գյուղատնտեսություն, որսորդություն և անտա-ռային տնտեսություն, ձկնորսություն, ձկնաբուծություն

19.1 18.7 18.3 16.3 16.6 0.1 1.9 0.6 0.0

Արդյունաբերություն, ներառյալ էներգետիկան

21.7 17.2 15.0 13.3 13.8 -0.6 0.5 0.3 -1.1

Շինարարություն 19.6 23.7 24.5 25.3 17.6 7.4 4.3 2.7 -10.7 Առևտուր, ավտոմեքենաների, կենցաղային արտադրատեսակների և անձնական օգտագործման իրերի նորոգում, հյուրանոցներ և ռեստորաններ, տրանսպորտ և կապ

17.8 18.0 18.2 18.8 21.4 2.4 2.6 1.5 -0.5

Ֆինանսական գործունեու-թյուն, անշարժ գույքի հետ կապված գործառնություն-ներ, վարձակալում և սպա-ռողներին ծառայություն-ների մատուցում

5.0 5.8 6.3 7.1 9.0 1.6 1.5 0.8 0.1

Այլ գործունեություն ծառայությունների մատուցման բնագավառում

9.4 9.2 9.1 9.3 12.7 1.0 0.5 -0.6 0.4

ՖՄԱՉԾ 3 -1.2 -1.1 -1.4 -1.5 -1.8 -0.0 -0.6 -0.1 0.0 Արտադրանքի հարկեր (հանած սուբսիդիաներ)

8.6 8.5 10.0 11.4 10.7 1.3 3.0 1.7 -2.4

Համախառն ներքին արդյունք, (շուկայական գներով)

100 100 100 100 100 13.2 13.7 6.9 -14.2


Դիտարկվող ժամանակահատվածում ՀՀ ազգային դրամը շարունակել է արժեքավորվել ԱՄՆ դոլարի և այլ արտարժույթների նկատմամբ, որը պայմանավորված է

նաև արտարժույթի ավելացող ներհոսքով (մասնավոր տրանսֆերտների, պետական

դրամաշնորհների և օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների տեսքով): Տնտեսության անկմանը զուգահեռ նկատելի է ՀՆԱ-ի նկատմամբ տնտեսության վերջնական սպառման մակարդակի

աճը (2009 թ. կազմել է 93.9 %4): 2009թ.-ին միջին տարեկան գնաճը կազմել է 3.4%:

1 Եվրոպական հաշիվների համակարգ: 2 Տվյալները նախնական են: 3 Ֆինանսական միջնորդության անուղղակի չափվող ծառայություններ: 4 100 %-ից ցածր վերջնական սպառման ցուցանիշի մակարդակն առաջին անգամ արձանագրվել էր 2002թ-ին:

ՄԱՍ I

30

Աղյուսակ 2.2. Հայաստան. Մակրոտնտեսական ցուցանիշները, 2005-2009թթ.

2005 2006 2007 2008 2009

Անվանական ՀՆԱ (մլրդ. դրամ) 2242.9 2656.2 3149.3 3568.2 3102.8 Անվանական ՀՆԱ (մլն. ԱՄՆ դոլար) 4900.4 6384.5 9206.3 11662.0 8541.1 Իրական ՀՆԱ (2005-ի գներով, մլրդ. դրամ) 2242.9 2538.9 2888 3088.6 2651.6 Իրական ՀՆԱ-ի աճ (տարեկան տոկոսային ային աճ) 13.9 13.2 13.7 6.9 -14.2 ԱՄՆ դոլարի փոխարժեք (ժամանակաշրջանի միջին) 457.69 416.04 342.08 305.97 363.28 Պաշտոնապես գրանցված գործազրկության մակարդակ , (տոկոսներով) 8.2 7.5 7 6.3 7.0 Միջին ամսական անվանական աշխատավարձ (դրամ) 52060 62332 74227 87406 96019 Գնաճ (միջին տարեկան) 0.6 2.9 4.4 9 3.4 Համախմբված բյուջեի ծախսեր (ՀՆԱ-ի նկատմամբ տոկոս) 21.8 21.4 23.7 23.2 30.5 Համախմբված բյուջեի պակասուրդ (ՀՆԱ-ի նկատմամբ տոկոս) -1.7 -1.3 -1.5 -0.7 -7.6


Կայուն տնտեսական աճի պայմաններում 2005-2008թթ.-ին ավելացել են նաև պետական

եկամուտների մուտքերը: 2009թ. անկման պայմաններում պետական եկամուտների մուտքերն անկայուն են եղել:

Աղյուսակ 2.3. Հայաստան. Համախմբված բյուջեի ամփոփ ցուցանիշները, 2005-2009թթ.

( ՀՆԱ-ի նկատմամբ, տոկոս ) 2005 2006 2007 2008 2009 Ընդամենը եկամուտներ և պաշտոնական տրանսֆերտներ

20.1 20.1 22.2 22.4 22.9

որից`հարկեր և տուրքեր 14.7 14.9 16.5 17.8 17.4 Ընդամենը ծախսեր 21.8 21.4 23.7 23.2 30.5 Պակասուրդ -1.7 -1.3 -1.5 -0.7 -7.6


Հարկաբյուջետային ոլորտում տեղի ունեցած վերակառուցումն ու տնտեսական աճը պայմանավորեցին բարելավված բյուջետային կատարողական, որի արդյունքում ՀՀ կառավարությունը կարողացավ ավելի շատ միջոցներ ուղղել սոցիալական ոլորտների հիմնախնդիրներին, հետևաբար և, էլ ավելի ուղղորդել պետական բյուջեի ծախսերի կառուցվածքն աղքատության կրճատման ռազմավարության գերակայություններին: Արդյունքում, համախմբված բյուջետային ծախսերում սոցիալական ոլորտներին ուղղված ծախսերի տեսակարար կշիռը 2008թ.-ին կազմել է 47.9%: 2009թ. նշված ծախսերը նվազել են և տեսակարար կշիռը համախմբված բյուջետային ծախսերում կազմել է 46.9% (Աղյուսակ 2.4): Աղքատ բնակչության կենսամակարդակի բարձրացման իմաստով հատկապես կարևոր է առաջնային բուժօգնության, ընդհանուր կրթության և սոցիալական ծառայությունների հասանելիությունը:

ՄԱՍ I

31

Աղյուսակ 2.4. Հայաստան. Համախմբված բյուջեի* սոցիալական ոլորտներին ուղղված փաստացի ծախսերը 2005-2009թթ.,

(տոկոսներով համախմբված բյուջեի ընդամենը ծախսերի նկատմամբ) 2005 թ. 2006 թ. 2007 թ. 2008 թ. 2009թ. Կրթության և գիտության ոլորտ 13.5 13.8 13.8 13.7*** 12.8*** Առողջապահության ոլորտ 6.4 7 6.3 6 6 Մշակույթ, տեղեկատվություն, սպորտ, կրոն 2.6 2.8 2.7 2.4 2.2 Կենսաթոշակներ** 11.6 11.7 10.5 18.8 18.9 Կենսաթոշակներ, ՀՆԱ-ի նկատմամբ, (տոկոսներով) 2.5 2.5 2.5 4.4 5.8 Այլ սոցիալական ծրագրեր 9.5 10 9.3 7 7.0 Ընդամենը hամախմբված բյուջեի սոցիալական ոլորտներին ուղղված փաստացի ծախսեր 43.6 45.3 42.6 47.9 46.9


Նշում. * Ներառում է պետական բյուջեի և ՀՀ համայնքների բյուջեների ծախսերը սոցիալական ոլորտների համար: ** Ներառում է տարիքային, հաշմանդամության և կերակրողին կորցնելու դեպքում տրամադրվող կենսաթոշակները, որոնք ֆինանսավորվում են և որոնց վարչարարությունն իրականացվում է ՀՀ սոցիալական ապահովագրության պետական հիմնադրամի կողմից: *** 2008թ.-ից գիտության ոլորտը չի ներառվում:

2.2. Տնտեսական աճը /անկումը և աղքատությունը

Համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամից առաջ տնտեսության բարձր և կայուն աճը նախադրյալներ էր ստեղծում կենսամակարդակի բարձրացման և աղքատության նվազեցման համար: Աղքատության կրճատման աստիճանը կախված էր այն բանից, թե զուգորդվել է արդյոք տնտեսական աճը եկամուտների բաշխվածության փոփոխությամբ, և իհարկե այն կախված էր նաև եկամուտներում, առկա ռեսուրսներում և հնարավորություններում նախնական անհավասարությունից, ինչերն էլ ազդում էյիեն սակավ ապահովվածներին տնտեսական աճի պտուղներից օգտվելու հնարավորությունների վրա:

2004-2008թթ.-ին արձանագրված տնտեսական աճը նպաստել է իրական աշխատավարձի բարձրացմանը, զբաղվածության կայունացմանը և սոցիալական ծառայություններին ու տրանսֆերտներին ուղղվող բյուջետային ծախսերի ավելացմանը: Այդ ամենը, ինչպես նաև արտասահմանից մասնավոր տրանսֆերտների աճը, նպաստել են աղքատության մակարդակի զգալի կրճատմանը Հայաստանում: 2004-2008թթ.-ին ընդհանուր և ծայրահեղ աղքատության մակարդակը նվազել է:Մեղմացել են աղքատության թե` խորությունը և թե` սրությունը:

Աղքատության մակարդակի կրճատման վրա տնտեսական աճի ազդեցության թվային արտահայությունը ստանալու համար կիրառվել է ՀՆԱ-ի աճի նկատմամբ աղքատության մակարդակի էլաստիկության գործակիցը: Այն ցույց է տալիս, որ 2004-2008թթ.-ին արձանագրված տնտեսական աճի յուրաքանչյուր տոկոսային կետն

ՄԱՍ I

32

աղքատության ընդհանուր մակարդակը նվազեցրել է 0.57 %-ային կետով (Աղյուսակ 2.5): Էլաստիկության գործակիցն առավել հզոր էր այլ քաղաքային բնակավայրերում:

Համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը լրջորեն վտանգեց ՀՀ-ում վերջին տարիներին ձեռք բերված տնտեսական աճը և աղքատության կրճատումը: 2009թ. տվյալները ցույց են տալիս, որ ճգնաժամը լուրջ հետևանքներ ունեցավ աղքատության վրա: 2009թ.-ին աճել է աղքատության մակարդակը` կազմելով 34.1%, 2008թ.-ին արձանագրված 27.9%-ի դիմաց: Իսկ ծայրահեղ աղքատության մակարդակը 2009թ.-ին կազմել է 3.6% 2008թ.-ին արձանագրված 1.6%-ի դիմաց:ՀՀ կառավարությունը մի շարք քայլեր է ձեռնարկել` աղքատների համար պաշտպանությունն ապահովելու, այդ թվում` սոցիալական պաշտպանության և աղքատներին միտված այլ ծրագրերի, ինչպես նաև ծրագրերի հասցեականության արդյունավետությունը բարձրացնելու ուղղությամբ:

Տնտեսության անկումը 2009թ. նախադրյալներ է ստեղծել կենսամակարդակի վատթարացման և աղքատության աճի համար: Էլաստիկության գործակիցը ցույց է տալիս, որ 2008-2009թթ.-ին արձանագրված տնտեսական անկման յուրաքանչյուր տոկոսային կետն աղքատության ընդհանուր մակարդակն ավելացրել է 1.78 %-ային կետով (Աղյուսակ 2.5): Էլաստիկության գործակիցն առավել հզոր է գյուղական բնակավայրերում:

Աղյուսակ 2.5.-ում ներկայացված հաշվարկները ցույց են տալիս, որ 2004-2008թթ. տնտեսական աճի պայմաններում աղքատները շահում են , բայց ոչ այնքան, ինչքան հարուստները, իսկ համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի ընթացքում, երբ տնտեսությունն անկում է ապրում, ավելի շատ տուժում են հենց աղքատները, իսկ հարուստներն անգամ ճգնաժամի պայմաններում շարունակում են հարստանալ:

Աղյուսակ 2.5. Հայաստան. ՀՆԱ-ի նկատմամբ աղքատության էլաստիկության

գնահատականները մինչև Համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը և դրա ընթացքում ( 2004-2008թթ. և 2008-2009թթ. )

(տոկոսային կետ) 2004-2008թթ. 2008-2009թթ. Ընդհանուր աղքատության նվազեցում / ՀՆԱ էլաստիկություն -0.57 -1.78

ա) քաղաքային աղքատության նվազեցում / ՀՆԱ էլաստիկություն -0.61 -1.64

1) Երևան քաղաքի աղքատության նվազեցում / ՀՆԱ էլաստիկություն

-0.57 -2.56

2) այլ քաղաքներում աղքատության նվազեցում / ՀՆԱ էլաստիկություն

-0.63 -1.15

բ) գյուղական աղքատության նվազեցում / ՀՆԱ էլաստիկություն -0.49 -2.01

գ)գյուղական աղքատության նվազեցում /գյուղատնտեսության ավելացված արժեքի էլաստիկություն

-1.12 -8.82

Աղբյուրը. ՀՀ ԱՎԾ, ՏՏԿԱՀ

ՄԱՍ I

33

Գլուխ 3. Համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամն ու աղքատության պատկերը Հայաստանում 2008-2009թթ.-ին

3.1. Ներածություն

Համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը, որը սկսվեց 2008թ. չորրորդ եռամսյակից, հարվածել է նաև Հայաստանի տնտեսությանը: ՀՆԱ-ի տարեկան իրական աճը 2008թ.-ին կազմել է միայն 6.9%` համեմատած 2000-ականների ընթացքում գերազանցապես գրանցված տարեկան միջին աճի երկնիշ ցուցանիշների հետ: Իսկ 2009թ.-ի արդյունքներով արձանագրվեց Հայաստանի տնտեսության խոր` 14.2%, անկում : Որպես արդյունք նույն տարում աղքատության մակարդակն առաջին անգամ 1998թ.-ից հետո աճեց:

Բնակչության բարեկեցության, կենսամակարդակի գնահատման կարևոր ցուցանիշ է համարվում տվյալ երկրում աղքատության մակարդակը: Աղքատությունն արտահայտվում է տարբեր ձևերով և շոշափում կյանքի տարբեր կողմերը` սպառում, պարենային անվտանգություն, առողջություն, կրթություն, իրավունքներ, ներառյալ ձայնի իրավունքը, անվտանգություն, արժանապատվություն և արժանապատիվ աշխատանք:

Սույն զեկույցի ներքո աղքատությունը գնահատվում է նյութական (դրամային) ցուցանիշների միջոցով: Նշված համատեքստում, համաձայն Համաշխարհային բանկի սահմանման, աղքատությունը որոշակի կենսապահովման ընդունելի նվազագույնի ապահովման անկարողությունն է:

Աղքատ են գնահատվել նրանք, ում սպառումը մեկ չափահաս անձի հաշվով ցածր է եղել աղքատության վերին ընդհանուր գծից, շատ աղքատ են գնահատվել նրանք, ում սպառումը մեկ չափահաս անձի հաշվով ցածր է եղել աղքատության ստորին ընդհանուր գծից, իսկ ծայրահեղ աղքատ, կամ թերսնված գնահատվել են նրանք, ում սպառումը մեկ չափահաս անձի հաշվով ցածր է եղել աղքատության պարենային գծից:

2009թ.-ին 2008թ.-ի նկատմամբ աճել է թե´ աղքատության մակարդակը, թե´ դրա խորությունն ու սրությունը: 2009թ.-ին բնակչության մոտավորապես ամեն երրորդը` 34.1% , եղել է աղքատ, նրանցից ամեն հինգերորդը`20.1%, շատ աղքատ, իսկ 3.6%-ը`ծայրահեղ աղքատ: Միայն մեկ տարվա ընթացքում մոտ 214 հազար մարդ դարձել է աղքատ, հասցնելով աղքատների թվաքանակը 2009թ.-ին մոտ 1.1 մլն-ի. (մշտական բնակչության ցուցանիշի հաշվով), մոտ 245 հազարը` նույն ժամանակահատվածում դարձել են շատ աղքատ, հասցնելով շատ աղքատների թվաքանակն ավելի քան 650 հազարի: Միայն մեկ տարվա ընթացքում մոտ 65 հազարը դարձել են ծայրահեղ աղքատ, հասցնելով ծայրահեղ աղքատների թվաքանակը 2009թ.-ին մոտ 117 հազարի:

Աղքատությունը 2009թ. շատ չի տարբերվում ըստ քաղաքային (33.7%) և գյուղական բնակավայրերի (34.9%), սակայն եթե 2008թ.-ին աղքատության մակարդակն ըստ քաղաքային բնակավայրերի գերազանցել է գյուղականին, ապա 2009թ.-ին աղքատության մակարդակն ըստ գյուղական բնակավայրերի գերազանցում է քաղաքայինին:

Սույն զեկույցում ներկայացվում են, ինչպես 2009թ.-ի, այնպես էլ 2008թ.-ի Հայաստանի աղքատության պատկերը: Համաշխարհային Բանկի տեխնիկական աջակցությամբ 2008-2009թթ.-ի համար օգտագործվել է սպառման ագրեգատի և

ՄԱՍ I

34

աղքատության գծերի գնահատման ավելի ճշգրտված (ըստ ավելի մանրամասնեցված տարրերի և աղքատության եռաստիճան մակարդակների գնահատման) մեթոդաբանությունը: Առաջին անգամ այդ մեթոդաբանությունն ըստ աղքատության երկաստիճան մակարդակի գնահատման, ներդրվել է Համաշխարհային բանկի տեխնիկական աջակցությամբ` 2004թ.-ին:

3.2. Աղքատության ցուցանիշներն ու դրանց միտումները Աղքատության միտումները: 2009թ.-ի ընթացքում Հայաստանում աղքատությունը նկատելի աճել է: 2009թ.-ին աղքատության մակարդակը կազմել է 34.1% 2008թ.-ին արձանագրված 27.6%-ի դիմաց: Շատ աղքատների տեսակարար կշիռը 2009թ.-ին կազմել է 20.1% `2008թ.-ին արձանագրված 12.6%-ի դիմաց :Իսկ ծայրահեղ աղքատության մակարդակը 2009թ.-ին կազմել է 3.6%` 2008թ.-ին արձանագրված 1.6%-ի դիմաց ( Աղյուսակ 3.1): Նախորդ տարվա նկատմամբ 2009թ.-ին առավել արագ ավելացել է ծայրահեղ աղքատության մակարդակը` 2.3 անգամ (կամ 2.0 տոկոսային կետով), շատ աղքատների աղքատության մակարդակն ավելացել է 1.6 անգամ (կամ 7.5 տոկոսային կետով), իսկ ընդհանուր աղքատության մակարդակը` 23.6 %-ով (կամ 6.5 տոկոսային կետով): Աղքատությունը 2009թ.-ին դարձել է ավելի խորը և սուր: 2009թ.-ին աղքատության խորությունը գնահատվել է 7.8%` 2008թ.-ի 5.1 %-ի համեմատ (աճը 1.5 անգամ), իսկ աղքատության սրությունը գնահատվել է 2.4 %` 2008թ.-ի 1.4 %-ի համեմատ (աճը 1.7 անգամ): Աղքատության գծի նկատմամբ աղքատների համար անհրաժեշտ լրացուցիչ սպառման պակասուրդը, %-ներով արտահայտված, կազմել է 22.8 %:

Աղքատության ցուցանիշները հաշվարկելու համար օգտագործվող աղքատության գծերը բերված են աղյուսակ 3.2-ում: 2009թ.-ին աղքատության գիծը հաշվարկվել է օգտագործելով 2009թ.-ի փաստագրված նվազագույն պարենային զամբյուղը և գնահատված` ոչ պարենային ապրանքների մասնաբաժինը: Հաշվի առնելով գնաճը ճշգրտվել են 2008թ.-ի աղքատության գծերը, այն պայմանով, որ հաջորդ մի քանի տարիների ընթացքում պարենային և ոչ պարենային սպառման հարաբերակցությունը 2009թ.-ի համեմատ կմնա անփոփոխ1:

1 Առավել մանրամասն տես` <<Մեթոդաբանական պարզաբանումներ >> մասը:

ՄԱՍ I

35

Աղյուսակ 3.1. Հայաստան. Աղքատության հիմնական ցուցանիշները 2008- 2009թթ.-ին (տոկոսներով)

Աղբյուրը: ՏՏԿԱՀ 2008-2009թթ.

Գծապատկեր 3.1. Հայաստան. Աղքատության ցուցանիշներն ըստ տարածաշրջանների 2008-2009թթ.

(տոկոսներով) Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2008 և 2009թթ.

2008Ã. 2009 Ã.

Ծայ- րա- հեղ աղ- քատ

Շատ աղ- քատ

Աղ- քատ

%-ը ողջ

բնակ-չու- թյանմեջ

Աղ- քա- տու- թյան խորու-թյուն

Աղ-քա-տու- թյան սրու- թյուն

Ծայ-րա- հեղ աղ- քատ

Շատաղ-քատ

Աղ- քատ

%-ը ողջ

բնակ- չու- թյան մեջ

Աղ- քա- տու- թյան խորու-թյուն

Աղ- քա-տու-թյան սրու-թյուն

ø³Õ³ù³ÛÇÝ μÝ³Ï³í³Ûñ»ñ

1.9 13.0 27.6 64.9 5.3 1.5 4.6 20.4 33.7 65.5 8.0 2.6

ºñ¨³Ý 1.1 8.1 20.1 33.8 3.6 0.9 2.1 13.7 26.7 34.5 5.4 1.6 ²ÛÉ ù³Õ³ùÝ»ñ

2.8 18.2 35.8 31.0 7.1 2.1 7.4 27.9 41.5 31.0 10.9 3.8

¶ÛáõÕ³Ï³Ý μÝ³Ï³í³Ûñ»ñ

1.2 11.9 27.5 35.1 4.7 1.2 1.7 19.4 34.9 34.5 7.3 2.0

ÀÝ¹³Ù»ÝÁ 1.6

12.6 27.6 100.

0 5.1 1.4

3.6 20.1 34.1 100.0 7.8 2.4

1.63.6

12.6

20.1

27.6

34.1

13.7

8.1

2.11.1

20.1

26.7

18.2

2.87.4

27.9

35.8

41.5

19.4

11.9

1.71.2

34.9

27.5

2008 2009 2008 2009 2008 2009

Ծայրահեղ աղքատ Շատ աղքատ Աղքատ

Ընդամենը

ք. Երևան

Այլ քաղաքներ

Գյուղականբնակավայրեր

ՄԱՍ I

36

Աղյուսակ 3.2. Հայաստան. Աղքատության ցուցանիշների դինամիկան 2004 և 2008-2009թթ. (տոկոսներով)

2004 թ.* 2008 թ.* 2009 թ.

Ծայրա-հեղ

աղքատ

Շատ աղ- քատ

Աղքատ Ծայրա-հեղ

աղքատ

Շատ աղ- քատ

Աղքատ Ծայրա-հեղ

աղքատ

Շատ աղ- քատ

Աղքատ

Ընդամենը 4.4 32.6 53.5 1.6 12.6 27.6 3.6 20.1 34.1 Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2004 և 2008-2009թթ. *Համադրելիության բերելու նկատառումով ցուցանիշները վերահաշվարկվել են ըստ 2009թ.-ին կիրառված մեթոդաբանության:

2004-2009թթ.-ի ընթացքում աղքատության մակարդակը նվազել է 36.3%-ով. մոտ 54 %-ից իջել է 34%-ի: Ծայրահեղ աղքատության մակարդակը նվազել է 18.2 տոկոսով, 2004թ.-ի 4.4 տոկոսի համեմատ 2009թ.-ին կազմել է 3.6 %:

Աղյուսակ 3.3. Հայաստան. Աղքատության գծերը և դրանց փոփոխությունը, 2008-2009թթ. մեկ չափահաս անձի հաշվով, մեկ ամսվա համար

(դրամ) 2008թ. 2009թ. 2009/2008, %

Աղքատության պարենային կամ ծայրահեղ գիծ 17644 17483 99.1

Աղքատության ստորին ընդհանուր գիծ 24388 25217 103.4

Աղքատության վերին ընդհանուր գիծ 29903 30920 103.4 Աղբյուրը. 2008-2009 թթ. ՏՏԿԱՀ

2009թ.-ին աղքատության ընդհանուր` վերին և ստորին, ինչպես նաև ծայրահեղ աղքատության գծերն` արտահայտված մեկ չափահաս անձի հաշվով մեկ ամսվա համար գնահատվել են, համապատասխանաբար` 30920 (կամ 85.1 ԱՄՆ դոլար) , 25217 դրամ (կամ 69.4 ԱՄՆ դոլար) և 17483 դրամ (կամ 48.1 ԱՄՆ դոլար) :

Ներդիր 3.1. Նվազագույն սպառողական զամբյուղի արժեքը 2009թ. միջին ընթացիկ գներով

(հաշվարկված Համաշխարհային բանկի մեթոդաբանությամբ ` ըստ 2009թ.-ի ՀՀ ԱՎԾ կողմից, 7872 տնային տնտեսություններում իրականացված տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտության արդյունքների, փաստացի սպառման վրա)

Պարենամթերքի անվանումը

Օրական փաստացի սպառումը

1շնչի հաշվով, գրամ

Օրական էներգետիկան1շնչի հաշվով,

կկալ

Մեկ ամսում սպառված

սննդամթերքի արժեքը

1 շնչի հաշվով, դրամ

Մեկ ամսում սպառված սննդա -մթերքի արժեքը 1 մեծահասակի

հաշվով, դրամ

1. Հացամթերք 461,1 1355,0 5977,7 6656,7 2. Մսամթերք 48,3 87,6 1962,6 2185,6 3. Ձկնամթերք 2,5 2,4 123,5 137,6 4. Կաթնամթերք 144,3 2176,9 2424,2 5. Ձու 18,6 27,2 588,6 655,5 6. Յուղ և ճարպ 30,5 229,9 1109,1 1235,1 7. Միրգ 113,9 47,7 1665,3 1854,5 8. Բանջարեղեն 203,7 76,0 3761,6 4188,9 9. Կարտոֆիլ 145,6 109,2 531,2 591,5

ՄԱՍ I

37

10. Շաքար 24,4 94,4 210,0 233,9 11. Ոչ ալկոհոլային խմիչքներ 4,2 1,1 20,3 22,6 12. Այլ սննդամթերք 35,6 57,2 1291,1 1437,8

Ընդամենը 2232 կկալ 19418,0 21623,6

Պարենային զամբյուղի ամսական արժեքը 19418,0 դրամ 21623,6 դրամ

Նվազագույն սպառողական զամբյուղի ամսական արժեքը 34369,9 դրամ 38 273,8դրամ (1.77 գործակից)

Աղքատության խորության 7.8 % գնահատականը ցույց է տալիս, որ եթե երկիրը

հնարավորություն ունենար յուրաքանչյուր անհատի հաշվով (և` աղքատ, և` ոչ աղքատ) համախմբելու աղքատության գծի 7.8 %-ին համարժեք ռեսուրսներ, և եթե այդ ռեսուրսները հատկացվեին աղքատներին, ապա աղքատությունը տեսականորեն կվերանար, ենթադրելով, որ աղքատներին ուղղված աջակցությունն ամբողջությամբ հատկացվում է աղքատներին: Եթե աղքատության խորությունը հաշվարկվում է միայն աղքատ բնակչության հաշվով, ապա այն ցույց է տալիս աղքատության պակասուրդն, այսինքն` այն ցույց է տալիս, թե որքանով է աղքատների միջին եկամուտը (կամ սպառումը) ցածր աղքատության գծից:

Աղքատության սրությունը ցույց է տալիս աղքատների միջև եղած անհավասարությունը: Այն հաշվի է առնում, որ որոշ աղքատների սպառումը շատ է հեռու աղքատության գծից, իսկ որոշ աղքատներինը` շատ մոտ:

Աղքատության աճը պայմանավորող գործոնները: 2008-2009թթ.-ին Հայաստանում աղքատության մակարդակի աճը պայմանավորող առավել կարևոր գործոնը տնտեսության խոր անկումն է `14.2%: Տնտեսության խոր անկումը զուգորդվելով բնակչության եկամուտների ավելացող անհավասարության հետ, նպաստել է բնակչության սպառման նվազմանը: Ինչպես բացահայտում են 2009թ.-ի ՏՏԿԱՀ տվյալները, ողջ բնակչության միջին ամսական իրական սպառումը 2008թ.-ի համեմատ նվազել է 6.1 %-ով: Նվազումը նկատվել է սպառման բոլոր քվինտիլներում:

Ներդիր 3.2.

Աղքատության միտումները Հայաստանում 2004-2009թթ.-ին ըստ հին (աղքատության երկաստիճան մակարդակի) մեթոդաբանության

Կայուն զարգացման ծրագրում և այլ փաստաթղթերում կիրառվող աղքատության մակարդակի ցուցանիշները գնահատվել են ըստ ՀՀ ԱՎԾ-ի կողմից 2004-2008թթ.-ին կիրառվող մեթոդաբանության: Ինչպես արդեն պարզաբանվել է, այդ մեթոդաբանությունը վերանայվել է և արդեն 2009թ.-ից կիրառվում է աղքատության մակարդակի գնահատման նոր մեթոդաբանությունը: Վերանայվել և ձևավորվել են աղքատության նոր գծերը (տե՜ս <<Մեթոդաբանական պարզաբանումները>>): Նշված ցուցանիշների մոնիթորինգի նպատակով ՀՀ ԱՎԾ-ն կշարունակի հաշվարկել աղքատության ցուցանիշներն ըստ հին մեթոդաբանության ևս: Այսպիսով, ըստ հին մեթոդաբանության գնահատված աղքատության գծերը և աղքատության մակարդակի ցուցանիշները ներկայացված են ստորև, աղյուսակներում:

ՄԱՍ I

38

Աղյուսակ 1: Հայաստան. Աղքատության գծերը և դրանց փոփոխությունը, 2004-2009թթ. մեկ չափահաս անձի հաշվով, մեկ ամսվա համար

(դրամ)

2004թ. 2005թ. 2006թ. 2007թ. 2008թ. 2009թ.

Ծայրահեղ (պարենային) աղքատության գիծ 12467 13266 14300 15753 17232 17141

Աղքատության ընդհանուր գիծ 19373 20289 21555 23168 25188 25877 Աղբյուրը. 2004-2009թթ. ՏՏԿԱՀ

Աղյուսակ 2: Հայաստան. Աղքատության հիմնական ցուցանիշների դինամիկան Հայաստանում 2004-2009թթ.-ին ըստ հին մեթոդաբանության

(տոկոսներով) Աղքատության մակարդակը

Ընդամենը

Քաղաքա-յին

բնակա-վայր

ք.Երևան Այլ քաղա-քային բնակա-վայր

Գյուղական բնակա-վայր

Աղքատու- թյան

խորություն

Աղքատու-թյան

սրություն

Ծայրահեղ աղքատներ 2004թ. 6.4 7.5 6.1 9.2 4.4 X X 2005թ. 4.6 5.3 3.6 7.2 3.2 X X 2006թ. 4.1 5.0 3.5 6.6 2.4 X X 2007թ. 3.8 4.6 3.2 6.1 2.3 X X 2008թ. 3.1 3.9 3.2 4.6 1.7 X X 2009թ. 5.2 6.1 3.7 8.8 3.4 x x

Աղքատներ 2004թ. 34.6 36.4 29.2 43.9 31.7 7.4 2.4 2005թ. 29.8 30.7 23.9 37.8 28.3 5.4 1.6 2006թ. 26.5 28.2 21.0 35.8 23.4 3.8 1.1 2007թ. 25.0 24.7 20.0 29.8 25.5 4.9 1.5 2008թ. 23.5 23.8 19.7 28.3 22.9 3.1 0.8 2009թ. 28.7 28.4 22.0 35.5 29.1 4.2 1.2

Աղբյուրը. Տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտություն 2004-2009թթ. Նշում. ՀՀ ԱՎԾ-ի կողմից 2004-2008թթ.-ին կիրառվող մեթոդաբանությունն ուներ հետևյալ առանձնահատկությունները. (i) հիմնված էր սպառման ագրեգատի ավելի ընդարձակ հաշվարկման վրա, քանի որ սպառման ագրեգատը, ի լրումն ստանդարտ պարենային և ոչ պարենային բաղադրիչների, ներառում էր նաև երկարատև օգտագործման ապրանքների հաշվարկային արժեքը, այն է՝ տնային տնտեսության կողմից տնօրինվող երկարատև օգտագործման ապրանքներից ստացվող ծառայությունների արժեքը, (ii) սպառման ագրեգացված ցուցանիշը ճշգրտվել էր՝ հաշվի առնելով չափահասների և երեխաների սպառման միջև առկա տարբերություններն, ինչպես նաև ճշգրտվել էր տնային տնտեսության ծախսերը՝ տնտեսության անդամների միջև հավասարապես բաշխման միջոցով: Այսպիսով, գնահատվել է մեկ չափահաս անձի հաշվով համարժեք սպառումը՝ մինչ 2004թ.-ը կիրառվող մեկ շնչի հաշվով սպառման գնահատման մոտեցման փոխարեն, և (iii) 2004թ.-ի ՏՏԿԱՀ արդյունքների հիման վրա ձևավորվեց նվազագույն պարենային զամբյուղը: 2004թ.-ի նվազագույն սպառողական զամբյուղն օգտագործվեց գնահատելու 2004թ.-ի ծայրահեղ (պարենային) աղքատության գիծը, որը կիրառվեց հաջորդ չորս տարիների համար աղքատության մակարդակի գնահատման նպատակով և ճշգրտվեց միայն գնաճի մակարդակը հաշվի առնելով: Հին (2004 թ.-ից) մեթոդաբանությամբ ստացված արդյունքները (միտումները) համահունչ են 2009թ.-ին վերանայված մեթոդաբանությամբ ստացված արդյունքների հետ. այսպես 2009 թ. զգալիորեն աճել են թե՜ աղքատ և թե՜ ծայրահեղ աղքատ բնակչության համամասնությունները, աճել են նաև աղքատության խորությունն ու սրությունն արտահայտող ցուցանիշները: Երևան քաղաքում

ՄԱՍ I

39

գրանցվել է աղքատության և ծայրահեղ աղքատության մակարդակի ամենացածր, իսկ Երևանից դուրս այլ քաղաքային բնակավայրերում ` ամենաբարձր մակարդակ: Աղքատության ընդհանուր մակարդակի տարբերությունը քաղաք-գյուղ կտրվածքով ավելի թույլ է արտահայտված՝ վերանայված մեթոդաբանությամբ ստացված արդյունքների համեմատ (հին մեթոդաբանությամբ տարբերությունը կազմում է 0.7 տոկոսային կետ, նորով` 1.2):

Աղքատությունն ըստ տարածաշրջանների: 2009թ. աղքատությունը Հայաստանի

գյուղական բնակավայրերում քաղաքայինի համեմատ, մի փոքր բարձր էր: 2008-2009 թթ.-ին աղքատության մակարդակի բարձրացումը գյուղական

բնակավայրերում ավելի արագ էր ընթանում, քան քաղաքային բնակավայրերում (7.4 տոկոսային կետ, 6.1 տոկոսային կետի դիմաց): Չնայած, որ մայրաքաղաք Երևանում աղքատության մակարդակն ամենացածրն է երկրում, այն ավելի շատ է տուժել գլոբալ տնտեսական ճգնաժամից, քան Երևանից դուրս, այլ քաղաքային բնակավայրերը (2008թ.-ի համեմատ աղքատության բարձրացումը 2009 թ.-ին Երևանում կազմել է 6.6 տոկոսային կետ, Երևանից դուրս, այլ քաղաքային բնակավայրերում`5.7 տոկոսային կետ): Երբ բնակչության կենսամակարդակը դիտարկվում է ըստ քաղաք-գյուղ բաշխվածության, աղքատների մեծ մասը (65.5 %) քաղաքաբնակներ են (աղյուսակ 3.1):

2009թ.-ին Երևանում գրանցվել են շատ աղքատների մակարդակի ամենացածր, իսկ Երևանից դուրս այլ քաղաքներում` ամենաբարձր ցուցանիշները (13.7% և 27.9%, համապատասխանաբար):

Երբ բնակչության ծայրահեղ աղքատությունը դիտարկվում է ըստ քաղաք-գյուղ բաշխվածության, ծայրահեղ աղքատների մեծ մասը (84 %) քաղաքաբնակներ են: Նման ցուցանիշները ցույց են տալիս, որ բնամթերային գյուղատնտեսությունը կարևոր դեր ունի մարդկանց ծայրահեղ աղքատությունից դուրս բերելու գործում: Սակայն, հարկ է նշել, որ գյուղաբնակ աղքատները հիմնականում զբաղված են գյուղատնտեսական գործունեությամբ, իսկ ոչ գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղված է նրանց միայն շատ չնչին մասը: Մինչդեռ, զբաղվածությունը ոչ գյուղատնտեսական հատվածում, ըստ Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի երկրներում իրականացված մի շարք ուսումնասիրությունների հիման վրա ստացված փաստացի տվյալների (Ալամ և ուրիշներ, 2005թ.), միջին հաշվով առավել եկամտաբեր է, քան ցանկացած տեսակի գյուղատնտեսական գործունեություն և կարող է լինել գյուղաբնակ աղքատների համար եկամուտների ավելացման, և հետևաբար, գյուղական աղքատության կրճատումը պայմանավորող հիմնական գործոն:

Աղքատությունը ՀՀ մարզերում և ք. Երևանում: Հայաստանն ըստ վարչական բաժանման ներառում է 10 մարզ և ք.Երևանը: Աղյուսակ 3.4-ում ներկայացված են աղքատության հիմնական ցուցանիշները 2009թ.-ին և աղքատության ցուցանիշների դինամիկան 2008-2009թթ.-ին` ըստ մարզերի և ք.Երևանի: 2008-2009թթ ՀՀ ԱՎԾ կողմից իրականացված տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտություններն ապահովում են մարզային և ք.Երևանի կտրվածքով նվազագույն ներկայացուցչականություն: Քանի որ աղքատության մակարդակի ցուցանիշներն ունեն նվազագույն ներկայացուցչություն, ապա դրանք պետք է դիտարկվեն հաշվի առնելով ստանդարտ սխալները, որոնք բերվում են հավելվածում (Աղյուսակ A3.3):

2009թ.-ին աղքատության մակարդակի տարբերությունն ըստ մարզերի և ք.Երևանի` միջին հանրապետական մակարդակի համեմատ տատանվում է: Միջին հանրապետականից

ՄԱՍ I

40

բարձր են ՀՀ Շիրակի, Կոտայքի, Լոռու, Գեղարքունիքի և Արարատի մարզերի ցուցանիշները: ՀՀ Շիրակի մարզը` բարձր աշխարհագրական դիրքով և 1988թ.-ի ավերիչ երկրաշարժից առավել տուժած բնակավայրերով, շարունակում է մնալ ՀՀ ամենաաղքատ տարածաշրջանը, որտեղ աղքատության գծից ցածր է բնակչության 47.2%-ը:

2008-2009թթ.-ին աղքատության մակարդակի ցուցանիշներն աճել են բոլոր մարզերում և ք.Երևանում, այդուհանդերձ, ավելի արագ տեմպերով այդ ցուցանիշի աճը գրանցվել է ՀՀ Վայոց Ձորի`44%-ով, Տավուշի մարզերում`35%-ով, ք.Երևանում`33%-ով, Արմավիրում`28%-ով և Արագածոտնում` 25%-ով:

Միևնույն ժամանակաշրջանում նաև ծայրահեղ աղքատության մակարդակը զգալի տեմպերով աճել է բոլոր մարզերում և ք.Երևանում, սակայն այն առավել նկատելի է եղել ՀՀ Գեղարքունիքի, Արմավիրի, Արագածոտնի, Կոտայքի և Լոռու մարզերում:

Աղյուսակ 3.4.Հայաստան. Աղքատության հիմնական ցուցանիշներն ըստ մարզերի և

ք. Երևանի, 2008-2009թթ. (տոկոսներով)

2008 2009 Ծայրա-

հեղ աղքատ

Շատ աղ- քատ

Աղ- քատ

Ծայրա-հեղ

աղքատ

Շատաղ- քատ

Աղ- քատ

%-ն աղ-քատ- ների մեջ

%-ն ընդհա- նուր բնակ-չու-

թյան մեջ

Աղքա- տու- թյան խորու- թյուն

Աղ-քա- տու- թյան սրու- թյուն

ք.Երևան 1.1 8.1 20.1 2.1 13.7 26.7 27.0 34.5 5.4 1.6 Արագածոտն 0.5 7.0 20.3 1.6 10.4 25.4 2.8 3.7 4.6 1.2 Արարատ 1.6 15.0 31.3 3.4 26.5 39.8 9.1 7.8 9.0 2.7 Արմավիր 0.7 11.0 24.5 3.7 17.9 31.3 7.5 8.2 7.3 2.3 Գեղարքունիք 0.4 11.1 32.0 2.2 19.5 40.4 7.8 6.6 8.2 2.2 Լոռի 2.8 17.9 34.2 7.7 29.2 41.7 12.7 10.3 11.5 4.1 Կոտայք 2.1 20.2 39.5 6.6 30.9 43.0 12.6 10.0 11.3 3.8 Շիրակ 4.6 21.2 42.4 5.5 28.5 47.2 12.4 9.0 11.2 3.5 Սյունիք 1.3 11.5 20.3 2.2 11.6 23.4 2.7 4.0 4.7 1.3 Վայոց Ձոր 1.9 8.6 21.1 1.6 15.9 30.3 1.7 1.9 6.2 1.7 Տավուշ 1.7 9.7 23.2 1.8 17.2 31.3 3.8 4.2 6.7 2.0 Ընդամենը 1.6 12.6 27.6 3.6 20.1 34.1 100 100 7.8 2.4

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2009թ Այսուհետև որպես աղքատության մակարդակ կներկայացվի աղքատության վերին

մակարդակի ցուցանիշը, իսկ որպես ծայրահեղ աղքատության մակարդակ` աղքատության պարենային գծից ցածր սպառում ունեցող բնակչության մասնաբաժինը:

Աղքատության մակարդակի զգայունությունն աղքատության գծի փոփոխության նկատմամբ. Ծայրահեղ աղքատության մակարդակի փոփոխությունն առավել զգայուն է աղքատության գծի փոփոխության նկատմամբ, քան ընդհանուր աղքատության մակարդակը, որը վկայում է այն մասին, որ բնակչության կենտրոնացումն աղքատության ծայրահեղ գծի շուրջ ավելին է, քան ընդհանուր աղքատության գծի շուրջ: Աղյուսակ 3.5–ում ներկայացված են աղքատության մակարդակն ըստ աղքատության գծի փոփոխության: Եթե աղքատության գիծն ավելանա 5%-ով, ապա ծայրահեղ աղքատությունը կաճի 19.4%-ով, իսկ ընդհանուր

ՄԱՍ I

41

աղքատությունը` 10.9%-ով: Աղքատության մակարդակի փոփոխությունները վիճակագրականորեն նշանակալի են (1% նշանակալիության մակարդակի դեպքում), երբ աղքատության գիծը նվազեցվում կամ բարձրացվում է` 5, 10 և 20 %-ով:

Աղյուսակ 3.5. Հայաստան. Աղքատության մակարդակի փոփոխություններն ըստ աղքատության գծի փոփոխության, 2009թ.

(տոկոսներով) Աղքատության գծի փոփոխություններ Ծայրահեղ աղքատ Աղքատ

Անփոփոխ, 0% 3.6 34.1 +5% 4.3 37.8 -5% 2.6 31.0

+10% 5.3 41.8 -10% 1.6 27.9 +20% 7.5 50.9 -20% 0.4 18.2

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2009թ.

Աղքատությունն ըստ սպառման և եկամտային ցուցանիշների. Աղյուսակ 3.6-ում

ներկայացված է 2008-2009թթ.-ին Հայաստանում աղքատության սպառման և եկամտային ցուցանիշների համեմատությունը: Ինչպես և սպասվում էր, եկամտի ցուցանիշների հիման վրա գնահատված աղքատության մակարդակի գնահատականներն ավելի բարձր են, քան սպառման, որպես բարեկեցության աստիճանի գնահատման հիման վրա ստացված, արդյունքները: Այդ տարբերությունը հիմնականում բացատրվում է սպառման բաշխման համեմատ եկամուտների բաշխման առավել բարձր անհավասարությամբ:

Աղյուսակ 3.6. Հայաստան: Աղքատությունն ըստ սպառման և եկամտի ցուցանիշների, 2008-2009թթ.

2008թ. 2009թ. Սպառումը մեկ չափահասին համարժեք (ամսական), դրամ,2008թ.-ի միջին հանրապետական գներով

42870.2

40250.2

Եկամուտը, մեկ չափահասին համարժեք, (ամսական), դրամ, 2008թ.-ի միջին հանրապետական գներով

42484.4 43824.7

Եկամուտ/սպառում հարաբերությունը 1.0 1.1 Սպառման ցուցանիշով աղքատներ, (տոկոսներով) Ծայրահեղ աղքատներ 1.6 3.6 Աղքատներ 27.6 34.1 Եկամտի ցուցանիշով աղքատներ, (տոկոսներով) Ծայրահեղ աղքատներ 12.1 12.2 Աղքատներ 38.1 38.2

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2008- 2009թթ. Նշում. Եկամուտը հաշվարկվել է որպես ընդամենը տնօրինվող եկամուտ և ներառում է դրամական եկամուտները, բնամթերային տեսքով սպառման դրամային արժեքը և խնայողություններից օգտագործված միջոցները:

ՄԱՍ I

42

Դիտարկելով աղքատության սպառման և եկամտային ցուցանիշների խաչաձևումը 2009թ.-ին, ակնհայտ է դառնում, որ անհատների մի մեծ խումբ, որոնք եկամտի ցուցանիշով գտնվում են աղքատության գծից ցածր, սպառման ցուցանիշով բարձր են աղքատության գծից: Միայն եկամտի ցուցանիշով ծայրահեղ աղքատների 14 %-ը և աղքատների 53 %-ն է սպառման ցուցանիշով գնահատվել նույնպես ծայրահեղ աղքատ և աղքատ: Հակառակ պատկերն է ստացվել սպառման ցուցանիշով աղքատ և ծայրահեղ աղքատներին դիտարկելիս: Նրանց մոտավորապես 59%-ը աղքատ են գնահատվել նաև եկամտի ցուցանիշով: Սպառման ցուցանիշով ծայրահեղ աղքատների համարյա կեսը (46%) եկամտային ցուցանիշով նույնպես ծայրահեղ աղքատներ են:

Միայն 2009թ.-ին միջին ամսական եկամուտը, մեկ չափահասին համարժեք, գերազանցել է սպառումը 8.9%-ով, այն դեպքում, երբ 2008թ.-ին միջին ամսական եկամուտը ավելի փոքր էր սպառումից 0.9%-ով:

Գծապատկեր 3.2. Հայաստան. Աղքատության մակարդակն ըստ սպառման և եկամտի

ցուցանիշների,2008 և 2009թթ. (տոկոսներով)

1.6

12.1

27.6

38.1

3.6

38.2

12.2

34.1

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

êå³éáõÙ ºÏ³Ùáõï êå³éáõÙ ºÏ³Ùáõï

Ì³Ûñ³Ñ»Õ ³Õù³ïÝ»ñ ²Õù³ïÝ»ñ

2008Ã.2009Ã.

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2008 և 2009թթ.

Որքան կարժենա աղքատության հաղթահարումը: Աղքատության հաղթահարման

համար Հայաստանին անհրաժեշտ է 93.5 մլրդ. դրամ կամ ՀՆԱ-ի 3 % կազմող գումար` ի լրում սոցիալական աջակցության համար արդեն իսկ հատկացված միջոցների, ենթադրելով, որ սոցիալական աջակցությունը բարձր հասցեականությամբ կտրամադրվի միայն աղքատներին (Աղյուսակ 3.7):

Ծայրահեղ աղքատության վերացումը կպահանջի մոտ 2.5 մլրդ.դրամ կամ ՀՆԱ-ի 0.1 %-ը, ի հավելումն ծայրահեղ աղքատներին արդեն իսկ ուղղված սոցիալական աջակցության և ապահովելով բարձր հասցեականություն:

Միջազգային փորձը վկայում է, որ սոցիալական աջակցության տրամադրման անթերի հասցեականություն ապահովելը շատ անհավանական է, ուստի աղքատության հաղթահարման համար պահանջվող փաստացի միջոցներն իրականում շատ ավելի են:

ՄԱՍ I

43

Բարձր հասցեականություն ապահովելու նպատակով պահանջվող ռեսուրսների համեմատ, ազատական տնտեսակարգով երկրներում, աղքատության հաղթահարման համար պահանջվող նվազագույն ռեսուրսները հարկ է առնվազն կրկնապատկել:

Աղյուսակ 3.7. Հայաստան. Աղքատության հաղթահարման դրամական արժեքը

2009թ.

ծայրահեղ աղքատներ

աղքատ

Աղքատների միջին սպառումը (դրամ, մեկ չափահասին համարժեք, ամսական) 15682 23879

Աղքատության գիծ (դրամ, մեկ չափահասին համարժեք, ամսական) 17483 30920 Աղքատներին պահանջվող լրացուցիչ սպառում (դրամ, ամսական) 1801 7041 Պակասուրդը` աղքատների համար անհրաժեշտ լրացուցիչ սպառումաղքատության գծի նկատմամբ, (տոկոսներով) 10.3 22.8 ՀՆԱ (մլրդ. դրամ) 3102.8 3102.8 Անհրաժեշտ բյուջե (մլրդ. դրամ) 2.5* 93.5* Անհրաժեշտ բյուջեն որպես տոկոս ՀՆԱ-ի նկատմամբ 0.1 3.0 Աղբյուրը. ՀՀ ԱՎԾ և ՏՏԿԱՀ 2009թ. *Հաշվարկվում է բազմապատկելով մշտական բնակչության միջին տարեկան թվաքանակն աղքատության մակարդակի վրա և աղքատներին պահանջվող լրացուցիչ տարեկան սպառման մեծության վրա:

3.3. Աղքատության և տնտեսության անկման փոխկապակցվածությունը

Ընդհանուր առմամբ, աղքատության մակարդակի փոփոխությունը պայմանավորված է կենսամակարդակը գնահատող սպառման ագրեգատի փոփոխությամբ և վերջինիս բաշխվածության անհավասարության աստիճանով: Համաձայն Դատտի և Ռավալիոնիի (1992թ.) կողմից մշակված մեթոդաբանության, Հայաստանում աղքատության մակարդակի փոփոխությունը պայմանավորված է երկու բաղադրիչների` սպառման և վերջինիս բաշխվածության անհավասարության փոփոխությամբ: Առաջին բաղադրիչը` սպառման փոփոխությունը, ցույց է տալիս թե ինչպիսին կլիներ սպառման փոփոխության ազդեցությունն աղքատության մակարդակի վրա, եթե բաշխվածության անհավասարությունը մնար անփոփոխ, իսկ երկրորդ բաղադրիչը` սպառման վերաբաշխման ցուցանիշը, ցույց է տալիս, թե ինչպիսին կլիներ վերաբաշխման ազդեցությունն աղքատության վրա, եթե սպառումը մնար անփոփոխ: Ինչպես վկայում են վերլուծության արդյունքները, 2008-2009թթ.-ի միջև դիտարկվող աղքատության մակարդակի ավելացումը հիմնականում պայմանավորված է կենսամակարդակի անկումով, որը գնահատվում է մեկ չափահաս անձին համարժեք սպառման ցուցանիշով ( տես` աղյուսակ A 3.6, Վիճակագրական հավելված 2):

2008-2009թթ.- ի ընթացքում Հայաստանում աղքատության ընդհանուր մակարդակի 6.5 տոկոսային կետով աճը պայմանավորված է և’ սպառման, և’ վերաբաշխման բաղադրիչների ներգործությամբ: Այսպես, եթե առաջին բաղադրիչի` սպառման միջին մակարդակի փոփոխությունը հանգեցրել է աղքատության մակարդակի 2.2%-ային կետով ավելացմանը, ապա երկրորդ բաղադրիչի` վերաբաշխման հիմքում ընկած անհավասարության ցուցանիշի աճը, ընդհակառակը,հանգեցրել է աղքատության մակարդակի 4.3 տոկոսային կետով ավելացմանը:

ՄԱՍ I

44

Աղյուսակ 3.8. Հայաստան. Սպառման աճի տարեկան տեմպերն ըստ բնակավայրերի, 2008 -2009թթ.

(տոկոսներով) Տարեկան անկման տեմպերը

Ընդամենը Ք.Երևան Այլ

քաղաքներ Գյուղական

բնակավայրեր Աճի միջին տեմպերը (սովորական անկման տեմպը) -6.1 -4.9 -7.0 -6.9 Միջին տոկոսային աճի տեմպը -7.3 -7.2 -7.7 -7.2 Ամենացածր քվինտիլի աճի միջին տեմպը -0.5 -0.4 -0.5 -0.3 Աճի միջին տեմպերը P(0) համար, ծայրահեղ աղքատության գիծ -8.6 -8.4 -11.1 -5.8 Աճի միջին տեմպերը P(0) համար, աղքատության ընդհանուր գիծ -10.4 -9.4 -12.4 -9.1

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2008- 2009թթ. Նշում. Աճի տեմպերը վերաբերում են սպառման աճին: P(0)-ն նշանակում է աղքատության մակարդակ (Ֆոստեր, Գրիին և Տորբեկե, 1984թ.):

Տնտեսական աճը Հայաստանում կարելի է գնահատել ըստ տարբեր բաղադրիչների միջին սպառման աճի (Ռավալիոնի և Չեն 2002թ.): Աղյուսակ 3.8-ը ցույց է տալիս, որ աղքատ բնակչության սպառումն ավելի արագ տեմպերով է նվազել, քան ընդհանուր սպառումը (տարեկան -10.4% և -6.1%, համապատասխանաբար): Իսկ ծայրահեղ աղքատների սպառումը նվազել է ավելի դանդաղ տեմպերով աղքատների նկատմամբ` տարեկան -8.6 %: Ինչպես արդեն նշվել է, դա հանգեցրել է ծայրահեղ աղքատության մակարդակի ավելի ցածր աճի տեմպի` աղքատության ընդհանուր մակարդակի համեմատ: Այդուհանդերձ, 2009թ.-ին 2008թ.-ի նկատմամբ աղքատության մակարդակն աճել է 6.5 տոկոսային կետով, այն դեպքում, երբ ծայրահեղ աղքատության մակարդակն աճել է 2 տոկոսային կետով:

Տարածաշրջանային կտրվածքով դիտարկելիս, ք. Երևանից դուրս այլ քաղաքներում (աղյուսակ 3.9) աղքատների սպառումը 2008-2009թթ. նվազել է ավելի բարձր տեմպով, քան ընդհանուր սպառումը (համապատասխանաբար` -12.4 %` տարեկան -10.4 %-ի դիմաց): Գյուղական բնակավայրերում և ք. Երևանում աղքատների սպառումը 2008-2009թթ. նվազել է ավելի ցածր տեմպով, քան ընդհանուր սպառումը (համապատասխանաբար` -9.1 % և -9.4 % ` տարեկան -10.4 %-ի դիմաց):

Ինչպես ներկայացված է ստորև բերված աճի կորերի միջոցով, ազգային մակարդակով, տնտեսական անկումից ամենաքիչը տուժել են ամենահարուստներից 8 և 9 դեցիլի բնակչությունը, իսկ ամենաշատը` ամենաաղքատ առաջին դեցիլի բնակչությունը (գծապատկերներ 3.3-3.6):

Ստորև բերված աճի կորերի միջոցով յուրաքանչյուր պրոցենտիլի արժեքի համար (գծապատկերներ 3.3-3.6) տարածաշրջանային կտրվածքով դիտարկելիս, տնտեսական անկումից ամենաշատը տուժել են հետևյալ դեցիլային խմբերը: Երևան քաղաքի և ք. Երևանից դուրս այլ քաղաքներում ամենաաղքատ 1 դեցիլային խումբը և գյուղական բնակավայրերում ամենաաղքատ 1 և 3 դեցիլային խմբերը: Տնտեսական անկումից ամենաքիչը տուժել են հետևյալ դեցիլային խմբերը. ք. Երևանում` ամենահարուստ երեք դեցիլները, այլ քաղաքներում և գյուղական բնակավայրերում` բնակչության ամենահարուստներից 8 և 9 դեցիլները:

ՄԱՍ I

45

Գծապատկեր 3.3. Հայաստան. Սպառման աճի կորը , 2008-2009 թթ.

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2008- 2009թթ Գծապատկեր 3.4. Հայաստան. Սպառման աճի կորը ք.Երևանում, 2008-2009թթ.

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2008- 2009թթ.

-20

-15

-10

-5

0

5 Ø»Ï ã³÷³Ñ³ëÇÝ Ñ³Ù³ñÅ»ù ëå³éÙ³Ý ³×Ç ï»ÙåÁ 08-09 %

0 20 40 60 80 100 Ø»Ï ã³÷³Ñ³ëÇÝ Ñ³Ù³ñÅ»ù ëå³éÙ³Ý ïáÏáëÝ»ñ

²×Ç ÏáñÁ ²×Ç ÙÇçÇÝ ï»ÙåÁ

²×Ç ï»Ùå»ñÇ ÙÇçÇÝÁ

-15

-10

-5





ՄԱՍ I

46

Գծապատկեր 3.5. Հայաստան. Սպառման աճի կորը այլ քաղաքային բնակավայրերում, 2008-2009 թթ.

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2008- 2009թթ Գծապատկեր 3.6. Հայաստան. Սպառման աճի կորը գյուղական բնակավայրերում, 2008-2009թթ.

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2008- 2009թթ

-15

-10

-5



²×Ç ÏáñÁ ²×Ç ÙÇçÇÝ ï»Ùå


-20

-15

-10

-5





ՄԱՍ I

47

3.4. Աղքատության կառուցվածքային պատկերը և դրա փոփոխությունը 2008-2009թթ.

Դիտարկվող ժամանակաշրջանում աղքատության կառուցվածքային պատկերն էապես չի փոփոխվել.

(ա) Աղքատության մակարդակի տարբերությունն ըստ սեռի նշանակալի չէ և´ 2008թ., և´

2009թ. (աղյուսակ 3.9):

(բ) Մինչև հինգ տարեկան և 6-9 տարեկան երեխաների շրջանում աղքատության մակարդակն ավելի բարձր է այլ տարիքային խմբերի համեմատ: 60-64 տարիքային խմբում 2009թ. աղքատության մակարդակն ամենացածրն է, ինչը թերևս կարող է բացատրվել աշխատավարձի, իրենց զավակների կողմից տրանսֆերտների և այլ օգնությունների չափի ավելացմամբ:

Աղյուսակ 3.9. Հայաստան. Աղքատության ցուցանիշներն ըստ սեռի և տարիքային խմբերի, 2008 և 2009թթ.

(տոկոսներով) 2008թ. 2009թ.

Ծայրահեղ աղքատ

Աղքատ Ծայրահեղ աղքատ

Աղքատ %-ն աղքատ բնակչու- թյան մեջ

%-ն ընդհա- նուր

բնակչու- թյան մեջ

Սեռը Կանայք 1.7 27.3 3.7 34.2 54.5 54.4 Տղամարդիկ 1.6 27.8 3.6 34.0 45.5 45.6 Տարիքային խմբեր Երեխաներ 0-5 1.9 32.0 4.9 39.6 8.8 7.5 6-9 տարեկան 1.8 30.3 4.6 40.5 4.0 3.3 10-14 1.5 29.7 3.9 36.2 7.5 7.1 15-17 2.3 32.4 4.8 37.5 6.2 5.6 18-19 0.7 26.1 3.8 32.5 2.8 3.0 20-24 1.3 26.0 3.7 33.1 8.8 9.1 25-29 2.1 27.0 3.4 34.0 8.1 8.1 30-34 1.1 25.7 4.4 35.6 6.7 6.4 35-39 1.9 27.6 3.2 34.4 6.0 6.0 40-44 1.9 29.3 2.8 31.2 5.8 6.4 45-49 1.9 25.7 3.3 32.4 7.9 8.3 50-54 1.2 22.2 2.8 31.6 7.3 7.8 55-59 0.7 21.7 4.3 30.8 4.9 5.4 60-64 1.3 24.8 2.8 27.6 3.1 3.8 65+ 2.0 29.5 2.9 33.9 12.1 12.2 Ընդամենը 1.6 27.5 3.6 34.1 100 100


(գ) Բազմանդամ և երեխաներ ունեցող տնային տնտեսությունների շրջանում աղքատ լինելու հավանականությունն ավելի մեծ է: Աղքատության հարաբերական ռիսկն աճում է տնային տնտեսության չափի զուգահեռ (աղյուսակ 3.10): Բազմանդամ

ՄԱՍ I

48

ընտանիքներում կախվածության գործակիցը հանդիսանում է աղքատությունը բացատրող կարևորագույն գործոն: Բազմանդամ տնային տնտեսություններն ունեն ավելի շատ երեխաներ, ուստի և փոքր տնային տնտեսությունների համեմատ` եկամուտ ստացողների ավելի ցածր մասնաբաժին, որն էլ հանգեցնում է նրանց սպառման ցածր մակարդակի:

Աղյուսակ 3.10. Հայաստան. Աղքատության մակարդակն ըստ տնային տնտեսության չափի, 2008 և 2009թթ.


Ծայրահեղ աղքատներ

Աղքատ Ծայրահեղ աղքատներ

Աղքատ %-ն աղքատ բնակչու- թյան մեջ

%-ն ընդհանուր բնակչու- թյան մեջ

Տնային տնտեսության անդամների թվաքանակը

1 0.9 17.2 1.7 19.7 1.7 2.9 2 0.8 19.0 1.6 23.9 6.5 9.3 3 1.0 18.8 1.1 23.0 9.1 13.5 4 0.9 23.6 1.5 29.2 18.8 21.9 5 1.9 30.3 4.0 35.7 22.7 21.7 6 2.8 34.7 5.5 41.3 21.2 17.5 7 և ավելի 2.4 38.2 8.5 51.6 20.0 13.2 Ընդամենը 1.6 27.6 3.6 34.1 100 100


Հայաստանում երեխայի առկայությունն ավելացնում է աղքատության մակարդակը: Երեք և ավելի (0-5 տարեկան) երեխաներ ունեցող տնային տնտեսություններն ունեն աղքատության ավելի բարձր ռիսկ`(52% ) հանրապետական միջին մակարդակի համեմատ, ինչպես նաև ավելի բարձր ռիսկ այն տնային տնտեսությունների համեմատ, որտեղ առկա են թվով ավելի քիչ երեխաներ, օրինակ` 1 երեխա ունեցող տնային տնտեսությունների համեմատ` 37%-ով, իսկ երկու երեխայի դեպքում` 17%-ով (աղյուսակ 3.11): Այնուամենայնիվ, այդ արդյունքները պետք է դիտարկվեն որոշակի զգուշությամբ, քանզի դրանք հիմնականում բխում են համարժեքության սանդղակի և մասշտաբից տնտեսման ենթադրություններից (Լանժոու և Ռավալիոնի, 1995թ.):

ՄԱՍ I

49

Աղյուսակ 3.11. Հայաստան. Աղքատության մակարդակն ըստ երեխաների (մինչև 6 տարեկան) թվաքանակի և ծերերի ( 60-ից բարձր տարիք) թվաքանակի առկայության,

2008 և 2009թթ. (տոկոսներով)

2008թ. 2009թ.



Աղքատ Տոկոսն աղքատ բնակչության

մեջ

Տոկոսն ընդհանուր բնակչության

մեջ Երեխաների թվաքանակը

0 երեխա 1.5 25.4 3.0 31.3 63.9 69.5 1 երեխա 1.9 31.3 3.9 37.9 22.3 20.1 2 երեխաներ 1.6 34.4 6.2 44.1 11.6 9.0 3 երեխա և ավելի 5.3 34.8 13.3 51.8 2.2 1.4 Ծերերի թվաքանակը

0 ծերեր 1.3 24.7 3.2 31.6 52.0 56.2 1 ծեր 1.6 30.0 4.3 36.9 31.6 29.3 2 և ավելի ծերեր 3.0 33.9 4.0 38.2 16.3 14.6 Ընդամենը 1.6 27.6 3.6 34.1 100 100


(դ) Մեծահասակների (60-ից բարձր տարիք) առկայությունն ավելացնում է աղքատության մակարդակը: Այն տնային տնտեսությունում, որը բաղկացած է երկու չափահաս անդամից և երկու մինչև 6 տարեկան երեխայից աղքատության ռիսկն ավելի բարձր է, քան հանրապետական միջինը (38.0% և 34.1%, համապատասխանաբար): Այդ ընտանիքին երկու մեծահասակ անդամ ներառելու դեպքում աղքատության ռիսկը ավելանում է 46%- ով կամ 17.4%- ային կետով (աղյուսակ 3.12): Միայն ծերերից բաղկացած տնային տնտեսության աղքատության մակարդակը բավական ցածր է (20.5 %-ով միջին հանրապետական մակարդակից):

Աղյուսակ 3.12. Հայաստան. Աղքատության ցուցանիշներն ըստ տնային տնտեսության կազմի, 2008 և 2009թթ.


Ծայրա- հեղ աղ-քատներ

Աղքատ Ծայրա-հեղ աղ-քատներ

Աղքատ %-ն աղքատ բնակչության

մեջ

%-ն ընդհա-նուր բնակ-չության մեջ

1 չափահաս` առանց երեխա 1.5 18.7 0.9 24.4 2.0 2.8 2 չափահաս, առանց երեխա 0.9 20.5 2.2 25.6 9.4 12.5 2 չափահաս, 2 երեխա - 25.4 7.1 38.0 1.4 1.3 2 չափահաս, 2 երեխա, 1 ծեր ( 60 տարեկանից ավելին)

- 37.8 1.2 36.7 0.8 0.7

2 չափահաս, 2 երեխա և 2 ծեր 0.4 47.2 1.0 55.4 0.8 0.5 Ծեր մարդ, առանց երեխա, առանց չափահասի

1.1 23.4 1.6 27.1 3.7 4.7

Այլ 1.8 29.3 4.1 36.2 81.8 77.1 Ընդամենը 1.6 27.6 3.6 34.1 100.0 100.0 Աղբյուրը: ՏՏԿԱՀ 2008և 2009թթ.

ՄԱՍ I

50

(ե) Կնոջ գլխավորությամբ տնային տնտեսություններն ավելի աղքատ են` տղամարդ գլխավոր ունեցող տնային տնտեսությունների համեմատ (36.9%` 33.1%-ի դիմաց 2009թ.-ին): Միջին հանրապետական մակարդակի համեմատ` մինչև 6 տարեկան երեխա ունեցող կնոջ գլխավորությամբ տնային տնտեսություններն աղքատ լինելու ավելի մեծ ռիսկ ունեն (աղյուսակ 3.13): 2009թ.-ին կնոջ գլխավորությամբ տնային տնտեսությունները կազմել են աղքատների 27 %-ը, իսկ ամբողջ բնակչության` 25 %-ը: Կնոջ գլխավորությամբ տնային տնտեսությունների բարձր տեսակարար կշիռը կարելի է բացատրել ՀՀ-ում արտագաղթի առանձնահատկություններով. սովորաբար տան հայրն է մեկնում արտասահման առավել լավ աշխատանքային հնարավորություններ փնտրելու: Կնոջ գլխավորությամբ տնային տնտեսություններում աղքատության բարձր մակարդակը կարելի է բացատրել մի շարք գործոններով, որոնցից են` ցածր վարձատրությունը, աշխատելու հնարավորության բացակայությունը, ինչպես նաև այն, որ մեկնած ամուսինը կամ չի կարողանում, կամ չի ցանկանում օգնել իր ընտանիքին և այլն:

Աղյուսակ 3.13. Հայաստան. Աղքատության ցուցանիշներն ըստ տնային տնտեսության

գլխավորի սեռի, 2008 և 2009թթ. (տոկոսներով)

2008թ. 2009թ. Ծայրա-հեղ աղ-քատներ

Աղքատ Ծայրա- հեղ աղ- քատներ

Աղքատ %-ն աղքատ բնակչու -թյան մեջ

%-ն ընդհա-նուր

բնակչու -թյան մեջ

Տղամարդ` գլխավոր 1.5 26.6 3.3 33.1 72.6 74.7 Կին` գլխավոր, այդ թվում`

2.0 30.4 4.6 36.9

27.4 25.3

Կին գլխավոր`առանց երեխա(մինչև 6 տարեկան)

2.1 30.4 4.4 35.7 24.0 22.9

Կին գլխավոր` երեխաներով(մինչև 6 տարեկան)

1.4 30.9 6.5 48.5 3.4 2.4

Ընդամենը 1.6 27.6 3.6 34.1 100 100 Աղբյուրը: ՏՏԿԱՀ 2008 և 2009թթ.

ՄԱՍ I

51

Գծապատկեր 3.7. Հայաստան. Աղքատության մակարդակն ըստ տնային տնտեսության կազմի, 2008 և 2009թթ.

(տոկոսներով)

24.427.1

20.525.4 23.4

28.5

18.7

47.2

35.537.8

55.4

38

25.6

36.7

44.5

34

1 չափահաս՝ առանցերեխայի

2 չափահաս`առանցերեխայի

2 չափահաս,2 երեխա

2 չափահաս,2 երեխա, 1

ծեր

2 չափահաս,2 երեխա և 2

ծեր

Ծեր մարդ,առանցերեխայի,առանց

չափահասի

Կինգլխավոր՝առանցերեխայի

Կինգլխավոր՝

երեխաներով

2008թ . 2009թ .

Աղբյուրը: ՏՏԿԱՀ 2008և 2009թթ.

(զ)Լավ կրթություն ունեցող անձանց համար աղքատ լինելու հավանականությունն ավելի փոքր է (աղյուսակ 3.14): Բարձրագույն կրթությամբ անձանց շրջանում աղքատության մակարդակն ամենացածրն է` այն մոտ 16 տոկոսային կետով ցածր է 16-ից բարձր տարիքի բնակչության միջին հանրապետական աղքատության մակարդակից, և 29.5 տոկոսային կետով ցածր, քան տարրական և ցածր կրթություն ունեցողների աղքատության մակարդակը: 2008թ.-ի համեմատ` ծայրահեղ աղքատությունն աճել է կրթության բոլոր մակարդակներում, բացի տարրական և ցածր կրթական մակարդակի անձանց շրջանում: Միջնակարգ ընդհանուր կրթությամբ անձինք աղքատ բնակչության շրջանում կազմում են ամենամեծ խումբը (48 %): 16-ից բարձր տարիքի բնակչության կազմում, այս խումբը դժվարությունների է հանդիպում աշխատանք փնտրելիս:

Աղյուսակ 3.14. Հայաստան. Աղքատությունն ըստ կրթության մակարդակի, 2008 և 2009թթ. (16-ից բարձր տարիքի բնակչություն),




Աղքատ %-ն աղքատ բնակչության

մեջ

%-ն ընդհա- նուր բնակչու-

թյան մեջ

Տարրական և ցածր 4.2 36.1 4.1 46.4 5.7 4.0

Թերի միջնակարգ 3.2 40.1 6.1 45.4 13.1 9.5

Միջնակարգ ընդհանուր

1.7 30.2 4.1 37.4

48.2 42.3

Միջնակարգ մասնագիտական

1.0 21.9 2.6 30.3

23.7 25.7

Բարձրագույն 0.4 14.7 1.7 16.9 9.5 18.4

Ընդամենը 1.6 26.6 3.5 32.9 100.0 100.0

Աղբյուրը` ՏՏԿԱՀ 2008 և 2009թթ

ՄԱՍ I

52

Գծապատկեր 3.8 . Հայաստան. Աղքատությունն ըստ կրթության մակարդակի, 2008 և 2009թթ. (16-ից բարձր տարիքի բնակչություն)


4.2 4.1

36.1

46.4

3.26.1

40.1

1.74.1

1 2.60.4 1.7

45.4

37.4

30.2 30.3

21.9

16.914.7

2008 2009 2008 2009

Ծայրահեղ աղքատ Աղքատ

Տարրական և ցածր

Թերի միջնակարգ

ՄիջնակարգընդհանուրՄիջնակարգմասնագիտականԲարձրագույն

Աղբյուրը: ՏՏԿԱՀ 2008 և 2009թթ.

(է) Աղքատության վրա ազդող կարևորագույն գործոններից է մասնակցությունն աշխատանքի շուկայում: Աշխատանքի բացակայության պարագայում հատկապես մեծանում է աղքատ կամ ծայրահեղ աղքատ լինելու հավանականությունը: Դրա վկայությունն այն է, որ աշխատող անդամ չունեցող տնային տնտեսությունների շրջանում, աղքատության մակարդակը 2009թ.-ին կազմել է 41.2%, և այս խմբում աղքատության մակարդակը 21%-ով բարձր է միջին հանրապետական մակարդակից (Աղյուսակ 3.15): Նույն ժամանակաշրջանում ծայրահեղ աղքատության մակարդակն աշխատող անդամ չունեցող տնային տնտեսությունների շրջանում կազմել է 8.0% և միջին հանրապետական մակարդակի համեմատ 2.2 անգամ բարձր է եղել:

Աղյուսակ 3.15. Հայաստան. Աղքատությունն ըստ տնային տնտեսությունում

աշխատող անդամների թվաքանակի, 2008 և 2009թթ. (տոկոսներով)

2008թ. 2009թ. Ծայրահեղ աղքատներ


Աղքատ %-ն աղքատ- ների մեջ)

%-ը բնակչու- թյան մեջ

Ոչ ոք չի աշխատում

3.9 40.3 8.0 41.2 19.3 16.0

Աշխատում է մեկ անդամ

2.2 27.9 3.6 35.4 30.8 29.6

Աշխատում են երկու անդամներ

0.6 24.3 2.4 33.6 32.7 33.2

Աշխատում են 3 և ավելի անդամներ

1.0 23.7 2.2 27.6 17.2 21.2

Ընդամենը 1.6 27.6 3.6 34.1 100 100 Աղբյուրը: ՏՏԿԱՀ 2008 և 2009թթ.

ՄԱՍ I

53

2008-2009թթ. ընթացքում աղքատության մակարդակը բարձրացել է ինչպես աշխատաշուկայում մասնակցություն ունեցողների` զբաղվածների և գործազուրկների, այնպես էլ ոչ մասնակիցների` տնտեսապես ոչ ակտիվ բնակչության շրջանում:

Աշխատանքն ապահովում է եկամուտներ, հետևաբար և աղքատության ավելի ցածր մակարդակ: Այդ են վկայում նաև հետազոտության արդյունքները, համաձայն որի աղքատների մեծ մասը չի ունեցել աշխատանք, մինչդեռ ոչ աղքատների զգալի մասը զբաղված է եղել որևէ տեսակի տնտեսական գործունեությամբ:Ուշագրավ է այն, որ աղքատության մակարդակն ավելացել է աշխատուժի շուկայի մասնակիցների շրջանում ավելի արագ տեմպերով, քան ոչ մասնակիցների շրջանում (25.9% համեմատ 21.1%): Ենթադրվում է, որ նման տնային տնտեսություններում, աղքատության մակարդակի ավելի ցածր տեմպերով աճը պայմանավորված է վերջիններիս համար եկամտի կարևոր աղբյուր հանդիսացող սոցիալական (կենսաթոշակ, ընտանեկան նպաստ և այլն) տրանսֆերտների աճով:

Թեև տնտեսապես ակտիվ բնակչության կազմում աղքատության ռիսկն առավել բարձր է եղել գործազուրկների շրջանում (38.8%) (աղյուսակ 3.16), սակայն, ցուցանիշը տարածաշրջանային կտրվածքով դիտարկելիս, ակնհայտ է դառնում, որ 2009թ.-ին այլ քաղաքներում բնակվող գործազուրկների աղքատության մակարդակը 45 %-ով ավելի է Երևանաբնակ գործազուրկների և 52%-ով ` գյուղաբնակ գործազուրկների համեմատ:

Աղքատության մակարդակն աճել է նաև կենսաթոշակառուների շրջանում: Ինչպես Երևանաբնակ, այնպես էլ այլ քաղաքներում բնակվող կենսաթոշակառուներն ունեն աղքատության ավելի ցածր ռիսկ, գյուղաբնակ կենսաթոշակառունների հետ համեմատ: Միաժամանակ, ծայրահեղ աղքատության ամենաբարձր մակարդակը գրանցվել է նույնպես գյուղաբնակ կենսաթոշակառունների մոտ:

ՄԱՍ I

54

Աղյուսակ 3.16. Հայաստան. Աշխատուժի մասնակցությունն ու աղքատությունը, 2008 և 2009թթ. (16 և բարձր տարիքի բնակչություն),




Աղքատ %-ն աղքատ- ների մեջ

(համեմատվող բնակչություն)

%-ն համեմատվող բնակչության

մեջ

Ընդամենը բնակչություն Մասնակիցներ 1.0 23.9 2.7 30.1 55.1 60.4 Վարձու աշխատողներ 1.0 20.7 2.1 25.5 21.6 27.9 Ինքնազբաղվածներ 0.6 23.3 1.7 29.7 11.4 12.6 Այլ զբաղվածներ 0.4 27.2 1.7 34.1 8.9 8.5 Գործազուրկներ 2.1 32.6 6.3 38.8 13.3 11.3 Ոչ մասնակիցներ 2.4 30.8 4.7 37.3 44.9 39.6 Կենսաթոշակառուներ 2.8 34.5 4.7 39.9 12.2 10.0 Ուսանողներ 1.5 22.4 2.7 29.5 8.2 9.2 Այլ ոչ մասնակիցներ 2.7 33.1 5.7 39.5 24.5 20.4 ք.Երևան Մասնակիցներ 0.6 17.6 1.8 23.9 53.6 57.9 Վարձու աշխատողներ 0.6 16.0 1.1 20.2 28.9 36.9 Ինքնազբաղվածներ 7.1 1.3 13.3 1.8 3.5 Այլ զբաղվածներ 5.4 27.6 0.3 0.3 Գործազուրկներ 1.1 25.7 3.4 34.0 22.6 17.2 Ոչ մասնակիցներ 1.7 22.3 2.3 28.4 46.4 42.1 Կենսաթոշակառուներ 2.8 27.4 2.2 31.7 14.5 11.8 Ուսանողներ 0.7 14.6 1.4 22.0 9.0 10.6 Այլ ոչ մասնակիցներ 1.6 23.2 2.8 30.0 22.9 19.7 Այլ քաղաքներ Մասնակիցներ 1.8 31.2 5.9 36.9 45.5 49.6 Վարձու աշխատողներ 1.3 27.1 3.9 32.3 24.4 30.4 Ինքնազբաղվածներ 1.5 30.5 3.9 33.3 4.6 5.6 Այլ զբաղվածներ 38.8 5.6 45.1 1.8 1.6 Գործազուրկներ 3.6 41.5 12.1 49.3 14.7 12.0 Ոչ մասնակիցներ 3.6 38.6 8.3 43.5 54.5 50.4 Կենսաթոշակառուներ 3.3 40.7 8.1 44.3 14.3 13.0 Ուսանողներ 2.7 30.3 5.7 37.2 8.1 8.8 Այլ ոչ մասնակիցներ 4.0 40.6 9.3 45.2 32.1 28.6 Գյուղական բնակավայրեր Մասնակիցներ 0.8 24.3 1.5 30.9 66.9 72.8 Վարձու աշխատողներ 1.5 20.8 1.3 26.1 12.6 16.2 Ինքնազբաղվածներ 0.5 23.6 1.3 31.2 26.5 28.6 Այլ զբաղվածներ 0.5 27.3 1.4 33.5 23.4 23.5 Գործազուրկներ 1.5 32.2 3.6 32.4 4.4 4.6 Ոչ մասնակիցներ 1.7 32.4 2.6 40.8 33.1 27.2 Կենսաթոշակառուներ 1.8 39.0 3.0 48.7 8.0 5.5 Ուսանողներ 1.3 24.2 1.3 32.1 7.6 8.0 Այլ ոչ մասնակիցներ 1.9 35.3 3.2 42.7 17.5 13.7 Ընդամենը 1.1 26.5 3.5 32.9 100 100 Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2008 և 2009թթ.

ՄԱՍ I

55

Ներդիր.3.3 Հայաստանում 2009թ.-ին ոչ ֆորմալ հատվածի ուսումնասիրություն

2009թ.-ին ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայությունը Ասիական զարգացման բանկի ֆինանսական և տեխնիկական աջակցությամբ տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտության միջոցով, օգտագործելով մոդուլային հարցաթերթի մոտեցումը, անց է կացրել ոչ ֆորմալ հատվածի ուսումնասիրություն: ՈՒսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ ոչ ֆորմալ զբաղվածությունը Հայաստանում նշանակալի է և կազմել է 52.1 %1 : Ոչ ֆորմալ հատվածի տեսակարար կշիռը ՀՆԱ-ի նկատմամբ 2009թ.-ին կազմել է 11.2 %: Ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ ոչ ֆորմալ հատվածի զբաղվածները ստանում են ավելի ցածր եկամուտներ և ունեն ավելի բարձր աղքատության մակարդակ, քան ֆորմալ հատվածի զբաղվածները (34.2 % 21.7 %-ի դիմաց): Ոչ ֆորմալ հատվածի զբաղվածների տեսակարար կշիռը աղքատների մեջ 1.6 անգամ բարձր է, քան ֆորմալ հատվածի զբաղվածների տեսակարար կշիռը:

Աղյուսակ 1.Հայաստան. Ֆորմալ և ոչ ֆորմալ զբաղված ության աղքատության մակարդակը, (16 և բարձր տարիքի բնակչություն), 2008 և 2009թթ.

(տոկոսներով)2008թ. 2009թ.



Աղքատ %-ն աղքատ- ների մեջ

(համեմատ- վող

բնակչու- թյուն)

%-ը համեմատ-

վող բնակչու- թյան մեջ

Մասնակիցներ 1 23.9 2.7 30.1 55.1 60.4 զբաղվածներ 0.8 22.2 1.9 28.1 30.9 37.5 այդ թվում` ֆորմալ 0.8 17.4 1.8 21.7 38.1 49.2 ոչ ֆորմալ 0.9 27.1 2 34.2 61.9 50.8 գործազուրկներ 2.1 32.6 6.3 38.8 13.3 11.3 Ոչ մասնակիցներ 2.4 30.8 4.7 37.3 44.9 39.6

1 Ոչ ֆորմալ զբաղվածությունը դիտարկվող ժամանակահատվածում ոչ ֆորմալ աշխատատեղերի հանրագումարն է, անկախ այն հանգամանքից եղել են դրանք ֆորմալ, թե ոչ ֆորմալ հատվածի կազմակերպություններում կամ տնային տնտեսություններում: Աղբյուրը. Ոչ ֆորմալ հատվածի ուսումնասիրություն, 2009թ.

3.5. Սպառման և աղքատության դետերմինանտները

Այս մասում դիտարկվում են այն գործոնները, որոնք սերտորեն կապված են աղքատության և կենսամակարդակի հետ, ավելի քան հաստատված պատճառահետևանքային կապերով: Այդ գործոնների բացահայտումը կարևոր քայլ է աղքատության հաղթահարմանն ու տնային տնտեսություններին աղքատ լինելու հավանականությունից ետ պահելուն ուղղված տնտեսական և սոցիալական քաղաքականության մշակման գործում: Ուսումնասիրված գործոններն են. (1) տնային

ՄԱՍ I

56

տնտեսության բնութագրիչները, ներառյալ տարիքային կազմը, չափը, միգրացիայում գտնվող անդամի առկայությունը, տնային տնտեսության անդամների զբաղվածության կարգավիճակը և տնային տնտեսության բնակության վայրը, ինչպես նաև (2) տնային տնտեսության գլխավորի բնութագրիչները, ինչպիսիք են` տարիքը, սեռը, կրթությունը, զբաղվածությունը և հաշմանդամությունը: Այս գործոններն օգտագործվել են որպես բացատրող (անկախ) փոփոխականներ պարզ ռեգրեսիոն մոդելում, որտեղ մեկ չափահաս անձին համարժեք սպառումը դիտարկվել է որպես կախյալ փոփոխական:

Մեկ չափահաս անձի հաշվով սպառմումը զգալիորեն կախված է հետևյալ գործոններից.

Տնային տնտեսության ժողովրդագրական նկարագիրը • տնային տնտեսության չափը բացասական ազդեցություն ունի տնային տնտեսության

սպառման վրա, այսպիսով, և´ 2008թ.-ին, և´ 2009թ.-ին բազմանդամ տնային տնտեսություններն ունեն ավելի ցածր սպառում` ունենալով այլ հավասար բնութագրիչներ:

• տնային տնտեսության գլխավորի սեռը. դիտարկվող տարիներին կնոջ գլխավորությամբ տնային տնտեսությունների կենսամակարդակն` այլ հավասար բնութագրիչներ ունենալու պայմաններում, ավելի ցածր է, քան տղամարդու կողմից գլխավորվող տնային տնտեսություններում:

• տարիքային կազմը. 2008թ.-ին 0-5 տարեկան երեխաների տեսակարար կշիռը փոքր բացասական ներգործություն ուներ սպառման ցուցանիշի վրա, իսկ 2009թ.-ին ներգործությունը էական չէր: Որքան բարձր է այդ տարիքի երեխաների մասնաբաժինը տնային տնտեսությունում, այնքան ցածր է տնային տնտեսության սպառումը, բազային կատեգորիայի համեմատ (46-ից 60 տարեկանների մասնաբաժնի համեմատ)` պահպանելով տնային տնտեսության չափն անփոփոխ: Իսկ տարեցների տեսակարար կշիռը սպառման վրա ազդեցություն չուներ 2008թ.-ին,սակայն 2009թ.-ին այն բավական բարձր էր:

Կրթություն • Սպառման ցուցանիշը բարձր է այն տնային տնտեսություններում, որոնց գլխավորն

ունի բարձրագույն կրթություն: Բարձրագույն կրթությամբ գլխավոր ունեցող տնային տնտեսությունների սպառման մակարդակը 2009թ.-ին 36 %-ով ավելի է այն տնային տնտեսությունների սպառման մակարդակից, որոնց գլխավորում են տարրական կամ թերի միջնակարգ կրթություն ունեցողները (համեմատվող կատեգորիա):

Միգրացիա • Միգրացիայում գտնվող անդամի առկայությունը բարձրացնում է տնային

տնտեսության կենսամակարդակը, հանգամանք, որը մեկ անգամ ևս ընդգծում է բարեկամներից ստացված տրանսֆերտների կարևորությունը տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի բարելավման համար: 2009թ.-ին հետազոտությանը նախորդող 12 ամիսների ընթացքում` երկրից դուրս միգրացիայում եղած և վերադարձած անդամներ ունեցող տնային տնտեսությունները գրանցել են ավելի բարձր (13.5%-ով) սպառման ցուցանիշ, քան այն տնային տնտեսությունները, որոնցում միգրանտներ չեն եղել:

ՄԱՍ I

57

Մասնակցությունը աշխատանքի շուկայում • 2009թ.-ին տնային տնտեսության անդամների զբաղվածության կարգավիճակը

կարևոր ազդեցություն ունի տնային տնտեսության սպառման վրա: Տնային տնտեսություններում որքան բարձր է գործազուրկների կամ կենսաթոշակառուների համամասնությունն, այնքան ցածր է սպառման ցուցանիշը` վարձու աշխատողների համամասնության համեմատ: Այդ գործոններն էապես ազդում են և ազդեցությունը բարձր կարևորություն ունի սպառման բաշխվածության վրա:

Տնային տնտեսության բնակության վայրը • Բնակության վայրը կարևոր դեր ունի Հայաստանում տնային տնտեսության

կենսամակարդակը բացատրելիս: Բնակության վայրի հիմնական ազդեցությունը սպառման ցուցանիշի վրա ստացվում է, երբ մոդելում ընդգրկված տնային տնտեսության այլ բնութագրիչների վրա դրվում է ծրագրային հսկողություն: 2009թ.-ին ք.Երևանի համեմատ ՀՀ բոլոր մարզերում բնակվող տնային տնտեսությունների բարեկեցությունը նվազել է:

3.6 Սպառումը, եկամուտը և դրանց բաշխվածության անհավասարությունը Անհավասարությունը գնահատվում է ողջ բնակչության համար: Դիտարկվող

ժամանակահատվածում (2008-2009թթ.) ըստ եկամուտների ցուցանիշի անհավասարությունը աճել է: Ջինիի գործակցի միջոցով գնահատված անհավասարության ցուցանիշները վկայում են, որ Հայաստանում բնակչության բևեռացումն ըստ եկամուտների ցուցանիշի ավելի խորն է` սպառման ցուցանիշի համեմատ:

2009թ.-ին սպառման անհավասարությունը, որը չափվում է Ջինիի գործակցով, ավելացել է` կազմելով 0.257` 2008թ.-ի 0.242-ի համեմատ: Ըստ եկամուտների անհավասարությունն ավելացել է` կազմելով 2009թ.-ին 0.355` 2008թ.-ի 0.339-ի համեմատ:

Աղյուսակ 3.17. Հայաստան. Սպառման և եկամտային անհավասարությունը, 2008- 2009թթ.

Սպառում Եկամուտ

2008 2009 2008 2009 Վարիացիայի գործակից 0.592 0.654 0.847 1.198 Ջինիի գործակից 0.242 0.257 0.339 0.355 Թեյլի միջին լոգարիթմա-կան շեղում E(0) 0.096 0.108 0.201 0.224

Թեյլի էնտրոպիա E(1) 0.11 0.124 0.215 0.259 Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2008 - 2009թթ.

Անհավասարության գնահատման այլ եղանակները` Թեյլի էնտրոպիայի համաթիվը և Թեյլի միջին լոգարիթմական շեղումը, արձանագրել են, որ Հայաստանում բնակչության բևեռացումն ըստ եկամուտների ցուցանիշի և ըստ սպառման ցուցանիշի ավելացել է:

ՄԱՍ I

58

3.7 Աղքատությունը և Ֆինանսական ճգնաժամի հաղթահարումը

2009թ.-ին ՏՏԿԱՀ հարցաշարում ավելացել է նոր`«Ֆինանսական ճգնաժամի հաղթահարում» բաժինը, որը թույլ տվեց ամփոփել այն տեղեկատվությունը, որը ցույց է տալիս, թե ինչպես էին տնային տնտեսությունները հաղթահարում ֆինանսական ճգնաժամը 2009թ. ընթացքում: Ընթացիկ տնտեսական ճգնաժամի պատճառով տնային տնտեսությունների 32.0 %-ի կարծիքով ընդհանուր եկամուտը նվազել է:

Հարկ է նշել, որ կենսաթոշակների տեսքով ստացված եկամուտների բարձրացումը ցույց է տվել տնային տնտեսությունների 45.5%-ը : Ինչպես երևում է Աղյուսակ 3.18-ից ընթացիկ տնտեսական ճգնաժամի պատճառով առավել նվազել են եկամտի հետևյալ աղբյուրները` աշխատավարձ (նշում է տնային տնտեսությունների 13.2 %-ը), գյուղարտադրանքի վաճառք (տնային տնտեսությունների 10.2 %-ը), արտասահմանում գտնվող բարեկամների կամ ընկերների կողմից դրամական փոխանցումներ (տնային տնտեսությունների 8.1 %-ը):

Աղյուսակ 3.18. Տնային տնտեսությունների եկամտի աղբյուրների փոփոխություններն

ընթացիկ տնտեսական ճգնաժամի պատճառով (տոկոսներով)

Եկամտի աղբյուրների փոփոխությունները ընթացիկ

տնտեսական ճգնաժամի պատճառով (պատասխանած տնային

տնտեսությունների տեսակարար կշիռը)

աճել է նվազել է

Աշխատավարձ` կանխիկ գումարով կամ բնեղեն արտահայտությամբ

13.8 13.2

Ինքնազբաղվածություն` սեփական կամ ընտանեկան բիզնեսում

1.0 4.8

Ներքին դրամական փոխանցումներ 0.2 5.2

Արտասահմանում գտնվող ընտանիքի անդամի կողմից դրամական փոխանցումներ

0.6 7.5

Արտասահմանում գտնվող բարեկամների կամ ընկերների կողմից դրամական փոխանցումներ

0.5 8.1

Գյուղարտադրանքի վաճառք 3.2 10.2

Կենսաթոշակներ 45.5 0.4

Ընտանեկան նպաստ 9.3 1.3

Գործազրկության նպաստ 0.7 1.0

Այլ պետական սոցիալական նպաստ 0.9 1.1

Օգնություն բարեգործական և ոչ պետական կազմակերպություններից

0.0 1.4

Տնային տնտեսության ընդհանուր եկամուտը 35.2 32.0 Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2009թ.

Ընթացիկ տնտեսական ճգնաժամի պատճառով տնային տնտեսություններն ավելի շատ ստիպված են եղել փոփոխել հետևյալ սովորությունները` սկսել են ավելի քիչ օգտվել զվարճանքներից տնային տնտեսությունների 65.7 %-ը, ավելի քիչ են հանդիպել ընկերների

ՄԱՍ I

59

հետ 61.1 %-ը, փոխարինել են թանկ սննդամթերքի սպառումը ավելի էժանով 57.8 %-ը, նվազեցրել կամ դադարել են այցելությունը առողջապահական կենտրոններ 42.6 %-ը, դադարել կամ նվազեցրել են ոչ պարենային ապրանքներ գնելը` 37.1 %-ը, նվազեցրել կամ դադարել են դեղորայք գնել` 36.4 %-ը,պակասեցրել են սննդի սպառումը` 34.5 %-ը:

Աղյուսակ 3.19. Ընթացիկ տնտեսական ճգնաժամի պատճառով սովորությունների փոփոխությունը


Ստիպված են եղել փոփոխել

սովորությունները Պակասեցրել է սննդի սպառումը 34.5 Փոխարինել է թանկ սննդամթերքի սպառումը ավելի էժանով 57.8 Ընտանիքի անդամը հեռացել է, որպեսզի աշխատի այլ վայրում` որպես սեզոնային աշխատող

10.3

Ավելացրել է սեփական սպառման համար պարենի արտադրությունը 14.0 Դադարել կամ նվազեցրել է ոչ պարենային ապրանքներ գնելը 37.1 Սկսել է գնել օգտագործված իրեր 10.4 Սկսել է ավելի քիչ օգտվել զվարճանքներից 65.7 Սկսել է ավելի քիչ հանդիպել ընկերների հետ 61.1 Մեկ կամ ավելի երեխաների հանել է դպրոցից 0.5 Ետ է վերցրել կամ հետաձգել դպրոցի, քոլեջի կամ մանկապարտեզի վճարը

1.2

Նվազեցրել կամ դադարել է այցելությունը առողջապահական կենտրոններ

42.6

Նվազեցրել կամ դադարել է դեղորայք գնել 36.4 Տրանսպորտային միջոցների փոփոխում (ավելացրել է հասարակական տրանսպորտի օգտագործումը կամ ոտքով գնալը)

28.1

Սկսել է պատահական աշխատանք կատարել 12.6 Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2009թ.

Ընթացիկ տնտեսական ճգնաժամի պայմաններում աճել են տնային տնտեսությունների եկամուտները հետևյալ աղբյուրներից` սոցիալական օգնություն (նշել է տնային տնտեսությունների 89%-ը), փոխհատուցում կամ գործազրկության նպաստ (55%-ը), աջակցություն քաղաքապետարանից կամ գյուղապետարանից (16%-ը),պարտքեր հարազատներից, ընկերներից կամ ուրիշներից (46%-ը), պարտքեր բանկերից կամ այլ ֆինանսական կազմակերպություններից (29%-ը), տնային տնտեսության ունեցվածքի (կենդանիներ, ապրանքներ, հող և այլն) վաճառք (22%-ը):

Միևնույն ժամանակ տնային տնտեսությունների 60% նշել է, որ նվազել է օգնությունը հարազատներից, բացակա տնային տնտեսության անդամներից, ընկերներից և ուրիշներից:

ՄԱՍ I

60

Աղյուսակ 3.20 Աջակցության աղբյուրների մատչելիությունն ընթացիկ տնտեսական ճգնաժամի պայմաններում ( վերջին 12 ամիսների ընթացքում)

(տոկոսներով) Եկամտի փոփոխությունն

ըստ աղբյուրների

աճել է նվազել է Օգնություն հարազատներից, տ/տ բացակա անդամներից, ընկերներից և ուրիշներից 7 60.4 Պարտք հարազատներից, ընկերներից կամ ուրիշներից 46.3 28 Պարտք բանկերից կամ ֆինանսական կազմակերպություններից

28.8 38.9 Խնայողությունների օգտագործում 17.7 58.4 Տնային տնտեսության ունեցվածքի վաճառք (կենդանիներ, ապրանքներ, հող և այլն) 21.5 42.8 Աջակցություն ոչ պետական կազմակերպություններից, եկեղեցուց և այլ կազմակերպություններից 19 18.6 Սոցիալական օգնություն ( ներառյալ կենսաթոշակներ ) 89.2 0.6 Աջակցություն քաղաքապետարանից կամ գյուղապետարանից

15.5 42.6 Փոխհատուցում կամ գործազրկության նպաստ 54.7 9.5 Այլ աջակցություններ (ինչպես օրինակ մթերք) 9.1 45.9

3.8. Աղքատության գնահատումն այլընտրանքային մեթոդներով

Աղքատության մակարդակի վերաբերյալ առավել լայն պատկերացում կազմելու համար, ինչպես նաև միջազգային համադրումների նպատակով, ՀՀ ԱՎԾ-ն աղքատության մակարդակը գնահատում է նաև այլընտրանքային մեթոդների կիրառմամբ: Նման մոտեցումներից է նաև աղքատության մակարդակի գնահատումն ըստ մեկ շնչի հաշվով օրական սպառողական ծախսերի նվազագույն արժեքի նորմայի.

Պայմանական սպառողական ծախսերի մեթոդ Այդ մեթոդի կիրառման դեպքում աղքատության գծից ցած հայտնված բնակչության

տեսակարար կշիռը հաշվարկվում է երեք տարբերակով` • առաջին դեպքում, երբ աղքատության գծի արժեքն օրական մեկ շնչի հաշվով

ընդունվում է 1.25 ԱՄՆ դոլարի չափով • երկրորդում` 2.50 ԱՄՆ դոլարի չափով • երրորդում` 5.00 ԱՄՆ դոլարի չափով

Հաշվի է առնվում ԱՄՆ դոլարի գնողունակության համարժեքությունը (պարիտետը), որը հաշվարկվել է Համաշխարհային բանկի կողմից (ՀԲ մեթոդաբանությամբ): Համաձայն ՀԲ-ի գնահատման` 2005թ.-ի համար 1 ԱՄՆ դոլարի գնողունակությունը հավասար էր 178.6 դրամի: Ստորև բերված աղյուսակում ներկայացված է մեկ շնչի հաշվով աղքատության մակարդակի փոփոխությունն ըստ այս մոտեցման:

ՄԱՍ I

61

Աղյուսակ 3.21 Հայաստան. Աղքատության մակարդակն ըստ ԱՄՆ դոլարի գնողունակության համարժեքության աստիճանի, 2008-2009թթ.

(տոկոսներով) Ըստ 2005թ.-ի ԱՄՆ դոլարի գնողունակության համարժեքության

1 ԱՄՆ դոլարը = 178.6 դրամի Աղքատության գիծը օրական մեկ շնչի

հաշվով 2008 2009 1.25 ԱՄՆ դոլար 0.1 0.2 2.50 ԱՄՆ դոլար 7.1 11.6 5.00 ԱՄՆ դոլար 59.9 64.9

Աղբյուրը. ՀՀ ԱՎԾ ՏՏԿԱՀ 2008- 2009թ. Նշում. Սպառումը գնահատվել է ըստ մեկ շնչի հաշվով:

Աղյուսակը ցույց է տալիս աղքատության մակարդակի աճը, հաշվարկած միջազգային աղքատության գծերն օգտագործելով, այն է` ԱՄՆ դոլարի գնողունակության համարժեքություն օրական մեկ շնչի հաշվով 1.25 ԱՄՆ դոլար, 2.50 ԱՄՆ դոլար և 5.00 ԱՄՆ դոլար: 2009թ.-ին, եթե օգտագործվել է աղքատության գիծն օրական մեկ շնչի հաշվով 1.25 ԱՄՆ դոլար, ապա աղքատ են եղել միայն 6.5 հազար մարդ, համաձայն երկրորդ տարբերակի` մոտ 380 հազ.մարդ և համաձայն երրորդ տարբերակի`2100 հազ. մարդ: Այս ցուցանիշներով, 2009թ.-ին 2008թ.-ի համեմատ աղքատության մակարդակը, հաշվարկված 1.25 ԱՄՆ դոլարի համարժեքով, աճել է կրկնակի, 2.50 ԱՄՆ դոլարի դեպքում` 63.4 %-ով և 5.00 ԱՄՆ դոլարի դեպքում` 8.3 %-ով:

Ներդիր 3.4 ՏՏԿԱՀ բնակչության հաշվարկների համահարթեցումը Հայաստանի

բնակչության պաշտոնական տվյալների հետ

2008 թ.-ից նորացված մեթոդաբանությամբ (մշակվել և իրականացվել է ՀՄԿ և ՀՄՀ-Հայաստանի խորհրդատուներ Ֆրեդերիկ Շուրենի, Ալի Մուստաքի և ՀՀ ԱՎԾ համապատասխան աշխատակիցների կողմից) հնարավորություն է ստեղծվել ՏՏԿԱՀ և պաշտոնական վիճակագրության (ընթացիկ հաշվառման) գնահատականներով ստացված ՀՀ բնակչության թվաքանակների տարեկան ցուցանիշները` 2008-2009թթ. համար համահարթեցնել (<<ռեյքինգ>> մեթոդաբանությամբ): Համահարթեցման նպատակը: Հետազոտության և պաշտոնական գնահատականներով ստացված բնակչության սեռատարիքային խմբերի ցուցանիշների համահարթեցումը նպաստում է հետազոտության շեղումնների և անհամապատասխանությունների նվազեցմանը` այդպիսով հնարավոր դարձնելով ՏՏԿԱՀ հաշվարկներում միջինացված սխալի զգալի նվազեցմանը: Ընդ որում, եթե այն կիրառվում է մի քանի տարիների ընթացքում, ապա հնարավոր է դառնում բնակչության թվաքանակների ցուցանիշների դինամիկ շարքի բարելավումը, հատկապես գալիք` ՀՀ 2011թ. մարդահամարի տվյալների հետ համադրելու դեպքում: Համահարթեցման պատճառները: Հայաստանում բնակչության ընթացիկ հաշվարկներն իրականացվում են մշտական (դե յուրե) բնակչության տվյալների հիման վրա, իսկ հետազոտությունների արդյունքներով ստացվում են տվյալներ և առկա (դե ֆակտո) և մշտական (դե յուրե) բնակչության վերաբերյալ: Որպեսզի հնարավոր լինի ճշգրտել բնակչության դե ֆակտո/դե յուրե ցուցանիշների տարբերությունները, անհրաժեշտ է ունենալ վիճակագրական այլընտրանք, որն էլ այս դեպքում հանդիսանում է այն հանգամանքը, որ ՏՏԿԱՀ-ի միջոցով տեղեկություններ են հավաքագրվում և դե ֆակտո և դե յուրե բնակչության վերաբերյալ: Քննարկվող մեթոդաբանությունը կիրառելու համար անհրաժեշտ է, որ ՏՏԿԱՀ-ի ընտրանքն ավելի մեծ լինի, որն էլ հնարավոր է դարձել միայն վերջերս, հատկապես, երբ կրկնապատկվեց մարզերի ընտրանքը (Երևանից դուրս):

ՄԱՍ I

62

Օգտագործված մոտեցումը. Փորձնական այս աշխատանքում ներառվել են ՏՏԿԱՀ հինգ տարիների տվյալները (2004-2008թթ.)*: ՏՏԿԱՀ յուրաքանչյուր տարվա համար հետազոտության կշիռները համապատասխանեցվել են այնպես, որ դրանց գումարը հավասար լինի նախորդ տարվա վերջի և ընթացիկ տարվա բնակչության անկախ գնահատականների տարեկան միջինին: Այնուհետև օգտագործվել է համահարթեցման հարաբերակցության գնահատման /Raking Ratio Estimation/ մեթոդը, որտեղ սահմանային ընդհանուր հաշվարկներն ըստ տարիքի /որպես օրինակ/ համապատասխանեցվել են տվյալ հարաբերակցությանը, իսկ հետազոտության կշիռները, համապատասխանաբար, փոփոխվել են: Արդյունքներ. Ստորև բերված երեք աղյուսակներում ներկայացվում են համահարթեցման մեթոդի արդյունքներն ըստ դե յուրե, դե ֆակտո բնակչության և աղքատության հաշվարկների 2008 և 2009 թթ. համար: Աղյուսակ 1. Մշտական (դե յուրե) բնակչության թվաքանակի հաշվարկները համահարթեցումից

առաջ և հետո (մարդ)

Բնակչության թվաքանակի գնահատականները Տարի Ընթացիկ

հաշվառմամբ ՏՏԿԱՀ հիմքով

համահարթեցումից առաջ

ՏՏԿԱՀ հիմքով համահարթեցումից

հետո 2008 3,234,031 3,308,268 3,234,031 2009 3,243,729 3,277,666 3,243,729

Համահարթեցման արդյունքում ՏՏԿԱՀ դե յուրե հաշվարկները համապատասխանեցվում են ընթացիկ հաշվառման տվյալներին :

Աղյուսակ 2. Առկա (դե ֆակտո) բնակչության թվաքանակի հաշվարկները համահարթեցումից առաջ և հետո

(մարդ) Բնակչության թվաքանակի գնահատականները

Տարի ՏՏԿԱՀ հիմքով համահարթեցումից առաջ

ՏՏԿԱՀ հիմքով համահարթեցումից հետո

2008 3,067,742 2,996,225 2009 3,070,286 3,035,166

• Տես “Հայաստանի սոցիալական պատկերը և աղքատությունը”, 2009

Աղյուսակ 3. Աղքատության մակարդակի և աղքատ (առկա) բնակչության թվաքանակի

հաշվարկները համահարթեցումից առաջ և հետո

Տարի Աղքատու-թյան

մակարդակը,%

Աղքատ բնակչության թվաքանակը

համահարթեցումից առաջ, մարդ

Աղքատության համահար-թեցված

մակարդակը, %-ով

Աղքատ բնակչության թվաքանակը համահար- թեցումից

հետո, մարդ 2008 27.8 854,223 27.2 815,272 2009 34.1 1,046,736 33.6 1,019,464

ՄԱՍ I

63

Քարտեզ 1. Հայաստան. Աղքատության հիմնական ցուցանիշներն ըստ մարզերի և ք. Երևանի, 2009թ.


ՄԱՍ I

64

Գլուխ 4. Աղքատությունը գյուղական վայրերում 2009թ.-ին, համաձայն ստացված գնահատականների, աղքատության մակարդակը գյուղական բնակավայրերում ավելի բարձր է միջին հանրապետականից: Դիտարկվող ժամանակաշրջանում գյուղական բնակչությունը ներքին ռեսուրսների հաշվին ավելի հաջող է հաղթահարել իր պարենային խնդիրները, քան քաղաքային բնակչությունը: 2009թ.-ին հող կամ անասուն ունեցող գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների 76 %-ը ցույց է տվել գյուղատնտեսական գործունեությունից ստացված եկամուտ:

2009թ.-ին գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների 87.8%-ը զբաղվել է բուսաբուծությամբ, 65.0%-ը` անասնապահությամբ: 2009թ. գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների 62.6%-ը զբաղվել է միաժամանակ թե´ բուսաբուծությամբ, թե´ անասնապահությամբ:

4.1 Աղքատության մակարդակի միտումները գյուղական վայրերում

Գլոբալ ֆինանսա-տնտեսական ճգնաժամն իր բացասական ազդեցությունն ունեցավ նաև գյուղական բնակչության կենսամակարդակի վրա: Արդյունքում, 2009թ.-ին 2008 թ.-ի համեմատ աղքատության մակարդակը գյուղական բնակավայրերում աճել է 7.4 %-ային կետով: Ավելի փոքր աճ է գրանցվել քաղաքային բնակավայրերում (6.1 տոկոսային կետով): 2009 թ.-ին աղքատության մակարդակի տարբերությունն ըստ տարածաշրջանների փոքր է եղել` գյուղական բնակչության 34.9% (աղյուսակ 4.1, գծապատկեր 4.1)` միջին հանրապետական 34.1% և քաղաքային բնակավայրերի 33.7% աղքատության մակարդակի համեմատ:

Աղյուսակ 4.1. Հայաստան. Աղքատության մակարդակի միտումները գյուղական վայրերում,2008 և 2009թթ.

(տոկոսներով) 2008 2009 2009թ. / 2008թ.

փոփոխությունը %-ային կետով




Աղքատ

Գյուղական բնակավայրեր 1.2 27.5 1.7 34.9 0.5 7.4 Քաղաքային բնակավայրեր 1.9 27.6 4.6 33.7 2.7 6.1 Ընդամենը 1.6 27.6 3.6 34.1 2.0 6.5


ՄԱՍ I

65

2009թ.-ին ծայրահեղ աղքատ է գյուղական բնակչության 1.7%-ն, ինչը Հայաստանում

գրանցված ծայրահեղ աղքատության ամենացածր մակարդակն է: Չնայած, որ ընդհանուր աղքատության մակարդակի տարբերությունը քաղաքային և գյուղական բնակավայրերի միջև փոքր է, քաղաքային բնակավայրերում ծայրահեղ աղքատության մակարդակը զգալի բարձր է: Միևնույն ժամանակ, 2009թ.-ին 2008թ.-ի համեմատ ավելի շատ քաղաքային, քան գյուղական բնակիչներ են դարձել ծայրահեղ աղքատ:

Գծապատկեր 4.1. Հայաստան. Աղքատության մակարդակն ըստ բնակավայրերի տեսակների,


Աղբյուրը: ՏՏԿԱՀ 2008 և 2009թթ.

4.2. Գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների եկամուտներն ու սպառումը 2008-2009թթ.-ին

2008-2009թթ.-ի ընթացքում գյուղական բնակավայրերում բնակչության միջին ամբողջական եկամուտներն իրական արտահայտությամբ աճել են 11.4 %-ով (աղյուսակ 4.2): Աճը հիմնականում պայմանավորված է սոցիալական տրանսֆերտներից և գյուղատնտեսական գործունեությունից ստացված եկամուտների աճով:

Միջին հաշվով, 2009թ.-ին գյուղատնտեսական գործունեությունն (գյուղմթերք , անասունի վաճառք և սեփական տնտեսությունից սննդամթերքի սպառում) ապահովել է գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների ամբողջական եկամտի (մեկ շնչի հաշվով) միայն 35.6 %-ը` 2008թ.-ին արձանագրված 38.8%-ի համեմատ (գլուխ 7, աղյուսակ 7.2): Միևնույն ժամանակ պակասել է վարձու աշխատանքից ստացված եկամտի տեսակարար կշիռը` 2008թ.-ի 29.6%-ից 2009թ.-ին կազմելով 26.5 %: Ինքնազբաղվածությունից ստացված եկամտի տեսակարար կշիռը 2008-2009 թթ.-ին նվազել է 22 %-ով:

4.6

27.6

1.9

33.7

3.6

34.1

1.6

27.6

1.7

27.5

34.9

1.2

2008 2009 2008 2009


Աղքատ

Քաղաքայինբնակավայրեր Ընդամենը

Գյուղականբնակավայրեր

ՄԱՍ I

66

Պետական տրանսֆերտների` կենսաթոշակների ու սոցիալական աջակցության մասնաբաժինը ընդհանուր եկամուտների կազմում ավելացել է 2009թ.-ին կազմելով 20.7 %, 2008թ. 17.3%-ի դիմաց: Գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների ամբողջական եկամուտների կազմում մի փոքր նվազել է Հայաստանից դուրս ապրող բարեկամներից ստացված տրանսֆերտների, որպես եկամտի աղբյուրի կարևորությունը` 2008թ.-ի 6.6 %-ի դիմաց, 2009թ.-ին կազմելով` 6.5 %: Նույն 0.1 տոկոսային կետով նվազել է Հայաստանում ապրող բարեկամներից ստացված տրանսֆերտների տեսակարար կշիռը` (0.7 % 2008թ. և 0.6% 2009 թ.) (տես` գլուխ 7, աղյուսակ 7.2):

Աղյուսակ 4.2-ը ներկայացնում է գյուղաբնակ բնակչության ամսական եկամուտները և սպառման ցուցանիշները` հաշվարկված մեկ չափահասին համարժեք սպառման ցուցանիշի կիրառմամբ: Իրական եկամուտն ավելացել է սպառման բոլոր քվինտիլներում, բացի երկրորդից: Իրական սպառումը նվազել է սպառման բոլոր քվինտիլներում: Ընդհանուր առմամբ, գյուղական բնակչության սպառման միջին մակարդակը 2008թ.-ի համեմատ 2009թ.-ին նվազել է 3.7%-ով:

Աղյուսակ 4.2. Հայաստան. Գյուղական բնակչության եկամուտներն ու սպառումը 2008 և 2009թթ. ըստ քվինտիլային խմբերի*, մեկ չափահասին համարժեք, ամսական,

(դրամներով) Քվինտիլներ

1-ին 2-րդ 3-րդ 4-րդ 5-րդ Միջինը Սպառումը մեկ չափահաս անձին համարժեք

2008թ. 23335 30780 38164 46672 69418 41691 2009թ. 22098 28729 36673 45458 67736 40140

Եկամուտը մեկ չափահաս անձին համարժեք 2008թ. 30663 36036 41639 45090 60239 42745 2009թ. 32871 35672 44592 52336 72602 47615

2008 և 2009 թթ. տարբերությունը (տոկոսներով)) Սպառում -5.3 -6.7 -3.9 -2.6 -2.4 -3.7 Եկամուտ 7.2 -1.0 7.1 16.1 20.5 11.4 Աղբյուր.ՏՏԿԱՀ 2008 , 2009թթ. *) սպառման ագրեգատի քվինտիլային խմբերի բաշխումը կատարվել է գյուղաբնակների ներքո:

Ինչպես նշվեց, եկամուտների աճ գրանցվել է սպառման բոլոր քվինտիլներում, բացի

երկրորդից: Առաջին և երրորդ քվինտիլների տնային տնտեսությունների մոտ գրանցվել է եկամուտների ամենացածր աճը (7.1-7.2%), իսկ չորրորդ և հինգերորդ քվինտիլներում` ամենաբարձրը (16.1% և 20.5%): Առաջին և երրորդ քվինտիլների տնային տնտեսությունների եկամուտների աճի տեմպերն ավելի ցածր են, քան հանրապետական միջինը:

Իրական սպառումը նվազել է սպառման բոլոր քվինտիլներում, չնայած երկրորդ քվինտիլի նվազման տեմպը ամենաբարձրն է:

ՄԱՍ I

67

Գծապատկեր 4.2. Հայաստան. Գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների սպառման և

եկամուտների տարբերությունը, 2008 և 2009 թթ. (տոկոսներով)

7.2

‐6.7

‐2.4 ‐3.7‐5.3 ‐3.9 ‐2.6

‐1

20.5

7.1

16.1

11.4

‐10

‐5

0

5

10

15

20

25

²é³çÇÝùí³ÝïÇÉ

ºñÏñáñ¹ ºññáñ¹ âáññáñ¹ ÐÇÝ·»ñáñ¹ùí³ÝïÇÉ

ØÇçÇÝÁ

êå³éáõÙ

ºÏ³Ùáõï

Աղբյուրը .ՏՏԿԱՀ 2008 և 2009թթ.

4.3. Ովքեր էին աղքատ գյուղական վայրերում 2009թ.-ին

Ներկայացված տվյալների համաձայն, ինչպես ֆիզիկական, այնպես էլ ֆինանսական ենթակառուցվածքների թերզարգացվածությունը (ճանապարհներ, կապ, ոռոգման համակարգ, գյուղմթերքի մշակման, մթերման, պահպանման հնարավորություններ, ֆինանսավորման հնարավորություններ և այլն) հանդիսանում է Հայաստանում գյուղական վայրերի զարգացմանը խոչընդոտող հիմնական գործոններից մեկը: Հետևաբար, աղքատության մակարդակը բարձր է այն տնային տնտեսություններում, որոնք հողազուրկ են կամ ունեն շատ փոքր հողակտոր, հողի ոռոգման սահմանափակ հնարավորություն, չունեն կամ ունեն շատ քիչ գյուղտեխնիկա կամ արտադրական հնարավորություններ, ունեն սահմանափակ ֆինանսական աղբյուրներ:

Աշխարհագրական դիրքը. Ինչպես և նախորդ տարիներին, գյուղական բնակչությունն ավելի աղքատ է այն մարզերում, որտեղ գյուղատնտեսության համար պայմաններն առավել անբարենպաստ են: Օրինակ` աղքատության մակարդակն ավելի բարձր է ծովի մակարդակից 1700մ բարձր գտնվող բնակավայրերում (Աղյուսակ 4.3):

ՄԱՍ I

68

Աղյուսակ 4.3. Հայաստան. Գյուղական բնակչության աղքատության մակարդակն ըստ բնակավայրի աշխարհագրական դիրքի, 2008 և 2009թթ.

(տոկոսներով)) այդ թվում ` ծովի մակերևույթից բարձր

Ընդամենը մինչև 1300 մ 1300-1700 մ 1700 մ և բարձր

2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 Ոչ աղքատ 72.5 65.1 77.5 71.5 71.8 67.2 67.3 56.0 Աղքատ (առանց ծայրահեղ աղքատների) 26.3 33.2 21.9 27.7 26.4 30.8 31.2 41.3 Ծայրահեղ աղքատ 1.2 1.7 0.6 0.8 1.8 2.0 1.5 2.7


Հողի առկայությունը. Հողի սեփականությունը մեծ դեր է խաղում գյուղական վայրերում աղքատության մակարդակի կրճատման գործում: Հողակտոր չունեցող տնային տնտեսությունների շրջանում աղքատության մակարդակն ավելի բարձր է` 41.9%, քան բոլոր գյուղաբնակների շրջանում աղքատության միջին մակարդակը, որը կազմում է` 30.0% և 1 հա-ից ավել հողակտոր ունեցողինը`31.5%: Ծայրահեղ աղքատության մակարդակը հողակտոր չունեցողների շրջանում 15%-ով ավելի բարձր է, քան գյուղաբնակների շրջանում աղքատության միջին մակարդակը: (Աղյուսակ 4.4):

Աղյուսակ 4.4. Հայաստան. Տնային տնտեսությունների աղքատության մակարդակը գյուղական վայրերում ըստ հողակտորի առկայության և չափերի, 2008 և 2009թթ

(տոկոսներով)) 2008թ. 2009թ.

Հողակտորի չափը (հեկտար)



Աղքատ %-ն աղքատների մեջ

% գյուղաան բնակչու թյան մեջ

0 հեկտար 0.5 21.4 3.1 41.9 3.8 71.2 Մինչև 0.2 հա 1.1 24.3 2.1 33.2 21.0 14.5 0.2 – 0.5 հա 0.9 20.9 1.2 27.8 17.1 3.3 0.5 – 1 հա 1.7 20.5 1.3 28.6 22.1 4.9 Ավելի քան 1 հա 0.5 28.2 1.3 31.5 36.0 6.1 Գյուղական վայրեր,ընդամենը ըստ տնային տնտեսությունների 1.4 24.4 2.7 30.0 100 100

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2008թ. և 2009թ.

2009թ.-ին գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների շրջանում հողակտորի առկայությունը և օգտագործումն ունի հետևյալ պատկերը. տնային տնտեսությունների 88%-ը ունեցած հողն օգտագործում է լրիվ կամ մասամբ, տնային տնտեսությունների 8%-ը ունեցած հողը չի օգտագործում, մնացած տնային տնտեսությունները հող չունեն:

Տնային տնտեսությունների 8.8 %-ը պատասխանել է, որ նախորդ տարվա ընթացքում իրենց կամ հարևան գյուղում հողի մշակման կամ ոռոգման վերաբերյալ անց են կացվել դասընթացներ, որոնց մասնակցել է վերոնշյալ տնային տնտեսությունների 41%-ը:

ՄԱՍ I

69

Հողի որակը. Տնային տնտեսությունների հետազոտությամբ բավարար տեղեկատվություն չի ստացվում հողի որակի մասին, ուստի որպես հողի որակի ցուցանիշ դիտարկվում է հողը ջրելու հնարավորությունը, քանի որ այն պայմանավորում է ստացվող բերքի ու բերքատվության մակարդակը: Հողը ջրելու եղանակներից մեկը ոռոգումն է: Ըստ հետազոտության տվյալների տնային տնտեսությունների 57%-ի մշակվող հողը ոռոգվել է: Միևնույն ժամանակ, ոռոգված հողատարածքների մասնաբաժինը կազմել է ընդամենը 33% :

Աղյուսակ 4.5. Հայաստան. Տնային տնտեսությունների կողմից մշակվող հողատարածքների

բաշխումն ըստ ջրման եղանակի, 2009թ. (տոկոսներով))

այդ թվում` Մշակվող հողատարածքների տեսակարար կշիռը, որոնք

ունեն

Ընդամենը մշակվող հողատարածքներ տնամերձ ոչ տնամերձ

Ոռոգման ջուր (ջրատար/ջրանցք)

22.5 48.0 18.6

Խմելու ջուր կամ խորքային հոր

3.2 23.3 0.1

Միայն բնական աղբյուրներ (գետեր և այլն)

0.9 3.3 0.6

Միաժամանակ ոռոգում և խմելու ջուր կամ խորքային հոր

0.6 0.6 0.6

Միաժամանակ ոռոգում և բնական աղբյուրներ (գետեր և այլն)

0.2 0.5 0.1

Միայն անձրևաջուր 72.6 24.3 80.0 Ընդամեն հողատարածք 100.00 100.00 100.00

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2009թ

Գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների կողմից մշակելի հողատարածքների ոոոգվող մասնաբաժինը ներկայացվում է ստորև. 75-100 %-ով ոռոգվել է հողատարածքների միայն 46 %-ը,իսկ հողատարածքների ավելի քան երրորդ մասը` 36%-ը, ոռոգվել է մինչև 25 %:

Աղյուսակ 4.6. Հայաստան. Տնային տնտեսությունների բաշխումն ըստ աղքատության մակարդակի և ոռոգվող հողատարածքների մասնաբաժնի, 2009թ.

(տոկոսներով)) Ոռոգվող հողատարածքների

մասնաբաժինը Ոչ աղքատ Աղքատ Ծայրահեղ

աղքատ Ընդամենը

Մինչև 25% 35.5 36.6 72.4 36.2

25-50% 10.5 10.1 0.9 10.3

50-75% 8.4 3.8 - 7.1

75%-100% 45.6 49.5 26.7 46.4 Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2009թ.

ՄԱՍ I

70

Գծապատկեր 4.3. Հայաստան. Ոռոգվող հողատարածքների մասնաբաժիններն ըստ աղքատության մակարդակի, 2009թ.-ին,


35.5 36.6

72.4

36.2

10.10.9

8.43.8 7.1

45.6 49.5

26.7

46.4

10.5 10.3

01020304050607080

Ոչ աղքատ Աղքատ Ծայրահեղ աղքատ Ընդամենը

ØÇÝã¨ 25% 25-50% 50-75% 75%-100%


Ոռոգվել է Արարատյան դաշտավայրի (Արարատի և Արմավիրի մարզեր) բերրի

հողերի առավել մեծ համամասնությունը (Աղյուսակ 4.7): Ամենափոքր համամասնությունը

ոռոգվել է ՀՀ Սյունիքի և Գեղարքունիքի մարզերում:

Աղյուսակ 4.7. Հայաստան. Ոռոգվող հողերի համամասնությունն ըստ մարզերի, 2009թ. (տոկոսներով))

Մինչև 25% 25-50% 50-75% 75%-100% Արագածոտն 14.3 12.8 8.1 64.8 Արարատ 5.0 5.5 11.2 78.3 Արմավիր 4.4 1.1 11.6 82.9 Գեղարքունիք 74.4 18.5 - 7.1 Լոռի 46.4 24.5 12.3 16.8 Կոտայք 57.7 13.0 3.3 26.0 Շիրակ 75.3 10.4 0.4 13.9 Սյունիք 91.7 2.0 - 6.3 Վայոց Ձոր 41.8 21.8 9.7 26.7 Տավուշ 37.8 12.0 15.2 35.0 Ընդամենը 36.3 10.3 7.1 46.3


Ըստ 2009թ.-ի հետազոտության տվյալների, գյուղաբնակ տնային տնտեսություններից, ովքեր օգտագործվող հողատարածքը ոռոգել են ամբողջությամբ կամ մասամբ (այլ ձևերի հետ միաժամանակ), 71%-ը ջրօգտագործողների ընկերության անդամ են եղել: Չանդամագրված տնային տնտեսությունների 45%-ը պատասխանել են, որ իրենց գյուղում նման ընկերություն չկա, 51%-ը չի ցանկացել անդամակցել ջրօգտագործողների ընկերությանը, իսկ մնացածն այլ պատճառներ են նշել:

Ըստ հետազոտության տվյալների, տնային տնտեսությունների 62%-ը ստացել է ոռոգման ջուր բավարար քանակությամբ և ժամանակին, 19 %-ը` բավարար քանակությամբ, բայց ոչ ժամանակին, 7 %-ը` ժամանակին, բայց ոչ բավարար քանակությամբ,իսկ տնային

ՄԱՍ I

71

տնտեսությունների 12 %-ը ստացել է ոռոգման ջուր ոչ բավարար քանակությամբ և ոչ էլ ժամանակին: Նախորդ տարվա համեմատ այս ցուցանիշները լավացել են:

Ոռոգման ջրի մատակարարման ընդհատումների պատճառներից, որպես ամենակարևորներ,նշվել են. ջրատարների տեխնիկական անբավարար վիճակը (պատասխանողներից 31%-ը), տեղական ցանցի խնդիրները (19%-ը) և ներհամայնքային ոռոգման գրաֆիկի բացակայությունը(18%-ը):

Օգտագործած ոռոգման ջրի դիմաց վճարել է լրիվ կամ մասամբ տնային տնտեսությունների 93%-ը (նախորդ տարվա 86 %-ի դիմաց), իսկ տնային տնտեսությունների 7 %-ը չի վճարել, որից գումար չունենալու պատճառով 71%-ը, ոռոգման ջրի անհրաժեշտ քանակություն չստանալու պատճառով` 8 %-ը և ոռոգման ջրի ոչ ժամանակին մատակարարելու պատճառով`8 %-ը:

Հետազոտության ընթացքում տնային տնտեսությունները հարցվել են նաև նախորդ երկու տարիների գյուղատնտեսական սեզոններում (2008թ. 2007թ.-ի համեմատ) ոռոգման համակարգերի աշխատանքների վերաբերյալ: 2008թ. գյուղատնտեսական սեզոնում 2007թ.-ի համեմատ համաձայն հարցվողների 28%-ի ոռոգման համակարգի աշխատանքը փոխվել է, ընդ որում, ճնշող մեծամասնությունը (96 %-ը) գտնում է, որ այն էապես կամ որոշ չափով բարելավվել է:

Հարցվողների 6 %-ը գտնում է, որ փոխվել են հողատարածքի չափերը, ընդ որում, այդպիսի պատասխան տվողների 78 %-ը համարում է, որ դրանք էապես կամ որոշ չափով կրճատվել են:

Գյուղատնտեսական տեխնիկայի մատչելիությունը .

Գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների կողմից տնօրինվող և օգտագործվող գյուղտեխնիկայի մեծ մասը բավական հին է`6 և ավելի տարվա վաղեմության (Աղյուսակ 4.8):

Աղյուսակ 4.8. Հայաստան. Գյուղտեխնիկայի առկայությունն ըստ օգտագործման

տևողության, 2009թ. (տոկոսներով))

Ընդամենը Մինչև երկու

տարի 3-5 տարի 6-10 տարի

Ավելի քան 10 տարի

Տրակտոր 100 8.1 1.3 22.2 68.4 Մինի տրակտոր 100 0 1.1 24.3 74.6 Բեռնատար ավտոմեքենա

100 5.3 12.1 24.1 58.5

Հացահատիկային կոմբայն

100 0 0 0 100

Բերքահավաք այլ մեքենա

100 0 0 6.1 93.9

Գութան 100 1.9 3.3 0 94.8 Կուլտիվատոր 100 2.4 4.1 0 93.5 Շարքացան 100 3.2 5.4 0 91.4 Խոտհնձիչ 100 0.8 34.3 1.7 63.2 Սայլակ 100 47.8 14.3 9.4 28.5 Ցիստեռն (կաթի, ջրի և այլն)

100 0 0 1.3 98.7

Ընդամենը 100 14.5 10.2 16.3 59.0 Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2009թ.

ՄԱՍ I

72

Բնական է, որ ոչ աղքատ տնային տնտեսություններն առավել մեծ հնարավորություններ ունեն ձեռք բերելու կամ վարձակալելու գյուղատնտեսական տեխնիկա, քան աղքատ տնային տնտեսությունները: 2009թ.-ի հետազոտությանը նախորդող 12 ամիսների ընթացքում գյուղտեխնիկա ունեցող տնային տնտեսություններից միայն ծայրահեղ աղքատ տնային տնտեսություններն են, որ ձեռք չեն բերել ոչ մի գյուղտեխնիկա: Ձեռք է բերել գյուղտեխնիկա ոչ աղքատների 83.4%-ը և աղքատների 16.6%-ը:

Գյուղտեխնիկայի առկայությունն ըստ աղքատության մակարդակի տարբերվում է: Այսպես, ծայրահեղ աղքատ տնային տնտեսությունները տնօրինել և օգտագործել են աղյուսակ 4.9-ում ներկայացված գյուղատնտեսական տեխնիկայի տեսակներից միայն երկուսը: Ընդհանուր առմամբ, միայն ոչ աղքատ տնային տնտեսություններն են հնարավորություն ունեցել օգտագործելու գյուղտեխնիկայի բոլոր տեսակները:

Աղյուսակ 4.9. Հայաստան. Գյուղտեխնիկայի առկայությունն ըստ աղքատության

մակարդակի, 2009թ. (տոկոսներով)

Ոչ աղքատ Աղքատ Ծայրահեղ աղքատ

Ընդամենը

Տրակտոր 16.9 36.9 - 20.2 Մինի տրակտոր 6.0 0.6 - 5.1 Բեռնատար ավտոմեքենա 33.5 35.4 - 33.8 Հացահատիկային կոմբայն 0.3 - - 0.3 Բերքահավաք այլ մեքենա 0.9 0.5 - 0.8 Գութան 2.9 0.9 - 2.6 Կուլտիվատոր 2.2 1.3 - 2.1 Շարքացան 1.6 1.3 - 1.6 Խոտհնձիչ 7.4 3.3 - 6.7 Սայլակ 23.5 18.9 - 22.7 Ցիստեռն (կաթի, ջրի և այլն) 4.8 0.9 - 4.1 Ընդամենը 100 100 - 100


Գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվելու համար վարկ կամ պարտք

վերցնելու հնարավորությունը. 2009թ.-ին գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվելու համար վարկ կամ պարտք վերցրել է հետազոտված տնային տնտեսությունների 16.5%-ը` գյուղական բնակավայրերից, և 2.4%-ը` քաղաքային բնակավայրերից: Նշված համախմբի տնային տնտեսությունների 92.6%-ը վարկ է վերցրել բանկից (ներառյալ ՀՀ կառավարության և միջազգային կազմակերպությունների ծրագրերով նախատեսված միջոցների հաշվին ստացված վարկերը), իսկ 7.4%-ը` պարտք է վերցրել ընկերներից, ծնողներից, բարեկամներից կամ այլ տեղից: Ավելի մանրամասն տվյալներն, ըստ աղքատության մակարդակի, բերված են աղյուսակ 4.10-ում:

Բանկից օգտվելու հնարավորությունը կտրուկ տարբերվում է ըստ աղքատության մակարդակի: Այսպես, բանկից վարկ վերցնողների 78.1%-ը կազմում են ոչ աղքատ տնային տնտեսությունները, իսկ ծայրահեղ աղքատները` ընդամենը 0.9%:

ՄԱՍ I

73

Աղյուսակ 4.10. Հայաստան. Գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվելու համար վարկ կամ պարտք վերցրած տնային տնտեսություններն ըստ աղքատության մակարդակի,


Ոչ աղքատներ Աղքատներ Ծայրահեղ աղքատներ

2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ.

Վերցրել են վարկ կամ պարտք ընդամենը, այդ թվում`

13.3 15.5 7.6 10.2 1.5 8.0

Բանկից (ներառյալ կառավարության և միջազգային կազմակերպությունների ծրագրերով նախատեսված միջոցների հաշվին ստացված վարկերը) 79.6 93.5 86.5 91.6 65.9 80.5

Ծնողներից 0.0 0.5 - - - - Ընկերներից և բարեկամներից 19.6 3.6 12.2 8.8 - 19.5 Այլ աղբյուրներից 0.8 2.4 1.3 0.6 34.1 -


Միջին հաշվով գյուղատնտեսության եկամտաբեր չլինելը, հողի ոռոգման հնարավորության և ֆինանսական միջոցների բացակայությունը հանդիսանում են հողը չմշակելու հիմնական պատճառները, համապատասխանաբար կազմելով` 23.8, 20.7 և 18.8% տրված պատասխանների շարքում: Հողը չմշակելու հաջորդ հիմնական պատճառներն են` տնային տնտեսությունների անդամների առողջական վատ վիճակը ու հողի վատ որակը, որոնք կազմել են, համապատասխանաբար` 11.9 և 11.3%: Հողը չմշակելու պատճառներն ըստ քվինտիլային խմբերի բերված են աղյուսակ 4.11-ում:

Աղյուսակ 4.11. Հայաստան. Հողի չմշակման պատճառներն ըստ քվինտիլային խմբերի, 2009թ.

(տոկոսներով) Սպառման ագրեգատի քվինտիլային խմբեր*

Հողը չմշակելու պատճառները Առաջին Երկրորդ Երրորդ Չորրորդ Հինգերորդ Ընդամենը

Շատ է հեռու 6.4 4.9 10.1 9.4 9.1 8.2 Հողը վատորակ է 7.5 10.3 11.3 11.8 15.0 11.3 Հողը չի ոռոգվում 21.4 20.4 19.8 21.5 20.0 20.7 Մշակելը ձեռնտու չէ 23.4 26.2 26.3 22.0 22.5 23.9 Մշակելու համար փող չկա 24.7 18.6 17.6 17.1 16.6 18.8 Հիվանդ է, ծեր է 13.5 12.3 10.7 12.9 10.3 11.9 Այլ 3.1 7.3 4.2 5.3 6.5 5.2 Ընդամենը 100 100 100 100 100 100

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2009թ. *) սպառման ագրեգատի քվինտիլային խմբերի բաշխումը կատարվել է գյուղաբնակների ներքո:

Վերջին գյուղատնտեսական սեզոնի ընթացքում ավելի հաճախ հանդիպած հիմնական դժվարություններն են` ըստ առաջնահերթության սկզբունքի` մեծածախ շուկաների բացակայությունը (տնային տնտեսությունների պատասխանների 14 %-ը),աշխատուժի պակասը (պատասխանների 14%-ը), ոռոգման վարձի վճարը, սերմերի կամ տնկիների ձեռք բերումը և մթերքի իրացումը (յուրաքանչյուրի համար 10 %-ը):

ՄԱՍ I

74

4.4.Գյուղական ճանապարհների վիճակը և երթևեկության միջոցներից օգտվելը

Գյուղական բնակավայրերում ենթակառուցվածքների ազդեցությունը հիմնականում

կանխատեսելի է. գյուղերում բնակվող այն տնային տնտեսությունները, որոնք տեղակայված են կոշտ ծածկույթով ճանապարհների և շուկաների մոտակայքում` առավել ունևոր են, քան այն տնային տնտեսությունները, որոնք բնակվում են եկամուտների առավել բարձր մակարդակ ունեցող բնակավայրերում:

2009թ.-ի ՏՏԿԱՀ-ի տվյալներով գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների 21%-ն ունի որևէ տրանսպորտային միջոց` մարդատար, բեռնատար մեքենա կամ այլ ավտոտրանսպորտային միջոց: Այդ տնային տնտեսությունները հետազոտության նախորդող 12 ամիսների ընթացքում վառելիքի վրա ծախսել են միջինը 92724 դրամ, մեքենայի պահպանման համար, այդ թվում ,պահեստամասեր և աշխատանքի դիմաց վճարումներ` 70572 դրամ, իսկ ավտոբուսի, երթուղային տաքսու և տաքսու վրա արված ծախսերը կազմել են 38268 դրամ:

2009թ.-ի ՏՏԿԱՀ-ի տվյալները ցույց են տալիս, թե սովորաբար ամսվա ընթացքում քանի օր են գյուղաբնակ տնային տնտեսությունները ծախսում ներքոհիշյալ փոխադրումների վրա. պարարտանյութ, սերմեր գնելու համար` 2.6 օր, գյուղմթերք վաճառելու համար`5.5 օր, համայնքից դուրս աշխատելու համար` 20.3 օր, այլ նպատակների համար` 4.6 օր: Գյուղաբնակ տնային տնտեսությունները հետևյալ կերպ են գնահատել ճանապարհների և երթևեկության միջոցների որակը:

Աղյուսակ 4.12. Հայաստան. Ճանապարհների և երթևեկության միջոցների որակի

գնահատումը գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների կողմից, 2009թ. (տոկոսներով)

Ընդամենը Վատ Միջին Լավ Գերազանց Ներհամայնքայի ճանապարհներ 100 66.4 28.5 5.0 0.1 Մարզկենտրոնի, քաղաքների, շուկաների հետ կապող ճանապարհներ 100 15.5 57.5 25.7 1.3 Ավտոբուսներ, միկրոավտոբուսներ, երթևեկության այլ միջոցներ 100 16.1 53.3 29.7 0.9

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2009թ. Ինչպես ցույց են տալիս ՏՏԿԱՀ-ի տվյալները, գյուղաբնակ տնային

տնտեսությունների 66 %-ը ներհամայնքային ճանապարհների վիճակը գնահատել է վատ (համարյա նախորդ տարվա մակարդակի` 67% ) (աղյուսակ 4.12):

Մարզկենտրոնի, քաղաքների, շուկաների հետ կապող ճանապարհների վիճակը գնահատվել է վատ` 16 % գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների կողմից, ինչը 6.8 տոկոսային կետով ցածր է նախորդ տարվա համեմատ:

Երթևեկության միջոցների (ավտոբուսներ, միկրոավտոբուսներ, երթևեկության այլ միջոցներ) որակը գնահատվել է վատ` 16% գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների կողմից, ինչը 1.5 տոկոսային կետով ցածր է նախորդ տարվա համեմատ:

Գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների համար սոցիալ-տնտեսական ենթակառուցվածքների մատչելիությունը բերվում է ստորև ներկայացված աղյուսակում:

ՄԱՍ I

75

Աղյուսակ 4.13. Հայաստան. Հեռավորությունը մինչև մոտակա ծառայություն տրամադրող հաստատություններ, գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների համար, 2009թ.

(տոկոսներով) Ծառայություններ տրամադրող

հաստատություններ Մինչև 1 կմ 1-3կմ 4-5կմ 6-10կմ 10 կմ և

ավել

Բուժկետ 69.7 25.7 1.3 0.8 2.5 Հիվանդանոց 2.3 7.4 11.9 21.3 57.1 Դեղատուն 29.2 19.4 6.8 10.6 34.0 Գյուղապետարան 74.1 24.2 1.5 0.2 0 Նախադպրոցական հաստատություն 43.9 23.6 5.6 7.5 19.4 Միջնակարգ դպրոց 69.8 26.4 2.5 0.2 1.1 Տարրական /հիմնական դպրոց 97.3 1.4 1.3 0 0 Գյուղարտադրանքի վաճառքի շուկա 2.3 5.1 9.5 16.0 67.1 Բանկ/ֆինանսական ծառայություն 0.2 5.5 10.8 20.1 63.4


Գյուղաբնակ տնային տնտեսությունները բուժկետ հասնելու համար ծախսում են միջինում 13 րոպե, հիվանդանոց` 22 րոպե, դեղատուն` 20 րոպե, գյուղապետարան` 13 րոպե, մանկապարտեզ` 18 րոպե, միջնակարգ դպրոց` 13 րոպե, տարրական/հիմնական դպրոց` 11 րոպե, գյուղարտադրանքի վաճառքի շուկա` 29 րոպե և բանկ/ֆինանսական ծառայություն` 26 րոպե :

Գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների համար միջին հեռավորությունը մինչև մոտակա բուժկետ կազմել է 1.2 կմ, հիվանդանոց` 12.8 կմ, դեղատուն` 8.6 կմ, գյուղապետարան` 0.7 կմ, մանկապարտեզ` 5.5 կմ, միջնակարգ դպրոց` 0.9 կմ, տարրական/հիմնական դպրոց` 0.4 կմ, գյուղարտադրանքի վաճառքի շուկա` 18 կմ և բանկ/ֆինանսական ծառայություն` 14 կմ :

Աղյուսակ 4.14. Հայաստան. Գյուղական բնակավայրերում ծառայություններ

տրամադրող հաստատություններ հասնելու համար օգտագործվող երթևեկության միջոցներ, 2009թ.


Ծառայություններ տրամադրող հաստատություններ

Մեքենա Ավտոբուս/ միկրոավտոբուս

Այլ (ոտքով,տաքսի,սայլ, հեծանիվ, մոտոցիկլ,

ձի, ավանակ) Բուժկետ 2.7 2.7 94.6

Հիվանդանոց 50.9 29.8 19.3

Դեղատուն 14.9 41.3 43.8

Գյուղապետարան 1.5 0.4 98.1

Նախադպրոցական հաստատություն 8.5 28.5 63.0 Միջնակարգ դպրոց 1.8 2.8 95.4 Տարրական /հիմնական դպրոց* 1.3 - 98.7 Գյուղարտադրանքի վաճառքի շուկա 28.5 66.9 4.6 Բանկ/ֆինանսական ծառայություն 27.2 69.9 2.9 Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2009թ. *) Միայն այն բնակավայրի համար, որտեղ բացակայում է հիմնական կամ միջնակարգ (լրիվ) ընդհանուր դպրոց:

ՄԱՍ I

76

Գլուխ 5. Մանկական աղքատությունը

5.1 Երեխաների աղքատությունը

Երեխաների (0-18 տարեկան ) 4.5 %-ն ապրում է ծայրահեղ աղքատության, իսկ 38.1 %-ն` աղքատության մեջ (ծայրահեղ աղքատ և աղքատ են հանրապետության բնակչության համապատասխանաբար 3.6 և 34.1%-ը): (Աղյուսակ 5.1): Այսպիսով, երեխաներն ավելի խոցելի են ընդհանուր աղքատության ռիսկի նկատմամբ, քան բնակչությունն ամբողջությամբ վերցված:

Աղյուսակ 5.1. Աղքատության մակարդակը


Ամբողջ բնակչությունը 0-18 տարեկան բոլոր

երեխաները Ծայրահեղ աղքատություն 3.6 4.5 Աղքատություն 34.1 38.1

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ,2009

Աղքատության միջին ցուցանիշների հետևում թաքնված է էական կախվածությունը տնային տնտեսության տարբեր բնութագրիչներից: Մանկական աղքատության ցուցանիշներն էապես տատանվում են` կախված տնային տնտեսությունում երեխաների թվաքանակից, կրտսեր երեխայի տարիքային խմբից, հաշմանդամ երեխաների առկայությունից, ինչպես նաև տնային տնտեսության գլխավորի բնութագրիչներից, այդ թվում` սեռից, կրթական մակարդակից և զբաղվածության կարգավիճակից: Էական տատանումներ են առաջացնում նաև տնային տնտեսության աշխատող անդամների մասնաբաժինը և բնակության վայրը:

Բազմանդամ ընտանիքների երեխաների աղքատ լինելու հավանականությունն ավելի բարձր է: Երկու կամ ավելի քույր/եղբայր ունեցող երեխաներն առավել խոցելի են թե ծայրահեղ, թե ընդհանուր աղքատության նկատմամբ: 0-18 տարեկան երեք կամ ավելի երեխա ունեցող ընտանիքներում աղքատ է երեխաների 50%-ը (բոլոր երեխաների մեջ`38%-ի համեմատ): Մեծ ընտանիքներում ծայրահեղ աղքատ է երեխաների 4%-ը` ընդհանուրի մեջ 3 %-ի տոկոսի համեմատ:

Տարիքով ավելի փոքր երեխաների աղքատ լինելու հավանականությունն ավելի բարձր է: Աղքատության ռիսկն ավելի մեծ է այն ընտանիքների երեխաների պարագայում, որոնցում կրտսեր երեխան հինգ տարեկան է կամ ավելի փոքր: Նշված ընտանիքներում աղքատ է երեխաների 40 %-ը, մինչդեռ այն ընտանիքներում, որոնցում կրտսեր երեխան 15-18 տարեկան է, աղքատ է երեխաների 33 %-ը: Նմանօրինակ միտում նկատվել է նաև ծայրահեղ աղքատության գծի համեմատ կատարված վերլուծություններում:

Մեկ կամ ավելի հաշմանդամ երեխաներ ունեցող տնային տնտեսություններում աղքատության ռիսկն ավելի բարձր է: Չնայած որ երեխաների ընդամենը 1.1 տոկոսն է հաշմանդամ կամ բնակվում է այլ հաշմանդամ երեխաների հետ միասին, նրանց 70%-ն աղքատ է, իսկ 13 %-ը`ծայրահեղ աղքատ: Նրանք աղքատ երեխաների թվում կազմում են 2% , ընդ որում` աղքատության գծից նրանց միջին շեղումն ամենամեծն է (19%):

ՄԱՍ I

77

Կնոջ գլխավորությամբ տնային տնտեսություններում երեխաների աղքատ լինելու հավանականությունը զգալիորեն ավելի բարձր է: Չնայած որ երեխաների ընդհանուր թվաքանակի միայն մեկ քառորդն (26 %) է ապրում կնոջ գլխավորությամբ տնային տնտեսություններում, նրանց 43 %-ն աղքատ է, իսկ 6%-ը` ծայրահեղ աղքատ, տղամարդու գլխավորությամբ տնային տնտեսություններում ապրող երեխաների շրջանում համապատասխանաբար 37 և 4 %-ի համեմատ:

Մանկական աղքատության վրա ազդող կարևոր գործոններից է տնային տնտեսության գլխավորի ամուսնական կարգավիճակը: Ամուրի (չամուսնացած), այրի կամ ամուսնալուծված գլխավորով տնային տնտեսություններում ապրող երեխաների աղքատ լինելու հավանականությունն ավելի բարձր է (43%), քան ամուսնացած կամ համատեղ բնակվող անհատների (37%): Բացի այդ, ծայրահեղ աղքատության գծից ներքև հայտնվելու հավանականությունը նրանց դեպքում 18%-ով բարձր է:

Աղքատության ռիսկը նվազում է, երբ երեխան ապրում է այնպիսի տնային տնտեսությունում, որտեղ գլխավորի կրթության մակարդակն ավելի բարձր է: Աղքատ լինելու հավանականությունն էապես ավելի բարձր է այն երեխաների շրջանում, որոնք ապրում են այնպիսի տնային տնտեսություններում ուր գլխավորն ընդհանրապես կրթություն չունի կամ ունի տարրական կրթություն (աղքատության մակարդակը `54 %),ունի թերի միջնակարգ կրթություն (53%) , միջնակարգ կրթություն (43 %), միջնակարգ մասնագիտական կամ թերի բարձրագույն կրթություն (37%)` համեմատ այն տնային տնտեսությունների, որտեղ գլխավորը բարձրագույն ուսումնական հաստատության շրջանավարտ է (15%): Ծայրահեղ աղքատության ռիսկն ամենաբարձրն է այն երեխաների շրջանում, որոնք բնակվում են թերի միջնակարգ կրթություն ունեցողի գլխավորությամբ տնային տնտեսություններում: Այնուհանդերձ, բոլոր երեխաների 42%-ը ապրում է այնպիսի տնային տնտեսություններում,որտեղ գլխավորն ունի միջնակարգ կրթություն:

Տնային տնտեսության գլխավորի զբաղվածության կարգավիճակը նույնպես մանկական աղքատությունը կանխորոշող կարևոր գործոն է: Թե աղքատության, թե ծայրահեղ աղքատության ռիսկն ամենացածրն է այն տնային տնտեսություններում ապրող երեխաների դեպքում, որոնց գլխավորը վերջին յոթ օրվա ընթացքում կատարել է շահութաբեր որևէ աշխատանք: Այսպես, աղքատությունը 33% է այն տնային տնտեսությունների երեխաների շրջանում, որոնց գլխավորն աշխատում է` չաշխատողների շրջանում 44%-ի համեմատ: Այնուհանդերձ, բոլոր երեխաների կեսից քիչն (47% է ապրում այնպիսի տնային տնտեսություններում, որտեղ գլխավորը չի աշխատում:

Տնային տնտեսության չափահաս անդամների թվում աշխատանք ունեցողների թվաքանակը նույնպես ըստ երևույթին ազդում է մանկական աղքատության մակարդակի վրա: Աղքատության ռիսկն ամենաբարձրն է այն տնային տնտեսությունների երեխաների շրջանում, որոնց 19-60 տարեկան չափահաս անդամներից ոչ մեկը չի աշխատում: Աղքատ լինելու հավանականությունն ամենացածրն է այն տնային տնտեսությունների երեխաների շրջանում, որոնց բոլոր չափահաս անդամներն աշխատում են: Ծայրահեղ աղքատության ռիսկն ամենացածրն է (0.7%) այն տնային տնտեսությունների երեխաների շրջանում, որոնց անդամներից աշխատանք ունեն ոչ միայն աշխատանքային տարիքի չափահաս անդամները: Այնուհանդերձ, բոլոր երեխաների կեսից ավելին (51%) ապրում է այնպիսի տնային տնտեսություններում, որտեղ աշխատում են 19-60 տարեկան ոչ բոլոր չափահաս անդամները:

ՄԱՍ I

78

Աղյուսակ 5.2. Աղքատության մակարդակը, պակասուրդը և կառուցվածքը, ըստ տնային տնտեսության տեսակի

(տոկոսներով) 0-18 տարեկան երեխաների թվաքանակը

Երեխաների ծայրահեղ

աղքատության մակարդակը

Երեխաների աղքատության մակարդակը

Աղքատության խորությունը

Աղքատության կառուցվածքը

Երեխաների ընդհանուր թվաքանակի կառուցվածքը

Մեկ 2.7 30.5 6.7 17.2 21.5 Երկու 3.3 34.2 7.7 43.2 48.2 Երեք կամ ավելի 7.5 49.8 12.3 39.6 30.3 Կրտսեր երեխայի տարիքը 0-5 5.2 40.1 9.8 39.1 37.2 6-14 4.1 38.4 8.6 47.6 47.3 15-18 3.9 32.5 7.4 13.3 15.6 Չափահասների թվաքանակը (19 – 60 տարեկան) Զրո/մեկ 1.8 29.3 6.1 7.0 9.1 Երկու 3.1 34.9 7.8 43.2 47.2 Երեք 4.7 41.1 9.8 22.9 21.3 Չորս կամ ավելի 8.3 45.9 11.5 26.9 22.4 Տնային տնտեսության թոշակի անցած անդամների թվաքանակը Զրո 3.4 33.4 7.4 47.3 54.0 Մեկ 5.7 43.1 10.5 34.9 30.8 Երկու կամ ավելի 5.8 44.6 10.7 17.8 15.2 Հաշմանդամ չափահասների թվաքանակը Զրո 3.9 36.0 8.1 77.4 81.8 Մեկ կամ ավելի 7.2 47.5 12.2 22.6 18.2 Հաշմանդամ երեխաների թվաքանակը Զրո 4.4 37.7 8.7 97.9 98.9 Մեկ կամ ավելի 13.3 69.8 19.0 2.1 1.1 Տնային տնտեսու թյան առկա գլխավորի սեռը

Արական 4.1 37.2 8.5 71.0 73.9 Իգական 6.1 43.0 10.8 29.0 26.1 Տնային տնտեսության գլխավորի ամուսնական կարգավիճակը Ամուսնացած / համատեղ բնակվող

4.4 36.7 8.5 66.8 70.3

Ամուսնացած չի եղել/այրի/ ամուսնալուծված

5.2 43.3 10.4 33.2 29.7

Տնային տնտեսության գլխավորի կրթության մակարդակը Տարրական և ցածր 4.2 53.7 12.3 10.0 7.2 Թերի միջնակարգ 9.6 53.0 13.8 13.6 9.9 Միջնակարգ ընդհանուր

4.8 42.7 9.9 46.1 41.8

Միջնակարգ մասնագիտական

3.5 37.1 8.4 24.1 25.1

Բարձրագույն 2.9 15.1 3.6 6.2 16.0

ՄԱՍ I

79

0-18 տարեկան երեխաների թվաքանակը



Երեխաների աղքատության մակարդակը




Տնային տնտեսության գլխավորի զբաղվածության կարգավիճակը Չի աշխատել հետազոտությանը նախորդող 7 օրերի ընթացքում

5.9 43.8 10.6 53.5 46.6

Աշխատել է հետազոտությանը նախորդող 7 օրերի ընթացքում

3.2 33.1 7.3 46.5 53.4

Աշխատանք ունեցող չափահասների (19-60 տարեկան) տոկոսաբաժինը Որևէ չափահաս չի աշխատում

9.9 46.1 12.6 17.8 14.8

Ոչ բոլոր չափահասներն են աշխատում

4.5 39.3 9.1 52.8 51.3

Բոլոր չափահասներն աշխատում են

2.5 34.7 7.2 25.2 27.7

Աշխատում են ոչ միայն չափահասները

0.7 25.3 5.4 4.1 6.3

Ընդամենը 4.5 38.1 8.9 100 100 Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ:,2009թ.

Մանկական աղքատության մակարդակն էապես տարբերվում է ըստ մարզերի: Աղյուսակ 5.3-ում ներկայացված են մանկական աղքատության ցուցանիշներն ըստ ք.Երևանի և 10 մարզերի: Մարզերի միջև տարբերությունները զգալի են թե ծայրահեղ, թե ընդհանուր աղքատության առումով: Ծայրահեղ մանկական աղքատությունը տատանվում է ամենացածր` 1.9%-ից (Վայոց Ձոր) մինչև ամենաբարձր` 9% (Լոռի): Նմանատիպ միտում է նկատվում աղքատության ընդհանուր մակարդակի առումով: Մայրաքաղաքում աղքատության մակարդակը միջինից ամենացածրն է:

ՄԱՍ I

80

Աղյուսակ 5.3. Աղքատության մակարդակը, պակասուրդը և կառուցվածքը, ըստ մարզերի (տոկոսներով)



Երեխաների աղքատության մակարդակը (ընդհանուր)




Երևան 2.6 30.0 6.1 26.4 33.6 Արագածոտն 2.3 31.2 5.3 2.9 3.5 Արարատ 3.7 41.3 9.8 8.2 7.5 Արմավիր 5.3 32.7 8.2 6.8 7.9 Գեղարքունիք 3.0 45.2 9.4 8.0 6.8 Լոռի 9.0 48.3 13.3 13.7 10.8 Կոտայք 7.7 44.4 12.3 12.3 10.5 Շիրակ 6.4 52.4 12.3 13.4 9.7 Սյունիք 2.5 26.5 5.4 2.5 3.6 Վայոց Ձոր 1.9 32.1 6.3 1.7 2.1 Տավուշ 2.1 39.1 8.7 4.1 4.0 Ընդամենը 4.5 38.1 8.9 100 100

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ, 2009թ.

5.2. Նյութական զրկանքներ (չքավորություն)

Ի լրումն ըստ սպառման աղքատության վերլուծության, սույն բաժնում դիտարկված են Հայաստանում երեխաների նյութական չքավորության խնդիրները: Նյութական չքավորությունը չափվում է տնային տնտեսությունում երկարաժամկետ օգտագործման ապրանքների բացակայությամբ: Վերլուծության մեջ ներառվել են երկարաժամկետ օգտագործման հետևյալ ինը ապրանքները. սառնարան, լվացքի մեքենա, բջջային հեռախոս, փոշեկուլ, տեսախցիկ, լուսանկարչական ապարատ, աուդիո համակարգ, ավտոմեքենա և համակարգիչ: Դրանք են ընտրվել, քանի որ 2009թ. տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտության մասնակից տնային տնտեսությունների առնվազն 10 %-ը դրանք ունեցել է: Այնուհանդերձ, պարզ չէ, թե արդյոք այդ ապրանքները չունեցող տնային տնտեսությունները դրանք չունեն ֆինանսական խնդիրների, թե համապատասխան ցանկություն չունենալու պատճառով: Աղյուսակ 5.4-ում ներկայացված է, թե երեխաների քանի տոկոսն է ապրում վերոհիշյալ ապրանքներից մեկը կամ մյուսը չունեցող տնային տնտեսություններում:

Աղքատ երեխաների շրջանում երեխաների ընդհանուր թվաքանակի համեմատ զգալիորեն ավելի բարձր է երկարաժամկետ օգտագործման վերոհիշյալ ապրանքներից մեկը կամ մյուսը չունեցող տնային տնտեսություններում ապրելու հավանականությունը: Ծայրահեղ աղքատ տնային տնտեսություններում ապրող երեխաների շրջանում, թվարկված ապրանքներից որևէ մեկը չունենալու հավանականությունն ամենաբարձրն է: Օրինակ, երեխաների ընդհանուր թվաքանակի հետ, որոնց 18 %-ն է ապրում սառնարան չունեցող տնային տնտեսություններում, աղքատ և ծայրահեղ աղքատ երեխաների համապատասխանաբար 44 և 58%-ն է ապրում այս ապրանքը չունեցող տնային տնտեսություններում: Կամ, երեխաների ընդհանուր թվաքանակի 80 %-ն է ապրում ավտոմեքենա չունեցող տնային տնտեսություններում, մինչդեռ նույն ցուցանիշն աղքատ և ծայրահեղ աղքատ երեխաների շրջանում կազմում է համապատասխանաբար 97 և 98 %:

ՄԱՍ I

81

Աղյուսակ 5.4. Երկարաժամկետ օգտագործման ապրանքների բացակայությունը (տոկոսներով)

Բոլոր երեխաները Աղքատ երեխաներ

Ծայրահեղ աղքատ երեխաներ

Սառնարան 17.6 44.2 58.0 Լվացքի մեքենա 18.9 37.5 66.3 Բջջային հեռախոս 20.7 47.6 63.1 Փոշեկուլ 45.5 71.9 83.3 Տեսամագնիտոֆոն 48.3 73.3 74.8 Լուսանկարչական ապարատ

65.0 84.6 91.7

Աուդիո համակարգ 68.0 82.6 90.2 Ավտոմեքենա 80.2 97.3 98.0 Համակարգիչ 83.5 96.6 98.8

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ:, 2009թ.

Աղքատ և ոչ աղքատ երեխաների միջև չքավորության մակարդակի տարբերությունները էական են: Երեխաների ընդհանուր թվաքանակի համեմատ աղքատ երեխաների շրջանում ավելի բարձր է երկարաժամկետ օգտագործման ապրանքներ չունեցող տնային տնտեսություններում ապրելու հավանականությունը: Երեխաների ընդհանուր թվաքանակի մոտ 2 %-ն է ապրում նշված երկարաժամկետ օգտագործման ապրանքներից ոչ մի բացակա ապրանք չունեցող տնային տնտեսություններում` այն դեպքում, որ աղքատ և ծայրահեղ աղքատ երեխաների այդպիսի տնային տնտեսություններ արձանագրված չեն (աղյուսակ 5.5, գծապատկեր 5.1): Ծայրահեղ աղքատ երեխաների շրջանում թվարկված բոլոր ինը ապրանքները չունենալու հավանականությունն ավելի բարձր է (47 %), քան աղքատ երեխաների շրջանում (24%): Քանի որ, ծայրահեղ (պարենային) աղքատության ցուցանիշը ներառում է երեխաների ընդհանուր թվաքանակի միայն 4.5%-ը և կարող է ծայրահեղ աղքատության բավականաչափ հուսալի ցուցիչ չլինել, իսկ որպեսզի չքավորության ցուցանիշը համադրելի լինի մանկական` ըստ սպառման աղքատության հաշվարկված 38.1%-ի ցուցանիշին, աղքատության գիծ է համարվում թվարկված ապրանքներից առնվազն հինգի բացակայությունը: Այսպիսով ստացվում է, որ նյութական չքավորության մեջ է երեխաների ընդհանուր թվաքանակի 44%-ը:1 Աղքատության ցուցիչները կիրառելու դեպքում ստացվում է, որ աղքատ և ծայրահեղ աղքատ երեխաների թվում նյութական չքավորությունն ավելի բարձր է` համապատասխանաբար 76 և 86 %:

1 Եթե գիծ համարվի ապրանքներից առնվազն չորսի բացակայությունը, ապա նյութական չքավորությունը զգալիորեն ավելի բարձր կլինի` 61 %:

ՄԱՍ I

82

Աղյուսակ 5.5. Երկարաժամկետ օգտագործման ինը ապրանքներից քանիսը չունի տնային տնտեսությունը


Բոլոր երեխաները Աղքատ երեխաներ Ծայրահեղ աղքատ

երեխաներ 0 (բոլոր 9) 2.3 - - 1 7.6 0.5 - 2 13.0 4.0 1.3 3 15.8 8.2 4.3 4 17.6 11.2 8.8 5 12.9 13.1 7.8 6 9.2 13.0 10.4 7 5.0 9.0 14.3 8 7.4 17.4 6.0 9 9.1 23.5 47.2

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ, 2009թ.

Գծապատկեր 5.1. Երկարաժամկետ օգտագործման ինը ապրանքներից քանիսը չունի տնային տնտեսությունը


0.05.0

10.015.020.025.030.035.040.045.050.0

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Բոլոր երեխաները Աղքատ երեխաներ Ծայրահեղ աղքատ երեխաներ

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ, 2009 թ.

Այս մեթոդաբանության ակնհայտ խնդիրն այն է, որ պարզ հաշվարկի ինդեքսի մեջ

ներառված ապրանքները կարող են հավասարապես կարևոր չլինել տնային տնտեսության բարօրության տեսակետից, մինչդեռ 2009թ. տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտությունը որևէ տեղեկություն չի տալիս երկարաժամկետ օգտագործման այդ ապրանքների ցանկալիության կամ կարևորության մասին: Ավելին, տեղեկություններ չեն ստացվել այն մասին, թե արդյոք տվյալ ապրանքը չունենալու պատճառը տնային տնտեսության համար դրա անմատչելիությունն է, թե համապատասխան ցանկության բացակայությունը: Այս բացն առնվազն մասամբ շտկվում է տարածվածությամբ

ՄԱՍ I

83

կշռման ինդեքսի կիրառությամբ, որով ենթադրվում է, որ տնային տնտեսությունները համեմատաբար ավելի չքավոր են, եթե նրանք չունեն այլ տնային տնտեսությունների մեծ մասի ունեցած ապրանքը: Օրինակ, սառնարան չունենալու կշիռն ավելի մեծ է, քան համակարգիչ չունենալունը, քանի որ սառնարան ունեցող տնային տնտեսությունների քանակը գերազանցում է համակարգիչ ունեցողներինը: Յուրաքանչյուր ապրանքի բացակայության դիմաց տրվող 1 միավորը բազմապատկվում է կշռման ընտրանքի մեջ մտնող և համապատասխան ապրանքն ունեցող տնային տնտեսություններում ապրող երեխաների համամասնությամբ: Ապա, յուրաքանչյուր տնային տնտեսության բոլոր ապրանքների դիմաց ստացած միավորները գումարվում են և բաժանվում ապրանքների ընդհանուր թվի, այսինքն` ինի վրա: Ստացվող միավորը բազմապատկվում է 100-ով` ստանալու շարունակվող փոփոխական, որի արժեքը տատանվում է 0-ից (բոլոր ապրանքներն առկա են) մինչև 100 (բացակայում են բոլոր այն ապրանքները, որոնք մյուս բոլոր տնային տնտեսություններն ունեն): Ստացվող ինդեքսը դժբախտաբար չի ներառում այն տնային տնտեսությունների որոշ արժեքները, որոնց վերաբերյալ երկարաժամկետ օգտագործման ինը ապրանքներից որևէ մեկի մասին տեղեկություններ չկան:

Կշռված չքավորության միավորը միջին հաշվով ավելի բարձր է աղքատ երեխաների շրջանում: Երեխաների ընդհանուր թվաքանակի միջին միավորը 15.9 է, մինչդեռ աղքատ և ծայրահեղ աղքատ երեխաների միջին միավորը կազմում է, համապատասխանաբար` 26.5 և 32.9 (աղյուսակ 5.6): Դա վկայում է այն մասին, որ աղքատ երեխաներն ապրում են այնպիսի տնային տնտեսություններում, որոնցում բացակայում են այլ տնային տնտեսություններում որպես կանոն հանդիպող ապրանքներից ավելի շատերը:

Աղյուսակ 5.6. Տարածվածությամբ կշռված չքավորության միջին միավորը և չքավորության մակարդակը



երեխաներ Միջին 15.9 26.5 32.9 Ստանդարտ շեղում 13.5 14.6 14.0

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ, 2009

5.3. Կացարանային չքավորությունը

Բնակարանային հիմնախնդիրները կարող են բացասաբար ազդել երեխաների առողջության, անվտանգության, կրթության և սոցիալական զարգացման վրա: 2009 թ. տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտությունը ներառում է որոշ հարցեր բնակարանային պայմանների մասին, ներառյալ կոմունալ ծառայությունների և օգտագործվող սենյակների քանակի, ինչպես նաև հարցեր բնակարանային հիմնախնդիրների և կացարանային հարմարությունների որակի վերաբերյալ հարցվողների կարծիքի մասին:

ՄԱՍ I

84

Աղքատ երեխաները հաճախ բնակվում են կարևոր կացարանային հարմարություններից զուրկ տներում: Աղքատ երեխաները հաճախ բնակվում են կարևոր հարմարություններից զուրկ տներում.1 խոհանոց, կենտրոնացված գազամատակարարում, հեռախոս, խողովակային ջրահեռացմամբ զուգարան, լոգարան կամ ցնցուղ, սառը և տաք հոսող ջուր (աղյուսակ 5.7): Ծայրահեղ աղքատ երեխաներն ավելի հաճախ, քան աղքատ երեխաները, զրկված են այնպիսի կացարանային հարմարություններից, ինչպիսիք են սառը և տաք հոսող ջուրը, կենտրոնացված գազամատակարարումը և ստացիոնար հեռախոսը: Մյուս կողմից ծայրահեղ աղքատ երեխաները բոլոր երեխաների համեմատ ավելի հաճախ են զրկված աղյուսակ 5.7-ում թվարկված բոլոր հարմարություններից, բացի խողովակային ջրահեռացմամբ զուգարանից:

Աղյուսակ 5.7. Կացարանային հարմարությունները բացակայում են կամ չեն գործում (տոկոսներով)

Բնակարանում չկա Բոլոր

երեխաները Աղքատ

երեխաներ


երեխաներ Սառը հոսող ջուր 4.6 6.8 8.2 Խոհանոց 9.6 14.4 12.7 Կենտրոնացված գազամատակարարում 28.5 43.0 61.2 Ստացիոնար հեռախոս 36.3 54.6 61.9 Խողովակային ջրահեռացմամբ զուգարան 32.0 37.1 27.9 Լոգարան կամ ցնցուղ 33.5 44.9 42.3 Տաք հոսող ջուր 60.9 75.2 81.3

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ,2009:

Աղքատ երեխաների շրջանում երեխաների ընդհանուր թվաքանակի համեմատ ավելի բարձր է ավելի մեծաթիվ կացարանային հարմարություններ չունենալու հավանականությունը: Երեխաների ընդհանուր թվաքանակի ավելի քան մեկ քառորդն (27%) է ապրում թվարկված բոլոր հարմարություններն ունեցող տներում, մինչդեռ աղքատ և ծայրահեղ աղքատ երեխաների շրջանում ցուցանիշը կազմում է, համապատասխանաբար`12 և 6 % (աղյուսակ 5.8): Ծայրահեղ աղքատ տնային տնտեսություններում ապրող երեխաների շրջանում ամենաբարձրն է կացարանային յոթ հարմարություններից երեքը չունենալու տեսակարար կշիռը (28%), միաժամանակ ամենացածրն է կացարանային հարմարություններից բոլոր յոթի չունենալը (0.2%): Որպեսզի կացարանային չքավորության ցուցանիշը համադրելի լինի մանկական ըստ սպառման աղքատության 2009 թվականի ընդհանուր ցուցանիշին (38%), կացարանային չքավորության գիծ է համարվում երեք կամ ավելի կացարանային հարմարություններ չունենալը: Այս սահմանման արդյունքում ստացվում է, որ երեխաների ընդհանուր թվաքանակի 38%-ը զրկված է նվազագույն թվաքանակի կացարանային հարմարություններից: Աղքատ և ծայրահեղ աղքատ երեխաների շրջանում ցուցանիշն էապես ավելի բարձր է,համապատասխանաբար`52 և 60% :

1 Կենցաղային հարմարությունը բացակայում է կամ չի գործում:

ՄԱՍ I

85

Աղյուսակ 5.8. Կացարանային հարմարություններից քանիսն են բացակայում կամ չեն գործում



երեխաներ 0 27.1 12,1 6,3 1 20.1 18,6 14,1 2 15.2 17,7 19,6 3 14.4 16,7 28,3 4 10.8 14,2 12,4 5 7.4 11,9 8,0 6 3.9 6,0 11,0 7 1.2 2,7 0,2

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ, 2009թ. Աղքատ երեխաների ավելի վատ բնակարանային պայմաններում ապրելու

հավանականությունը նույնպես ավելի բարձր է: Ըստ սպառման աղքատության մեջ հայտնված տնային տնտեսությունների երեխաների բնակարանի հետ կապված խնդիրներ ունեցող կացարաններում բնակվելու հավանականությունն ընդհանուր առմամբ ավելի բարձր է, քան երեխաների ընդհանուր թվաքանակի շրջանում (Աղյուսակ 5.9): Օրինակ, անբավարար ջեռուցման խնդիր ունեցող տնային տնտեսություններում է բնակվում աղքատ երեխաների 56 և ծայրահեղ աղքատ երեխաների 60%-ը` երեխաների ընդհանուր թվաքանակի շրջանում արձանագրված 45%-ի համեմատ: Բնակարանի հետ կապված որոշ խնդիրներ, ինչպիսիք են, օրինակ, աղբահեռացմանը, գրեթե նույնպիսի տարածվածություն ունեն ինչպես բոլոր տնային տնտեսություններում, այնպես էլ աղքատ տնային տնտեսություններում (31-32%): Ավելին, աղքատ երեխաների տնային տնտեսություններում ավելի ցածր է, քան բոլոր տնային տնտեսությունների երեխաների մոտ արձանագրված այնպիսի բնակարանային խնդիրների հավանականությունը, ինչպիսիք են, օրինակ, ծանրաբեռնված երթևեկությունը, աղմուկը, վերելակի հաճախակի խափանվելու խնդիրը և «այլ» հիմնախնդիրները:

Աղյուսակ 5.9. Բնակարանի հետ կապված խնդիրները (տոկոսներով)

Բնակարանը չունի Բոլոր


երեխաներ


երեխաներ 1. Արդյունաբերական աղտոտման խնդիր 1.7 2.0 1.9 2. Ծանրաբեռնված երթևեկության խնդիր 2.0 1.2 0.5 3. Հարևանների կամ դրսի աղմուկի խնդիր 6.3 5.1 3.5 4. Վերելակի` հաճախակի խափանվելու խնդիր 5.8 5.7 5.3 5. Վատ լուսավորության խնդիր 17.0 23.3 33.0 6. Կաթող տանիքի խնդիր 21.1 26.7 26.7 7. Պատուհանի շրջանակների և դռների

փտածության խնդիր 27.6 33.7 28.1

8. Փտած պատերի. հատակների խնդիր 28.8 35.1 32.7 9. Տարածքի անբավարարության խնդիր 38.3 45.9 47.8 10. Խոնավության խնդիր 36.3 43.0 44.1 11. Ջրամատակարարման խնդիր 29.5 31.4 33.6 12. Աղբահեռացման խնդիր 30.6 31.5 17.1 13. Անբավարար ջեռուցման խնդիր 44.9 55.9 59.9 14. Այլ պրոբլեմներ 6.8 6.5 1.5

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ. 2009թ.

ՄԱՍ I

86

Բացի այդ. երեխաների ընդհանուր թվաքանակի համեմատ աղքատ երեխաները բնակարանի հետ կապված ավելի մեծ թվով խնդիրներ ունեն: Վերելակի` հաճախ չաշխատելու մասին հարցը բացառելու դեպքում (հաշվի առնելով. որ տների մի մասում վերելակներ չկան) ստացվում է. որ ծայրահեղ աղքատ երեխաների 16 տոկոսն է ապրում բնակարանային վերոհիշյալ 13 խնդիրներից որևէ մեկը չունեցող տնային տնտեսություններում` երեխաների ընդհանուր թվաքանակի 14 և աղքատ երեխաների 12 % ցուցանիշների համեմատ (աղյուսակ 5.10):

Աղքատ և ծայրահեղ աղքատ տնային տնտեսությունների երեխաների շրջանում ավելի ցածր է բնակարանի մեկ. երկու կամ երեք խնդիր ունեցող տնային տնտեսությունում բնակվելու. և ավելի բարձր` բնակարանի չորս կամ ավելի խնդիր ունեցող տնային տնտեսությունում բնակվելու հավանականությունը: Այնուհանդերձ. գրեթե որևէ երեխա չի բնակվում 12 կամ 13 խնդիր ունեցող բնակարանում: 10 կամ ավելի խնդիր ունեցող բնակարաններում բնակվում է երեխաների 0.4-0.8%-ը: Որպեսզի կացարանային չքավորության ցուցանիշը համադրելի լինի մանկական ըստ սպառման աղքատության 2009 թ.-ի ընդհանուր ցուցանիշին (38%). կացարանային չքավորության գիծ է համարվում բնակարանի հետ կապված չորս կամ ավելի խնդիրներ ունենալը (36%): Այս սահմանման արդյունքում ստացվում է. որ աղքատ և ծայրահեղ աղքատ երեխաների. համապատասխանաբար` 47 և 45%-ն ունի կացարանային չքավորության խնդիր: «Կացարանային չքավորության» սահմանումն արձանագրված խնդիրների թվով պայմանավորելու դեպքում ստացվող ցուցանիշն ավելի մոտ է ըստ սպառման աղքատության ցուցանիշին. քան բացակայող կացարանային հարմարությունների քանակի վրա հիմնված սահմանմամբ ստացվող ցուցանիշը:

Աղյուսակ 5.10. Բնակարանի հետ կապված խնդիրների քանակը (տոկոսներով)

Բնակարանը չունի Բոլոր երեխաները Աղքատ երեխաներ Ծայրահեղ աղքատ

երեխաներ 0 13.9 12.1 16.0 1 18.9 13.0 8.6 2 18.4 15.4 16.2 3 13.0 12.6 14.4 4 10.1 13.8 14.5 5 9.3 11.3 10.3 6 6.9 8.6 6.8 7 4.2 6.1 6.1 8 3.2 4.8 5.9 9 1.5 1.5 0.7 10 0.4 0.8 0.5


Աղքատ երեխաները բնակվում են ավելի վատ համարվող բնակարանային պայմաններում: Երեխաների ընդհանուր թվաքանակի համեմատ. որոնց 28%-ն է բնակվում բնակարանային պայմանները վատը կամ շատ վատը համարող տնային տնտեսություններում. ցուցանիշն աղքատ երեխաների շրջանում կազմում է մոտ երկու հինգերորդը (39%). իսկ ծայրահեղ աղքատ երեխաների շրջանում ` մոտ մեկ երրորդը (35%): Միևնույն ժամանակ. երեխաների ընդհանուր թվաքանակի 60%-ը բնակվում է բնակարանային պայմանները «բավարար» համարող տնային տնտեսություններում. մինչդեռ

ՄԱՍ I

87

աղքատ և ծայրահեղ աղքատ երեխաների շրջանում ցուցանիշը կազմում է. համապատասխանաբար` 55 և 61%: Ի հակադրություն լավ կամ շատ լավ համարվող բնակարանային պայմաններ ունեցող տնային տնտեսություններում բնակվելու հավանականությունը. աղքատ երեխաների մոտ կրկնակի ցածր է:

Աղյուսակ 5.11. Բնակարանային պայմանները` հարցվողի սուբյեկտիվ գնահատմամբ (տոկոսներով)

Բոլոր


երեխաներ


երեխաներ Լավ կամ շատ լավ 11.3 5.8 3.9 Բավարար 60.4 55.3 61.0 Վատ կամ շատ վատ 28.3 38.9 35.1

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ.2009թ.

Աղքատ երեխաների` գերբնակեցված կացարաններում բնակվելու հավանականությունն ավելի բարձր է: Հիմնական բնակարանում մեկ շնչին բաժին ընկնող սենյակների (բացառությամբ խոհանոցների. լոգարանների և զուգարանների) միջին քանակը երեխաների ընդհանուր թվաքանակի շրջանում ավելի բարձր է (0.60). քան աղքատ երեխաների (0.53) կամ ծայրահեղ աղքատ երեխաների (0.45) շրջանում: Եթե շեմը համարվի մեկ շնչի հաշվով 0.43 կամ պակաս սենյակները. ապա երեխաների ընդհանուր թվաքանակի գերբնակեցման ցուցանիշը կազմում է 29 %. աղքատ երեխաների շրջանում` 40 %. իսկ ծայրահեղ աղքատ երեխաների դեպքում` 52 % (աղյուսակ 5.12): Աղյուսակ 5.12. Մեկ շնչի հաշվով սենյակների միջին քանակը և գերբնակեցման աստիճանը

Բոլոր


երեխաներ


երեխաներ

Միջին (SD) 0.60 (0.26) 0.53 (0.22) 0.45(0.17)

Գերբնակեցման աստիճանը. (տոկոսներով) 29.4 39.7 51.5 Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ. 2009թ.

Գերբնակեցված կացարաններում է բնակվում ոչ աղքատ երեխաների 23%-ը: Ամենաբարձր ցուցանիշն (52 %) արձանագրվում է այն տնային տնտեսությունների երեխաների շրջանում . որոնք ցածր են ծայրահեղ աղքատության գծից (աղյուսակ 5.13):

ՄԱՍ I

88

Աղյուսակ 5.13. Գերբնակեցումն` ըստ աղքատության կարգավիճակի (տոկոսներով)

Ոչ աղքատ երեխաներ Աղքատ. բայց ոչ

ծայրահեղ աղքատ երեխաներ

Ծայրահեղ աղքատ երեխաներ

Ոչ գերբնակեցված 77.0 61.9 48.5 Գերբնակեցված 23.0 38.1 51.5

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2009թ. Գերբնակեցման կարգավիճակի և աղքատության կարգավիճակի միջև փոխկապակցվածությունը վիճակագրական նշանակություն ունի. p<0.001

5.4. Սոցիալական ապահովության նպաստների դերն աղքատությունը մեղմելու գործում

Տարիքային կենսաթոշակներ

Տարիքային կենսաթոշակներն ազդում են մանկական աղքատության միջին մակարդակի վրա: Երեխաների ընդհանուր թվաքանակի 48%-ն ապրում է այնպիսի տնային տնտեսություններում. որի առնվազն մեկ անդամը. հարցմամբ ձեռք բերված տեղեկությունների համաձայն. ստանում է ծերության կենսաթոշակ: Աղյուսակ 5.14-ում ներկայացված է կենսաթոշակների ազդեցությունը մանկական ըստ սպառման աղքատության միջին մակարդակի վրա: Եթե կենսաթոշակները հանվեն տնային տնտեսության ընդհանուր ամսական ծախսերից և ստացված գումարը համարժեքացվի. ապա մանկական ծայրահեղ աղքատության մակարդակը 5%-ից կհասնի 15-ի. իսկ մանկական աղքատության ընդհանուր մակարդակը 38%-ից 49-ի: Փաստորեն. կենսաթոշակային եկամուտը մեծ ազդեցություն ունի սպառման համեմատաբար ցածր մակարդակ ունեցող տնային տնտեսությունների վրա. սպառման մեջ կենսաթոշակային եկամուտը հաշվի չառնելու դեպքում ծայրահեղ աղքատության միջին մակարդակն ավելի քան եռապատկվում է: Ենթադրվում է. որ կենսաթոշակային ողջ եկամուտն ուղղվում է տնային տնտեսության սպառմանը:

Աղյուսակ 5.14. Մանկական աղքատության մակարդակը տարիքային կենսաթոշակի եկամտային հաշվարկով և առանց դրա

(տոկոսներով) Գիծ Մանկական աղքատության մակարդակ

Կենսաթոշակով Առանց կենսաթոշակի Ծայրահեղ աղքատության գիծ 4.5 14.8 Աղքատության ընդհանուր գիծ 38.1 48.5


Տարիքային կենսաթոշակը կարող է ազդել երեխայի աղքատ լինելու կամ չլինելու հանգամանքի վրա: Աղյուսակ 5.15-ում ներկայացված է. թե տարիքային կենսաթոշակն ինչպիսի ազդեցություն կարող է ունենալ աղքատ (և ծերության կենսաթոշակ ստացող անդամ ունեցող) տնային տնտեսությունների վրա: Երբ այդ տնային տնտեսությունների սպառումից հանվեն կենսաթոշակները. ապա ծայրահեղ աղքատության գծի համեմատ աղքատ չհամարվող երեխաների 23 %-ը աղքատ կհամարվի: Միևնույն ժամանակ. աղքատության ընդհանուր գծի համեմատ աղքատ չհամարվող երեխաների 40%-ն աղքատ կհամարվի. եթե կենսաթոշակային եկամուտը հանվի տնային տնտեսության սպառումից:

ՄԱՍ I

89

Աղյուսակ 5.15. Մանկական աղքատության մակարդակը տարիքային կենսաթոշակի եկամտով և առանց դրա (այն տնային տնտեսություններում. որոնցում ապրում է տարիքային

կենսաթոշակ ստացող անդամ) (տոկոսներով)

Հաղթահարել է ծայրահեղ

աղքատության գիծը (կենսաթոշակով)

Հաղթահարել է ընդհանուր աղքատության գիծը

(կենսաթոշակով)

Ծայրահեղ աղքատության գծից ներքև է (առանց կենսաթոշակի)

23.0

Աղքատության ընդհանուր գծից ներքև է (առանց կենսաթոշակի)

40.1

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ. 2009թ. Ընտանեկան նպաստները

Ընտանեկան նպաստի տեսքով ստացվող եկամուտն ազդում է մանկական աղքատության միջին մակարդակի վրա: Երեխաների ընդհանուր թվաքանակի մոտ 20 տոկոսն ապրում է այնպիսի տնային տնտեսություններում. որոնք ստանում են ընտանեկան նպաստ: Աղյուսակ 5.16-ում ներկայացված է. թե ինչպես է ընտանեկան նպաստի տեսքով ստացվող եկամուտն ավելի շատ ազդում մանկական ծայրահեղ աղքատության միջին մակարդակի. քան` մանկական աղքատության ընդհանուր մակարդակի վրա: Տնային տնտեսության ընդհանուր ծախսերից ընտանեկան նպաստները հանելու դեպքում մանկական ծայրահեղ աղքատության մակարդակն ավելի քան կրկնապատկվում է` 5 %-ից հասնելով 9-ի: Մանկական աղքատության ընդհանուր մակարդակը նույն պարագայում աճում է 4 %-ային կետով` 38-ից հասնելով 42 %-ի: Դա վկայում է այն մասին. որ ընտանեկան նպաստի տեսքով ստացվող եկամուտը շատ կարևոր է սպառման շատ ցածր (պարենային աղքատության գծից ցածր) մակարդակ ունեցող տնային տնտեսությունների համար:

Աղյուսակ 5.16. Մանկական աղքատության մակարդակն ընտանեկան նպաստի տեսքով ստացվող եկամտով և առանց դրա

(տոկոսներով) Մանկական աղքատության մակարդակ Գիծ

Ընտանեկան նպաստով Առանց ընտանեկան

նպաստի Ծայրահեղ աղքատության գիծ 4.5 9.1 Աղքատության ընդհանուր գիծ 38.1 41.8

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ. 2009թ. Ընտանեկան նպաստի տեսքով ստացվող եկամուտը կարող է ազդել նաև երեխայի

աղքատ լինելու կամ չլինելու հանգամանքի վրա: Աղյուսակ 5.17-ում ներկայացված է. թե ընտանեկան նպաստ ստացող և աղքատ չհամարվող տնային տնտեսություններում ինչպիսին կլիներ աղքատության մակարդակը. եթե նրանք չստանային ընտանեկան նպաստ: Ընտանեկան նպաստի տեսքով ստացվող եկամուտը նրանց սպառումից հանելու դեպքում ծայրահեղ աղքատության գծի համեմատ աղքատ չհամարվող երեխաների 26%-ը աղքատ կհամարվի: Միևնույն ժամանակ. աղքատության ընդհանուր գծի համեմատ աղքատ

ՄԱՍ I

90

չհամարվող երեխաների 46 %-ն աղքատ կհամարվի. եթե ընտանեկան նպաստի տեսքով ստացվող եկամուտը հանվի նրանց տնային տնտեսության սպառումից: Աղյուսակ 5.17. Մանկական աղքատության ցուցանիշներն ընտանեկան նպաստի տեսքով

ստացվող եկամտով և առանց դրա (ընտանեկան նպաստ ստացող տնային տնտեսություններում)



աղքատության գիծը (ընտանեկան նպաստով)


(ընտանեկան նպաստով) Ծայրահեղ աղքատության գծից ներքև է (առանց ընտանեկան նպաստի)

25.7

Աղքատության ընդհանուր գծից ներքև է (առանց ընտանեկան նպաստի)

45.7

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ. 2009թ. Երեխայի նպաստները

Երեխայի նպաստների տեսքով ստացվող եկամուտը որևէ ազդեցություն չունի մանկական աղքատության միջին ցուցանիշի վրա: Հետազոտության տվյալների համաձայն երեխաների ընդհանուր թվաքանակի միայն 1%-ն է ապրում երեխայի նպաստ ստացող տնային տնտեսություններում.: Աղյուսակ 5.18-ում ներկայացված է. թե մանկական աղքատության միջին ցուցանիշի վրա ինչպես է ազդում երեխայի նպաստը: Մանկական ծայրահեղ աղքատության մակարդակն ընդհանրապես չի փոխվում:

Աղյուսակ 5.18. Մանկական աղքատության մակարդակն երեխայի նպաստի տեսքով ստացվող եկամտով և առանց դրա

(տոկոսներով) Մանկական աղքատության մակարդակ Գիծ

Երեխայի նպաստով Առանց երեխայի նպաստի Ծայրահեղ աղքատության գիծ 4.5 4.5 Աղքատության ընդհանուր գիծ 38.1 37.9


Երեխայի նպաստի տեսքով ստացվող եկամուտը գրեթե որևէ ազդեցություն չունի երեխայի աղքատ լինելու կամ չլինելու հանգամանքի վրա: Աղյուսակ 5.19-ում ներկայացված է. թե երեխայի նպաստ ստացող և աղքատ չհամարվող տնային տնտեսություններում ինչպիսին կլիներ աղքատության մակարդակը. եթե նրանք չստանային երեխայի նպաստը: Երեխայի նպաստի տեսքով ստացվող եկամուտը նրանց սպառումից հանելու դեպքում ծայրահեղ աղքատ չհամարվող երեխաների 9 %-ը ծայրահեղ աղքատ կհամարվի: Միևնույն ժամանակ. ոչ աղքատ համարվող երեխաների մոտ 13 %-ն աղքատ կհամարվի. եթե երեխայի նպաստի տեսքով ստացվող եկամուտը նվազեցվի նրանց տնային տնտեսության սպառումից: Հաշվի առնելով երեխայի նպաստ ստացող ընտանիքների սակավաթվությունը. զարմանալի չէ. որ երեխայի նպաստի տեսքով ստացվող եկամուտը չի ազդում մանկական աղքատության միջին մակարդակի վրա:

ՄԱՍ I

91

Աղյուսակ 5.19. Աղքատության ցուցանիշներն երեխայի նպաստի տեսքով

ստացվող եկամտով և առանց դրա (երեխայի նպաստ ստացող տնային տնտեսություններում)



աղքատության գիծը (երեխայի նպաստով)


(երեխայի նպաստով) Աղքատության ծայրահեղ գծից ներքև է (առանց երեխայի նպաստի)

9.2

Աղքատության ընդհանուր գծից ներքև է (առանց երեխայի նպաստի)

12.8


ՄԱՍ I

92

Գլուխ 6. Աշխատանքի շուկա1

6.1. Աշխատանքի շուկայի զարգացումները

Սույն բաժնում ներկայացվել են Հայաստանի 2008-2009թթ. աշխատաշուկայի զարգացումները` հիմնված տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտության տվյալների վրա: Աշխատուժի մասնակցությունը բնութագրող ցուցանիշները հիմնված են տնային տնտեսությունների (ՏՏ) 15-75 (հետազոտվող ֆոկուս-խումբ) տարեկան անդամների պատասխանների վրա` հետազոտվող յուրաքանչյուր ամսվա վերջին մեկ շաբաթվա կտրվածքով: Յուրաքանչյուր հարցվող ըստ տնտեսական ակտիվության կարգավիճակի դասակարգվել է միմյանց բացառող հետևյալ երեք խմբերի` զբաղված. գործազուրկ. տնտեսապես ոչ ակտիվ:

Հետազոտության հիմքում դրված հասկացությունները. ցուցանիշների համախումբը և հաշվարկման մեթոդաբանությունը հիմնականում համապատասխանում են ԱՄԿ (Աշխատանքի միջազգային կազմակերպություն) և (կամ)2 Եվրոստատի կողմից առաջարկվող սահմանումներին և դրույթներին` հնարավորինս հաշվի առնելով Հայաստանում դրանց կիրառման առանձնահատկությունները: Այսպես.

Զբաղված համարվել է անձն. ով. • հետազոտվող շաբաթում ունեցել է վարձու կամ ոչ վարձու աշխատանք. անկախ

այն հանգամանքից` աշխատանքը եղել է մշտական. ժամանակավոր կամ սեզոնային. միանգամյա կամ պատահական. նույնիսկ. եթե այդ աշխատանքը հետազոտվող շաբաթվա ընթացքում կազմել է ընդամենը մեկ ժամ.

• տարբեր պատճառներով ժամանակավորապես բացակայել է աշխատանքից. • զբաղված է եղել տնային կամ գյուղացիական տնտեսությունում. իսկ թողարկված

արտադրանքը նախատեսված է եղել լրիվ կամ մասնակի իրացման. կամ բացառապես սեփական սպառման համար. եթե այդ արտադրանքը նշանակալի մասնաբաժին է կազմել տնային տնտեսության սպառման մեջ:

Գործազուրկ համարվել է անձը (ըստ ԱՄԿ ստանդարտ սահմանման). ով հետազոտությանը նախորդող վերջին 4 շաբաթվա ընթացքում (ներառյալ հետազոտվող շաբաթը) միաժամանակ բավարարել է հետևյալ երեք պայմաններին.

• չի ունեցել աշխատանք կամ եկամտաբեր զբաղմունք. • ակտիվորեն փնտրել է աշխատանք` օգտագործելով ցանկացած միջոց. այսինքն`

դիմել է զբաղվածության պետական և (կամ) մասնավոր ծառայություն. աշխատանք է փնտրել ծանոթների. բարեկամների. հայտարարությունների միջոցով կամ ցանկացած այլ եղանակով.

• պատրաստ է եղել անմիջապես (այսինքն` առաջիկա երկու շաբաթվա ընթացքում) անցնել աշխատանքի:

Տնտեսապես ակտիվ բնակչությունը զբաղված և գործազուրկ բնակչության հանրագումարն է. որը հետազոտվող ժամանակաշրջանում ապահովել է աշխատուժի առաջարկն արտադրանքի թողարկման (ապրանքների արտադրության և ծառայությունների մատուցման) համար:

Տնտեսապես ոչ ակտիվ համարվել է անձն. ով հետազոտվող ժամանակաշրջանում չի եղել զբաղված կամ գործազուրկ:

Աշխատանքային ռեսուրսները տնտեսապես ակտիվ և ոչ ակտիվ բնակչության հանրագումարն են:

1 Սույն բաժնում ներկայացված տվյալների բաղադրիչների գումարի և արդյունքի միջև առանձին դեպքերում առկա աննշան տարբերությունները բացատրվում են տվյալների կլորացմամբ: 2 ԱՄԿ-ի և Եվրոստատի կողմից առաջարկվող սահմանումներում առանձին դեպքերում առկա են որոշ տարբերություններ: Մասնավորապես, պարտադիր ժամկետային զինծառայողներն ըստ ԱՄԿ մեթոդաբանության դասվում են զբաղվածների (տե’ս ILO, ISCO-88), իսկ ըստ Եվրոստատի (տե’ս European Commission, The European Union labour force survey, Methods and definitions-2001)` տնտեսապես ոչ ակտիվ բնակչության խմբին: Տվյալ դեպքում ՀՀ ԱՎԾ-ն հիմք է ընդունել վերջինս, որը կիրառվում է Եվրամիության անդամ երկրներում:

ՄԱՍ I

93

Սույն հետազոտության շրջանակում. Ասիական զարգացման բանկի աջակցությամբ հնարավորություն է ընձեռնվել խորությամբ ուսումնասիրել նաև ոչ ֆորմալ զբաղվածությունը:

Ոչ ֆորմալ զբաղվածության վերլուծությունը խարսխված է աշխատատեղերի քանակի (ինչպես հիմնական. այնպես էլ լրացուցիչ) և ոչ թե զբաղված անձանց թվաքանակի վրա: Հետեւաբար. ընդամենը զբաղվածությունն ըստ աշխատանքի բնույթի (ֆորմալ. ոչ ֆորմալ) կունենա ավելի մեծ քանակական արտահայտություն. քան զբաղվածների թվաքանակը:

Ոչ ֆորմալ զբաղվածությունը դիտարկվող ժամանակահատվածում ոչ ֆորմալ աշխատատեղերի հանրագումարն է. անկախ այն հանգամանքից եղել են դրանք ֆորմալ թե ոչ ֆորմալ հատվածի կազմակերպություններում կամ տնային տնտեսություններում:

Ոչ ֆորմալ զբաղվածության մեջ ներառվում են. (ա) գործատուի հետ բանավոր համաձայնությամբ վարձու աշխատողները (այդ թվում` տնային վճարովի աշխատողները). (բ) չգրանցված կազմակերպությունների սեփականատեր գործատուները եւ ինքնազբաղվածները. (գ) առանց վարձատրության աշխատող ընտանիքի անդամները. (դ) չգրանցված արտադրական կոոպերատիվների անդամները և (ե) բացառապես սեփական վերջնական սպառման համար ապրանքներ արտադրող ինքնազբաղվածները. եթե համարվում են զբաղված: Ոչ ֆորմալ զբաղվածներ են համարվել նաև տնային տնտեսություններում բացառապես սեփական վերջնական սպառման համար ապրանք արտադրող առանց վարձատրության աշխատող ընտանիքի անդամները. եթե իրենց արտադրանքը նշանակալի մասնաբաժին է ունեցել տնային տնտեսության ընդհանուր սպառման մեջ:

Գծապատկեր 6.1. Բնակչության հիմնական խմբերն ըստ հետազոտության

արդյունքների. 2009

Առկա բնակչություն. ընդամենը 100%. որից.

15-75 տարեկան (աշխատանքային ռեսուրսներ) < 15 տարե կան 18%

78%. որից.

75 > տարե կան 4%

Տնտեսապես ակտիվ բնակչություն Տնտեսապես ոչ ակտիվ բնակչություն 59%. որից. 41%. որից.

Զբաղված Գործազուրկ

սովորող. ուսանող

ՏՏ վարող կենսաթո-շակառու

աշխատանքչունեցող այլ

անձինք

81% 19% 22% 22% 24% 32%

ըստ կարգավիճակի. վարձու աշխատող 57% գործատու. ինքնազբաղված 26%

առանց վարձատրության աշխատող ընտանիքի անդամ. այլ 17%

ըստ ոլորտների. գյուղատնտեսություն 39% արդյունաբերություն 10% շինարարություն 7%

ծառայություններ 44%

Աղբյուրը` ՏՏԿԱՀ 2009թ.

ՄԱՍ I

94

Աղյուսակ 6.1. Հայաստան. Աշխատանքի շուկայի հիմնական ցուցանիշներն ըստ սեռի

այդ թվում Ընդամենը

տղամարդ կին

2008 2009 2008 2009 2008 2009 Աշխատանքային ռեսուրսներ1. 1000 մարդ

2376.9 2397.6 1063.6 1088.1 1313.3 1309.6

Տնտեսապես ակտիվ բնակչություն 1414.6 1418.8 753.2 750.6 661.4 668.1 Զբաղվածներ 1183.1 1152.8 644.8 617.3 538.3 535.5 Գործազուրկներ 231.6 265.9 108.5 133.3 123.1 132.6

Տնտեսապես ոչ ակտիվ բնակչություն

962.3 978.9 310.4 337.4 651.9 641.5

Տնտեսական ակտիվության մակարդակը2.%

59.5 59.2 70.8 69.0 50.4

51.0

Զբաղվածության մակարդակը2. % 49.8 48.1 60.6 56.7 41.0 40.9 Գործազրկության մակարդակը3. % 16.4 18.7 14.4 17.8 18.6 19.8

Աղբյուրը` ՏՏԿԱՀ 2008-2009թթ.

Աղյուսակ 6.2. Հայաստան. Բնակչության տնտեսական ակտիվության մակարդակն ըստ տարիքային խմբերի

այդ թվում Տնտեսապես ակտիվ

բնակչություն, 1000 մարդ

զբաղված գործազուրկ

Տնտեսական ակտիվությանմակարդակը.

%

Զբաղվածության

մակարդակը. %

Գործազըր- կության

մակարդակը.%

2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 Ընդամենը 1414.6 1418.8 1183.1 1152.8 231.6 265.9 59.5 59.2 49.8 48.1 16.4 18.7 15-19 40.7 36.0 24.6 14.4 16.1 21.5 13.3 12.1 8.1 4.9 39.5 59.9 20-24 148.6 148.7 95.5 94.7 53.1 53.9 50.8 52.2 32.7 33.3 35.7 36.3 25-29 160.0 164.7 126.8 123.2 33.2 41.5 66.8 67.3 52.9 50.3 20.7 25.2 30-34 143.2 137.0 122.2 111.8 21.1 25.2 74.0 70.7 63.1 57.7 14.7 18.4 35-39 137.5 141.5 118.9 115.5 18.6 26.0 77.7 78.3 67.2 63.9 13.5 18.4 40-44 164.1 155.3 143.9 134.4 20.2 20.9 82.7 80.4 72.5 69.6 12.3 13.5 45-49 194.1 195.2 170.3 167.7 23.7 27.5 79.2 77.7 69.5 66.8 12.2 14.1 50-54 165.5 177.8 146.0 152.7 19.5 25.1 77.0 75.1 67.9 64.5 11.8 14.1 55-59 118.5 113.9 101.7 101.4 16.8 12.5 72.7 69.6 62.4 62.0 14.1 11.0 60-64 52.4 62.0 46.8 54.9 5.6 7.1 56.4 53.5 50.4 47.4 10.7 11.4 65-69 45.8 40.5 43.5 37.3 2.3 3.1 40.6 41.3 38.6 38.1 5.0 7.7 70-75 44.2 46.3 42.8 44.7 1.4 1.6 31.1 33.4 30.1 32.2 3.2 3.5 16-24 188.1 183.3 119.0 108.2 69.1 75.1 37.7 34.5 23.8 20.4 36.7 41.0 16-64 1323.5 1330.7 1095.7 1069.8 227.8 260.8 65.4 63.0 54.1 50.7 17.2 19.6


1 Այստեղ և հետայսու` տվյալները վերաբերում են 15-75 տարեկաններին: 2 Այստեղ և հետայսու` հաշվարկված է աշխատանքային ռեսուրսների (առկա բնակչության) թվաքանակի նկատմամբ:

3 Այստեղ և հետայսու` հաշվարկված է տնտեսապես ակտիվ բնակչության թվաքանակի նկատմամբ:

ՄԱՍ I

95

Աղյուսակ 6.3. Հայաստան. Բնակչության տնտեսական ակտիվության մակարդակն ըստ կրթության

այդ թվում Տնտեսապես

ակտիվ բնակչություն.

1000 մարդ զբաղված գործազուրկ

Տնտեսական ակտիվությանմակարդակը.

%

Զբաղվածությանմակարդակը.

%

Գործազըր- կության

մակարդակը.%

2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 Ընդամենը 1414.6 1418.8 183.1 152.8 231.6 265.9 59.5 59.2 49.8 48.1 16.4 18.7 Բարձրագույն. հետբուհական 298.4 318.9 248.7 261.0 49.8 57.9 72.7 72.8 60.6 59.6 16.7 18.2 Միջին մասնագիտա կան. թերի բարձրագույն 336.1 346.4 274.4 271.7 61.7 74.7 61.8 62.5 50.5 49.1 18.4 21.6 Նախամասնա- գիտական (արհեստա- գործական) 55.1 44.8 46.2 36.2 8.9 8.6 71.6 71.6 60.1 57.8 16.2 19.2 Միջնակարգ լրիվ ընդհանուր 595.9 584.7 500.2 476.4 95.7 108.3 59.1 56.6 49.6 46.1 16.1 18.5 Հիմնական ընդհանուր 109.9 98.5 94.8 83.0 15.1 15.5 42.0 40.5 36.2 34.1 13.7 15.7 Տարրական 14.9 20.5 14.6 19.7 0.3 0.8 24.6 40.8 24.1 39.2 2.0 3.9 Ոչ լրիվ տարրական 4.4 5.0 4.3 4.8 0.1 0.2 27.6 30.3 27.1 29.1 1.8 4.0 Աղբյուրը` ՏՏԿԱՀ 2008-2009թթ. Աղյուսակ 6.4. Հայաստան. Տնտեսապես ակտիվ բնակչությունն ըստ ՀՀ մարզերի և ք. Երևանի

այդ թվում Տնտեսապես ակտիվ բնակչություն.

1000 մարդ զբաղված գործազուրկ

2008 2009 2008 2009 2008 2009 Ընդամենը 1414.6 1418.8 1183.1 1152.8 231.6 265.9 ք. Երևան 456.8 477.4 348.4 335.8 108.4 141.7 Արագածոտն 77.8 69.0 70.6 64.2 7.2 4.8 Արարատ 131.0 132.8 119.5 123.9 11.5 8.9 Արմավիր 133.7 124.5 127.7 113.3 6.0 11.2 Գեղարքունիք 102.5 96.6 96.9 86.9 5.6 9.7 Լոռի 126.8 131.2 105.0 105.9 21.9 25.3 Կոտայք 118.0 118.5 92.9 96.5 25.1 21.9 Շիրակ 101.4 102.9 76.6 81.9 24.8 21.0 Սյունիք 70.7 68.3 62.7 59.8 8.0 8.5 Վայոց ձոր 30.3 29.1 25.0 24.2 5.3 4.9 Տավուշ 65.7 68.5 57.8 60.4 7.9 8.1


ՄԱՍ I

96

Աղյուսակ 6.5. Հայաստան. Բնակչության տնտեսական ակտիվության մակարդակն ըստ ՀՀ մարզերի և ք. Երևանի


Տնտեսական ակտիվության մակարդակը

Զբաղվածության մակարդակը

Գործազրկության մակարդակը

2008 2009 2008 2009 2008 2009 Ընդամենը 59.5 59.2 49.8 48.1 16.4 18.7 ք. Երևան 55.6 57.2 42.4 40.2 23.7 29.7 Արագածոտն 78.6 82.7 71.4 77.0 9.2 6.9 Արարատ 66.7 68.2 60.8 63.6 8.8 6.7 Արմավիր 65.3 63.3 62.4 57.6 4.5 9.0 Գեղարքունիք 64.5 62.2 60.9 55.9 5.5 10.1 Լոռի 58.9 54.0 48.7 43.6 17.2 19.3 Կոտայք 50.5 49.7 39.7 40.5 21.3 18.5 Շիրակ 48.7 47.9 36.8 38.1 24.4 20.4 Սյունիք 68.4 71.3 60.6 62.4 11.3 12.5 Վայոց ձոր 70.2 67.5 57.8 56.0 17.6 17.0 Տավուշ 71.6 70.8 63.0 62.4 12.0 11.8


Աղյուսակ 6.6. Հայաստան. Զբաղվածներն ըստ տնտեսական գործունեության տեսակների և բնույթի

Ընդամենը Մշտական Ոչ մշտական

2008 2009 2008 2009 2008 2009 Ընդամենը 1183.1 1152.8 898.1 894.6 288.5 254.7 Բաժին A - B1 445.3 454.8 286.9 268.9 176.4 167.9 Բաժին C - E 2 129.6 114.5 106.6 120.5 9.0 7.9 Բաժին F 3 105.1 82.4 36.7 47.4 57.7 45.7 Բաժին G - H4 121.2 110.0 96.0 99.8 21.4 14.1 Բաժին I5 61.9 64.5 57.1 53.9 8.0 7.4 Բաժին J - K 6 29.5 22.5 21.7 27.8 1.7 0.8 Բաժին L - N 7 229.2 246.0 244.5 225.8 3.4 1.5 Բաժին O - Q 8 61.4 58.1 48.7 50.5 10.9 9.4


1 Գյուղատնտեսություն, որսորդություն և անտառային տնտեսություն, ձկնորսություն, ձկնաբուծություն 2 Արդյունաբերություն 3 Շինարարություն 4 Առևտուր, ավտոմեքենաների նորոգում, հյուրանոցներ և ռեստորաններ 5 Տրանսպորտ և կապ 6 Ֆինանսական գործունեություն, անշարժ գույքի հետ կապված գործառնություններ, վարձակալում և սպառողներին ծառայությունների մատուցում

7 Պետական կառավարում, կրթություն, առողջապահություն, սոցիալական անհատական ծառայությունների մատուցում

8 Այլ ծառայություններ

ՄԱՍ I

97

Աղյուսակ 6.7. Հայաստան. Զբաղվածներն ըստ գործունեության ոլորտների և զբաղվածության կարգավիճակի

Ընդամենը Գյուղատնտեսական Ոչ գյուղատնտեսական

2008 2009 2008 2009 2008 2009 Ընդամենը 1183.1 1152.8 445.3 454.8 737.8 698.0 Վարձու աշխատող 686.6 655.3 18.8 17.9 667.8 637.4 Գործատու 4.9 6.3 0.1 0.2 4.8 6.1 Ինքնազբաղված 348.0 290.3 289.0 241.0 59.0 49.3 Այլ 143.5 200.9 137.3 195.7 6.3 5.2


Աղյուսակ 6.8. Հայաստան. Զբաղվածներն ըստ գործունեության բնույթի և զբաղվածության կարգավիճակի

Ընդամենը Մշտական Ոչ մշտական 2008 2009 2008 2009 2008 2009

Ընդամենը 1183.1 1152.8 894.6 898.1 288.5 254.7 Վարձու աշխատող 686.6 655.3 584.0 578.9 102.6 76.4 Գործատու 4.9 6.3 4.8 6.0 0.2 0.2 Ինքնազբաղված 348.0 290.3 220.1 186.1 128.0 104.2 Այլ 143.5 200.9 85.8 127.0 57.8 73.9


Աղյուսակ 6.9. Հայաստան. Զբաղվածներն ըստ տնտեսական գործունեության տեսակների և հատվածների*. 2009թ.

Պետական համայնքային Ոչ պետական

Ընդամենը. 1000 մարդ 2009թ..

1000 մարդ ընդամենի

նկատմամբ. %2009թ..

1000 մարդ ընդամենի

նկատմամբ. %Ընդամենը 1152.8 326.8 28.3 826.1 71.7 Բաժին A – B1 454.8 3.9 0.9 450.9 99.1 Բաժին C – E 2 114.5 22.1 19.3 92.4 80.7 Բաժին F 3 82.4 10.7 12.9 71.8 87.1 Բաժին G – H4 110.0 0.4 0.4 109.6 99.6 Բաժին I5 64.5 21.4 33.2 43.1 66.8 Բաժին J – K 6 22.5 11.9 52.6 10.7 47.4 Բաժին L – N 7 246.0 234.8 95.4 11.2 4.6 Բաժին O – Q 8 58.1 21.6 37.3 36.4 62.7

Աղբյուրը` ՏՏԿԱՀ 2009թ. *Տվյալները համադրելի չեն 2008թ. համապատասխան տվյալների հետ:




ՄԱՍ I

98

Աղյուսակ 6.10. Հայաստան. Երկրորդ աշխատանք ունեցողներն ըստ տնտեսական գործունեության տեսակների և գործունեության բնույթի

Ընդամենը Մշտական Ոչ մշտական

2008 2009 2008 2009 2008 2009 Ընդամենը 59.5 39.5 30.0 25.0 29.5 14.5 Բաժին A- B 1 48.6 33.1 24.7 20.1 23.9 13.0 Բաժին C – E 2 0.9 0.5 0.2 0.2 0.7 0.2 Բաժին F 3 1.8 0.5 0.0 … 1.8 0.5 Բաժին G – H 4 3.2 0.9 1.5 0.9 1.7 0.0 Բաժին I 5 0.7 1.0 0.3 0.5 0.4 0.5 Բաժին J - K 6 0.1 …** 0.0 … 0.1 … Բաժին L - N 7 3.4 1.8 3.0 1.8 0.4 … Բաժին O – Q 8 0.8 1.7 0.4 1.3 0.4 0.3

Աղբյուրը` ՏՏԿԱՀ 2008-2009թթ. ** Տվյալները չեն ապահովել նվազագույն ներկայացուցչականություն:

Աղյուսակ 6.11. Հայաստան. Երկրորդ աշխատանք ունեցողներն ըստ գործունեության ոլորտների և զբաղվածության կարգավիճակի

Ընդամենը Գյուղատնտեսական Ոչ գյուղատնտեսական

2008 2009 2008 2009 2008 2009 Ընդամենը 59.5 39.5 48.6 33.1 10.9 6.4 Վարձու աշխատող 7.7 4.4 1.1 0.2 6.6 4.2 Գործատու 0.1 0.1 … … 0.1 0.1 Ինքնազբաղված 33.2 23.6 29.6 21.5 3.6 2.1 Այլ 18.5 11.4 17.9 11.4 0.5 0.0


Աղյուսակ 6.12. Հայաստան. Ոչ ֆորմալ զբաղվածությունն ըստ գործունեության ոլորտների և զբաղվածության կարգավիճակի

(հիմնական և լրացուցիչ (երկրորդ) գործունեություն) այդ թվում այդ թվում այդ թվում Ընդամե

նը. 1000

վարձու աշխա- տող

ոչ վարձու աշխա- տող

Գյուղա- տնտե- սական

վարձու աշխա- տող

ոչ վարձու աշխա- տող

Ոչ գյուղա- տնտեսա-

կան վարձու աշխա-տող

ոչ վարձու աշխա-տող

2008 629.4 130.0 499.4 464.8 10.3 454.5 164.6 119.7 45.0 2009 621.7 110.6 511.1 480.9 11.6 469.3 140.8 99.0 41.7 09/08.% 89.7 69.1 97.3 100.6 72.5 101.5 68.8 68.9 68.7 % համապատասխան խմբի ընդամենը զբաղվածության նկատմամբ 2008 50.7 18.7 91.1 94.1 51.8 95.9 22.0 17.7 60.5 2009 52.1 16.8 96.0 98.6 63.9 99..9 20.0 15.4 66.4 09/08.% 102.8 89.8 105.4 104.8 123.4 104.2 90.9 87.0 109.8 Աղբյուրը` ՏՏԿԱՀ 2008-2009թթ.

ՄԱՍ I

99

Աղյուսակ 6.13. Հայաստան. Զբաղվածներն ըստ փաստացի աշխատած շաբաթական ժամերի և տնտեսական գործունեության տեսակների. 2009թ.

ըստ ժամերի Ընդամենը.

1000 մարդ 0* 1-10 11-20 21-30 31-40 41-50 51-60 61>

Միջին շաբաթական ժամերը.ժամ

Ընդամենը 1152.8 77.9 79.0 174.3 155.5 237.6 265.0 88.3 75.3 35.1 Բաժին A - B1 454.8 51.5 72.1 146.4 104.5 40.9 26.7 6.0 6.8 20.9 Բաժին C - E 2 114.5 4.5 0.9 2.4 7.0 33.8 44.8 12.2 8.8 44.1 Բաժին F 3 82.4 10.0 0.1 1.2 2.6 17.3 28.3 13.5 9.4 43.8 Բաժին G - H4 110.0 2.5 1.0 3.3 6.4 16.2 27.7 28.3 24.5 52.0 Բաժին I5 64.5 1.2 0.3 1.1 2.0 13.1 20.5 13.3 13.0 52.6 Բաժին J - K 6 22.5 0.1 0.5 0.4 0.2 7.3 10.6 1.8 1.7 45.7 Բաժին L - N 7 246.0 7.2 1.8 14.9 26.6 97.9 83.6 7.4 6.6 39.2 Բաժին O - Q 8 58.1 0.8 2.2 4.6 6.3 11.1 22.8 5.8 4.5 42.0


Աղյուսակ 6.14. Հայաստան. Զբաղվածներն ըստ փաստացի աշխատած շաբաթական ժամերի և զբաղվածության կարգավիճակի. 2009թ.

ըստ ժամերի Ընդամենը. 1000 մարդ 0 1-10 11-20 21-30 31-40 41- 50 51- 60 61>

Միջին շաբաթական

ժամերը.ժամ Ընդամենը 1152.8 77.9 79.0 174.3 155.5 237.6 265.0 88.3 75.3 35.1 Վարձու աշխատող 655.3 22.1 4.4 24.1 46.4 192.3 233.7 74.3 57.9 44.3 Գործատու 6.3 0.6 0.0 0.0 0.1 0.5 2.9 0.9 1.3 49.4 Ինքնազբաղված 290.3 36.5 35.7 77.5 65.3 28.6 21.8 10.9 14.0 24.5 Այլ 200.9 18.7 38.8 72.7 43.7 16.2 6.6 2.2 2.0 19.7


Աղյուսակ 6.15. Հայաստան. Զբաղվածներն ըստ փաստացի աշխատած շաբաթական

ժամերի և զբաղվածության բնույթի. 2009թ.

ըստ ժամերի Ընդամենը. 1000 մարդ 0 1-10 11-20 21-30 31-40 41- 50 51- 60 61>

Միջին շաբաթականժամերը. ժամ

Ընդամենը 1152.8 77.9 79.0 174.3 155.5 237.6 265.0 88.3 75.3 35.1 Մշտական 898.1 17.0 51.5 123.6 115.8 213.7 244.0 71.1 61.4 38.3 Ժամանակավոր 67.2 11.9 4.8 10.0 7.5 7.2 9.2 9.9 6.8 32.9 Սեզոնային 170.5 46.5 22.6 37.5 29.4 13.7 9.1 5.1 6.5 19.3 Պատահական. միանգամյա 17.1 2.4 0.1 3.2 2.9 3.0 2.8 2.3 0.6 32.4


* Այստեղ և հետայսու` հետազոտվող շաբաթում ժամանակավորապես բացակայողներ: 1 Գյուղատնտեսություն, որսորդություն և անտառային տնտեսություն, ձկնորսություն, ձկնաբուծություն 2 Արդյունաբերություն 3 Շինարարություն 4 Առևտուր, ավտոմեքենաների նորոգում, հյուրանոցներ և ռեստորաններ 5 Տրանսպորտ և կապ 6 Ֆինանսական գործունեություն, անշարժ գույքի հետ կապված գործառնություններ, վարձակալում և սպառողներին ծառայությունների մատուցում



ՄԱՍ I

100

Աղյուսակ 6.16. Հայաստան. Երկրորդ աշխատանք ունեցողներն ըստ փաստացի աշխատած շաբաթական ժամերի և տնտեսական գործունեության տեսակների. 2009թ.

ըստ ժամերի Ընդամենը.

1000 մարդ 0 1-10 11-20 21-30 31-40 41-50 51-60

Միջին շաբաթական ժամերը.ժամ

Ընդամենը 39.5 4.9 12.9 14.4 5.5 1.4 0.1 0.3 14.6 Բաժին A - B1 33.1 4.0 12.4 12.8 3.8 0.2 … 0.0 12.9 Բաժին C - E 2 0.5 … 0.0 0.2 0.0 0.1 0.0 … 24.1 Բաժին F 3 0.5 0.3 … 0.1 0.1 … 0.0 … 10.9 Բաժին G - H4 0.9 … 0.1 0.2 0.3 0.4 … … 29.0 Բաժին I5 1.0 0.3 … 0.4 0.1 … … 0.2 21.5 Բաժին J - K 6 …* … … … … … … … … Բաժին L - N 7 1.8 0.1 0.3 0.2 0.6 0.7 … … 26.4 Բաժին O - Q 8 1.7 0.2 0.2 0.6 0.6 0.0 … 0.1 20.1

Աղբյուրը` ՏՏԿԱՀ 2009թ. * Տվյալները չեն ապահովել նվազագույն ներկայացուցչականություն:

Աղյուսակ 6.17. Հայաստան. Գործազուրկներն ըստ աշխատանք փնտրելու տևողության և սեռի. 2009թ.

ամիս տարի Ընդամենը. 1000 մարդ

< 1 1 - 3 3 - 6 6 - 12 1 - 2 2 - 4 4 >

Աշխատանք փնտրելու միջինտևողությունը.

ամիս Ընդամենը 265.9 10.7 34.7 56.1 52.9 49.3 29.6 32.6 20.1 Տղամարդ 133.3 7.0 22.0 31.0 26.4 23.0 12.0 11.8 16.7 Կին 132.6 3.7 12.6 25.1 26.5 26.2 17.7 20.8 23.6


Աղյուսակ 6.18. Հայաստան. Գործազուրկներն ըստ աշխատանք փնտրելու տևողության և տնտեսական ակտիվության կարգավիճակի

ամիս տարի Ընդամենը.1000 մարդ

< 1 1 - 3 3 - 6 6 - 12 1 - 2 2 - 4 4 >

Աշխատանք փնտրելու միջին

տևողությունը.ամիս

Ընդամենը 265.9 10.7 34.7 56.1 52.9 49.3 29.6 32.6 20.1 Սովորող. ուսանող (առկա ուսուցմամբ) 8.1 0.9 2.1 2.7 1.2 1.2 0.0 0.0 6.3 Տնային տնտեսությունը վարող 23.5 0.2 1.9 6.0 4.1 4.7 3.0 3.7 23.5 Կենսաթոշակառու 10.3 0.2 0.6 0.7 2.1 2.1 1.1 3.5 36.5 Աշխատանք չունեցող այլ անձինք 224.0 9.5 30.1 46.7 45.5 41.4 25.5 25.4 19.5





ՄԱՍ I

101

Աղյուսակ 6.19. Հայաստան. Գործազուրկներն ըստ աշխատանք փնտրելու տևողության և աշխատանքային փորձի առկայության. 2009թ.

ամիս տարի Ընդամենը. 1000 մարդ

< 1 1 - 3 3 - 6 6 - 12 1 - 2 2 - 4 4 >

Աշխատանք փնտրելու միջին

տևողությունը.ամիս

Ընդամենը 265.9 10.7 34.7 56.1 52.9 49.3 29.6 32.6 20.1 Ունեցել են աշխատան-քային փորձ 167.7 7.0 21.2 36.6 31.1 28.7 16.9 26.2 22.0 Չեն ունեցել աշխատան- քային փորձ 98.2 3.8 13.5 19.5 21.8 20.6 12.8 6.4 16.9


Աղյուսակ 6.20. Հայաստան. Նախկինում զբաղված գործազուրկներն ըստ չզբաղվածության պատճառների և կրթական մակարդակի. 2009թ.

Ընդամենը.1000 մարդ

Բար- ձրա- գույն

հետբու- հական

Միջին մասնա-գիտա- կան

Նախամաս- նագիտական (արհեստա- գործական)

Միջնա- կարգ լրիվ ընդհանուր

Հիմնա-կան

ընդհա-նուր

Տար-րականընդհա-նուր

Ընդամենը 167.7 34.6 52.0 5.6 65.3 9.3 0.8 Աշխատատեղերի. աշխատողների թվաքանակի կրճատումը. աշխատավայրի լուծարումը. սնանկացում 89.2 19.5 31.2 2.6 31.1 4.2 0.6 Ժամանակավոր գործունեության ավարտ 47.2 6.7 11.1 2.1 23.6 3.8 0.0 Կենսաթոշակի անցնել 2.4 1.0 0.8 0.1 0.3 0.1 … Հիվանդությունը. հաշմանդամություն 6.6 0.9 2.5 … 3.1 0.1 … Ընտանեկան հանգամանքներ 11.0 3.8 3.2 0.7 3.2 0.0 0.1 Հարկադիր պարապուրդ գործատուի նախաձեռնությամբ 5.0 1.0 1.3 0.1 2.2 0.4 0.0 Այլ 6.3 1.7 2.1 0.1 1.9 0.6 …


ՄԱՍ I

102

Աղյուսակ 6.21. Հայաստան. Գործազուրկներն ըստ մասնագիտական վերապատրաստման անհրաժեշտության և կրթական մակարդակի. 2009թ.

Ընդամենը.1000 մարդ

Բար-ձրա- գույն.

հետբու- հական

Միջին մասնա-գիտա-կան. թերի

բարձրա-գույն

Նախա-մաս-

նագիտա- կան

(արհես-տագոր-ծական)

Միջնա- կարգ լրիվ

ընդհա- նուր

Հիմնա- կան

ընդհա- նուր

Տար-րական ընդհա-նուր

Ընդամենը 265.9 57.9 74.7 8.6 108.3 15.5 0.9 Չունեն վերապատրաստման անհրաժեշտություն 183.5 45.9 54.9 6.1 64.7 11.1 0.7 Ունեն վերապատրաստման անհրաժեշտություն 82.4 12.0 19.8 2.4 43.6 4.4 0.2 այդ թվում լրացուցիչ կրթության 29.2 4.5 7.8 0.7 15.0 1.2 … արհեստի ուսուցման 23.6 1.5 4.0 0.8 15.2 2.0 0.2 տեխնիկակական հմտությունների 29.3 5.9 7.9 0.9 13.4 1.1 0.1 այլ 0.3 … 0.2 … 0.1 … …


ՄԱՍ I

103

Աղյուսակ 6.22. Հայաստան. Գործազուրկներն ըստ աշխատանք փնտրելու եղանակների և տարիքային խմբերի. 2009թ.

ըստ տարիքային խմբերի Ընդամենը.

1000 դեպք 15 - 24 25 - 34 35 - 44 45 - 54 55 - 64 65 > Ընդամենը1 422.8 117.3 102.8 76.6 87.6 31.6 8.0 Դիմել են զբաղվածության պետական ծառայությանը 22.3 1.2 4.8 6.0 9.0 1.4 … Դիմել են աշխատանքի տեղավորման մասնավոր գործակալություններին 25.7 9.4 6.1 4.4 4.2 1.4 0.2 Կանոնավոր կերպով հետևել են հայտարարություններին 58.9 16.6 13.4 10.0 12.5 5.3 1.0 Կանոնավոր կերպով տեղադրել են հայտարարություններ 15.3 4.4 2.2 4.0 3.5 0.9 0.3 Աշխատանք են փնտրել ծանոթների. բարեկամների օգնությամբ 205.3 56.9 51.1 37.1 41.1 15.0 4.1 Դիմել են անմիջապես գործատուին 86.9 26.7 23.5 13.4 14.8 6.8 1.7 Փնտրել են տարածք. նախադրյալներ. մեքենաներ. սարքավորումներ սեփական գործ հիմնելու համար 1.0 0.3 … 0.2 0.1 … 0.4 Փորձել են ձեռք բերել ֆինանսական միջոցներ. վարկ սեփական գործ հիմնելու համար 3.2 1.0 0.3 0.9 0.8 0.3 0.1 Սեփական գործ սկսելու նպատակով դիմել են պետական լիազոր մարմիննե-րին` թույլտվություն ստանալոհամար 1.2 0.2 0.3 0.3 1.1 0.4 0.0 Այլ 3.0 0.6 1.1 0.3 0.6 0.2 0.2


1 Նույն անձը կարող էր նշել աշխատանք փնտրելու մեկից ավելի եղանակներ:

ՄԱՍ I

104

Աղյուսակ 6.23. Հայաստան. Տնտեսապես ոչ ակտիվ բնակչության կազմն ըստ տարիքային խմբերի

Ընդամենը. 1000 մարդ

Սովորող. ուսանող (առկա

ուսուցմամբ)

Տնային տնտեսությունը

վարող

Կենսաթոշա-կառու

Աշխատանք չունեցող այլ

անձինք

2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 Ընդամենը 962.3 978.9 219.3 215.3 229.8 216.8 214.4 236.0 298.8 310.9 15-19 276.9 260.3 176.3 177.2 5.8 5.1 1.7 1.5 93.1 76.5 20-24 131.7 136.1 39.6 36.1 33.0 35.4 1.3 3.4 57.8 61.2 25-29 79.5 80.0 2.4 1.9 46.4 39.5 0.8 1.8 29.8 36.8 30-34 50.4 56.8 0.9 … 30.5 32.0 0.7 3.0 18.3 21.7 35-39 39.5 39.2 0.1 … 21.1 16.0 2.7 4.9 15.6 18.3 40-44 34.3 37.9 … … 17.7 13.5 1.7 4.9 14.9 19.5 45-49 50.9 56.0 … … 25.6 23.8 5.1 7.1 20.2 25.2 50-54 49.5 59.0 … … 21.7 27.6 6.3 10.2 21.5 21.3 55-59 44.5 49.7 … … 17.4 15.7 10.5 15.7 16.6 18.3 60-64 40.5 53.8 … … 9.1 6.3 25.2 36.9 6.2 10.7 65-69 67.0 57.6 … … 1.1 1.6 62.6 54.8 3.2 1.2 70-75 97.7 92.5 … … 0.5 0.4 95.8 91.8 1.5 0.3 16-24 311.2 347.8 165.2 166.1 38.3 40.2 3.0 4.8 104.7 136.7 16-64 700.2 780.3 168.6 168.0 227.7 214.5 55.9 89.3 248.0 308.4

Աղբյուրը` ՏՏԿԱՀ 2008-2009թթ. Աղյուսակ 6.24. Հայաստան. Տնտեսապես ոչ ակտիվ բնակչության կազմն ըստ կրթության




Տնային տնտեսու-

թյունը վարող



անձինք

2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 Ընդամենը 962.3 978.9 219.3 215.3 229.8 216.8 214.4 236.0 298.8 310.9 Բարձրագույն. հետբուհական 112.0 119.3 0.9 2.1 40.3 34.8 31.2 36.0 39.6 46.3 Միջին մասնագիտական. թերի բարձրագույն 207.5 207.4 39.0 36.4 64.2 62.1 44.9 45.9 59.4 63.1 Նախամասնագիտա- կան (արհեստագործական) 21.8 17.8 0.7 1.3 6.3 6.3 5.1 5.2 9.7 5.1 Միջնակարգ (լրիվ) ընդհանուր 411.8 448.3 75.4 84.4 103.7 103.7 74.9 89.6 157.8 170.7 Հիմնական ընդհանուր 151.9 144.6 76.9 75.4 13.9 8.7 34.0 37.8 27.0 22.7 Տարրական 45.9 41.4 26.4 15.8 1.1 1.2 15.6 21.5 2.8 2.9 Ոչ լրիվ տարրական 11.4 … 0.0 … 0.2 … 8.7 … 2.5 …


ՄԱՍ I

105

Աղյուսակ 6.25. Հայաստան. Տնտեսապես ոչ ակտիվ բնակչության կազմն ըստ ՀՀ մարզերի և ք. Երևանի




Տնային տնտեսու-

թյունը վարող



անձինք

2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 Ընդամենը 962.3 978.9 219.3 215.3 229.8 216.8 214.4 236.0 298.8 310.9 ք. Երևան 365.1 357.8 84.3 87.5 111.3 97.7 96.1 97.6 73.5 75.0 Արագածոտն 21.2 14.5 7.8 5.1 1.6 1.2 3.1 3.2 8.7 5.0 Արարատ 65.5 62.0 17.4 16.0 16.8 15.8 9.0 10.3 22.3 19.9 Արմավիր 71.0 72.1 19.1 13.7 20.0 22.0 11.6 13.3 20.4 23.1 Գեղարքունիք 56.5 58.8 11.6 11.6 12.7 9.1 11.2 12.1 21.0 26.1 Լոռի 88.5 111.8 17.8 19.2 8.6 13.1 20.7 29.4 41.4 50.2 Կոտայք 115.9 120.0 22.1 19.9 32.6 32.8 20.1 19.0 41.2 48.4 Շիրակ 106.9 112.0 21.6 26.1 15.2 12.8 25.1 27.7 45.0 45.5 Սյունիք 32.6 27.5 8.9 6.4 6.1 4.8 9.0 11.2 8.7 5.1 Վայոց ձոր 12.9 14.0 2.3 3.3 1.5 2.0 3.9 3.9 5.2 4.9 Տավուշ 26.1 28.3 6.5 6.5 3.5 5.6 4.7 8.4 11.4 7.8


6.2. Աշխատանքային եկամուտները (վաստակը)

Աշխատանքային գործունեությունից ստացված դրամական և բնաիրային եկամուտների վերաբերյալ ստորև ներկայացվող տեղեկատվությունը հիմնված է տ/տ 15-75 տարեկան զբաղված անձանց պատասխանների վրա` հետազոտվող յուրաքանչյուր ամսվան նախորդող վերջին ամսվա կտրվածքով:

Եկամուտների մեջ ներառվել են ինչպես վարձու աշխատողների աշխատավարձը. այնպես էլ ինքնուրույն տնտեսական գործունեություն իրականացնողների աշխատանքային եկամուտները (բացառությամբ առանց վարձատրության աշխատող ընտանիքի անդամների): Տվյալների մեջ չեն ներառվել նրանք. ովքեր հետազոտությանը նախորդող վերջին ամսում աշխատանքային եկամուտներ չեն ունեցել և (կամ) հրաժարվել են պատասխանել եկամուտների չափի վերաբերյալ հարցերին:

Ներկայացվող տվյալները վերաբերում են զբաղվածների միայն հիմնական գործունեությանը (այսինքն. լրացուցիչ զբաղվածությունից ստացված աշխատանքային եկամուտները չեն ներառվել). բացառությամբ աղյուսակ 6.31-ի տվյալների:

ՄԱՍ I

106

Աղյուսակ 6.26. Հայաստան. Զբաղվածների բաշխումն ըստ ամսական դրամական եկամտի չափի և տնտեսական գործունեության տեսակների

2008

ըստ եկամտի չափի. դրամ Միջին

դրամական եկամուտը.

դրամ

Ընդամե նը. 1000 մարդ

< 29999 30000-60000

60001-100000

100001 140000

140001-180000

180001-250000

250001-300000

300000 >

Ընդամենը 857.6 164.3 363.0 223.2 44.8 39.1 15.8 4.3 3.1 65328 Բաժին A - B1 148.4 78.5 45.1 18.9 1.5 2.8 1.3 0.0 0.3 37577 Բաժին C - E2 124.8 9.4 57.9 39.0 7.8 7.0 2.9 0.5 0.1 71986 Բաժին F3 95.8 3.8 37.4 38.0 7.9 5.7 2.9 0.1 0.0 79010 Բաժին G - H4 114.8 10.1 57.8 31.6 5.7 5.1 2.1 1.2 1.2 74313 Բաժին I5 60.9 4.4 24.5 21.3 4.4 4.1 1.3 0.8 0.1 77751 Բաժին J - K6 28.1 2.0 7.0 8.8 4.6 3.3 1.4 0.7 0.4 114796 Բաժին L - N7 225.1 44.5 106.8 52.2 10.8 7.0 2.5 0.7 0.5 59449 Բաժին O - Q8 59.6 11.6 26.5 13.3 2.0 4.0 1.5 0.1 0.5 67344

Միջին դրամական եկամուտը. դրամ 65328 18293 45647 82496 121965 156766 209274 295227 604379

2009 Ընդամենը 790.0 102.5 325.3 237.2 55.3 40.1 22.5 3.9 3.4 72131 Բաժին A - B1 121.9 55.2 43.5 13.8 2.2 1.5 3.0 0.8 1.9 50892 Բաժին C - E2 108.4 4.9 43.4 44.8 8.5 4.2 2.2 0.2 0.3 75336 Բաժին F3 72.3 1.8 20.8 31.3 8.2 5.5 3.7 0.1 0.8 93014 Բաժին G - H4 103.8 7.0 48.5 29.5 7.4 6.7 3.5 1.2 0.0 76260 Բաժին I5 63.6 1.9 24.8 25.3 4.6 4.9 2.0 … 0.1 80781 Բաժին J - K6 22.4 0.5 5.5 8.6 3.0 2.3 1.5 0.9 0.1 104961 Բաժին L- N7 240.3 22.4 111.1 71.1 19.5 11.2 4.4 0.3 0.3 69194 Բաժին O- Q8 57.3 8.8 27.7 12.7 1.9 3.8 2.1 0.4 … 67323

Միջին դրամական եկամուտը. դրամ 72131 18619 45465 83239 121758 157113 214359 285601 466549 Աղբյուրը` ՏՏԿԱՀ 2008-2009թթ.




ՄԱՍ I

107

Աղյուսակ 6.27. Հայաստան. Զբաղվածների բաշխումն ըստ ամսական դրամական եկամտի չափի և զբաղվածության կարգավիճակի

ըստ զբաղվածության կարգավիճակի Ընդամենը. 1000 մարդ վարձու

աշխատող գործատու

ինքնազբաղ-ված

այլ Եկամտի չափը.

դրամ

2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 Ընդամենը 857.6 790.0 664.0 634.0 4.6 5.7 186.5 150.4 2.5 … <29999 164.3 102.5 83.0 43.3 … … 80.2 59.1 1.1 … 30000-60000 363.0 325.2 306.0 277.0 0.2 0.1 56.2 48.2 0.6 … 60001-100000 223.2 237.2 194.6 215.0 1.2 0.9 27.1 21.3 0.2 … 100001-140000 44.8 55.3 37.8 49.3 0.6 … 6.4 6.0 … … 140001-180000 39.1 40.1 27.6 32.6 1.0 0.9 10.5 6.6 … … 180001-250000 15.8 22.5 11.2 13.9 0.3 2.2 4.2 6.5 0.1 … 250001-300000 4.3 3.9 2.2 2.0 0.9 1.0 0.8 0.9 0.4 … 300000> 3.1 3.4 1.6 0.9 0.4 0.7 1.2 1.9 … … Միջին դրամական եկամուտը. դրամ 65328 72131 67447 73535 191387 217450 54447 60700 81497 …


Աղյուսակ 6.28. Հայաստան. Զբաղվածների բաշխումն ըստ ամսական բնաիրային եկամտի չափի և զբաղվածության կարգավիճակի

ըստ զբաղվածության կարգավիճակի Ընդամենը. 1000 մարդ վարձու

աշխատող գործատու

ինքնազբաղ-ված

այլ Եկամտի չափը.

դրամ

2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 Ընդամենը 230.8 203.4 12.6 11.5 0.2 0.6 211.2 191.3 6.9 … <29999 209.2 181.6 11.4 10.0 0.1 0.0 190.9 171.6 6.8 … 30000-60000 19.1 19.7 0.8 1.5 … 0.6 18.2 17.7 0.1 … 60001-100000 2.3 2.1 0.4 … 0.0 … 1.9 2.1 0.0 … 100001-140000 0.1 … … … … … 0.1 … … … Միջին բնաիրային եկամուտը. դրամ 12809 12332 13345 11900 12467 39368 12940 12277 7802 …


Աղյուսակ 6.29. Հայաստան. Զբաղվածների միջին ամսական դրամական եկամտի չափն ըստ ՀՀ մարզերի և ք. Երևանի

2008 2009 դրամ ընդամենի

նկատմամբ.% դրամ ընդամենի

նկատմամբ.%

2008թ. նկատմամբ.%

Ընդամենը 65328 100.0 72131 100 110.4 ք. Երևան 78761 120.6 84965 117.8 107.9 Արագածոտն 34020 52.1 53172 73.7 1.6 անգամ Արարատ 63791 97.6 72385 100.4 113.5 Արմավիր 73371 112.3 73715 102.2 100.5 Գեղարքունիք 52278 80.0 61553 85.3 117.7 Լոռի 55236 84.6 54125 75.0 98.0 Կոտայք 64621 98.9 70250 97.4 108.7 Շիրակ 48632 74.4 56184 77.9 115.5 Սյունիք 66084 101.2 68599 95.1 103.8 Վայոց ձոր 53518 81.9 64805 89.8 121.1 Տավուշ 49998 76.5 52754 73.1 105.5


ՄԱՍ I

108

Աղյուսակ 6.30. Հայաստան. Վարձու աշխատողների բաշխումն ըստ ամսական դրամական եկամտի չափի և աշխատանքային պայմանագրի առկայության

2008


Ունեցել են գրավոր պայմանագիր

Աշխատել են բանավոր համաձայնությամբ

Եկամտի չափը. դրամ

ընդա մենը

տղա մարդ

կին ընդա մենը

տղա մարդ

կին ընդա մենը

տղա մարդ

կին

Ընդամենը 664.0 394.6 269.5 545.6 308.2 237.4 118.4 86.3 32.0 <29999 83.0 21.2 61.8 69.8 15.5 54.3 13.3 5.8 7.5 30000-60000 306.0 155.5 150.5 249.0 117.0 132.0 57.0 38.6 18.4 60001-100000 194.6 148.2 46.4 155.6 114.8 40.7 39.1 33.4 5.7 100001-140000 37.8 32.0 5.8 32.4 26.7 5.7 5.4 5.3 0.2 140001-180000 27.6 23.8 3.8 25.7 22.1 3.6 1.9 1.6 0.2 180001-250000 11.2 10.4 0.8 9.6 8.8 0.8 1.6 1.6 … 250001-300000 2.2 2.2 0.0 2.1 2.1 … 0.1 0.1 … 300000> 1.6 1.2 0.3 1.5 1.2 0.3 0.0 0.0 …

Միջին դրամական եկամուտը. դրամ 67447 80050 48998 68451 83095 49449 62815 69180 45660

2009 Ընդամենը 634.0 361.1 272.9 531.5 288.5 243.0 102.5 72.6 29.9 <29999 43.3 7.3 36.0 31.0 4.0 26.9 12.4 3.3 9.1 30000-60000 277.0 121.5 155.4 226.1 88.9 137.1 50.9 32.6 18.3 60001-100000 215.0 151.1 63.9 185.7 123.9 61.8 29.3 27.2 2.1 100001-140000 49.3 39.7 9.6 45.4 36.0 9.4 4.0 3.8 0.2 140001-180000 32.6 26.9 5.7 28.0 22.5 5.4 4.6 4.4 0.2 180001-250000 13.9 11.6 2.2 12.6 10.3 2.2 1.3 1.3 … 250001-300000 2.0 2.0 … 2.0 2.0 … … … … 300000> 0.9 0.8 0.1 0.8 0.7 0.1 0.1 0.1 …

Միջին դրամական եկամուտը. դրամ 73535 86441 56458 75380 89689 58395 63965 73540 40699 Աղբյուրը` ՏՏԿԱՀ 2008-2009թթ.

ՄԱՍ I

109

Աղյուսակ 6.31. Միջին ամսական դրամական և բնաիրային եկամուտն ըստ սեռի և զբաղվածության բնույթի

(հիմնական և լրացուցիչ (երկրորդ) գործունեություն)

2008

Ֆորմալ Ոչ ֆորմալ Միջին եկամուտն

ըստ սեռի

ընդա- մենը

տղա- մարդ

կին ընդա-մենը

տղա-մարդ

կին

Ընդամենը եկամուտ. դրամ

տղա- մարդ

կին Կ/Տ. %

Ընդամենը 71970 86761 51920 43096 55108 27052 59779 73445 41369 56.3 Բաժին A - B1 53980 55474 50276 31309 40804 22482 32216 41656 23110 55.5 Բաժին C - E2 74289 82150 50545 53867 56850 48748 71008 78642 50149 63.8 Բաժին F3 84407 85781 56556 71929 71962 67560 77798 78322 58214 74.3 Բաժին G -H4 80736 91501 67301 63267 75649 45843 73901 85103 59252 69.6 Բաժին I5 77808 83591 57021 73613 76389 18549 76881 81743 54756 67.0 Բաժին J - K6 118440 139153 67661 56119 101589 43797 112982 138101 62727 45.4 Բաժին L - N7 59661 83490 46875 27852 40836 22063 57543 80962 45126 55.7 Բաժին O -Q8 71830 81521 57874 52467 64789 38998 66504 77315 52085 67.4 2009 Ընդամենը 77665 92665 59279 48919 61605 28658 66511 79790 48499 60.8 Բաժին A - B1 73236 78106 65631 37625 49440 22986 38643 50340 24056 47.8 Բաժին C - E2 79849 83995 62771 51615 63133 39509 75935 82056 56107 68.4 Բաժին F3 104578 105195 81041 83392 83660 41906 92937 93258 71883 77.1 Բաժին G -H4 82035 98657 62742 68091 82118 50933 76892 92464 58464 63.2 Բաժին I5 81736 83918 72509 77264 78510 30344 80801 82612 71053 86.0 Բաժին J - K6 105984 126686 85245 70569 73789 58795 104700 123739 84824 68.6 Բաժին L- N7 69304 93531 56652 56456 24679 63328 69223 93305 56705 60.8 Բաժին O- Q8 74105 93623 48518 48308 59630 35604 66961 84680 44717 52.8





ՄԱՍ I

110

111

ՄԱՍ 2. ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ՏՆԱՅԻՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ

ԵԿԱՄՈՒՏՆԵՐԸ, ԾԱԽՍԵՐԸ ԵՎ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՍՆՆԴԱՄԹԵՐՔԻ

ՍՊԱՌՈՒՄԸ

112

ՄԱՍ II

113

Գլուխ 7. Տնային տնտեսությունների եկամուտները, ծախսերը և հիմնական սննդամթերքի սպառումը1

Սույն բաժնում ներկայացված է տնային տնտեսությունների եկամուտների, ծախսերի

և հիմնական սննդամթերքի սպառման դինամիկան 2004-2009թթ.-ի ընթացքում: Ներկայացվող վերլուծությունը հիմնված է տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտությունների արդյունքների վրա: Այս գլխում ներկայացված տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի բոլոր ցուցանիշները գնահատվել են ըստ մեկ շնչի հաշվով կատարված հաշվարկների:

7.1. Տնային տնտեսությունների եկամուտները

Տնային տնտեսության եկամուտը հանդիսանում է բնակչության կենսամակարդակը գնահատող կարևորագույն ցուցանիշներից մեկը:

Տնային տնտեսության եկամուտների ներքո հասկացվում են դրամական և ոչ դրամական եկամուտները:

Տնային տնտեսության դրամական եկամուտներն իրենց մեջ ներառում են տնային տնտեսության անդամների կողմից որպես աշխատանքի վարձատրություն ստացված գումարները (չեն հաշվառվում եկամտահարկը և աշխատավարձից այլ պարտադիր սոցիալական վճարումները), ինքնազբաղվածության արդյունքում կամ ձեռնարկատիրական գործունեությունից ստացված գումարները, սոցիալական տրանսֆերտները (կենսաթոշակները, դրամական սոցիալական աջակցությունը, ներառյալ գործազրկության նպաստը, ընտանեկան նպաստը, երեխայի ծննդյան և խնամքի նպաստները և այլ նպաստներ), մասնավոր տրանսֆերտները, վարձակալության տրված սեփականության դիմաց վարձավճարները, տոկոսավճարները, դիվիդենտները, շահաբաժինները, բաժնետոմսերի և այլ արժեթղթերի վաճառքից ստացված գումարները, անշարժ գույքի և տան ունեցվածքի, անասունների, սեփական տնտեսությունից ստացված մթերքի վաճառքից գումարները, կրթաթոշակների, ինչպես նաև բարեկամների և այլ անձանց կողմից տրամադրված օժանդակության կամ այլ դրամական եկամուտների տեսքով ստացված գումարները:

Տնային տնտեսության ամբողջական եկամուտները կազմված են դրամական եկամուտների բոլոր հոդվածներից և այնպիսի ոչ դրամական եկամուտներից, ինչպիսիք են տնային տնտեսության կողմից սպառվող (օգտագործվող) սեփական տնտեսությունից ստացված սննդամթերքը` դրամական արտահայտությամբ, ինչպես նաև բարեկամներից կամ այլ անձանցից անվճար ստացված ոչ պարենային ապրանքները և ծառայությունները:

Տնային տնտեսության մեկ շնչի հաշվով դրամական եկամուտների կառուցվածքը 2004, 2008-2009թթ.-ին բերված է աղյուսակ 7.1-ում:

1 Տեղեկատվության աղբյուր` ընթացիկ ծախսերի, սպառման և եկամուտների օրագիր

ՄԱՍ II

114

Աղյուսակ 7.1. Հայաստան. Տնային տնտեսությունների եկամուտների տեսակները, 2004, 2008-2009թթ.

Տնային տնտեսության մեկ շնչի հաշվով, միջին ամսական Դրամ %

2004թ. 2008թ. 2009թ. 2004թ. 2008թ. 2009թ. 1.Դրամական եկամուտներ 14450 26866 28038 85.7 90,8 91.8 այդ թվում`

վարձու աշխատանք 7009 14491 15328 41.6 49,0 50.2

• ինքնազբաղվածություն 1158 2385 1534 6.9 8,1 5.0 • գյուղմթերքի և անասունի

վաճառք 1603 1771 1667 9.5 6,0 5.5

• սեփականություն (վարձակալության վճարներ,տոկոսավճարներ, շահաբաժիններ)

23 35 25 0.1 0,1 0.1

• պետական թոշակներ և նպաստներ

1962 4870 5615 11.6 16,5 18.4

• տրանսֆերտներ 1817 2692 2669 11.6 16,5 8.7 դրանցից` - Հայաստանում ապրող բարեկամներից

373 449 354 2.2 1,5 1.2

- Հայաստանից դուրս ապրող 1431 2243 2315 8.5 7,6 7.5 • այլ եկամուտներ 878 622 1200 5.2 2,0 3.9

2.Ոչ դրամական եկամուտներ 2406 2710 2503 14.3 9,2 8.2 այդ թվում` • Սննդամթերքի սպառում սեփական տնտեսությունից

2086 2426 2230 12.4 8,2 7.3

• Անվճար ոչ պարենային ապրանքներ և ծառայություններ

320 284 273 1.9 1,0 0.9

Ընդամենը ամբողջական եկամուտ 16856 29576 30541 100 100 100

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2004, 2008-2009թթ.

Ինչպես վկայում են աղյուսակ 7.1-ի տվյալները, 2008-2009թթ.-ի ընթացքում ավելացել է դրամական եկամուտների մասնաբաժինն ամբողջական եկամուտների կազմում: Քաղաքային բնակավայրերում ավելացել է եկամուտների մասնաբաժինը վարձու աշխատանքից, միևնույն ժամանակ եկամուտների մասնաբաժինն ինքնազբաղվածությունից նվազել է ինչպես քաղաքային, այնպես էլ գյուղական բնակավայրերում: Դիտարկելով տնային տնտեսությունների եկամուտների աղբյուրներն ըստ բնակավայրերի` ակնհայտ է դառնում, որ վարձու աշխատանքից եկամուտների կարևորությունն աճում է հատկապես քաղաքաբնակների համար, որտեղ այն 2009թ.-ին կազմում է ընդամենը եկամուտների 61%-ը: Մյուս կողմից գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների համար եկամուտը վարձու աշխատանքից կազմել է ընդամենը եկամուտների 27%-ը: 2008-2009թթ.-ին նվազել է եկամուտների մասնաբաժինը գյուղմթերքի և անասունի վաճառքից: Գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների համար բարձր է նաև ոչ դրամական եկամուտների մասնաբաժինը քաղաքաբնակների համեմատ, հատկապես

ՄԱՍ II

115

սեփական տնտեսությունից ստացված սննդամթերքի տեսքով: Ոչ դրամական եկամուտների մասնաբաժինը 2009թ.-ին կազմել է գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների եկամուտների 19 %-ը, երբ քաղաքաբնակների համար այն կազմել է միայն 3 % (աղյուսակ 7.2): Հարկ է նշել նաև, որ ինչպես քաղաքաբնակ, այնպես ել գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների համար նվազել է մասնավոր տրանսֆերտների մասնաբաժինը (համապատասխանաբար`2008թ.-ի 9.9 %-ից` 2009թ.-ին կազմելով 9.4 %, և գյուղաբնակներինը 2008թ.7.3%-ից` 2009թ.-ին կազմելով 7.1 %):

Աղյուսակ 7.2. Հայաստան. Տնային տնտեսությունների եկամուտների աղբյուրներն ըստ բնակավայրի տեսակի, 2008 և 2009թթ., (մեկ շնչի հաշվով միջին ամսական)

Քաղաքային բնակավայր Գյուղական բնակավայր

դրամ % դրամ % Եկամտի տեսակները

2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ.

1.Դրամական եկամուտներ այդ թվում`

30174 31188 96.8 96,8 20754 22068 78.0 80.6

• վարձու աշխատանք 18068 19587 57.9 60.8 7881 7255 29.6 26.5

• ինքնազբաղվածություն 3084 1890 9.9 5,9 1092 859 4.1 3.2 • գյուղմթերքի և անասունի

վաճառք 201 115 0.6 0,4 4670 4610 17.6 16.8

• սեփականություն (վարձա-կալության վճարներ, տոկո-սավճարներ, շահաբաժիններ)

49 33 0.2 0,1 10 10 0.0 0.1

• պետական թոշակներ և նպաստներ

5006 5581 16.1 17.3 4615 5678 17.3 20.7

• տրանսֆերտներ 3094 3048 9.9 9,4 1950 1951 7.3 7.1 դրանցից` - Հայաստանում ապրող բարեկամ-ներից

587 454 1.9 1,4 195 166 0.7 0.6

- Հայաստանից դուրս ապրող 2507 2594 8.0 8.0 1755 1786 6.6 6.5 • այլ եկամուտներ 672 934 2.2 2.9 536 1705 2.1 6.2

2. Ոչ դրամական եկամուտներ 1010 1021 3.2 3.2 5852 5311 22.0 19.4 այդ թվում`

• Սննդամթերքի սպառում սեփական տնտեսությունից (ներառյալ օգնություն)

686 685 2.2 2,1 5642 5157 21.2 18.8

• Անվճար ոչ պարենային ապ-րանքներ և ծառայություններ

324 336 1.0 1,1 210 154 0.8 0.6

Ընդամենը ամբողջական եկամուտ 31184 32209 100 100 26606 27379 100 100 Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2008-2009թթ.

Աղյուսակ 7.3-ում բերված է դրամական եկամուտների կառուցվածքն` ըստ դրամական եկամուտների դեցիլային խմբերի: Տնային տնտեսությունների դրամական եկամուտների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս եկամտի աղբյուրների բաշխվածությունն ու դրանց դինամիկան: 2004-2009թթ.-ի ընթացքում աճել է աշխատանքից ստացված

ՄԱՍ II

116

եկամուտների տարբերությունը տասներորդ և առաջին դեցիլային խմբերում (2004թ.-ի 98 անգամից, 2009թ.-ին կազմելով 117 անգամ): Իսկ տրանսֆերտներից ստացված եկամուտների տասներորդ և առաջին դեցիլային խմբերում տարբերությունը կտրուկ կրճատվել է՝ 2004թ.-ի 57 անգամից, 2009թ.-ին կազմելով ընդամենը 30 անգամ (աղյուսակ 7.4 և գծապատկեր 7.1):

Աղյուսակ 7.3. Հայաստան. Դրամական եկամուտների դինամիկան ըստ տնային տնտեսությունների դրամական եկամուտների դեցիլային խմբերի 2004-2009թթ.-ին*)

(մեկ շնչի հաշվով միջին ամսական, դրամով)

Դեցիլային խմբեր ըստ դրամական եկամուտների 2004թ.

I II III IV V VI VII VIII IX X Դրամական եկամուտները տնային տնտեսության մեկ շնչի հաշվով, միջին ամսական, դրամ

2260 4395 6189 8017 9869 11903 14337 17882 23793 47061

այդ թվում ` եկամուտներ աշխատանքից

294 959 2029 3384 4929 6323 8105 11498 15944 28881

թոշակներ, նպաստներ, կրթաթոշակներ 1032 1872 2175 2094 2357 2315 2190 2059 1921 1771

եկամուտներ գյուղմթերքի վաճառքից

495 810 909 1282 1213 1683 1775 1867 2311 3823

տրանսֆերտներ 157 188 444 592 728 1000 1582 1857 2840 8933 որից `

- Հայաստանում ապրող բարեկամներից 72 83 153 193 162 335 332 314 542 1571 - Հայաստանից դուրս ապրող բարեկամներից 84 98 284 378 559 656 1229 1539 2273 7331

այլ եկամուտներ 282 566 632 665 642 582 685 601 777 3653


I II III IV V VI VII VIII IX X Դրամական եկամուտները տնային տնտեսության մեկ շնչի հաշվով, միջին ամսական, դրամ

2580 5088 7246 9383 11617 14058 16848 20875 27319 45531

այդ թվում ` եկամուտներ աշխատանքից 162 1052 2897 4676 5968 8477 10237 13807 19422 30744թոշակներ, նպաստներ, կրթաթոշակներ

1112 2323 2297 2375 3122 2648 2727 2593 1874 1605

եկամուտներ գյուղմթերքի վաճառքից 704 707 846 909 1115 1321 1841 1784 2538 4525


- Հայաստանում ապրող բարեկամներից 49 153 133 237 203 275 284 525 621 821 - Հայաստանից դուրս ապրող բարեկամներից

124 199 341 467 629 731 1230 1549 2264 6043

այլ եկամուտներ 429 652 725 703 578 604 527 614 596 1793

ՄԱՍ II

117

Դեցիլային խմբեր ըստ դրամական եկամուտների 2006թ. I II III IV V VI VII VIII IX X

Դրամական եկամուտները տնային տնտեսության մեկ շնչի հաշվով, միջին ամսական, դրամ

3717 6929 9262 11569 13886 16399 19452 23215 29232 51707

այդ թվում ` եկամուտներ աշխատանքից 602 2332 4296 5754 8061 9006 12423 15272 20777 36163թոշակներ, նպաստներ, կրթաթոշակներ

1698 2687 2911 3100 2808 3258 2664 2505 2006 2083

եկամուտներ գյուղմթերքի վաճառքից 685 828 863 1280 1206 2035 2002 2355 2475 3424


- Հայաստանում ապրող բարեկամներից 62 91 94 87 157 175 293 456 736 970 - Հայաստանից դուրս ապրող բարեկամներից

153 322 361 558 718 871 950 1533 2145 6206

այլ եկամուտներ 517 665 723 783 925 1041 1114 1088 1069 2818


I II III IV V VI VII VIII IX X Դրամական եկամուտները տնային տնտեսության մեկ շնչի հաշվով, միջին ամսական, դրամ 4291 8201 11030 13714 16658 19636 23230 27886 35539 64609

այդ թվում ` եկամուտներ աշխատանքից 643 2707 4894 7714 9434 12195 15643 19285 26189 47808թոշակներ, նպաստներ, կրթաթոշակներ 2061 2925 3079 3262 3751 3685 3475 2955 2773 2985 եկամուտներ գյուղմթերքի վաճառքից 514 1183 1650 1400 1545 1608 1305 2095 1774 3275 տրանսֆերտներ 295 505 605 760 1302 1627 2035 2941 4298 9581 որից`


այլ եկամուտներ 778 881 802 578 626 521 772 610 505 960

ՄԱՍ II

118


I II III IV V VI VII VIII IX X Դրամական եկամուտները տնային տնտեսության մեկ շնչի հաշվով, միջին ամսական, դրամ 5236 10012 13483 16754 20150 23936 28035 33561 42934 76398

այդ թվում ` եկամուտներ աշխատանքից 682 3085 6298 8442 10553 13783 18467 22034 31085 55560թոշակներ, նպաստներ, կրթաթոշակներ 2550 4099 4334 4412 4951 5620 5356 6684 4656 6259 եկամուտներ գյուղմթերքի վաճառքից 787 1663 1631 1959 2093 1597 1412 1491 1706 3474 տրանսֆերտներ 549 617 790 1368 2020 2138 2355 2884 4765 9662 որից `


այլ եկամուտներ 668 548 431 572 533 797 445 468 722 1443

Դեցիլային խմբեր ըստ դրամական եկամուտների 2009թ. I II III IV V VI VII VIII IX X

Դրամական եկամուտները տնային տնտեսության մեկ շնչի հաշվով, միջին ամսական, դրամ

5273 9877 13731 17660 21416 25337 30058 36482 45723 76508

այդ թվում ` եկամուտներ աշխատանքից

448 2465 5724 9460 11741 14966 19002 22770 30766 52328

թոշակներ, նպաստներ, կրթաթոշակներ 2714 4741 4579 4537 5480 6800 6342 6344 7246 7692

եկամուտներ գյուղմթերքի վաճառքից

765 878 1429 1213 1405 1387 953 2070 1734 4928


- Հայաստանում ապրող բարեկամներից

98 118 243 249 315 173 421 311 568 1067

- Հայաստանից դուրս ապրող բարեկամներից 217 371 807 884 1457 1269 2506 3303 3951 8517

այլ եկամուտներ 1031 1304 948 1317 1015 742 834 1684 1459 1976 *) Բացառությամբ եկամուտը ցույց չտված տնային տնտեսությունների Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2004-2009թթ.

ՄԱՍ II

119

Գծապատկեր 7.1. Հայաստան. Տասներորդ դեցիլային խմբի տնային տնտեսությունների դրամական եկամուտների հարաբերությունն առաջին դեցիլային խմբի տնային տնտեսությունների դրամական եկամուտներին`ըստ եկամուտների աղբյուրների

2004-2009թթ.-ին* ( մեկ շնչի հաշվով ,միջին ամսական, անգամ)

98.2

189.8

60.174.4 81.5

116.8

6.4

56.939.7 33.6 32.5

17.630.4

13.0 4.2 5.5 1.2 1.9

2.81.4 4.4

5.06.47.7

1.4 1.21.7

2.56.4

2.20.0

50.0

100.0

150.0

200.0

2004թ. 2005թ. 2006թ. 2007թ. 2008թ. 2009

եկամուտներ աշխատանքից եկամուտներ գյուղմթերքի վաճառքից

թոշակներ, նպաստներ, կրթաթոշակներ տրանսֆերտներ

Այլ եկամուտներ

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2004-2009թթ. *) Բացառությամբ եկամուտը ցույց չտված տնային տնտեսությունները:

Պետական տրանսֆերտները եկամտի հիմնական աղբյուր են հենց առաջին դեցիլային խմբի տնային տնտեսությունների համար (2009թ.` 51.5%), իսկ տասներորդ դեցիլային խմբում` եկամտի այդ աղբյուրի մասնաբաժինը շատ փոքր է (10.1%) (աղյուսակ 7.4 և գծապատկեր 7.2): 2004-2009թթ.-ին պետական տրանսֆերտների մասնաբաժինը ավելացել է առաջին և տասներորդ դեցիլային խմբի տնային տնտեսություններում:

Մասնավոր տրանսֆերտների մասնաբաժինն ամենաբարձրն է յոթից տասներորդ դեցիլների տնային տնտեսությունների դրամական եկամուտների կազմում (9.7-12.5%), թեև 2004թ.-ի համեմատ եկամտի այդ աղբյուրի տեսակարար կշիռը տասներորդ դեցիլի համար նվազել է (19.0%-ից 12.5%-ը): Եկամտի այդ աղբյուրի մասնաբաժինը 2009թ.-ին նվազել է 2004թ. համեմատ նաև առաջին դեցիլային խմբի տնային տնտեսությունների դրամական եկամուտների կազմում (6.9%-ից 6.0%-ը): Այս խմբի համար նշված մասնաբաժինը կրկնակի ցածր է տասներորդ դեցիլի տնային տնտեսությունների տեսակարար կշռից (12.5% և 6.0% համապատասխան):

ՄԱՍ II

120

Աղյուսակ 7.4. Հայաստան. Դրամական եկամուտների կառուցվածքն ըստ դրամական եկամուտների դեցիլային խմբերի 2004-2009թթ., (մեկ շնչի հաշվով միջին ամսական)

(տոկոսներով) այդ թվում`

որից` Դրա-մական եկա-մուտ-ների դեցի- լային խմբեր

Տարի- ներ

Դրամա- կան

եկամուտ ներ

աշխա- տանքից

թոշակներ, նպաստներ կրթաթո- շակներ

եկամուտ- ներ գյուղ-մթերքի

վաճառքից

տրանս-Ֆերտ-ներ

Հայաստանում ապրող բարե-կամներից

Հայաստանից դուրս ապրող բարեկամներից

Այլ եկա-մուտ-ներ

2004 թ. 100 13.0 45.7 21.9 6.9 3.2 3.7 12.52005 թ. 100 6.3 43.1 27.3 6.7 1.9 4.8 16.62006 թ. 100 16.2 45.7 18.4 5.8 1.7 4.1 13.92007 թ. 100 15.0 48.0 12.0 6.9 1.8 5.1 18.12008 թ. 100 13,0 48,7 15,0 10,5 3,1 7,3 12,8

I

2009 թ. 100 8.5 51.5 14.5 6.0 1.9 4.1 19.62004 թ. 100 21.8 42.6 18.4 4.3 1.9 2.2 12.92005 թ. 100 20.7 45.7 13.8 7.0 3.0 3.9 12.82006 թ. 100 33.7 38.8 11.9 6.0 1.3 4.7 9.6 2007 թ. 100 33.0 35.7 14.4 6.2 2.3 3.8 10.72008 թ. 100 30,8 40,9 16,6 6,2 1,3 4,8 5,5

II

2009 թ. 100 25.0 48.0 8.9 4.9 1.2 3.7 13.22004թ. 100 32.8 35.1 14.7 7.2 2.5 4.6 10.22005 թ. 100 40.0 31.7 11.7 6.6 1.8 4.7 10.02006 թ. 100 46.4 31.4 9.3 5.1 1.0 4.0 7.8 2007 թ. 100 44.4 27.9 15.0 5.5 0.9 4.6 7.2 2008 թ. 100 46,7 32,1 12,1 5,9 1,0 4,8 3,2

III

2009 թ. 100 41.7 33.3 10.4 7.7 1.8 5.9 6.9 2004 թ. 100 42.2 26.1 16.0 7.4 2.4 4.7 8.3 2005 թ. 100 49.8 25.3 9.7 7.7 2.5 5.0 7.5 2006 թ. 100 49.7 26.8 11.1 5.6 0.8 4.8 6.8 2007 թ. 100 56.2 23.8 10.2 5.5 1.2 4.3 4.3 2008 թ. 100 50,4 26,3 11,7 8,2 1,2 7,0 3,4

IV

2009 թ. 100 53.6 25.7 6.9 6.4 1.4 5.0 7.5 2004 թ. 100 49.9 23.9 12.3 7.4 1.7 5.7 6.5 2005 թ. 100 51.4 26.9 9.5 7.2 1.7 5.4 5.0 2006 թ. 100 58.1 20.2 8.7 6.4 1.1 5.3 6.6 2007 թ. 100 56.6 22.5 9.3 7.8 1.1 6.7 3.8 2008 թ. 100 52,4 24,6 10,4 10,0 1,6 8,4 2,6

V

2009 թ. 100 54.8 25.6 6.6 8.3 1.5 6.8 4.7 2004 թ. 100 53.1 19.5 14.1 8.4 2.8 5.5 4.9 2005 թ. 100 60.3 18.8 9.4 7.2 2.0 5.2 4.3 2006 թ. 100 54.9 19.9 12.4 6.5 1.1 5.4 6.3 2007 թ. 100 62.1 18.8 8.2 8.3 1.3 6.9 2.6 2008 թ. 100 57,6 23,5 6,7 8,9 2,1 6,8 3,3

VI

2009 թ. 100 59.1 26.8 5.5 5.7 0.7 5.0 2.9 2004 թ. 100 56.5 15.3 12.4 11.0 2.3 8.6 4.8 2005 թ. 100 60.8 16.2 10.9 9.0 1.7 7.3 3.1 2006 թ. 100 63.9 13.7 10.3 6.4 1.5 4.9 5.7 2007 թ. 100 67.3 15.0 5.6 8.8 2.5 6.1 3.3

VII

2008 թ. 100 65,9 19,1 5,0 8,4 1,4 7,0 1,6

ՄԱՍ II

121

այդ թվում` որից`

Դրա-մական եկա-մուտ-ների դեցի- լային խմբեր

Տարի- ներ

Դրամա- կան

եկամուտ ներ

աշխա- տանքից

թոշակներ, նպաստներ կրթաթո- շակներ

եկամուտ- ներ գյուղ-մթերքի

վաճառքից

տրանս-Ֆերտ-ներ

Հայաստանում ապրող բարե-կամներից

Հայաստանից դուրս ապրող բարեկամներից

Այլ եկա-մուտ-ներ

2009 թ. 100 63.2 21.1 3.2 9.7 1.4 8.3 2.8 2004 թ. 100 64.3 11.5 10.4 10.4 1.8 8.6 3.4 2005 թ. 100 66.1 12.5 8.6 9.9 2.5 7.4 2.9 2006 թ. 100 65.8 10.8 10.1 8.6 2.0 6.6 4.7 2007 թ. 100 69.2 10.6 7.5 10.5 1.8 8.7 2.2 2008 թ. 100 65,7 19,9 4,4 8,6 1,4 7,2 1,4

VIII

2009 թ. 100 62.4 17.4 5.7 9.9 0.9 9.0 4.6 2004 թ. 100 67.0 8.1 9.7 11.9 2.3 9.6 3.3 2005 թ. 100 71.1 6.8 9.3 10.6 2.3 8.3 2.2 2006 թ. 100 71.1 6.9 8.5 9.9 2.5 7.4 3.6 2007 թ. 100 73.7 7.8 5.0 12.1 1.9 10.2 1.4 2008 թ. 100 72,4 10,8 4,0 11,1 1,8 9,3 1,7

IX

2009 թ. 100 67.3 15.8 3.8 9.9 1.2 8.6 3.2 2004 թ. 100 61.4 3.8 8.1 19.0 3.3 15.6 7.7 2005 թ. 100 67.5 3.6 9.9 15.1 1.8 13.3 3.9 2006 թ. 100 69.9 4.0 6.6 14.0 1.9 12.1 5.5 2007 թ. 100 74.0 4.6 5.1 14.8 1.9 12.9 1.5 2008 թ. 100 72,7 8,2 4,5 12,6 1,9 10,7 1,9

X

2009 թ. 100 68.4 10.1 6.4 12.5 1.4 11.1 2.6 Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2004-2009թթ.

ՄԱՍ II

122

Գծապատկեր 7.2. Հայաստան. Դրամական եկամուտների կառուցվածքն առաջին և տասներորդ դեցիլային խմբերի տնային տնտեսությունների շրջանում, 2004 և 2009թթ.

(մեկ շնչի հաշվով միջին ամսական) (տոկոսներով)

138.5

61.4

68.4

45.751.5

3.810.1

6.46.9 6

1912.512.5

19.6

7.72.6

8 .114.5

21.9

2004թ .I դեցիլ

2009թ . 2004թ .X դեցիլ

2009թ .

աշխատանքից թոշակներ , նպաստներ , կրթաթոշակներեկամուտներ գ յո ւղմթերքի վաճառքից տրանսֆերտներԱյ լ եկամուտներ

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2004-2009թթ

7.2 Տնային տնտեսությունների ծախսերը

Տնային տնտեսությունների նյութական վիճակը բնութագրող հաջորդ ցուցանիշը` տնային տնտեսության սպառողական ծախսերն են:

Տնային տնտեսությունների սպառողական ծախսերը ներառում են տնային տնտեսությունների կողմից հաշվետու ժամանակահատվածում ձեռք բերված պարենային և ոչ պարենային ապրանքների ու ծառայությունների դիմաց կատարված վճարումների, բարեկամների և ծանոթների կամ այլ անձանց կողմից տրամադրված աջակցության, տանից դուրս սպառված սննդամթերքի վրա կատարած ծախսերի, երկարաժամկետ օգտագործման ապրանքների և ծառայությունների վրա կատարած ծախսերի ու տնային տնտեսության կողմից սպառվող (օգտագործվող) սեփական տնտեսությունից ստացված, ինչպես նաև բարեկամներից կամ այլ անձանցից անվճար ստացված սննդամթերքի ` դրամական արտահայտությամբ գումարն է:

ՄԱՍ II

123

Տնային տնտեսությունների սպառողական ծախսերը ներառում են.

Պարենային ապրանքներ Ոչ պարենային ապրանքներ - միս և մսամթերք - կաթ և կաթնամթերք - ձու - ձուկ և ձկնամթերք - շաքար և հրուշակեղեն - կարագ և բուսական յուղեր - կարտոֆիլ - բանջարաբոստանային մշակաբույսեր -մրգեր, հատապտուղներ, ընկուզազգիներ և խաղող - հաց և հացամթերք - այլ մթերք - սնունդ տնից դուրս Ալկոհոլային խմիչք Ծխախոտ

-հագուստ, կտորեղեն, կոշիկ -կահույք, գորգեր, կենցաղային նշանակության ապրանքներ - հիգիենայի պարագաներ և դեղամիջոցներ -տրանսպորտային միջոցներ, դրանց պահեստամասեր և վառելիք - այլ ոչ պարենային ապրանքներ Ծառայություններ - բնակ-կոմունալ, կենցաղային (առանց հեռախոսի) - մշակութային, հանգստի և սպորտի -կրթության, ուսուցման և նախադպրոցական դաստիարակության - բժշկական և առողջարանային - տրանսպորտի և կապի - այլ

Պարենային, ոչ պարենային ապրանքների և ծառայությունների դիմաց կատարվող ծախսերի գումարը կազմում է ընդամենը սպառողական ծախսերը: Տնային տնտեսությունների սպառողական ծախսերի կառուցվածքը 2009թ.-ին ներկայացված է գծապատկեր 7.3-ում: Համաձայն ստացված տվյալների` բնակչության սպառողական ծախսերի մոտ կեսը կազմում են սննդի վրա կատարված ծախսերը` 51.1%: 2004թ.-ի համեմատ (56.1%), այդ ծախսերի մասնաբաժինն ընդհանուր սպառողական ծախսերի մեջ ունի նվազման միտում (աղյուսակ 7.5):

Գծապատկեր 7.3. Հայաստան. Տնային տնտեսությունների սպառողական ծախսերի կառուցվածքը 2009թ.-ին , տնային տնտեսության մեկ շնչի հաշվով միջին ամսական



51.1

15.5

28.8

0.93.7

ëÝáõÝ¹

³ÉÏáÑáÉ³ÛÇÝ ËÙÇãùÇ ·ÝáõÙ

ÍË³ËáïÇ ·ÝáõÙ

áã å³ñ»Ý³ÛÇÝ ³åñ³ÝùÝ»ñ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ

ՄԱՍ II

124

Տնային տնտեսությունների սպառողական ծախսերի կառուցվածքի փոփոխությունն ըստ 2004-2009թթ.-ի հետազոտությունների արդյունքների բերված է ստորև աղյուսակում:

Աղյուսակ 7.5. Հայաստան. Տնային տնտեսությունների սպառողական ծախսերի

կառուցվածքը, 2004, 2008-2009թթ.

Տնային տնտեսության մեկ շնչի հաշվով միջին ամսական դրամ %

Ծախսերի հոդվածները

2004թ. 2008թ. 2009թ. 2004թ. 2008թ. 2009թ. Սպառողական ծախսեր 19251 28878 27667 100 100 100 այդ թվում` սնունդ 10797 14984 14145 56.1 51,9 51.1 որից` սնունդ տնից դուրս 227 449 389 1.2 1,6 1.4 ալկոհոլային խմիչքի գնում 163 227 238 0.8 0,8 0.9 ծխախոտի գնում 808 1019 1035 4.2 3,5 3.7 ոչ պարենային ապրանքներ 2787 4730 4294 14.5 16,4 15.5 ծառայություններ 4696 7918 7955 24.4 27,4 28.8 այդ թվում`առող-ջապահություն

1500 1035 888 7.8 3,6 3.2

կրթություն 708 1221 833 3.7 4,2 3.0 բնակ-կոմունալ 1146 2635 2950 6.0 9,1 10.7 տրանսպորտ 694 967 1101 3.6 3,3 4.0 կապ 291 1404 1285 1.5 4,9 4.6 մշակույթ 3 3 4 0.0 0,0 0.0 իրավաբանական ծառայություններ

3 16 15 0.0 0,1 0.1

այլ ծա ռայություն ներ 351 637 879 1.8 2,2 3.2

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2004, 2008-2009թթ. Սննդի համար կատարված ծախսերի մասնաբաժինը շարունակում է ավելի մեծ լինել

գյուղական բնակավայրերի տնային տնտեսությունների ընդհանուր սպառողական ծախսերի կազմում: 2004թ.-ի համեմատ գյուղաբնակ տնային տնտեսություններում շեշտակիորեն (62.5%-ից մինչև 56.2%-ը) նվազել են սննդի ձեռք բերման համար կատարված ծախսերը: Իսկ ոչ պարենային ապրանքների և ծառայությունների համար կատարված ծախսերի մասնաբաժինը, հատկապես կապի համար վճարվող գումարների տոկոսը, այլ կոմունալ ծառայությունների համեմատ բարձրացել է: Քաղաքային և գյուղական բնակչության ոչ պարենային ապրանքների ձեռք բերման վրա կատարված ծախսերի մասնաբաժինը 2009թ.-ին սպառողական ծախսերում շատ մոտ են (համապատասխանաբար` 15.1 և 16.5%): Բնակ-կոմունալ ծախսերի մասնաբաժինն ընդհանուր ծախսերի կազմում քաղաքային բնակչության շրջանում ավելի են, քան գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների շրջանում (աղյուսակ 7.6, գծապատկեր 7.4):

ՄԱՍ II

125

Աղյուսակ 7.6. Հայաստան. Տնային տնտեսությունների սպառողական ծախսերի կառուցվածքն ըստ բնակավայրի տեսակի, 2004 և 2009թթ.

( մեկ շնչի հաշվով միջին ամսական) Քաղաքային բնակավայր Գյուղական բնակավայր

դրամ % դրամ % Ծախսերի հոդվածները

2004թ. 2009թ. 2004թ. 2009թ. 2004թ. 2009թ. 2004թ. 2009թ. Սպառողական ծախսեր 20933 29119 100 100 16458 24916 100 100 այդ թվում` սնունդ 11109 14221 53.1 48.8 10281 14003 62.5 56.2 որից` սնունդ տնից դուրս 321 551 1.5 1.9 72 84 0.4 0.3

ալկոհոլային խմիչքի գնում

173 222 0.8 0.8 146 269 0.9 1.1

ծխախոտի գնում 894 1113 4.3 3.8 666 888 4.0 3.6 ոչ պարենային ապրանքներ

2841 4390 13.6 15.1 2695 4112 16.4 16.5

ծառայություններ 5916 9173 28.2 31.5 2670 5644 16.2 22.7 այդ թվում` առողջապահու թյուն

1794 944 8.6 3.2 1012 781 6.1 3.1

կրթություն 976 1087 4.7 3.7 265 351 1.6 1.4 բնակ-կոմունալ 1382 3346 6.6 11.5 755 2198 4.6 8.8 տրանսպորտ 929 1289 4.4 4.4 303 744 1.8 3.0 կապ 421 1431 2.0 4.9 75 1008 0.5 4.0 մշակույթ 4 6 0.0 0.0 0 0 0 0.0 իրավաբանական ծառայություններ

4 23 0.0 0.1 0 2 0.0 0.0

այլ ծառայությու ններ 406 1047 1.9 3.6 260 560 1.6 2.2 Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2004, 2009թթ.

Գծապատկեր 7.4. Հայաստան. Տնային տնտեսությունների սպառողական ծախսերի կառուցվածքը 2004 և 2009թթ.-ին`ըստ բնակավայրի տեսակի


53.148.8

62.556.2

0.8 0.8 0.9 1.14.3 3.8 4 3.6

13.6 15.1 16.5

28.231.5

16.222.716.4

0

10

20

30

40

50

60

70

2004թ 2009թ. 2004թ. 2009թ.

քաղաքային բնակավայր գյուղական բնակավայրսնունդ ալկոհոլային խմիչքի գնում ծխախոտի գնումոչ պարենային ապրանքներ ծառայություններ

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2004, 2009թթ.

ՄԱՍ II

126

Տնային տնտեսությունների սպառողական ծախսերն ըստ բնակավայրի տեսակի և առավել մանրամասն բաշխվածությամբ 2004-2009թթ.-ի համար բերված են հավելված 3-ում, աղյուսակ A7.1-ում:

7.3. Եկամուտների ու ծախսերի անհավասար բաշխվածության գնահատումը

Տնային տնտեսությունների ծախսերի ցուցանիշը առավել վստահելի ցուցանիշ է եկամուտի տվյալների համեմատ, քանի որ վերջիններս հաճախ թաքցվում կամ ավելի պակաս են նշվում հարցվողների կողմից (եկամուտները չբացահայտելու հակվածության էֆեկտը):

Բնակչության եկամուտների կամ ծախսերի տարբերակման համար հաշվարկվում է ”բևեռային” քվինտիլների հարաբերության գործակիցը: Այն է, 20% առավել ապահովված բնակչության եկամուտների կամ ծախսերի մակարդակի հարաբերությունը 20% նվազագույն ապահովված բնակչության եկամուտների կամ ծախսերի մակարդակին: Համաձայն այդ գնահատականի 2009թ.-ին` 2004թ.-ի համեմատ նվազել է 20 տոկոս ամենաապահով և 20 տոկոս ամենաանապահով բնակչության եկամուտների հարաբերակցությունը` 10.6 անգամից հասնելով 8.0 անգամի, իսկ սպառողական ծախսերի մասով` 5.8 անգամից հասնելով 5.1 անգամի (աղյուսակ 7.7): ”Բևեռային” քվինտիլների հարաբերության գործակիցը ըստ բնակչության դրամական եկամուտների 2009թ. գերազանցել է նախորդ տարվա գործակիցը:

Աղյուսակ 7.7. Հայաստան. 20 տոկոս ամենաապահով և 20 տոկոս ամենաանապահով

բնակչության եկամուտների և ծախսերի հարաբերակցությունը, 2004-2009թթ.

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2004-2009թթ.

Աղյուսակ 7.8. Հայաստան. 10 տոկոս ամենաապահով և 10 տոկոս ամենաանապահով բնակչության եկամուտների և ծախսերի հարաբերակցությունը, 2004-2009թթ.


20 % ամենաապահով և 20 % ամենաանապահով բնակչության եկամուտների և ծախսերի հարաբերակցությունը

2004թ. 2005թ. 2006թ. 2007թ. 2008թ. 2009թ. Ըստ դրամական եկամուտների

10.6 անգամ 9.5 անգամ 7.6 անգամ 8.0 անգամ 7.8 անգամ 8.0 անգամ

Ըստ սպառողական ծախսերի

5.8 անգամ 6.0 անգամ 5.4 անգամ 5.6 անգամ 5.2 անգամ 5.1 անգամ

10 % ամենաապահով և 10 % ամենաանապահով բնակչության եկամուտների և ծախսերի հարաբերակցությունը

2004թ. 2005թ. 2006թ. 2007թ. 2008թ. 2009թ. Ըստ դրամական եկամուտների

20.8անգամ 17.9անգամ 13.9 անգամ 15.6 անգամ 14.1 անգամ 14.5 անգամ

Ըստ սպառողական ծախսերի

9.5անգամ 10.0անգամ 8.7 անգամ 8.9 անգամ 8.0 անգամ 7.9 անգամ

ՄԱՍ II

127

Բնակչության եկամուտների կամ ծախսերի ”բևեռային” դեցիլների հարաբերության գործակիցը (այն է, 10% առավել ապահովված բնակչության եկամուտների կամ ծախսերի մակարդակի հարաբերությունը 10% նվազագույն ապահովված բնակչության եկամուտների կամ ծախսերի մակարդակին) ավելի ցայտուն է, քան քվինտիլային հարաբերության գործակիցը: 2009 թ.-ին այդ հարաբերակցությունն ըստ սպառողական ծախսերի կազմել է 7.9 անգամ, իսկ ըստ բնակչության դրամական եկամուտների` 14.5 անգամ :

Բնակչության միջև եկամուտների և ծախսերի բաշխման հիման վրա հաշվարկվող կենսամակարդակի անհավասարության գնահատման հիմնական ցուցանիշի` Ջինիի գործակցի վերլուծությունը բերված է սույն զեկույցի երրորդ գլխում: Տնային տնտեսությունների մեկ շնչի հաշվով միջին ամսական սպառողական ծախսերի կառուցվածքի փոփոխությունը 2004-2009թթ.-ին ըստ դեցիլային խմբերի բերված է հավելված 3-ի աղյուսակ A7.2 –ում:

Ինչպես և սպասվում էր, անապահով տնային տնտեսությունների սննդի համար կատարվող ծախսերի մասնաբաժինը ընդհանուր սպառողական ծախսերի կազմում ավելի մեծ է: Դիտարկվող ժամանակահատվածում ( 2004-2009թթ) համարյա կրկնակի ավելացել են առաջին դեցիլային խմբի տնային տնտեսությունների ծառայությունների վրա կատարված ծախսերը (գծապատկեր 7.5, աղյուսակ 7.9): Տասներորդ դեցիլի տնային տնտեսություններն առաջին դեցիլի տնային տնտեսությունների համեմատ ավելի շատ են օգտվել թե ծառայություններից, և թե ձեռք բերել ոչ պարենային ապրանքներ :

Աղյուսակ 7.9. Հայաստան. Ծախսերի հիմնական հոդվածների մասնաբաժինը տնային

տնտեսությունների միջին ամսական սպառողական ծախսերի կառուցվածքում, 2004-2009թթ., (մեկ շնչի հաշվով միջին ամսական)

(տոկոսներով) այդ թվում` Դեցի-

լային խմբեր ըստ

սպառողա -կան ծախսերի

Տարի- ներ

Սպառողա- կան ծախսեր սննդա-

մթերք* ալկոհոլա-յին խմիչք ծխախոտ

ոչ պարենային ապրանքներ

ծառայու- թյուններ

2004 թ. 100 73.4 0.4 5.1 8.6 12.5 2005 թ. 100 72.5 0.3 4.4 8.6 14.2 2006 թ. 100 72.7 0.2 3.9 7.0 16.2 2007 թ. 100 69.7 0.4 4.6 7.2 18.1 2008 թ. 100 67,4 0,4 4,5 7,3 20,4

I

2009 թ. 100 63.6 0.2 5.1 7.7 23.4 2004 թ. 100 71.4 0.4 4.7 10.2 13.3 2005 թ. 100 70.4 0.4 4.9 9.3 15.0 2006 թ. 100 72.2 0.3 4.3 8.4 14.8 2007 թ. 100 68.3 0.5 3.8 9.2 18.2 2008 թ. 100 66,3 0,4 4,0 8,2 21,1

II

2009 թ. 100 63.1 0.3 4.1 9.2 23.3 2004 թ. 100 71.7 0.6 5.1 8.9 13.7 2005 թ. 100 71.2 0.4 4.6 8.9 14.9 2006 թ. 100 69.3 0.5 4.3 9.7 16.2 2007 թ. 100 65.5 0.5 4.8 8.5 20.7 2008 թ. 100 62,8 0,4 4,4 9,4 23,0

III

2009 թ. 100 61.0 0.4 4.7 10.6 23.3

ՄԱՍ II

128

այդ թվում` Դեցի- լային խմբեր

ըստ սպառողա -

կան ծախսերի

Տարի- ներ

Սպառողա- կան ծախսեր սննդա-

մթերք* ալկոհոլա-յին խմիչք

ծխախոտոչ

պարենային ապրանքներ

ծառայու- թյուններ

2004 թ. 100 69.5 0.4 5.3 10.7 14.1 2005 թ. 100 68.4 0.5 4.7 10.6 15.8 2006 թ. 100 66.9 0.5 5.1 9.8 17.7 2007 թ. 100 62.8 0.6 5.2 9.4 22.0 2008 թ. 100 60,4 0,6 4,1 11,1 23,8

IV

2009 թ. 100 59.6 0.5 4.7 11.7 23.5 2004 թ. 100 66.6 0.6 5.2 11.5 16.1 2005 թ. 100 66.6 0.5 4.8 11.3 16.8 2006 թ. 100 66.2 0.7 4.8 12.4 15.9 2007 թ. 100 61.7 0.6 4.6 10.7 22.4 2008 թ. 100 57,5 0,6 4,7 12,2 25,0

V

2009 թ. 100 58.2 0.6 5.0 12.1 24.1 2004 թ. 100 64.1 0.7 4.9 12.5 17.8 2005 թ. 100 65.3 0.6 4.9 10.9 18.3 2006 թ. 100 64.0 0.6 5.0 11.6 18.8 2007 թ. 100 59.8 0.6 4.4 12.8 22.4 2008 թ. 100 57,1 0,5 3,9 13,5 25,0

VI

2009 թ. 100 55.1 0.7 4.5 12.9 26.8 2004 թ. 100 61.7 0.8 4.5 13.9 19.1 2005 թ. 100 62.3 0.7 5.0 12.4 19.6 2006 թ. 100 60.3 0.9 4.8 12.6 21.4 2007 թ. 100 58.7 0.8 4.3 13.3 22.9 2008 թ. 100 55,3 0,6 3,5 16,0 24,6

VII

2009 թ. 100 54.7 0.9 3.8 15.3 25.3 2004 թ. 100 59.3 0.9 4.8 13.7 21.3 2005 թ. 100 59.1 0.7 5.0 12.9 22.3 2006 թ. 100 57.9 0.9 4.8 13.3 23.1 2007 թ. 100 55.6 1.0 4.1 14.7 24.6 2008 թ. 100 52,5 0,9 3,9 16,6 26,1

VIII

2009 թ. 100 51.5 0.9 3.9 17.0 26.7 2004 թ. 100 55.1 1.0 4.0 16.3 23.6 2005 թ. 100 56.3 1.1 3.8 14.7 24.1 2006 թ. 100 53.9 1.1 4.0 15.6 25.4 2007 թ. 100 49.8 1.1 3.4 18.3 27.4 2008 թ. 100 47,3 0,8 3,2 19,1 29,6

IX

2009 թ. 100 49.2 1.1 3.3 17.2 29.2 2004 թ. 100 38.0 1.1 2.9 18.6 39.4 2005 թ. 100 38.6 1.3 2.5 21.0 36.6 2006 թ. 100 41.1 1.3 2.8 18.7 36.1 2007 թ. 100 39.9 1.2 2.3 22.5 34.1 2008 թ. 100 40,1 1,2 2,6 22,6 33,5

X

2009 թ. 100 38.9 1.2 2.5 20.1 37.3 *) ներառյալ սեփական արտադրության սննդամթերքի սպառման արժեքը Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2004-2009թթ

ՄԱՍ II

129

Գծապատկեր 7.5. Հայաստան. Տնային տնտեսությունների սպառողական ծախսերի կառուցվածքն I-ին և X-րդ դեցիլային խմբերում 2004 և 2009թթ.


73.463.6

38 38.9

0.4 0.2 1.1 1.25.1 2.9 2.5

8.6

18.612.5

23.4

39.4 37.3

5.17.7

20.1

0

10

20

30

40

50

60

70

80

2004թ. 2009թ. 2004թ. 2009թ.

I դեցիլ X դեցիլ

սննդամթերք ալկոհոլային խմիչք ծխա խոտ ոչ պարենային ապրանքներ ծառայություններ

*) ներառյալ սեփական արտադրության սննդամթերքի սպառման արժեքը Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2004 և 2009թթ.

7.4 Տնային տնտեսությունների սպառումը

Տնային տնտեսությունների կենսամակարդակը բնութագրող ցուցանիշներից է սննդամթերքների սպառումը: Սպառված սննդամթերքին է վերաբերվում այն մթերքը, որը հաշվետու ժամանակահատվածում գնվել, ստացվել է սեփական տնտեսությունից կամ որպես նվիրատվություն: Սննդամթերքի սպառումը ներկայացված է հետևյալ սննդախմբերի կտրվածքով`

հացամթերք կարտոֆիլ բանջարեղեն և բոստանային մշակաբույսեր մրգեր և հատապտուղներ, ներառյալ չորացված շաքարավազ միս և մսամթերք ձկնամթերք կաթ և մածուն ձու պանիր կարագ և յուղ բուսական և այլ յուղեր:

Երբ սննդամթերքի սպառումը դիտարկվում է ըստ սպառողական ծախսերի դեցիլային խմբերի բաշխվածության, ապա պարզ երևում են սպառման մեջ առկա տարբերությունները: Այսպես, 2009թ-ին մսամթերքի սպառումը մեկ ամսվա կտրվածքով մեկ շնչի հաշվով տասներորդ դեցիլում 3.4 անգամ գերազանցում է այդ սննդամթերքի սպառմանն առաջին դեցիլում, մրգերի սպառումը գերազանցում է 2.8 անգամ, ձվի սպառումը` 2 անգամ, կաթի և մածունի սպառումը`1.7 անգամ, կարագի սպառումը` 2.5 անգամ (գծապատկեր 7.6): Հարկ է նշել, որ 2009թ-ին 2004թ-ի համեմատ, առաջին և տասներորդ դեցիլային խմբերում դրական

ՄԱՍ II

130

տեղաշարժ է դրսևորվել սննդախմբերի սպառման մեջ` բանջարեղեն և բոստանային մշակաբույսեր, մրգեր և հատապտուղներ, միս և մսամթերք, պանիր, ձու, շաքարավազ, բուսական և այլ յուղեր:

Գծապատկեր 7.6. Հայաստան. Հիմնական սննդամթերքի միջին ամսական սպառումը 2009թ.-ին ըստ I և X դեցիլային խմբերի սպառողական ծախսերի

(մեկ շնչի հաշվով միջին ամսական, կիլոգրամներով)

4.3

2.5

1.0 1.1

6.9

0.1

12.6

4

7.4 6.9

3.4

1.91.2

13.5

0.6

11.9

3.8

0.20.7 0.3 0.7

0.5

0

2

4

6

8

10

12

14

16

Ð³

ó³

ÙÃ»ñù

Î³

ñï

áý

ÇÉ

´³

Ýç³

ñ»Õ»Ý

Øñ·

»ñ

Øë³

ÙÃ»ñù

Î³

ÃÝ³

ÙÃ»ñù

ä³

ÝÇñ

Î³

ñ³

·

³ÛÉ

ÛáõÕ

»ñ

Òáõ

(Ñ³

ï)

ÒÏÝ³

ÙÃ»ñù

Þ³

ù³

ñ

I ¹»óÇÉ³ÛÇÝ ËáõÙμ X ¹»óÇÉ³ÛÇÝ ËáõÙμ


Աղյուսակ 7.10–ում բերված է հիմնական սննդամթերքի միջին ամսական սպառումն

ըստ սպառողական ծախսերի դեցիլային խմբերի բաշխվածության 2004-2009թթ.-ին (տնային տնտեսության մեկ անդամի հաշվով):

Աղյուսակ 7.10. Հայաստան. Հիմնական սննդամթերքի միջին ամսական սպառումն ըստ

սպառողական ծախսերի դեցիլային խմբերի 2004-2009թթ.-ին (մեկ շնչի հաշվով միջին ամսական, կիլոգրամներով)

Ըստ սպառողական ծախսերի դեցիլային խմբերի 2004 թ. Ընդա- մենը I II III IV V VI VII VII IX X

Հացամթերք 12.8 12.5 12.2 12.9 12.7 12.9 12.4 13.2 13.8 13.1 12.8Կարտոֆիլ 4.0 3.91 3.73 3.93 3.86 4.10 3.94 4.27 4.38 4.30 4.32Բանջարեղեն և բոստանային մշակաբույսեր

5.3 3.7 4.3 4.8 5.1 5.7 5.4 6.2 6. 3 6.4 6.3

Մրգեր և հատապտուղներ, ներառյալ չորացված

2.7 1.6 1.7 2.0 2.4 2.6 2.8 3.2 3.4 3.8 4.2

Միս և մսամթերք 1.4 0.7 0.8 1.0 1.1 1.3 1.4 1.7 1.9 2.3 2.6 Կաթ և մածուն, լիտր 1.9 1.3 1.6 2.0 1.9 1.9 2.0 2.2 2.4 2.1 1.9 Պանիր 0.7 0.5 0.6 0.7 0.7 0.7 0.7 0.8 0.9 0.9 0.9 Կարագ և յուղ 0.2 0.4 0.5 0.5 0.6 0.6 0.6 0.7 0.7 0.8 0.7 Ձու, հատ 8.5 5.2 6.4 7.8 8.2 8.8 8.7 9.7 10.9 10.9 11.7Ձկնամթերք 0.2 0.1 0.1 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.3 0.3 Շաքար 0.6 0.5 0.5 0.5 0.6 0.6 0.6 0.7 0.7 0.6 0.6 Բուսական յուղ և այլ յուղեր,լ.

0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3

ՄԱՍ II

131

Ըստ սպառողական ծախսերի դեցիլային խմբերի 2005 թ. Ընդա-

մենը I II III IV V VI VII VII IX X Հացամթերք 13.3 11.5 12.4 12.8 13.0 13.3 13.8 13.8 14.0 14.5 14.2Կարտոֆիլ 4.2 3.9 3.8 3.8 3.8 4.0 4.3 4.3 4.3 4.9 4.9 Բանջարեղեն և բոստանային մշակաբույսեր

5.8 3.5 4.0 5.0 5.1 5.6 5.9 6.7 6.9 7.4 7.6


3.5 1.6 2.1 2.3 2.6 3.2 3.3 4.0 5.0 5.2 6.1

Միս և մսամթերք 1.7 0.7 1.0 1.0 1.2 1.4 1.6 1.9 2.1 2.5 3.3 Կաթ և մածուն, լիտր 1.9 1.2 1.4 1.7 1.7 1.9 2.1 1.9 2.2 2.3 2.4 Պանիր 0.8 0.5 0.6 0.7 0.7 0.8 0.9 0.8 1.0 1.0 1.0 Կարագ և յուղ 0.7 0.4 0.5 0.6 0.6 0.6 0.7 0.7 0.7 0.8 0.9 Ձու, հատ 9.2 4.4 6.4 7.9 8.0 8.9 9.9 10.1 10.6 12.4 13.4Ձկնամթերք 0.3 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.3 0.3 0.3 0.4 0.4 Շաքար 0.7 0.5 0.5 0.6 0.6 0.6 0.7 0.7 0.8 0.8 0.8 Բուսական յուղ և այլ յուղեր,լ.

0.3 0.2 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3


Հացամթերք 13.8 11.8 12.8 13.3 13.7 13.7 13.9 14.2 14.4 14.9 15.2 Կարտոֆիլ 4.5 3.8 4.1 4.4 4.0 4.5 4.4 4.7 5.0 4.9 5.1 Բանջարեղեն և բոստանային մշակաբույսեր

6.1 3.9 5.0 5.3 5.8 6.3 6.3 6.6 7.1 7.5 7.5


3.8 1.9 2.7 3.0 3.0 3.4 3.7 4.3 4.6 4.9 6.5

Միս և մսամթերք 1.9 1.0 1.1 1.3 1.5 1.7 2.1 2.1 2.5 2.7 3.6 Կաթ և մածուն, լիտր 1.9 1.0 1.4 1.7 1.7 2.4 2.1 2.1 2.0 2.1 2.2 Պանիր 1.2 0.7 0.9 1.0 1.1 1.2 1.2 1.3 1.4 1.5 1.5 Կարագ և յուղ 0.7 0.4 0.5 0.6 0.7 0.7 0.7 0.7 0.8 0.8 0.9 Ձու, հատ 8.7 4.8 6.9 7.6 7.9 8.8 9.3 9.3 9.9 10.7 11.9 Ձկնամթերք 0.2 0.1 0.1 0.1 0.2 0.2 0.2 0.2 0.3 0.3 0.4 Շաքար 0.7 0.5 0.6 0.6 0.7 0.7 0.7 0.7 0.8 0.8 0.8 Բուսական յուղ և այլ յուղեր,լ.

0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.4 0.4

ՄԱՍ II

132


Հացամթերք 13.3 11.2 12.2 12.7 12.8 13.6 13.6 14.0 14.2 14.1 14.2 Կարտոֆիլ 3.9 2.9 3.2 3.7 3.8 4.1 4.0 4.1 4.3 4.4 4.4 Բանջարեղեն և բոստանային մշակաբույսեր 6.4 3.4 4.7 5.4 5.8 6.4 7.1 7.3 8.1 7.8 8.0 Մրգեր և հատապտուղներ, ներառյալ չորացված 3.9 2.0 2.4 3.0 3.1 3.4 4.0 4.4 5.3 5.1 6.1 Միս և մսամթերք 1.9 1.0 1.1 1.4 1.5 1.7 1.9 2.2 2.4 2.6 3.5 Կաթ և մածուն, լիտր 1.9 1.3 1.7 1.6 1.7 1.9 2.1 1.9 2.2 2.2 2.1 Պանիր 1.2 0.6 0.8 1.0 1.1 1.3 1.5 1.5 1.4 1.4 1.4 Կարագ և յուղ 0.5 0.3 0.4 0.4 0.4 0.4 0.5 0.5 0.5 0.5 0.7 Ձու, հատ 9.4 6.0 7.4 7.8 7.9 9.2 9.9 10.4 11.0 11.3 12.7 Ձկնամթերք 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.2 0.2 0.3 Շաքար 0.8 0.5 0.7 0.7 0.7 0.8 0.8 0.8 0.9 0.8 0.9 Բուսական յուղ և այլ յուղեր,լ. 0.5 0.4 0.4 0.5 0.5 0.5 0.6 0.5 0.6 0.6 0.6


Հացամթերք 12.7 11.5 11.8 12.2 12.5 13.2 13.5 13.4 13.1 12.9 13.0 Կարտոֆիլ 3.9 3.3 3.5 3.6 3.8 4.0 3.9 4.1 4.2 4.2 4.2 Բանջարեղեն և բոստանային մշակաբույսեր 6.3 5.2 5.4 5.9 5.9 6.1 7.0 7.0 6.6 6.5 7.1 Մրգեր և հատապտուղներ, ներառյալ չորացված 3. 9 2.0 2.5 2.7 3.4 3.8 4.8 4.8 4.9 5.0 5.1 Միս և մսամթերք 2 1 1.2 1.3 1.6 1.8 2.1 2.2 2.5 2.8 3.5 Կաթ և մածուն, լիտր 1.7 1.3 1.4 1.6 1. 6 1.8 1.9 2.0 1.9 1.8 1.9 Պանիր 1.06 1.20 1.34 1.16 1.04 1.00 1.01 .97 .93 .94 1.01 Կարագ և յուղ 0.4 0.2 0.3 0.3 0.3 0.4 0.4 0.4 0.5 0.5 0.5 Ձու, հատ 10.1 5.9 7.8 8.5 9.0 10.5 10.6 11.5 11.5 12.7 13.2 Ձկնամթերք 0.2 0.0 0.1 0.1 0.1 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.3 Շաքար 0.7 0.8 0.8 0.7 0.6 0.7 0.6 0.6 0.7 0.7 0.7 Բուսական յուղ և այլ յուղեր,լ. 0.6 0.6 0.6 0.5 0.5 0.5 0.5 0.6 0.5 0.6 0.6

ՄԱՍ II

133

Ըստ սպառողական ծախսերի դեցիլային խմբերի 2009թ. Ընդա- մենը I II III IV V VI VII VII IX X

Հացամթերք 12.3 11.9 12.0 12.2 12.0 12.1 12.0 12.4 12.4 12.8 12.6 Կարտոֆիլ 3.9 3.8 3.6 3.6 3.9 3.9 4.0 4.0 4.0 4.4 4.0 Բանջարեղեն և բոստանային մշակաբույսեր 6.1 4.3 4.8 5.2 5.9 6.4 6.1 6.6 6.9 7.0 7.4 Մրգեր և հատապտուղներ, ներառյալ չորացված 4.5 2.5 2.8 3.7 3.8 4.3 4.4 5.2 5.7 5.9 6.9 Միս և մսամթերք 2.0 1.0 1.3 1.5 1.7 1.7 1.9 2.2 2.4 2.9 3.4 Կաթ և մածուն, լիտր 1.7 1.1 1.4 1.5 1.7 1.6 1.7 2.1 2.1 2.0 1.9 Պանիր 1.0 0.7 0.8 0.9 1.0 1.0 1.1 1.1 1.2 1.2 1.2 Կարագ և յուղ 0.4 0.2 0.2 0.3 0.3 0.3 0.4 0.4 0.4 0.5 0.5 Ձու, հատ 10.5 6.9 8.4 9.2 9.5 10.4 10.6 11.3 12.2 13.1 13.5 Ձկնամթերք 0.2 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.2 0.2 0.2 0.2 0.3 Շաքար 0.7 0.6 0.6 0.6 0.7 0.7 0.6 0.7 0.7 0.8 0.7 Բուսական յուղ և այլ յուղեր,լ. 0.5 0.5 0.5 0.5 0.6 0.6 0.5 0.5 0.6 0.6 0.6 Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2004-2009թթ

ՄԱՍ II

134

135

ՄԱՍ 3. ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ՈՉ ՆՅՈՒԹԱԿԱՆ ԱՂՔԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸ

136

ՄԱՍ III

137

Գլուխ 8. Առողջապահությունը և աղքատությունը

Առողջ բնակչությունը ոչ միայն որոշիչ նախապայման է երկրի սոցիալ-տնտեսական զարգացման համար, այլև կարևոր նախադրյալ, թե´ տնային տնտեսությունների, թե´ հենց անհատների բարգավաճման համար, չնայած Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի (ԵԿԱ) շատ երկրների համեմատ բավական ցածր պետական ֆինանսավորմանը:

Հայաստանն ունի առողջապահության լավ համակարգ: Երկիրը կարողացել է ապահովել առողջապահության լավ ցուցանիշներ (համաձայն Եվրոպական չափորոշիչների): 2009թ.-ին կյանքի սպասվող տևողությունը, ծնվելու պահից, տղամարդկանց մոտ կազմել է 70.6 տարի, որն ավելի բարձր ցուցանիշ է, քան ԵԿԱ շատ այլ երկրներում, իսկ կանանց մոտ` 77.0 տարի: Այդ երկու ցուցանիշն էլ գերազանցել են 1990թ.-ին գրանցված համապատասխան մակարդակները:

Պաշտոնական վիճակագրությունը գրանցել է մինչև մեկ տարեկան մանկական մահացության ցուցանիշի անկում: 2009թ. ընթացքում, կյանքի առաջին տարում, արձանագրվել է երեխաների մահացության 454 դեպք, իսկ մանկական մահացության գործակիցը 1000 կենդանածնի հաշվով կազմել է 10.4 պրոմիլ` 1990թ.ի` 18.5 պրոմիլի և 2000թ.` 15.6 պրոմիլի դիմաց: Մինչև 5 տարեկանների մահացության գործակիցը (1000 կենդանի ծնվածի հաշվով) 2009թ.-ին կազմել է` 11.9 պրոմիլ, 1990թ.-ի` 23.8 պրոմիլի և 2000թ.` 15.8 պրոմիլի դիմաց: 2009թ.-ին մայրական մահացության գործակիցը կազմել է` 27.0 (100000 կենդանի ծնվածի հաշվով), 1990թ.-ին արձանագրված` 40.1-ի և 2000թ.` 52.0 պրոմիլի դիմաց: Ներդիր 8.1

2009 թվականին իրականացված միջոցառումները և միջոցառումների իրականացման արդյունքները

1. Առողջապահության ոլորտում պետական քաղաքականությունն իրականացնելու համար նախաձեռնված միջոցառումները Առողջության առաջնային պահպանում 2009թ. Առողջապահության նախարարության ամենամյա նպատակային ծրագրի

շրջանակներում մշակվել է <<Առողջության առաջնային պահպանման պետական նպատակային

ծրագիրը>>, <<2009թ. պետության կողմից երաշխավորված անվճար բժշկական օգնության և

ծառայությունների շրջանակներում բնակչության արտահիվանդանոցային բուժօգնության

տրամադրման չափորոշիչը>>, <<2009թ. պետության կողմից երաշխավորված անվճար բժշկական

օգնության և ծառայությունների շրջանակներում բնակչությանը ցուցաբերող շտապօգնության

տրամադրման չափորոշիչը>>, <<2009թ. պետության կողմից երաշխավորված անվճար բժշկական

ՄԱՍ III

138

օգնության և ծառայությունների շրջանակներում բնակչությանը ցուցաբերող մասնագիտացված

ստոմատոլոգիական օգնության տրամադրման չափորոշիչը>>, <<Պետության կողմից

երաշխավորված բժշկական օգնության և սպասարկման ամենամյա առողջապահական

նպատակային ծրագերին համապատասխան նախազորակոչային և զորակոչային տարիքի անձանց

բժշկական զննման, լաբորատոր-ախտորոշիչ և հիվանդանոցային հետազոտության և բուժման

կազմակերպման չափորոշիչը>>:

2009 թվականի տարեվերջին հանրապետությունում մոտավորապես 1200 բուժաշխատող

(թերապևտներ, մանկաբույժներ, բուժքույրեր) անցել է վերապատրաստում` ստանալով

<<Ընտանեկան բժիշկ>> և <<Ընտանեկան բուժքույր>> որակավորում:

2009 թվականին սկսվել է և իրականացվել է առողջության առաջնային պահպանման

հաստատություններում որակի վերահսկման մեխանիզմների ներդրում, մասնավորապես

հանրապետության բոլոր մարզերի և Երևան քաղաքի 139 առավել խոշոր առողջության առաջնային

պահպանության հաստատություններում ներդրվել են բուժօգնության որակի ապահովման

ժամանակակից մեթոդներ և ընթացակարգեր:

Մասնագիտացված բժշկական օգնություն

2009թ. Առողջապահության նախարարության կողմից ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի կանխարգելման

նպատակով սահմանված կարգով մշակվել և ՀՀ առողջապահության նախարարի 24.11.2009թ.

N1819-Ա հրամանով հաստատվել է` ՄԻԱՎ վարակի հետկոնտակտային կանխարգելման ազգային

ուղեցույցը` Երևան քաղաքի բժշկական կազմակերպություններում նշված կանխարգելումն

իրականացնելու նպատակով:

Ամենամյա առողջապահական պետական նպատակային ծրագրերի շրջանակներում

պետության կողմից երաշխավորված անվճար բժշկական օգնության և սպասարկման

կազմակերպման նպատակով մշակվել է <<Բժշկական օգնության և սպասարկման պետական

պատվերի տեղադրման կարգը>> և 2010 թվականի ընթացքում կազմակերպվել է բժշկական

կազմակերպություններում պետական պատվերի տեղադրման գործընթացը.

ՀՀ կառավարության 04.03.2004թ. <<Պետության կողմից երաշխավորված անվճար բժշկական

օգնության և սպասարկման մասին>> N 318-Ն որոշմամբ հաստատված սոցիալապես անապահով և

առանձին/հատուկ խմբերի ցանկում կատարվել է թրա ֆիկինգի զոհերի ընդգրկումը, համաձայն որի

զոհերի բուժումը իրականացվում է պետական պատվերի շրջանակներում:

Ակտիվ համագործակցություն է ծավալվել նաև Առողջապահության Համաշխարհային

կազմակերպության հետ` ալկոհոլի օգտագործման նվազեցմանը ուղղված միջոցառումների

ուղղությամբ:

ՄԱՍ III

139

Մոր և մանկան առողջութան պահպանում

2009թ. Առողջապահության նախարարության ամենամյա նպատակային ծրագրի

շրջանակներում մշակվել է <<Մոր և մանկան առողջության պահպանման պետական

նպատակային ծրագիրը>>, <<2009թ. պետության կողմից երաշխավորված անվճար բժշկական

օգնության և ծառայությունների շրջանակներում երեխաների բուժօգնության կազմակերպման

չափորոշիչը>>, <<2009թ. պետության կողմից երաշխավորված անվճար բժշկական օգնության և

ծառայությունների շրջանակներում մանկաբարձագինեկոլոգիական օգնության կազմակերպման

կարգը>> հաստատված ՀՀ ԱՆ հրամանով, ապահովվել է դրանց իրագործումը:

2009թ. ընթացքում շարունակաբար իրագործվել է ՀՀ կառավարության կողմից հաստատված

Մոր և մանկան առողջության պահպանման 2003-2015թթ. ազգային ռազմավարությունը և

Վերարտադրողական առողջության բարելավման 2007-2015թթ. ծրագրի առանձին դրույթները:

ՀՀ կառավարության 2009թ. սեպտեմբերի 10-ի նիստի N37 արձանագրային որոշմամբ

հավանության է արժանացել <<Երեխաների և դեռահասների առողջության ազգային

ռազմավարությունը և դրա ներդրման գործողությունների ծրագիրը>>, որի իրագործման դեպքում

կապահովվեն հետագա զարգացումներ երեխաների և դեռահասների առողջության բարելավման

ուղղությամբ:

ՀՀ կառավարության 2009թ. հունիսի 4-ի N659-Ն որոշմամբ հաստատվել է <<Հաշմանդամ

մանուկների ու պատանիների անընդմեջ վերականգնման համակարգում ֆիզիկական կուլտուրայի

և սպորտի պարապմունքների կազմակերպման, մեթոդաբանական և բժշկական աջակցության

կարգը, որը նպատակ ունի ապահովելու հաշմանդամ և սահմանափակ կարողություններ ունեցող

երեխաների սոցիալական հարմարեցումը, առողջության վերականգնումը և ինտեգրումը

հասարակություն:

2009թ. ընթացքում ևս շարունակվել է գործել ծննդօգնության պետական հավաստագրի

ծրագրով նախատեսված աշխատանքների ներդրումը Հայաստանում, ինչը սկսվել է դեռևս

2008թ. հուլիսի մեկից:

ՄԱՍ III

140

Ներդիր 8.2

Առողջապահության համակարգի նկարագիր և հիմնական ցուցանիշներ: 2009թ. հանրապետությունում բնակչության ստացիոնար բուժումն իրականացվել է 127

հիվանդանոցներում, որոնց 71.6%-ը ՀՀ առողջապահության նախարարության ենթակայության են: Վերջինիս ենթակայությանն են նաև հանրապետությունում գործող 487 ամբուլատոր-պոլիկլինիկական հիմնարկներից 377-ը կամ 77.4%-ը:

Առողջապահության հիմնական ցուցանիշները, 2004-2009թթ.

2004 2005 2006 2007 2008 2009

ընդամենը 11396 12307 12388 12251 12929 13177Բոլոր մասնագիտությունների բժիշկների թվաքանակը, մարդ 10000 բնակչի

հաշվով 35.4 38.2 38.4 37.9 39.9 40.6

ընդամենը 17874 18364 18574 18595 18594 18516Միջին բժշկական անձնակազմի թվաքանակը, մարդ

10000 բնակչի հաշվով

55.6 57.0 57.6 57.6 57.4 57.0

Հիվանդանոցային հիմնարկների քանակը, միավոր

140 145 140 135 130 127

ընդամենը 14259 14353 14276 13126 12358 12068Հիվանդանոցային մահճակալների քանակը, միավոր


44.3 44.6 44.3 40.6 38.2 37.1

ընդամենը 4583 4640 4628 4650 4859 4889Բժիշկների թվաքանակը ամբուլատոր-պոլիկլինիկական հիմնարկներում, մարդ


14.3 14.4 14.4 14.4 15.0 15.0

ընդամենը 7403 7631 7725 7841 7970 7865Միջին բժշկական անձնակազմի թվաքանակը ամբուլատոր-պոլիկլինի-կական հիմնարկներում, մարդ


23.0 23.7 24.0 24.3 24.6 24.2

ընդամենը 1023 1078 1059 1052 1087 1115Կրտսեր բժշկական անձնակազմի թվաքանակը ամբուլատոր-պոլիկլինիկական հիմնարկներում, մարդ


3.2 3.3 3.3 3.3 3.4 3.4

Բնակչությանը ամբուլատոր-պոլիկլինիկական օգնություն ցույց տվող բժշկական հիմնարկների քանակը, միավոր

448 458 460 467 474 487

ընդամենը 38399 39236 39582 37964 38937 38783Ամբուլատոր-պոլիկլինիկական հիմնարկների հզորությունը (հաճախումների քանակը մեկ հերթափոխում)


119.4 121.9 122.9 117.7 120.4 119.6

Կանանց կոնսուլտացիաների, մանկական պոլիկլինիկաների, ինքնուրույն բուժարանների, կանանց կոնսուլտացիաների և մանկական բաժանմունքներ ունեցող հիմնարկների քանակը, միավոր 234 246 237 301 329 353

ՄԱՍ III

141

ֆերտիլային տարիքի (15-49 տարեկան) 10000 կնոջ հաշվով

18.1 18.1 17.7 14.4 12.9 12.7

ընդամենը 1818 1683 1652 1464 1288 1237Հիվանդ երեխաների համար նախատեսված մահճակալների քանակը, միավոր

10000 երեխայի հաշվով

26.1 25.3 26.0 23.8 21.4 20.8

Առողջապահության համակարգի տեսակարար ցուցանիշներն ըստ ՀՀ մարզերի և Երևան քաղաքի, 2009թ.

Բժիշկներիթվաքա-նա կը 10000 բնակչի հաշվով, մարդ

Միջին բուժ-անձնա կազմի

թվաքանա-կը 10000 բնակչի հաշվով, մարդ

Հիվանդա նոցներ

ընդունված հիվանդների թվաքանակը100 բնակչի հաշվով, մարդ

Հիվանդա-նոցային մահճա -կալների քանակը

10000 բնակչի հաշվով, միավոր

Մեկ հիվանդի

ստացիոնար բուժման միջին

տևողու- թյունը (մեկ հիվանդի կողմից հիվան-

դանոցային մահճակալի զբաղեցրած օրերի միջին քանակը), օր

Ամբուլա տոր-

պոլիկլինի- կական հիմ-

նարկների քանակը

10000 բնակչի հաշվով, միավոր

Հաճա-խումների քանակն ամբուլա-

տոր-պոլիկլինի-կական

հիմնարկ- ներում մեկ

բնակչի հաշվով

Ընդամենը ՀՀ 40.6 57.0 9.8 37.1 8.6 1.5 3.5 որից` ՀՀ առողջապահության նախարարության համակարգում

ք.Երևան 80.9 76.2 18.7 65.4 8.2 1.1 4.4 Արագածոտն 16.2 46.6 4.2 14.7 5.6 1.6 2.9 Արարատ 16.8 40.2 4.6 20.2 9.2 2.1 2.9 Արմավիր 13.8 39.5 3.4 11.8 6.3 2.1 2.9 Գեղարքունիք 14.1 45.6 4.6 31.9 20.4 1.4 3.0 Լոռի 18.4 42.5 6.2 19.5 6.1 1.5 3.0 Կոտայք 17.9 42.9 5.3 23.7 10.8 1.6 2.8 Շիրակ 19.6 53.9 7.3 31.0 8.4 1.2 4.6 Սյունիք 19.6 53.6 5.4 28.4 10.8 1.8 3.2 Վայոց ձոր 19.5 52.7 4.0 17.0 5.5 1.6 2.6 Տավուշ 18.8 47.3 4.6 20.1 6.1 2.0 3.5

ՄԱՍ III

142

Շտապ բուժօգնության գործունեության հիմնական ցուցանիշները, 2004-2009թթ.

2004 2005 2006 2007 2008 2009 Շտապ բուժօգնության կայանների քանակը, միավոր 53 58 61 75 98 100 Բժիշկների թվաքանակը 100000 բնակչի հաշվով, մարդ 7.6 7.4 7.2 7.3 7.0 6.7

ընդհանուր պրոֆիլային 191 190 201 232 320 332 մասնագիտացված 18 20 20 24 27 28

Բրիգադների քանակը, միավոր

բուժակային 107 118 121 110 113 112

ընդամենը 316822 33866

6 359789 350188

372851

390983

Կանչերով սպա-սարկված անձանցթվաքանակը, մարդ 1000 բնակչի հաշվով 98.6

105.3

111.7 108.5 115.3 120.5

քանակը, միավոր 1 1 1 1 1 1 Անհետաձգելի և պլանային խոր-հրդատվական բաժանմունքներ

սպասարկված անձանց թվաքա-նակը, մարդ

13 10 5 7 9 3

8.1. Առողջապահության ծառայությունների մատչելիություն

Չնայած Հայաստանը կարողացել է ապահովել առողջապահության լավ ցուցանիշներ, առողջապահության ծառայություններից բնակչության օգտվելու աստիճանը բավական ցածր է, հատկապես գյուղական բնակավայրերում և աղքատ բնակչության շրջանում: Համաձայն 2009թ.ի ՏՏԿԱՀ արդյունքների, հիվանդացության ժամանակ մոտավորապես ամեն երրորդն է (30.5%) դիմել բժշկական խորհրդատվության կամ բուժման համար, ընդ որում երևանաբնակներն ավելի հաճախ` (36.2%), քան այլ քաղաքներում բնակվողները (33.5%) և գյուղաբնակները` (22.2%): Բուժման դիմածների տեսակարար կշիռն ըստ աղքատության մակարդակի տարբերվում է: Եթե հիվանդության դեպքում ոչ աղքատների 35.3 %-ն է դիմել բժշկական խորհրդատվության կամ բուժման, ապա աղքատների` 21.4% և ծայրահեղ աղքատների` միայն 1.2 %-ն է դիմել բժշկական խորհրդատվության կամ բուժման:

Հետազոտության մեկ ամսվա ընթացքում որևէ պատճառով բուժհիմնարկներ դիմած բնակչության բաշխումն ըստ բուժհիմնարկների տեսակի բերվում է ստորև (տվյալները հաշվարկված են բոլոր պատասխանների նկատմամբ).

ՄԱՍ III

143

Աղյուսակ 8.1. Հայաստան. Բուժհիմնարկներ դիմած բնակչության բաշխումն ըստ բուժհիմնարկի տեսակի և բնակության վայրի

(տոկոսներով) Ընդամենը Ք.Երևան Այլ քաղաքներ Գյուղեր Ընդամենը բուժհիմնարկներ դիմած բնակչություն

100 100 100 100

Պետական բուժհիմնարկներ 47.1 47.6 46.8 46.7 Մասնավոր բուժհիմնարկներ 5.4 5.1 4.4 6.9 Դեղատուն 47.5 47.3 48.8 46.4


Հարկ է նշել, որ բնակչության համարյա կեսը (47%) հիվանդանալու դեպքում

խորհրդատվության համար դիմել է պետական բուժհիմնարկներ, այն դեպքում, երբ մասնավոր բուժհիմնարկներ են դիմել` միայն 5 %ը: Միևնույն ժամանակ, բնակչության զգալի մասը (48%) հիվանդանալու դեպքում խորհրդատվության համար դիմել է դեղատան աշխատողներին: Պետական բուժհիմնարկներից բնակչությունն ավելի հաճախ դիմել է պոլիկլինիկաներ (58%), քանի որ ողջ բնակչությունն (առանց որևէ սոցիալական սահմանափակումների) իրավունք ունի անվճար օգտվելու ամբուլատոր-պոլիկլինիկական օղակում տրամադրվող բժշկական ծառայություններից` ներառյալ լաբորատոր-ախտորոշիչ հետազոտությունները: Եթե երևանաբնակներից պոլիկլինիկաներ դիմել են 63%-ն, ապա գյուղաբնակներից` միայն 43%-ն: Ըստ աղքատության մակարդակի, պոլիկլինիկաներ ավելի հաճախ դիմել են ամենաաղքատները` 75% և աղքատները` 61%, իսկ ոչ աղքատները` 57%: Մեկ ամսվա ընթացքում հիվանդները դիմել են պոլիկլինիկա միջինում 1.7 անգամ: Հիվանդության ժամանակ գյուղական բնակչության մոտ 20 %-ը դիմել է գյուղական առողջական կենտրոն: Պոլիկլինիկաներից հետո, երկրորդ տեղում` ըստ բնակչության հաճախելիության, գտնվում են հիվանդանոցները կամ պետական այլ կլինիկաները (27%): Հիվանդանոցներ ավելի հաճախ դիմել է ոչ աղքատների` 27%-ն, իսկ աղքատների և ծայրահեղ աղքատների, համապատասխան` 20 և 22%-ը:

Մասնավոր բուժհիմնարկներից բնակչությունն ավելի հաճախ դիմել է մասնավոր բժշկի` 45% և մասնավոր կլինիկա/մասնավոր հիվանդանոց` 34%, քան մասնավոր ախտորոշիչ (դիագնոստիկ) կենտրոն կամ ոչ ավանդական բուժման կետ: Մասնավոր բուժհիմնարկներ դիմածները բաշխվել են հետևյալ կերպ` ոչ աղքատներ` 87% և աղքատներ`13%: Ծայրահեղ աղքատներն ընդհանրապես չեն դիմել մասնավոր բուժհիմնարկներ, անգամ <<սնխչիների>>: Ախտորոշիչ կենտրոններ դիմել է ոչ աղքատների 97%-ը և աղքատների 3%-ը: Հիվանդանոցներում բուժում ստացած (պառկած) բնակչությունն` ըստ այնտեղ մնալու տևողության, բաշխվել է հետևյալ կերպ, մեկ շաբաթից պակաս` 58 %, մեկ շաբաթից մինչև երկու շաբաթ ` 36 % և երկու շաբաթից ավել` 6%:

Բուժհիմնարկներ (ինչպես պետական, այնպես էլ մասնավոր) չդիմելու հիմնական պատճառն ինքնաբուժումն է և ֆինանսական վատ վիճակն, իսկ բժշկական խորհրդատվության կամ բուժման համար չդիմածների տեսակարար կշիռն` ըստ պատճառների և բնակության վայրի բերված է ստորև.

ՄԱՍ III

144

Աղյուսակ 8.2. Հայաստան. Հիվանդանոցում բուժում ստացածների տեսակարար կշիռն ըստ անբավարարվածության պատճառների և բնակության վայրի

(տոկոսներով) Ընդամենը Ք.Երևան Այլ

քաղաքներ Գյուղեր

Ընդամենը այդ թվում`

100 100 100 100

Շատ թանկ էր 36.0 42.3 24.7 36.0 Ոչ արդյունավետ բուժում էր 37.6 35.6 42.9 35.5 Հիվանդանոցային վատ պայմաններ

- - - -

Բուժ աշխատողների թերի աշխատանք, կոպիտ վերաբերմունք

4.1 2.8 8.1 2.3

Այլ 22.3 19.3 24.3 26.2 Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2009թ.

Հետազոտված բնակչությունը, որպես բժշկական խորհրդատվության կամ բուժման

չդիմելու հիմնական պատճառներ նշել է , որ խնդիրը լուրջ չեր (37%), ինքնաբուժումը (33%), ֆինանսականը (28%): Ըստ բնակության վայրերի պատասխանները տարբերվում են: Ֆինանսական պատճառը գերակայում է երևանաբնակների մոտ` որպես չդիմելու հիմնական պատճառ, գյուղաբնակները և Երևանից դուրս քաղաքաբնակներն այն նշել են որպես երրորդ պատճառ:

Ըստ 2009թ.ի ՏՏԿԱՀ ստացված տվյալների` բժշկական ծառայությունների համար կատարված ծախսերը կազմել են տնային տնտեսությունների ծառայությունների վրա կատարված ծախսերի 11.2%-ը: Այսինքն, Հայաստանում տնային տնտեսության հիվանդ անդամի համար բուժօգնություն ստանալը շատ թանկ է, հատկապես աղքատ տնային տնտեսությունների համար: Այդ արդյունքներն ընդգծում են անվճար բժշկական փաթեթի կարևորությունն աղքատ սպառողների համար: Ուստի, հաշվի առնելով, որ այն կախված է ընտանեկան նպաստ ստանալու հետ, կարևորվում է ոչ միայն նպաստի հասցեականության բարձրացումն, այլև աղքատների և ծայրահեղ աղքատների ընդգրկվածության աստիճանը: Պետական պատվերի իրավունք ունեցել է բնակչության մոտ 18 %-ը: Ըստ աղքատության մակարդակի պետական պատվերի իրավունք ունեցել է ծայրահեղ աղքատների` 55 տոկոսն , աղքատների` 18 տոկոսը և ոչ աղքատների մոտ 17 տոկոսը:

Պետական պատվերից օգտվել է այդ իրավունքն ունեցող բնակչության մոտ 49 տոկոսն, այդ թվում` ծայրահեղ աղքատների` 77 տոկոսն, աղքատների` 51 %-ը և ոչ աղքատների`6 %-ը: Ավելի հաճախ պետական պատվերից օգտվողները լուծում են հետևյալ ախտորոշումով (դիագնոզ) խնդիրները. Էնդոկրին հիվանդություններ`22%, սրտաբանություն և սրտավիրաբուժություն`15%, նյարդաբանություն`10%, հոգեբուժություն`8%, օնկոլոգիա` 7% և այլն:

Գծապատկեր 8.1-ում ներկայացված է ընդհանուր սպառման մեջ առողջապահությանն ուղղված ծախսերի բաշխումն ըստ քվինտիլային խմբերի: Առողջապահության ծառայությունների վրա ծախսերի տեսակարար կշիռը բնակչության ընդհանուր սպառման նկատմամբ ամենահարուստ քվինտիլային խմբի համար շատ ավելի բարձր է, քան ամենաաղքատ քվինտիլային խմբում (7.2%-ը 0.2%-ի դիմաց): Հավելված 2-ի աղյուսակ A3.9-ից պարզ երևում է, որ եթե ծայրահեղ աղքատ քվինտիլում առողջապահության ծառայությունների սպառումը զիջում է այդ ծառայությունների միջին սպառումը 25 անգամ,

ՄԱՍ III

145

ապա ամենավերին քվինտիլի բնակչության առողջապահության ծառայությունների սպառումը 4.2 անգամ գերազանցում է այդ ծառայությունների միջին սպառումը (1283 դրամ):

Գծապատկեր 8.1. Հայաստան. Առողջապահության ծառայությունների վրա ծախսերի

մասնաբաժինը բնակչության ընդհանուր սպառման նկատմամբ, ըստ քվինտիլային խմբերի ,2009թ.


1,4

7,2

0,60,30,2

0

1

2

3

4

5

6

7

8

Ամենաաղքատ 2-րդ քվանտիլ 3-րդ քվանտիլ 4-րդ քվանտիլ 5-րդ քվանտիլ

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2009թ. Ընտանեկան նպաստ ստացող բնակչությունը, որը հետազոտվող ամսվա ընթացքում

օգտվել է բուժծառայությունների անվճար փաթեթից, միջինում ծախսել է մեկ շնչի հաշվով ամսական 11401 դրամ, այդ թվում` անվճար փաթեթի ներքո ծախսվել է 214 դրամ, ոչ պաշտոնական վճարը կազմել է 587 դրամ, դեղորայքի վրա ծախսվել է 5469 դրամ և մնացած գումարը ծախսվել է ինչպես պետական, այնպես էլ մասնավոր բուժհիմնարկներում պաշտոնական վճարների վրա:

Ինչ վերաբերում է ողջ բնակչությանը, որը հետազոտվող ամսվա ընթացքում օգտվել է բուժծառայություններից (և անվճար և վճարովի), ապա բուժման համար մեկ դիմողի հաշվով ամսական փաստացի ծախսը կազմել է 20625 դրամ, այդ թվում` ոչ պաշտոնապես (լրացուցիչ գումար) ծախսվել է 904 դրամ, դեղորայքի վրա` 8104 դրամ, մնացածը կազմել են բուժման պաշտոնական վճարները: Ոչ պակաս կարևոր ցուցանիշ է ամենամոտ բուժկետի հեռավորությունը տնային տնտեսությունից: Ըստ 2009թ.-ի հետազոտության, նման տվյալներ ստացվել են միայն գյուղական բնակավայրերով: Ըստ այդ տվյալների, գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների մոտ 70 %-ը պատասխանել է, որ բուժկետը գտնվում է մինչև 1 կմ հեռավորության վրա: Միևնույն ժամանակ տնային տնտեսությունների 2.4 %-ը պատասխանել է, որ այն գտնվում է 10 կմ-ից հեռու: Ըստ սպառման քվինտիլային խմբերի, տվյալները բերված են աղյուսակ 8.3-ում: Գյուղական բնակավայրերում բուժկետի մատչելիությունն ըստ սպառման քվինտիլների շատ չի տարբերվում: Այն տնային տնտեսությունների տեսակարար կշիռը, որոնց կողմից արձանագրվել է բուժկետի ավելի քան 10 կմ հեռու գտնվելու փաստը, եղել է նույնը ինչպես երկրորդ, այնպես էլ չորրորդ քվինտիլի համար (1.8%):

ՄԱՍ III

146

Աղյուսակ 8.3. Հայաստան.Գյուղական բնակավայրերում բուժհիմնարկի մատչելիությունն ըստ սպառման քվինտիլների, 2009թ.

(տոկոսներով) Քվինտիլներ Գյուղական

վայրեր 1-ին 2-րդ 3-րդ 4-րդ 5-րդ Ընդամենը

0-1 կմ 66.3 60.3 69.6 73.9 76.8 69.7 1-3 կմ 28.7 35.9 26.5 21.8 17.4 25.7 4-5 կմ 0.6 1.2 1.9 1.6 0.9 1.3

6-10 կմ 0.0 0.8 1.1 0.9 1.5 0.9 >10 կմ 4.4 1.8 0.9 1.8 3.4 2.4


Հետազոտված տնային տնտեսությունների ծախսերի մեջ դեղորայքի ձեռք բերման համար կատարված ծախսերը կազմել են 2.3%: Դեղորայքի ձեռք բերման համար կատարված ամսական ծախսերը մեկ շնչի հաշվով կազմել են ընդամենը 646 դրամ, ընդորում, ոչ աղքատներինը` 882 դրամ, աղքատներինը` 204 դրամ և ծայրահեղ աղքատներինը` 74: Ոչ աղքատ բնակչության դեղորայքի ձեռք բերման համար կատարված ամսական ծախսերը մեկ շնչի հաշվով մոտ 4 անգամ գերազանցում են աղքատների նույնանման ծախսերին, իսկ ծայրահեղ աղքատների նկատմամբ մոտ 12 անգամ:

Կարևոր ցուցանիշներից է նաև ամենամոտ դեղատան հեռավորությունը տնային տնտեսությունից: Եթե քաղաքային բնակավայրերում դեղատների ցանցը բավականին զարգացած է, ապա գյուղական վայրերում կան մատչելիության խնդիրներ: Ըստ 2009թ.-ի հետազոտության տվյալների գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների 29 %-ը պատասխանել է, որ դեղատունը գտնվում է մինչև 1 կմ հեռավորության վրա, նույնքանն էլ պատասխանել է, որ այն գտնվում է 10 կմ-ից հեռու: Ըստ քվինտիլային խմբերի, տվյալները բերված են աղյուսակ 8.4-ում: Ամենահարուստ` հինգերորդ քվինտիլի համար դեղատան մատչելիությունը տարբերվում է ամենաաղքատ` առաջին քվինտիլի համեմատ: Տնային տնտեսությունների տեսակառար կշիռը, որոնք նշել են, որ ամենամոտ դեղատունը գտնվում է գյուղից ավելի քան 10 կմ հեռու, հինգերորդ քվինտիլի համար կազմել է 26%, այն դեպքում երբ առաջինի համար այն կազմել է 35%:

Աղյուսակ 8.4. Հայաստան. Դեղատան մատչելիությունը գյուղական բնակավայրերում 2009թ.-ին, ըստ սպառման քվինտիլների

(տոկոսներով) Քվինտիլներ Գյուղական

վայրեր 1-ին 2-րդ 3-րդ 4-րդ 5-րդ Ընդամենը

0-1 կմ 25.7 20.4 28.2 35.1 34.8 29.2 1-3 կմ 21.0 19.0 17.6 18.5 21.4 19.5 4-5 կմ 5.0 6.4 4.3 9.9 7.8 6.8 6-10 կմ 13.8 24.2 15.6 13.2 9.9 15.2 >10 կմ 34.5 30.0 34.3 23.3 26.0 29.3


Մինչև 5 տարեկան երեխա ունեցող տնային տնտեսությունները պրոֆիլակտիկ զննման կամ հետծննդյան խորհրդատվության համար հետազոտությանը նախորդող մեկ ամսվա ընթացքում նշված տարիքի երեխաների 39 %-ին բերել են պոլիկլինիկա, իսկ

ՄԱՍ III

147

չհաճախման պատճառները (պատասխանների նկատմամբ) բաշխվել են հետևյալ կերպ. ծառայությունները անհրաժեշտ չեն` 94.6%, բուժսպասարկման որակը անբավարար է`0.8%, շատ հեռու է`0.5%, շատ թանկ է`0.1%, բուժհիմնարկ չկա` 0.1%, այլ չնշված պատճառներ` 3.9%:

Համաձայն սուբյեկտիվ գնահատականների, իրենց առողջական վիճակը գնահատել է շատ լավ, լավ կամ նորմալ` բնակչության 81%-ը, ոչ շատ լավ` 15%-ը և վատ կամ շատ վատ` 4%-ը: Միաժամանակ տնային տնտեսությունների անդամների 55.5%-ը պատասխանել է, որ ընթացիկ տնտեսական ճգնաժամը բացասական ազդեցություն է ունեցել ինքնազգացողության կամ առողջության վրա:

ՄԱՍ III

148

Գլուխ 9. Կրթությունը և աղքատությունը

Հայաստանում գրեթե ողջ բնակչությունը գրագետ է: Հանրակրթությունը մատչելի է բոլորի համար հավասարապես` թե´ տղաների և թե´ աղջիկների: Միջնակարգ կրթության ավարտման տեսակարար կշիռը բարձր է: Ի տարբերություն հիմնական կրթության, սովորողների ընդգրկվածությունը միջնակարգ դպրոցի բարձր դասարաններում և բարձրագույն կրթական հաստատություններում համեմատաբար ավելի ցածր է, իսկ աղքատների և ոչ աղքատների ընգրկվածության տարբերությունը բավական նկատելի: Բարձրագույն կրթության հետ կապված բարձր ծախսերը և հատկապես դրանց մատչելիությունը, կրթություն ստանալուց հետո բարձր աշխատավարձ ստանալու ցածր հավանականությունն այն հիմնական պատճառներն են, որով կարելի է բացատրել հիմնական և, մասնավորապես, ընդհանուր միջնակարգ դպրոցն ավարտելուց հետո աղքատ տնային տնտեսությունների համապատասխան տարիքի բնակչության կրթական համակարգից դուրս մնալը:

2009թ.-ին կրթության գծով համախմբված բյուջեի ծախսերի մասնաբաժինը 2008թ.-ի համեմատ նվազել է (2008թ.-ին`13.7%-ից մինչև 2009թ` 12.8%).: Ծախսերի ենթաճյուղային կառուցվածքում հիմնական շեշտադրումն արված է միջնակարգ կրթության վրա:

Ներդիր 9.1 Կրթության ոլորտի 2009 թվականի գործունեության վերաբերյալ

Կրթության համակարգի առանցքային օղակի ` հանրակրթության ոլորտի 2009 թ. հիմնական ձեռքբերումը ՀՀ Ազգային Ժողովի կողմից « Հանրակրթության մասին » ՀՀ օրենքի ընդունումն էր: Այն վերջին տարիներին ոլորտում իրականացված բարեփոխումների արդյունքների և քաղված դասերի արդյունքն է, որը նպաստավոր միջավայր է ապահովում համակարգի հետագա զարգացման համար: Այժմ նախարարությունը ձեռնամուխ է եղել օրենքից բխող ենթաօրենսդրական շուրջ 80 ակտերի մշակմանը: Դրանց ներդրումն առաջիկա տարիներին զգալիորեն կբարելավի իրավիճակը հանրակրթության ոլորտում. կներդրվեն ուսուցիչների ատեստավորման, տնօրենների հավաստագրման, ուսումնական հաստատությունների ներքին և արտաքին գնահատման և կրթության որակի բարելավմանն ուղղված մի շարք այլ մեխանիզմներ:

Հանրակրթության ոլորտի բարեփոխումներում 2009 թվականն առանցքային էր նաև այն իմաստով, որ սկսվեց 12-ամյա կրթակարգի ներդրման վերջնական փուլը ` 3-ամյա ավագ դպրոցի ծրագրի ներդրումը: Այդ նպատակով մշակվել են առարկայական չափորոշիչներն ու ծրագրերը, հրատարակվել են դասագրքերի առաջին խմբաքանակները, ուսուցիչների համար կազմակերպվել են համապատասխան վերապատրաստումներ:

12-ամյա կրթակարգի տեսանկյունից հանգուցային է առանձին գործող ավագ դպրոցների ցանցի ձևավորումը, ինչը հնարավորություն կտա բարձրացնել համակարգի արդյունավետությունը, հաղթահարել ավագ դասարաններում այսօր առկա հիմնախնդիրները և ապահովել սովորողների լիարժեք պատրաստվածությունը ` իրենց նախընտրած մասնագիտությամբ ուսումը շարունակելու համար: 2008/09 ուստարում 10 դպրոցներում իրականացված փորձնական ծրագրի արդյունքում ևս 38 դպրոցներ վերակազմավորվեցին առանձին գործող ավագ դպրոցների: Նախատեսվում է մինչև 2012 թ. ավարտել առանձին գործող ավագ դպրոցների ցանցի ձևավորումը:

Հանրակրթության ոլորտի կարևոր խնդիրներից է ժամանակակից տեղեկատվական և հաղորդակցման տեխնոլոգիաների ներմուծումը հանրակրթական դպրոց և դրանց համալրումը ժամանակակից համակարգչային միջոցներով: 2009 թվականին շարունակվել է «Համակարգիչների շահառու հիմնադրամի» միջոցով դպրոցներին համակարգիչների և այլ համակարգչային սարքավորումների տրամադրումը, ուսումնական հաստատությունների

ՄԱՍ III

149

ընդգրկումը «Հայաստանի դպրոցների ինտերնետային ցանցում», ընդլայնվել է էլեկտրոնային գրադարանների թիվը:

Հանրակրթության որակի և հավասար մեկնարկային պայմաններ ապահովելու տեսանկյունից կարևոր խնդիր է շարունակում մնալ նախադպրոցական կրթության մեջ երեխաների ցածր ընդգրկվածությունը: 2008-09 ուստարում ՀՀ Լոռու և Շիրակի մարզերում իրականացվեց նախադպրոցական ծախսարդյունավետ ծառայությունների ներդրման փորձնական ծրագիր, որի արդյունքում 22 հաստատություններում լրացուցիչ ընդգրկվեցին շուրջ 500 նախադպրոցահասակ երեխաներ: Ծառայությունների մատուցումը այժմ շարունակվում է համայնքների ֆինանսական աջակցության միջոցով: Առաջիկա տարիներին նախատեսվում է նման ծառայությունների ներդրում նաև այլ մարզերում:

Նախնական (արհեստագործական) և միջին մասնագիտական կրթության ոլորտում գործունեության հիմնական նպատակներն են եղել որակյալ մասնագետների պատրաստումն ու նրանց մրցունակության բարձրացումն աշխատաշուկայում, կրթական ծրագրերի համապատասխանեցումը երկրի սոցիալ-տնտեսական զարգացման պահանջներին, կրթության բովանդակության ` միջազգային չափանիշներին համադրելիության և ուսումնական գործընթացի թափանցիկության, ինչպես նաև մատչելիության և հավասարության ապահովումը:

Նախապատրաստվել և կազմակերպվել են «2007թ. գործողությունների ծրագրի ներքո ոլորտային քաղաքականության աջակցության ծրագիր ՝ ուղղված աղքատության կրճատմանը՝ նախնական մասնագիտական (արհեստագործական) և միջին մասնագիտական կրթության և ուսուցման (ՄԿՈՒ) ոլորտներում բարեփոխումների իրականացման ճանապարհով » ծրագրի 2008-2009թթ. նախապայմանների կատարման ընթացքն ապահովող մի շարք միջոցառումներ: Մասնավորապես. 2009թ. ավարտվել են 12 փորձարարական քոլեջների շենքերի վերանորոգման և վերակառուցման աշխատանքները, վերազինվել և հագեցվել են նյութատեխնիկական բազաները,

ավարտվել են քարոզարշավի ծրագրի աշխատանքները (տեսանյութեր, ասուլիսներ, հեռուստահաղորդումներ, բուկլետներ, պաստառներ և այլն),

իրականացվել է 12 փորձարարական քոլեջների ընթացիկ մոնիթորինգ: 2009 թվականին հիմնադրվել է Գյումրու թիվ 4 արհեստագործական ուսումնարանը: Նախնական և միջին մասնագիտական ուսումնական հաստատությունների շուրջ 600

տնօրեն, տնօրենի տեղակալ և դասախոս մասնակցել է վերապատրաստման դասընթացների: Մշակվել և հաստատվել է « Հայաստանի Հանրապետությունում ցկյանս ուսումնառության

հայեցակարգ»-ը, որը հիմք է ծառայելու ՀՀ ցկյանս ուսումնառության բնագավառի օրենսդրական կարգավորման համար անհրաժեշտ նախաձեռնությունների համար:

Բարձրագույն և հետբուհական մասնագիտական կրթության ոլորտի հիմնական գերակայությունը Բոլոնիայի գործընթացի սկզբունքների իրագործումն է, որը կապահովի հանրապետության բարձրագույն կրթության ինտեգրումը Եվրոպական միասնական կրթական համակարգին:

Մշակվել է բարձրագույն մասնագիտական կրթության որակավորումների ազգային շրջանակի նախագիծը, որի մշակման հիմքում դրվել է Եվրոպական Բարձրագույն Կրթական Տարածքի որակավորումների շրջանակը: Աշխատանքներ են տարվել նաև կրեդիտային համակարգի կատարելագործման ուղղությամբ:

2009 թվականին հաստատվել է « Կրթության որակ և համապատասխանություն » վարկային ծրագրի 2-րդ փուլը, որը հիմնականում ուղղված է աջակցելու բարձրագույն կրթության բարեփոխումներին, մասնավորապես` որակի ապահովման ազգային համակարգի ներդրմանը, բարձրագույն կրթության ֆինանսավորման արդյունավետ մեխանիզմների ներդրմանը, ինչպես նաև մանկավարժական կրթության արդիականացմանը:

Նախարարությունը առանձնահատուկ կարևորում է մասնագիտական կրթության որակի ապահովումը: 2009 թվականին բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում իրականացված ուսումնասիրությունների արդյունքում կասեցվել են 13 բուհերի լիցենզիաները:

2010 թվականին նախարարությունը շարունակելու է հետամուտ լինել կրթության որակի և մատչելիության բարձրացման խնդրին: Մասնավորապես` առանձնակի կարևորվելու են բարձրագույն կրթության բարեփոխումները, դպրոցական դասագրքերի որակի բարձրացումը, նախնական և միջին մասնագիտական կրթական հաստատությունների կարողությունների ընդլայնումը:

ՄԱՍ III

150

Ներդիր 9.2

Նախադպրոցական համայնքային, գերատեսչական և ոչ պետական հաստատությունների գործունեություն (ըստ ՀՀ ԱՎԾ տվյալների)

2009թ. ՀՀ-ում գործել է 622 համայնքային, գերատեսչական և ոչ պետական նախադպրոցական հաստատություն (ՆԴՀ), որոնցից 327-ը` մանկապարտեզ, 284-ը` մսուր-մանկապարտեզ, 8-ը` դպրոց-մանկապարտեզ, 3-ը` մսուր: ՆԴՀ-ների ընդհանուր քանակից 594-ը համայնքային ենթակայության է, 5-ը` գերատեսչական և 23-ը` ոչ պետական: Երեխաների ընդգրկվածությունը ՆԴՀ-ներում կազմել է 24.3%, քաղաքային համայնքներում` 31.5%, գյուղական համայնքներում` 11.7%: Մեկ խմբում երեխաների միջին թվաքանակը կազմել է 24 երեխա, տեղերի փաստացի զբաղվածությունը` 77.4%: Միջին հաշվով մեկ ՆԴՀ հաճախել է 87 երեխա: Միջին հաշվով մեկ մանկավարժին բաժին է ընկել 10 երեխա:

ՆԴՀ-ների գործունեության ցուցանիշներն ըստ ՀՀ մարզերի և Երևան քաղաքի, 2009թ.

Խմբերի քանակը, միավոր

Երեխաների թվաքանակը, մարդ

ՆԴՀ-ների քանակը, միավոր ընդամենը որից` 3 և

բարձր տա-րիքի

երեխաների

Տեղերի քանակը, միավոր ընդամենը

նրանցից` աղջիկներ

ք.Երևան 189 1020 826 30581 24453 12093 Արագածոտն 13 42 40 1495 1102 550 Արարատ 64 173 158 7359 4184 2126 Արմավիր 57 152 139 5278 3733 1814 Գեղարքունիք

43 103 90 3489 2639 1377

Լոռի 55 127 107 4520 3303 1575 Կոտայք 50 195 159 4360 4252 2142 Շիրակ 45 151 121 4071 3711 1895 Սյունիք 46 150 130 4528 3554 1737 Վայոց ձոր 17 29 28 930 703 350 Տավուշ 43 96 87 3028 2243 1105 Ընդամենը ՀՀ 622 2238 1885 69639 53877 26764

ՆԴՀ-ներ հաճախող երեխաների թվաքանակի սեռատարիքային բաշխվածությունն

ըստ ՀՀ մարզերի և Երևան քաղաքի, 2009թ. (մարդ)

Մինչև 1.5 Տարեկան

1.5–ից մինչև 3 տարեկան

3 – 5 տարեկան

6 տարեկան

7 տարեկան

ընդա-մենը

նրանցից` աղջիկ-

ներ

ընդա-մենը


ներ

ընդա-մենը


ներ

ընդա-մենը


ներ

ընդա-մենը

նրանցից աղջիկ-ներ

ք.Երևան 79 51 3920 2023 13760 6761 6308 3028 386 230 Արագածոտն - - 122 45 540 309 353 169 87 27 Արարատ - - 415 212 2595 1312 1167 600 7 2 Արմավիր - - 210 96 2362 1279 1093 406 68 33 Գեղարքունիք 32 20 200 106 1203 581 1092 605 112 65

ՄԱՍ III

151

Լոռի - - 383 202 1737 821 1015 460 168 92 Կոտայք 69 35 716 346 1856 837 1324 659 287 265 Շիրակ - - 672 338 2476 1265 480 250 83 42 Սյունիք 3 1 475 254 2022 962 1054 520 - - Վայոց ձոր - - 6 4 458 214 239 132 - - Տավուշ - - 222 109 1276 633 714 348 31 15 Ընդամենը ՀՀ 183 107 7341 3735 30285 14974 14839 7177 1229 771

Հանրակրթական հաստատությունների գործունեություն (ըստ ՀՀ կրթության և գիտության նախարարության <<Կրթական տեխնոլոգիաների ազգային կենտրոնի>> տվյալների) 2009/2010 ուսումնական տարում հանրապետությունում գործել են հանրակրթական ծրագրեր իրականացնող 1457 հաստատություններ (այսուհետ` դպրոցներ):

Հանրակրթական դպրոցների քանակական բաշխվածությունն ըստ ՀՀ մարզերի, Երևան քաղաքի և ըստ քաղաքային ու գյուղական համայնքների, 2009/2010 ուս. տարի

(միավոր) այդ թվում` Քաղաքային համայնքներ Գյուղական համայնքներ

այդ թվում` այդ թվում`

Ըն-դա-մենը

պե-տա-կան

ոչ պե-տական

ըն-դա-մենը

պե-տա-կան


ըն-դա-մենը

պե-տա- կան


ք.Երևան 263 220 43 263 220 43 - - - Արագածոտն 124 124 - 14 14 - 110 110 - Արարատ 112 112 - 21 21 - 91 91 - Արմավիր 122 121 1 28 27 1 94 94 - Գեղարքունիք 127 127 - 27 27 - 100 100 - Լոռի 168 167 1 65 64 1 103 103 - Կոտայք 108 105 3 42 40 2 66 65 1 Շիրակ 175 171 4 59 55 4 116 116 - Սյունիք 125 125 - 37 37 - 88 88 - Վայոց ձոր 52 51 1 11 10 1 41 41 - Տավուշ 81 81 - 18 18 - 63 63 - Ընդամենը ՀՀ 1457 1404 53 585 533 52 872 871 1

2009/2010 ուսումնական տարում հանրակրթական դպրոցներում սովորել է 392946

աշակերտ, որոնց 48.0%-ը աղջիկներ են: Դպրոցներում աշակերտների ընդգրկվածությունը կազմել է 90.2%, ընդ որում, տարրական դպրոցում այն կազմել է 96.1%, հիմնական դպրոցում` 92.1%, ավագ դպրոցում` 83.9%:

ՄԱՍ III

152

Հանրակրթական դպրոցների աշակերտների թվաքանակի սեռային բաշխվածությունն ըստ ՀՀ մարզերի և Երևան քաղաքի, 2009/2010 ուս. տարի

(մարդ) Պետական դպրոցներ Ոչ պետական դպրոցներ Ընդամենը

աղջիկ տղա

ընդա- մենը

աղջիկ տղա ընդա- մենը

աղջիկ տղա ընդա- մենը

ք.Երևան 55478 60226 115704 2155 2763 4918 57633 62989 120622 Արագածոտն 9216 10190 19406 - - - 9216 10190 19406 Արարատ 16989 18249 35238 - - - 16989 18249 35238 Արմավիր 17517 19569 37086 66 75 141 17583 19644 37227 Գեղարքունիք 16204 17664 33868 - - - 16204 17664 33868 Լոռի 16507 17319 33826 40 34 74 16547 17353 33900 Կոտայք 16828 17889 34717 119 195 314 16947 18084 35031 Շիրակ 16887 18315 35202 248 269 517 17135 18584 35719 Սյունիք 8624 8824 17448 - - - 8624 8824 17448 Վայոց ձոր 3586 3964 7550 12 16 28 3598 3980 7578 Տավուշ 8266 8643 16909 - - - 8266 8643 16909 Ընդամենը ՀՀ 186102 200852 386954 2640 3352 5992 188742 204204 392946

Բարձրագույն մասնագիտական կրթություն (ըստ ՀՀ ԱՎԾ տվյալների)

Հանրապետության 77 բարձրագույն պետական և ոչ պետական ուսումնական

հաստատություններում (ԲՈւՀ) և 12 մասնաճյուղում 2009/2010 ուսումնական տարում ընդունվել է 26491 (կանայք` 51.9%), սովորել` 114629 (կանայք` 53.4%), ավարտել` 23352 (կանայք` 58.5%) մարդ:

Բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների ուսանողների թվաքանակի շարժն ըստ ՀՀ մարզերի, Երևան քաղաքի և ըստ ուսուցման ձևերի, 2009/2010 ուս. տարի

Ընդունվել են, մարդ

Ուսանողների թվաքանակը,

մարդ

Ավարտել են 2009թ., մարդ

ԲՈւՀ-երի

քանակը, միավոր

Մասնա–ճյուղերի քանակը, միավոր ընդա-

մենը նրանցից` կանայք

ընդա- մենը

նրանցից` կանայք

ընդա- մենը

նրանցից` կանայք

ք.Երևան 60 - 22420 11469 92892 48637 18449 10587Արագածոտն - - - - - - - -Արարատ 1 - 28 14 170 104 76 54Արմավիր 3 - 149 52 660 310 188 121Գեղարքունիք 2 - 457 274 2231 1317 462 288Լոռի 3 2 813 479 6012 3560 1256 757Կոտայք 2 - 85 51 451 291 79 57Շիրակ 3 5 1447 854 7429 4376 1888 1157Սյունիք 2 2 525 238 2477 1321 528 346Վայոց ձոր 1 1 103 60 479 351 120 106Տավուշ - 2 464 267 1828 1006 306 182Ընդամենը ՀՀ 77 12 26491 13758 114629 61273 23352 13655

ՄԱՍ III

153

9.1. Ընդգրկվածությունը կրթության համակարգում

Հայաստանը կարողացել է պահպանել բարձր ընդգրկվածություն հիմնական կրթության համակարգում: Հանրակրթական դպրոցներում աշակերտների համախառն ընդգրկվածությունն ըստ կրթական ծրագրերի 2009/2010 ուսումնական տարում ներկայացված է Գծապատկեր 9.1-ում1: Տվյալները վկայում են հիմնական կրթական համակարգում շատ բարձր համախառն ընդգրկվածության աստիճանի մասին:

Գծապատկեր 9.1. Հայաստան. Հանրակրթական դպրոցներում աշակերտների

ընդգրկվածությունն ըստ կրթական ծրագրերի, 2009/2010 ուսումնական տարում (տոկոսներով)

Աղբյուրը. ՀՀ ԱՎԾ 2009թ.

Ըստ վարչական վիճակագրության տվյալների 2009թ.-ին հանրապետությունում

նախադպրոցական հաստատություններում ընդգրկվածությունը կազմել է 24.3%, այդ թվում քաղաքային բնակավայրերում` 31.5% և գյուղականում`11.7%:

Ըստ տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտության արդյունքների, 2009թ.-ին ուսման համար կատարված վճարները տնային տնտեսությունների ընդհանուր, ոչ պարենային ապրանքների և ծառայությունների համար կատարված ծախսերում կազմել են 6.8% (աղյուսակ A7.1, գծապատկեր 9.2):

1 Կրթության համակարգում ընդգրկվածության աստիճանը բերված է ըստ վարչական ռեգիստրների կողմից տրամադրված տեղեկատվության և կարող է տարբերվել ՏՏԿԱՀ տվյալներից:

96.1

92.1

83.9

76.0% 78.0% 80.0% 82.0% 84.0% 86.0% 88.0% 90.0% 92.0% 94.0% 96.0% 98.0%

î³ññ³Ï³Ý ÐÇÙÝ³Ï³Ý ²í³·

ՄԱՍ III

154

Գծապատկեր 9.2 Հայաստան. Ուսման համար կատարվող վճարների մասնաբաժինը տնային տնտեսությունների ոչ պարենային ապրանքների ու ծառայությունների համար

կատարվող ընդհանուր ծախսերում, 2009թ. (տոկոսներով)

6.8

8.0

3.6

0

0.01

0.02

0.03

0.04

0.05

0.06

0.07

0.08

0.09

Ընդամենը տնայինտնտեսություններ

Քաղաքային բնակավայրեր

Գյուղական բնակավայրեր

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2009թ. Ըստ տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտության

արդյունքների, 2009թ.-ին, ընդհանուր առմամբ, մինչև 6 տարեկան 10 երեխայից մոտովորապես 8-ը չի հաճախել նախադպրոցական հաստատություն: Պատասխաններից երևում է, որ որպես հիմնական պատճառներ նշել են,որ երեխայի մայրը չի աշխատում` 66%, դրանից օգտվելը թանկ է` 6% կամ նախադպրոցական հաստատությունը փակվել է` 4%: (աղյուսակ 9.1):

Աղյուսակ 9.1. Հայաստան.Նախադպրոցական հաստատություն. չհաճախելու

պատճառները , 2009թ.

(տոկոսներով) Քվինտիլներ

1-ին 2-րդ 3-րդ 4-րդ 5-րդ Ընդամենը Շատ թանկ է 12.5 4.8 3.5 2.3 0.7 5.6 Վատ են կերակրում 0.4 0.3 1.7 2.3 0.7 Նախադպրոցական հաստատությունը փակ է

2.1 8.0 4.1 1.7 3.4 4.1

Մայրը չի աշխատում 65.0 65.8 70.2 71.5 56.6 66.1 Արդեն դպրոց է գնում 0.6 1.1 1.4 0.2 0.8 Այլ 19.4 20.3 20.5 22.6 37.0 22.7 Ընդամենը 100 100 100 100 100 100

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2009թ. Ամենաաղքատ և ամենահարուստ քվինթիլային խմբերի միջև առկա է տարբերություն:

Ամենաաղքատ հարցվողների մոտ 13 %-ը նշել է, որ նախադպրոցական կրթությունը շատ թանկ է, այն ժամանակ, երբ ամենահարուստ քվինթիլի հարցվողների միայն 0,7%-ն է այդպիսի պատասխանը կարևոր համարել:

ՄԱՍ III

155

Մատչելիության կարևոր ցուցանիշներից է ամենամոտ նախադպրոցական հաստատության հեռավորությունը տնային տնտեսությունից: Ըստ 2009թ.-ի հետազոտության տվյալների, գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների մոտ 44%-ը պատասխանել է, որ նախադպրոցական հաստատությունը գտնվում է մինչև 1 կմ հեռավորության վրա: Միևնույն ժամանակ տնային տնտեսությունների մոտ 17 %-ը պատասխանել է, որ այն գտնվում է 10 կմ-ից հեռու: Ըստ քվինտիլային խմբերի, տվյալները բերված են աղյուսակ 9.2-ում: Ամենաաղքատ քվինթիլի 38%-ը նշել է, որ ամենամոտակա նախադպրոցական հաստատությունը գտնվում է մինչև 1կմ հեռավորության վրա, այն դեպքում, երբ նույն հեռավորության մասին նշել է ամենահարուստ քվինթիլի հարցվողների 55%-ը: Ամենահարուստների 14%-ը պատասխանել է, որ մոտակա նախադպրոցական հաստատությունը գտնվում է ավելի քան 10կմ հեռավորության վրա, այն դեպքում,երբ ամենաաղքատների համար այն կազմել է 20%-ը:

Աղյուսակ 9.2. Հայաստան. Նախադպրոցական հաստատությունների մատչելիությունը գյուղական բնակավայրերում


Գյուղական վայրեր 1-ին 2-րդ 3-րդ 4-րդ 5-րդ Ընդամենը

Ամենամոտ նախադպրոցական հաստատության հեռավորությունը

0-1 կմ 37.9 36.3 42.9 46.0 54.7 43.9

1-3 կմ 26.5 31.3 23.2 19.1 19.6 23.7

4-5 կմ 6.2 1.8 5.6 8.3 5.7 5.6

6-10 կմ 9.4 14.3 8.3 9.9 5.9 9.5

>10 կմ 20.0 16.3 20.0 16.7 14.1 17.3 Ընդամենը 100 100 100 100 100 100

Երթևեկության միջոցը նախադպրոցական հաստատություն հասնելու համար

Մեքենա 6.3 7.8 7.3 10.3 9.9 8.4

Ավտոբուս 31.4 29.3 32.1 28.6 21.8 28.5

Տաքսի 0.2 0.2 0.7 0.2 0.3

Ձի/ավանակ 1.4 0.4 0.4

Ոտքով 62.1 62.9 59.0 60.0 68.1 62.4 Ընդամենը 100 100 100 100 100 100

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2009թ. Հիմնական կրթությունը պարտադիր է Հայաստանում: Հիմնական կրթություն

ստանալուց հետո կրթական համակարգից դուրս մնալը շատ մեծ % է կազմում հատկապես աղքատ ընտանիքների համապատասխան տարիքի բնակչության մոտ: Ըստ տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտության արդյունքների, ընդհանուր առմամբ, 2009թ.-ի ընթացքում 15-16 տարեկան երեխաների 7.7%-ը դպրոց չի հաճախել: Նրանց գերակշիռ մասը` 79.8%-ը, պատճառաբանել է, որ ավարտել է դպրոցը, 5.7%-ը նշել է, որ ավարտել է կրթությունը, 1.7%-ը չի ցանկացել այլևս սովորել, 0.1%-ը դպրոց չի հաճախել առողջական խնդիրների պատճառով, իսկ 2.9%-ի համար կրթական ծառայությունները շատ թանկ էին և դրանով պայմանավորված` նրանք թողել են դպրոցը: Մնացածը չեն հաճախել դպրոց այլ պատճառներով:

ՄԱՍ III

156

Քանի որ պարտադիր կրթությունը Հայաստանում անվճար է, ուսումնական ծախսերը տարրական և միջնակարգ կրթության համար ծանր հարց չեն տնային տնտեսությունների համար: Այդուհանդերձ, նույնիսկ ուսումնական ծախսերը ծանր բեռ են աղքատ և հատկապես բարձր դասարաններում սովորող երեխաներ ունեցող տնային տնտեսությունների համար:

Տնային տնտեսությունների 17.5%-ը պատասխանել է, որ ընթացիկ և նախորդ ուսումնական տարիների ընթացքում իրենց խնդրել են, որ նվեր տան ուսուցչին կամ դասախոսին: Իսկ տնային տնտեսությունների 24.5%-ը պատասխանել է, որ ընթացիկ և նախորդ ուսումնական տարիների ընթացքում սեփական նախաձեռնությամբ կամ ուրիշի խնդրանքով ուսուցչին կամ դասախոսին տվել են նվեր:

Գծապատկեր 9.3-ում ներկայացված է բնակչության ընդհանուր սպառման մեջ կրթության ոլորտի ծառայությունների սպառման մասնաբաժինն ըստ քվինտիլային խմբերի: Համաձայն հավելվածում (աղյուսակ A3.9, հավելված 2) ներկայացված տվյալների` ամենաաղքատ քվինտիլի բնակչության սպառումը 8.6 անգամ զիջում է կրթության ոլորտի ծառայությունների միջին մակարդակին, իսկ հինգերորդ քվինտիլի բնակչության սպառումը 3.6 անգամ գերազանցում է միջին մակարդակը: Գծապատկեր 9.3: Կրթության վրա ծախսերի մասնաբաժինն ընդհանուր ծախսերի մեջ ըստ

քվինտիլային խմբերի, 2009թ. (տոկոսներով)

0,9

5,5

1,01,7

0,60

1

2

3

4

5

6

Ամենաաղքատ 2-րդ քվանտիլ 3-րդ քվանտիլ 4-րդ քվանտիլ 5-րդ քվանտիլ


Այն տնային տնտեսությունները, որոնք 2009թ.-ին ունեին հիմնական դպրոցում սովորող աշակերտ, դասագրքերի և գրենական պիտույքների վրա ծախսել են կրթության համար կատարված ծախսերի 47%-ը, ուսման վարձի վրա` միայն 2%-ը, իսկ այլ ծախսերի վրա` 51%-ը:

Այն տնային տնտեսությունները, որոնք 2009թ.-ին ունեին ավագ դպրոցում սովորող աշակերտ, մասնավոր դասերի վրա ծախսել են կրթության վրա կատարված ընդհանուր ծախսերի 68%-ը, իսկ դասագրքերի և գրենական պիտույքների վրա` 15%-ը, ուսման վարձի վրա` 1%-ը, այլ ծախսերի վրա` 16%-ը:

Կրթության մատչելիության ամենակարևոր ցուցանիշներից է ամենամոտ դպրոցական հաստատության (միջնակարգ դպրոցի) հեռավորությունը տնային տնտեսությունից: Ըստ 2009թ.-ի հետազոտության տվյալների, գյուղաբնակ տնային

ՄԱՍ III

157

տնտեսությունների մոտ 70%-ը պատասխանել է, որ միջնակարգ դպրոցը գտնվում է մինչև 1 կմ հեռավորության վրա: Միևնույն ժամանակ տնային տնտեսությունների 3.8 %-ը պատասխանել է, որ այն գտնվում է 4 կմ-ից հեռու: Ամենաաղքատ առաջին քվինթիլի 1,5% տնային տնտեսությունները պատասխանել են, որ մոտակա միջնակարգ դպրոցը գտնվում է ավելի քան 10կմ հեռավորության վրա, այն դեպքում,երբ ամենահարուստ տնային տնտեսությունների` (5-րդ քվինթիլ) միայն 0,2%-ն է նշել նույն հեռավորությունը մինչև մոտակա միջնակարգ դպրոց: Տվյալներն ըստ քվինտիլային խմբերի բերված են աղյուսակ 9.3-ում:

Աղյուսակ 9.3. Հայաստան. Գյուղական բնակավայրեր. Ամենամոտ դպրոցական հաստատության (միջնակարգ դպրոցի) հեռավորությունը և այնտեղ հասնելու

երթևեկության միջոցը (տոկոսներով)

Գյուղական վայրեր Քվինտիլներ 1-ին 2-րդ 3-րդ 4-րդ 5-րդ Ընդամենը

Ամենամոտ միջնակարգ դպրոցի հեռավորությունը

0-1 կմ 64.2 60.2 72.5 72.7 77.5 69.8

1-3 կմ 32.2 35.2 23.6 22.6 20.2 26.4

4-5 կմ 2.1 2.5 3.1 3.0 1.8 2.5

6-10 կմ 0.0 0.6 0.1 0.6 0.3 0.3

>10 կմ 1.5 1.5 0.7 1.1 0.2 1.0 Ընդամենը 100 100 100 100 100 100

Երթևեկության միջոցը դպրոցական հաստատություն հասնելու համար

Մեքենա 1.6 3.0 1.2 2.0 1.0 1.7

Ավտոբուս 2.2 4.1 3.5 2.2 2.1 2.8

Ձի/ավանակ 1.3 0.4 0.4

Ոտքով 96.2 92.9 94.0 95.4 96.9 95.1 Ընդամենը 100 100 100 100 100 100


16-20 տարեկան ինչպես տղաների, այնպես էլ աղջիկների կարծիքով, կրթությունը չշարունակելու հիմնական պատճառը հանդիսանում է կրթության ավարտը ( 92-94 %): Միևնույն ժամանակ տղաների 1.7%-ը նշել է, որ կրթությունը թանկ է, իսկ աղջիկների 6,8%-ը նշել է ընտանեկան պատճառները: Ամենաաղքատ աղջիկների ընտանեկան պատճառներն ավելի կարևոր է, քան ամենահարուստ աղջիկների համար, այն ժամանակ, երբ կրթության թանկ լինելն ավելի կարևոր է ամենաաղքատ տղաների, քան ամենաահարուստ տղաների համար: Ըստ քվինտիլային խմբերի տվյալները բերված են աղյուսակ 9.4-ում:

ՄԱՍ III

158

Աղյուսակ 9.4. Հայաստան. 16-20 տարեկան անձանց կրթությունը չշարունակելու պատճառներն ըստ սեռի, 2009թ.


1-ին 2-րդ 3-րդ 4-րդ 5-րդ Ընդամենը Տղաներ Հիվանդությունը 1.7 0.8 0.1 - - 0.7 ստիպված է աշխատել 2.0 2.3 - - - 1.0 թանկ է 3.5 0.6 0.2 3.2 0.2 1.7 չեմ ուզում սովորել - 2.4 - 3.2 0.2 1.0 ժամանակավորապես չեմ հաճախում, բայց կշարունակեմ

- - - 1.8 - 0.3

ընտանեկան պատճառներ 2.2 - 0.1 - - 0.7 ավարտել եմ հիմնական դպրոցը (9-րդ դաս.)

19.6 12.7 10.2 9.4 7.5 12.9

ավարտել եմ միջնակարգ դպրոցը (12-րդ դաս.)

63.5 65.5 74.3 75.9 77.8 70.1

ավարտել եմ կրթությունս 4.7 15.6 9.3 6.5 9.6 8.9 Այլ 2.8 0.1 5.8 4.7 2.7 Ընդամենը 100 100 100 100 100 100 Աղջիկներ Հիվանդությունը 2.1 0.2 - - - 0.7 թանկ է 3.3 - 0.3 3.8 0.5 1.7 չեմ ուզում սովորել 0.4 - - - 0.2 0.1 ժամանակավորապես չեմ հաճախում, բայց կշարունակեմ

1.1 0.2 1.6 - 4.4 1.2

ընտանեկան պատճառներ - 0.5 0.6 - - 0.3 ավարտել եմ հիմնական դպրոցը (9-րդ դաս.)

14.8 3.9 1.0 2.9 7.4 6.8

ավարտել եմ միջնակարգ դպրոցը (12-րդ դաս.)

62.5 67.6 77.1 74.3 56.8 67.7

ավարտել եմ կրթությունս 14.6 25.0 15.8 19.0 30.7 19.8 Այլ 1.2 2.6 3.6 - - 1.7 Ընդամենը 100 100 100 100 100 100


ՄԱՍ III

159

9.2. Արտադպրոցական դասընթացների/ պարապմունքների մատչելիությունը

2009թ.-ի տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտության տվյալները վկայում են, որ մասնավոր անհատական պարապմունքները մատչելի են միայն ոչ աղքատ տնային տնտեսությունների համար: Ընդհանուր առմամբ, ԲՈՒՀ ընդունվելու համար մասնավոր դասընթացների հաճախել է երեխաների 36.4%-ը, և այդ լրացուցիչ պարապմունքները հիմնականում ներառել են մաթեմատիկա, հայոց լեզու և օտար լեզու առարկաները:

Շատ տնային տնտսություններ իրենց երեխաների կրթության համար ստիպված են վճարել լրացուցիչ դասընթացների դիմաց: Ըստ հետազոտության արդյունքների, մեկ ամսվա ընթացքում միջին հաշվով մեկ աշակերտի համար մասնավոր դասերի հետ կապված միջին ծախսերն (առանց ԲՈՒՀ ընդունվելու համար նախապատրաստական դասընթացների հետ կապված ծախսերի) կազմել են 7008 դրամ: Բացի այդ, մեկ սովորողի հաշվով միայն դասագրքերի և գրենական պիտույքների վրա միջին ծախսերը կազմել են 10186 դրամ, իսկ շաբաթական տրանսպորտային ծախսերը` 2030 դրամ:

Արագ վերափոխվող արդի տնտեսությունը բարձր որակավորում ունեցող աշխատուժի մեծ պահանջարկ է ներկայացնում: Այդ առումով, ներկայիս աղքատ ընտանիքների համար դժվարացել է իրենց երեխաներին բավարար կրթությամբ ապահովելը` բարձր ծախսերի պատճառով:

Այս հետազոտության ընթացքում հետազոտված բարձր դասարանցիների ԲՈՒՀ ընդունվելու դասընթացի ամենաբարձր ամսական ծախսը գրանցվել է մոտավորապես 303 ԱՄՆ դոլար: Վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ որպես կանոն, կրթության բարձր մակարդակն ու բարձր որակավորումն ապահովում են համեմատաբար բարձր կենսամակարդակ (տես` գծապատկեր 9.4):

Գծապատկեր 9.4. Հայաստան. տնային տնտեսության գլխավորի կրթության մակարդակն

ըստ աղքատության մակարդակի, 2009թ. (տոկոսներով)


ՄԱՍ III

160

Գլուխ 10. Սոցիալական տրանսֆերտները Հայաստանում և դրանց ներգործությունը աղքատության կրճատման գործում

10.1 Սոցիալական տրանսֆերտների համակարգը Հայաստանում

Սոցիալական տրանսֆերտները ներառում են կենսաթոշակները և դրամական սոցիալական աջակցությունը: Կենսաթոշակները եկամտի կարևոր աղբյուր են բնակչության համար, հատկապես կենսաթոշակառուների համար այն շատ դեպքերում եկամտի միակ աղբյուրն է, ուստի կենսաթոշակի չափը պայմանավորում է այդ խմբի բնակչության բարեկեցության աստիճանը (հավելված 4-ի աղյուսակ A10.1-ը ներկայացնում է Հայաստանում կենսաթոշակառուների թվաքանակն ըստ կենսաթոշակի տեսակների): Իսկ դրամական սոցիալական աջակցության ոլորտում Հայաստանի Հանրապետությունում գործող ամենամեծ ծրագիրն ընտանեկան նպաստի ծրագիրն է: Այն ամենամեծն է բնակչության ընդգրկվածության, ինչպես նաև ՀՀ պետական բյուջեում այդ նպատակի համար նախատեսված ֆինանսական միջոցների առումով: Ծրագրի հասցեականությունը տարեց տարի բարելավվում է և ըստ միջազգային փորձագետների գնահատման, այն համարվում է լավագույններից մեկը տարածաշրջանում:

Ներդիր 10.1 ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԸ

2009 ԹՎԱԿԱՆԻՆ

ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունն իր աշխատանքները 2009 թվականին վերակառուցեց` հաշվի առնելով ոչ միայն համակարգի բնականոն գործունեության ապահովումը, այլև ճգնաժամի հարուցած հետևանքների կանխարգելումն ու վերացումը, բացառելով հնարավոր սոցիալական դժգոհություններն ու հուզումները: Թեև ՀՀ կառավարությունը ֆինանսատնտեսական ճգնաժամով թելադրված անցավ խնայողությունների ռեժիմի, այնուհանդերձ, սոցիալական պաշտպանության ոլորտում բյուջետային միջոցների որևէ էական նվազեցում չիրականացրեց: Ջանքերն առավել կենտրոնացվեցին աշխատաշուկայի լարվածության մեղմման, իրականացվող ծրագրերի հասցեականության մեծացման, ծառայությունների որակի ու մատչելիության բարձրացման ուղղությամբ: Մշակվեց սոցիալական պաշտպանության ոլորտի հակաճգնաժամային ծրագիր, որը լրացրեց նախարարության 2009թ. գործունեության ծրագիրը: Հարկ է նշել, որ ընդլայնվել ու խորացել են կապերը միջազգային կազմակերպությունների հետ, որոնց մի մասը համագործակցում է հակաճգնաժամային ծրագրի շրջանակներում:

Սոցիալական աջակցություն

Բնագավառը հիմնականում կանոնակարգվում է «Սոցիալական աջակցության մասին»,

«Պետական նպաստների մասին» ՀՀ օրենքներով, ինչպես նաև օրենքների կիրառումն ապահովող ՀՀ կառավարության մի շարք որոշումներով:

Պետական նպաստներ. «Պետական նպաստների մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված են չորս տեսակի նպաստներ`

ընտանեկան նպաստ, երեխայի ծննդյան միանվագ նպաստ, երեխայի խնամքի նպաստ և զոհված` Հայաստանի ազգային հերոսի ընտանիքի նպաստ: Օրենքով սահմանված են պետական նպաստների նպատակները, տրամադրման սկզբունքները:

ՄԱՍ III

161

Կարևորվում է ընտանեկան նպաստի ծրագրի հասցեականության մեծացումը, նպատակադրումների հստակեցումը` պայմանավորված սոցիալական աջակցության տրամադրման և կազմակերպման սկզբունքներով, հանրապետության աղքատության պատկերով, ինչպես նաև ժողովրդագրական իրավիճակով:

Ընտանեկան նպաստի ծրագիրը գործարկման 10 տարիների ընթացքում ենթարկվել է փոփոխությունների, ինչպես ընտանիքների անապահովության գնահատման, ընտանեկան նպաստի չափի որոշման բանաձևերի փոփոխությունների ձևով, այնպես էլ մեծ ուշադրություն է դարձվել ծրագրի վարչարարության բարելավմանը: Ընտանեկան նպաստի համակարգում իրականացված բարեփոխումները հիմնականում իրականացվել են ԱՀՌԾ, այնուհետ` ԿԶԾ, սահմանած ռազմավարական ուղղություններին, ՀՀ ԱՎԾ ամենամյա տնային տնտեսությունների հետազոտությունների տվյալներին համապատասխան:

Ընտանեկան նպաստի իրավունքը որոշվում է ընտանիքի անապահովության միավորով, որը որոշվում է ՀՀ կառավարության 2005 թվականի դեկտեմբերի 29-ի N 2317-Ն որոշմամբ հաստատված ընտանիքի անապահովության գնահատման կարգով: Համաձայն այդ կարգի ընտանիքների անապահովության գնահատման համար օգտագործվում են մի շարք ցուցանիշներ, մասնավորապես ընտանիքի յուրաքանչյուր անդամի սոցիալական խումբը, ընտանիքում անաշխատունակ անդամների թիվը, բնակավայրը, ընտանիքի բնակարանային պայմանները, ընտանիքի միջին ամսական եկամուտը և այլն:

Յուրաքանչյուր ցուցանիշ ունի իր թվային արժեքը, որոնց արտադրյալով որոշվում է յուրաքանչյուր ընտանիքի անապահովության միավորը: Որքան մեծ է այդ միավորն այնքան անապահով է համարվում այդ ընտանիքը:

2008 թվականի հունվարի 1-ից միայնակ անժառանգ կենսաթոշակառուների համար սահմանվեց ընտանեկան նպաստի ձեռք բերման արտոնյալ պայմաններ` մինչև 30 հազար դրամ կենսաթոշակ ունեցող միայնակ անժառանգ կենսաթոշակառուն ձեռք է բերում ընտանեկան նպաստի իրավունք, իսկ 2009 թվականի հունվարի 1-ից վերանայվեց 30 հազար դրամ չափանիշը, այն դարձնելով 36300 դրամ:

«Պետական նպաստների մասին» ՀՀ օրենքով սահմանվել են միանվագ օգնության նշանակման հստակ հիմքեր` երեխայի ծննդյան, երեխայի առաջին դասարան ընդունվելու և նպաստի իրավունք ունեցող ընտանիքի անդամի (եթե կենսաթոշակառուն, աշխատողը, ինչպես նաև առնվազն մեկ տարվա ապահովագրական ստաժ ունեցողը գործազուրկ չէ) մահվան դեպքում` հուղարկավորության, միանվագ դրամական օգնություն:

Ծրագիրը գործում է արդեն 10 տարի և վերջին 8 տարիների ընթացքում տեղի ունեցած փոփոխությունները բերվում են աղյուսակ 1-ով.

Աղյուսակ 1. Ընտանեկան նպաստի համակարգում իրականացված փոփոխություններ

2006 2007 2008 2009 Սահմանային միավոր 33.00 33.00 30.00 30.00 Նպաստի բազային մաս 7000 7000 8000 10000 Նպաստի բազային մաս անչափահաս երեխա չունեցող ընտանիքի համար

7500

1-3 անչափահաս երեխաների դեպքում

4000 4500 5000 5500

4 և ավելի անչափահաս երեխաներիդեպքում (բազմազավակ ընտանիք)

5000 5500 6000 6500

բարձր լեռնային (բ/լ) և սահմանամերձ (ս/մ) բնակավայրերում

4500 5000 5500 6000

33.01-37.00 2009 թվական30.01-35.00

բ/լ և ս/մ բնակավայրերում և բազմազավակ ընտանիք

5500 6000 6500 7000


4500 5000 5500 6000

Յուրաքա

նչյուր

մին

չև 1

8 տ

արե

կան

անդ

ամի

ն տրվ

ող հավե

լում

37.01-40.00 2009 թվական35.01-39.00

բազմազավակ ընտանիք 5500 6000 6500 7000

ՄԱՍ III

162

բ/լ և ս/մ բնակավայրերում 5000 5500 6000 6500 բ/լ և ս/մ բնակավայրերում բազմազավակ ընտանիք

6000 6500 7000 7500


5000 5500 6000 6500

բազմազավակ ընտանիք 6000 6500 7000 7500 բ/լ և ս/մ բնակավայրերում 5500 6000 6500 7000

40.01 և ավելի2009 թվական

39.01 և ավելի բ/լ և ս/մ բնակավայրերում

բազմազավակ ընտանիք 6500 7000 7500 8000

հրատապ օգնություն 7000 7500 8000 10000 միանվագ դրամական օգնություն, այդ թվում` երեխայի ծննդյան 35000 35000 35000 50000 ընտանիքում 3-րդ և դրանից հետո ծնված երեխայի համար

200000 300000 50000

առաջին դասարան ընդունվելու 20000 20000 20000 25000 ընտանիքի անդամի մահվան կապակցությամբ 25000 25000 50000 50000 ֆինանսական միջոցներ / մլրդ դրամ 24.337 26.407 29.388 32.324 միջին նպաստ 15100 17500 21100 23560

Անցած տարիների ընթացքում ընտանեկան նպաստի ծրագրում արված փոփոխություններն իրենց արտահայտությունն են գտել ընտանիքների անապահովության գնահատման համակարգում հաշվառված և ընտանեկան նպաստի իրավունք ձեռք բերած ընտանիքների, նաև նպաստի իրավունք ձեռք բերած ընտանիքների թվում երեխա ունեցող ընտանիքների թվի հարաբերակցություններում: Այսպես, ստորև ներկայացվում է փոփոխությունների դինամիկան.

Աղյուսակ 2. Ընտանեկան նպաստի ծրագիրը ՀՀ-ում 2002-2009թթ.

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 հաշվառված ընտանիքներ (% ՀՀ ընտանիքների թվից)

38.61 28.37 26.96 25.42 23.81 22.14 21.54 19.16

նպաստառու ընտանիքներ(% հաշվառված ընտանիքների թվից)

54.86 67.84 63.88 64.81 72.25 72.29 73.25 73.4

նպաստառու ընտանիքներ

149603 141218 134224 127167 130190 124689 121160 107493

նպաստառու ընտանիքներ (% ՀՀ ընտանիքների թվից)

19.48 18.39 17.48 16.56 16.95 16.24 15.77 14.0

երեխա ունեցող ընտանիքներ (% նպաստառու ընտանիքներից)

60.75 63.5 65.56 69.29 72.20 75.90 76.34 81.19

ՀՀ պետական բյուջեով նախատեսված միջոցներ (մլրդ դրամ)

12.25 12.75 16.0 20.0 24.0 26.40 29.388 32.324

Նպաստի միջին չափ, դրամ

6700 7200 9000 12300 15000 17500 21100 23560

ՄԱՍ III

163

Ինչպես երևում է աղյուսակից, բարձրանում է նպաստառու ընտանիքների կազմում երեխա ունեցող ընտանիքների տեսակարար կշիռը, ինչը համահունչ է պետության որդեգրած քաղաքականությանը` սոցիալական աջակցություն տրամադրելիս երեխաների առաջնահերթության սկզբունքին:

Սակայն շարունակվում է փոքր մնալ շատ աղքատ բնակչության ներկայացվածությունը համակարգում, որը կարելի է բացատրել ինչպես շատ աղքատ բնակչության պասիվության դրսևորման արդյունք, այնպես էլ պետական մարմինների նկատմամբ վստահության պակասի կամ ծրագրի իրազեկման աշխատանքների ոչ բավարար մակարդակի արդյունք:

Կարևորվում են այդ ընտանիքների հայտնաբերման և համակարգում հաշվառելու ուղղությամբ տարվելիք աշխատանքները` բնակչության իրազեկման մակարդակի բարձրացման, տնային այցելությունների միջոցով:

Ծրագրի հասցեականության մեծացմանն ուղղված աշխատանքները 2008-2009թթ ընթացքում տարվել են հիմնականում երկու ուղղությամբ. • ընտանիքների անապահովության գնահատման կարգի փոփոխություններ, որոնք իրենց

արտահայտությունն են գտել ՀՀ կառավարության որոշումներում, • ընթացիկ աշխատանքներ, գործող օրենսդրության շրջանակներում.

Առաջին խումբ աշխատանքների շրջանակներում իրականացվել են. - ՀՀ կառավարության 2008 թվականի դեկտեմբերի 4-ի <<ՀՀ կառավարության մի շարք

որոշումներում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին>> N 1523-Ն որոշմամբ վերանայվել են նպաստառու ընտանիքից անկախ, նրա ընտանիքի սոցիալ-տնտեսական պայմանները գնահատող (անուղղակի և ուղղակի ցուցանիշներ) տվյալների` կենտրոնացված ձևով ձեռք բերելու մեխանիզմներն ու չափորոշիչները:

- 2009 թվականի հունվարի 1-ից ընտանիքների անապահովության գնահատման կարգում. 1) փոխվել է «միայնակ մոր երեխա» սոցիալական խմբի ամրագրման պայմանները (խստացվել է). 2) իջեցվել է ընտանիքի որևէ սոցիալական խումբ չունեցող անդամի միավորը. 3) մեղմվել է եկամտի գործակիցը. 4) աշխատավարձի չափի որոշման և դրա ներկայացման պայմաններն ու ժամկետները. 5)ներմուծվել է նոր սոցիալական խումբ` «աշխատանքի շուկայում ոչ մրցունակ գործազուրկ» 2008-2009թթ. ընթացքում, երկրորդ խումբ աշխատանքների շրջանակներում իրականացվել են. - Սոցիալական ծառայություններ տրամադրող տարածքային մարմիններին (այսուհետ` ՍԾՏՄ)

են տրամադրվել. 1) ՀՀ սոցիալական ապահովության պետական ծառայությունից պետական կենսաթոշակային սոցիալական ապահովագրության համակարգում ընդգրկված անձանց տվյալների անհատական (անձնավորված) հաշվառման բազայում առկա տվյալները համադրված ընտանիքների անապահովության գնահատման համակարգի տեղեկատվական բազայի տվյալների հետ` 2007 թվականն ամբողջությամբ, 2008-2009 թթ. աշխատանքի նոր ընդունվածների մասով. 2) Անձնական օգտագործման ավտոմեքենայի, ինչպես նաև դրա տեխնիկական զննում անցնելու մասին տեղեկատվությունը (ՀՀ տրանսպորտի և կապի նախարարությունից, ինչպես նաև ՀՀ ոստիկանության ճանապարհային ոստիկանությունից)` համադրված ընտանիքների անապահովության գնահատման համակարգի տեղեկատվական բազայի հետ` եռամսյակային պարբերականությամբ. 3) Ընտանիքի որևէ անդամի ՍՊԸ մասնակից կամ ԼՏԸ մասնակից կամ ԼՊԸ մասնակից կամ ԲԲԸ մասնակից (բաժնետեր) կամ ՓԲԸ մասնակից (բաժնետեր) կամ վստահության վրա հիմնված ընկերության մասնակից կամ ավանդատու լինելու կամ ձեռնարկատիրական գործունեության այլ ձևերով զբաղվելու մասին տեղեկատվությունը` համադրված ընտանիքների անապահովության գնահատման համակարգի տեղեկատվական բազայի տվյալների հետ` եռամսյակային պարբերականությամբ, իսկ 2009 թ.ից` ամսական պարբերականությամբ. 4) Ամառային ամիսների ընթացքում ընտանիքի սպառած էլեկտրաէներգիայի քանակը, ընդ որում և 2007 թվականի, և 2008 թվականի տվյալները: 5) Ապրանքների ներմուծման կամ արտահանման համար մաքuային մուծումներ կատարելու մասին տեղեկատվությունն ամբողջ 2008 թվականի համար եռամսյակային պարբերականությամբ և յուրաքանչյուր ամիս` 2009 թվականին:

ՄԱՍ III

164

- Կարևորելով նպաստառու ընտանիքների անապահովության գնահատման հարցում տնային այցելությունների դերը` ՀՀ Կառավարության 2009 թվականի հունվարի 15-ի N 39-Ն որոշմամբ հանձնարարվել է 2009 թվականի 12 ամիսների ընթացքում ՍԾՏՄ-ների միջոցով կազմակերպել կրկնակի այցելություններ նպաստառու ընտանիքներ` հատուկ հաստատված ժամանակացույցով, որով բացի այն հանգամանքից, որ դա ապահովում է շարունակական վերահսկողություն այդ ընտանիքների նկատմամբ, 2010 թվականից ստեղծում է հավասար ծանրաբեռնվածություն յուրաքանչյուր ամիս` առավել մանրամասն, հանգամանալից և արդյունավետ տնային այցելություններ կազմակերպելու համար: 2009 թվականի արձանագրվել է, որ նախորդ տարիների համեմատությամբ զգալիորեն մեծ

թվով ընտանիքներ, այդ թվում նպաստառու, չեն ներկայացել փաստագրման, համապատասխանաբար` 32814 և 8310 ընտանիք:

Պայմանավորված ֆինանսական և տնտեսական ճգնաժամով ավելացել են 2009 թվականի ընթացքում «նոր հաշվառված», այդ թվում «նոր նպաստառու» ընտանիքների թիվը, համապատասխանաբար` շուրջ 30000 և 23000 ընտանիք:

2009 թվականի 12 ամիսների ընթացքում նպաստառու ընտանիքների միջին ամսական թիվը կազմել է շուրջ 107 500`կանխատեսվող 114 հազար ընտանիքի փոխարեն:

Սակայն աղքատության մակարդակի նման բարձրացման պարագայում նպաստառու ընտանիքների թվի կրճատումը, պայմանավորված ծրագրի հասցեականության մեծացմանն ուղղված միջոցառումներով, ընթացել է բավականին հանգիստ, առանց սոցիալական ցնցումների:

ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունում մշակվել է և ներկայացվել է ՀՀ կառավարություն` «Ինտեգրացված սոցիալական ծառայությունների (համալիր կամ լրակազմով) տրամադրման (ստացման) գործընթացի հայեցակարգ»:

Հայեցակարգում. 1) որպես կարևոր նպատակ է նշվում սոցիալական պաշտպանության իրավունքների մատչելիության բարելավումը, խոցելի խմբերի սոցիալական մեկուսացվածության նվազեցումը և սոցիալական համախմբվածության ամրապնդումը. 2) ինտեգրումը դիտարկվում է որպես միջոց սոցիալական ծառայությունների որակը, մատչելիությունը բարձրացնելու, դեպի հաճախորդները կողմնորոշելու, դրանց գնահատման և մշտադիտարկման, ինչպես նաև ամբողջ գործընթացի արդյունավետությունը բարձրացնելու համար:

Տեղական ինքնակառավարման մարմինների ներգրավման ակտիվացումը սոցիալական աջակցության հասցեականության բարձրացման գործում, կարող է այս խնդրի լուծման հարցում էական ազդեցություն ունենալ, հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ դրանք ավելի մոտ են գտնվում հաճախորդներին:

Սոցիալական աջակցության բնագավառի կառավարման համակարգի բարեփոխումը ծրագրերի իրականացման արդյունավետության բարձրացման միջոց է, իսկ համակարգում մեկ միասնական մոտեցման անհրաժեշտությունը` վարչարարության օպտիմալացման գործիք:

Երեխայի խնամքի նպաստ 2008թվականին երեխայի խնամքի նպաստի բնագավառում հրատապ էր նպաստի չափի

բարձրացումը, քանի որ այն դիտարկելով որպես չստացած աշխատավարձի մասնակի հատուցում իր գործող չափով որևէ առնչություն չուներ աշխատավարձի չափի հետ, ավելին համեմատության մեջ դրանք բացարձակ համադրելի չէին, ինչպես նաև տրամադրված գումարը համեմատած ընտանիքի լրացուցիչ ծախսերի հետ, որոնք պայմանավորված են երեխայի խնամքով, շատ ցածր էր:

2009 թվականին խնամքի նպաստի չափը սահմանվեց 18000 դրամ, որն աննախադեպ բարձր էր: Այն կազմում է նվազագույն ամսական աշխատավարձի 60 % -ը: 2009 թվականի ընթացքում աճեց նաև մինչև երկու տարեկան երեխայի խնամքի նպաստ ստացող անձանց թիվը, որը կարող է բացատրվել ինչպես նպաստի չափի բարձրացմամբ, այնպես էլ տնտեսական ճգնաժամով` այլևս ընտանիքի համար 18 հազար դրամ եկամուտը շոշափելի գումար է դիտարկվում, ինչպես նաև մինչև երեք տարեկան երեխայի խնամքի նպաստի արձակուրդում գտնվելը տվյալ անձի համար աշխատատեղի պարտադիր պահպանում է ընդհանուր գործազրկության մակարդակի բարձրացման պայմաններում:

ՄԱՍ III

165

Աղյուսակ 3. Մինչև երկու տարեկան երեխայի խնամքի նպաստառուների թիվը ՀՀ 2003-2009 թթ.

Տարիներ 2003թ. 2004թ 2005թ 2006թ 2007թ 2008թ 2009թ.

Նպաստառուներ 7721 7330 6320 5404 4262 4488 7114

Երեխայի ծննդյան միանվագ նպաստ Երեխայի ծննդյան միանվագ նպաստի նպատակը դիտարկելով միայն ընտանիքի որոշակի

ծախսերի մասնակի հատուցումը ժողովրդագրական պատկերի համատեքստում բավարար չէ: Երեխայի ծննդյան միանվագ նպաստի չափը 2003 թվականի հոկտեմբերից պահպանվել էր

35000 դրամի չափով: 2009 թվականին երեխայի ծննդյան միանվագ նպաստի չափը բարձրացվեց, ինչպես նաև

տարբերակվեց` պայմանավորված ընտանիքում ծնված երեխայի հերթական թվով: Մինչև 2009 թվականը նշված դրույթը գորրծում էր ընտանեկան նպաստի համակարգում` անապահով ընտանիքներին տրամադրելով ավելի բարձր չափով (300 հազար դրամ) միանվագ դրամական օգնություն` ընտանիքում ծնված երրորդ և դրան հաջորդող երեխաների համար:

2009 թվականին երեխայի ծննդյան նպաստը սահմանվեց 50 հազար դրամ, իսկ ընտանիքում ծնված երրորդ և հաջորդող երեխայի համար` 430 հազար դրամ:

Աղյուսակ 4. Երեխայի ծննդյան կապակցությամբ միանվագ նպաստ ստացած անձանց թիվը

2003-2009 թթ. Տարիներ 2003թ. 2004թ. 2005թ. 2006թ. 2007թ 2008թ 2009թ.

ՀՀ ծնվածներ 35793 37520 37499 37639 40105 41238 44466

Նպաստառուներ 28884 30283 25237 29201 38801 38303 45823

Այդ թվում երրորդ և հաջորդ երեխայի համար

- - - - - - 6947

Հաշմանդամներ և տարեցներ

2009թ.-ի ընթացքում տարեցների և հաշմանդամների հիմնահարցերի բնագավառի վերաբերյալ մշակվել և ընդունվել «Հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության 2010թ. տարեկան ծրագիրը», որը հաստատվել է ՀՀ կառավարության 2009 թվականի սեպտեմբերի 28-ի նիստի N 40 արձանագրային որոշմամբ: Ընդհանուր առմամբ 2009 թվականին հաշմանդամներին տրամադրվել է 15209 (նախատեսված` 17163) պրոթեզաօրթոպեդիկ պարագա (որից` կատարվել է նշված պարագաների 1330 վերանորոգում): ՀՀ պետական բյուջեից սույն ծրագրի իրականացման նպատակով հատկացվել է 1 005 953.7 հազար դրամ: Աչքի պրոթեզավորման ծրագրով կատարվել է 97 հաշմանդամի պրոթեզավորում, ձայնաստեղծ սարք է տրամադրվել 120 հաշմանդամի: «Ուշ տարիքում տեսողությունը կորցրած հաշմանդամների համար հատուկ տառատեսակներով գրքերի պատրաստում և «Խոսող գրքերի» ձայնագրության ծառայությունների ձեռքբերում» ծրագրի շրջանակում 2009թ. համար նախատեսված 11,5 մլն գումարի աշխատանքներն իրականացվել են ամբողջությամբ, սակայն ծախսվել է 10 506. 4 հազ. դրամ (պայմանագրային կարգով): 2009 թվականի ընթացքում «Արթմեդ» բժշկական վերականգնողական կենտրոնում և «Սթրես-կենտրոն»-ում բուժվել և վերականգնման կուրս են անցել, համապատասխանաբար` 723 և 413 հիվանդ:

ՄԱՍ III

166

2009թ. ՀՀ պետական բյուջեով «Արև» համակարգով ուսուցման և համակարգչային տեխնիկայով ապահովման ծրագրով ծառայություն է ստացել 20 հաշմանդամ (հատկեցվել է 16 248.0 հազ. դրամ): 2009թ. ՀՀ պետական բյուջեից համաֆինանսավորվել է մտավոր խնդիրներ ունեցող դեռահասների և երիտասարդների ցերեկային կենտրոնը, հանձինս «Փրկություն» հասարակական կազմակերպության, որն իր 24 աշխատողի աշխատավարձերը վճարելու համար պետական բյուջեից ստացել է 16 486.6 հազ. դրամ: ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության համակարգի 4 տուն-ինտերնատներում խնամվել է 1010 կենսաթոշակառու, իսկ ոչ պետական 3 տուն-ինտերնատներում` 90 կենսաթոշակառու (Վանաձորի «Հույս», Աբովյանի «Նարեկ» և Արծվանիկ գյուղի «Արծվաբույն» ծերանոցները): 2009թ.-ից բարձրացվել է տուն-ինտերնատներում խնամվողների սննդի համար հատկացվող գումարի չափը` մեկ օրվա մեկ խնամվողի սննդի ծախսը 1036.6 դրամից դարձել է 1243.9 դրամ:

2009թ.-ին «Առաքելություն Հայաստան» ԲՀԿ-ին ՀՀ պետական բյուջեից տրամադրվել է պետական աջակցություն 197 052.0 հազ. դրամ, այդ թվում 69 800.0 հազ. դրամը` 3000 տարեցի օրական մեկանգամյա սննդի համար, մնացած 127 224.0 հազ. դրամը, 6700 շահառուի խնամքի ու սպասարկման աշխատանքներով զբաղված 279 աշխատողի աշխատավարձերը փոխհատուցելու նպատակով` պետական սուբսիդիա:

2009թ.-ին 10-ով ավելացվել է անօթևան մարդկանց ժամանակավոր կացարանի տեղերը` 50-ից դառնալով 60:

Միայնակ տարեցների և հաշմանդամների տնային պայմաններում սոցիալական սպասարկման կենտրոնը սպասարկել է 1500 կենսաթոշակառուի, 2008-ի 1200-ի փոխարեն:

2009թ.-ին արտոնյալ պայմաններով երկարաժամկետ վարկ է տրամադրվել 46 բռնադատվածի կարգավիճակ ունեցող քաղաքացու (ՀՀ պետական բյուջեում այդ նպատակի համար նախատեսված էր 200 մլն. դրամ, նախորդ տարվա 150,0 մլն-ի փոխարեն), միանվագ դրամական փոխհատուցում է ստացել 70 քաղաքացի :

Կենսաթոշակային ապահովություն

ՀՀ կառավարությունը 2009 թվականի հունվարի 1-ից հիմնական կենսաթոշակի չափը

սահմանել է 8000 դրամ, իսկ ապահովագրական ստաժի մեկ տարվա արժեքը` 450 դրամ: Չնայած ֆինանսատնտեսական ճգնաժամին, 2009 թվականին կենսաթոշակային ոլորտը ֆինանսավորվել է ամբողջությամբ և ժամանակին:

Աղյուսակ 5. Կենսաթոշակառուների թիվը և միջին կենսաթոշակի չափն՝ ըստ տարիների և կենսաթոշակի տեսակների1

Կենսաթոշակառուների թիվը

(մարդ) Միջին կենսաթոշակի չափը (ՀՀ

դրամ) Կենսաթոշակի տեսակը 01.01.

2008թ 01.01. 2009թ

01.01. 2010թ

01.01. 2008թ

01.01. 2009թ

01.01. 2010թ

Ապահովագրական 469107 469747 467555 13380 22556 26056 Սոցիալական 47140 48632 50470 5455 8656 10067 Զինծառայության հետ կապված

12009 10425 9176 10675 17063 19587

Ընդամենը կենսաթոշակառու- ներ2 (ապահովագրական, սոցիալական, զին.)

522662 523839 522835 12746 21251 24520

ՄԱՍ III

167

1 Աղբյուրը` ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության սոցիալական ապահովության պետական ծառայություն : 2 1.2.3 տողերի գումարելին չի համընկնում կենսաթոշակառուների ընդհանուր թվաքանակի հետ, քանի որ զոհված զին. ծառայողների գծով կենսաթոշակ ստացող ընտանիքներում կան կրկնակի կենսաթոշակ ստացող անձինք:

2010 հունվարի 1-ի դրությամբ սոցիալական քարտ է հատկացվել շուրջ 2926246 քաղաքացու:

10.2 Աղքատության մակարդակի կրճատման վրա սոցիալական տրանսֆերտների ազդեցության գնահատումը

Թեև սոցիալական տրանսֆերտներին ուղղված համախմբված բյուջեի ծախսերը տարեց տարի ավելանում են, դրանք շարունակում են ՀՆԱ-ի նկատմամբ մնալ բավական սահմանափակ մակարդակում (2009թ. 7.7%): Այդուհանդերձ սոցիալական տրանսֆերտները զգալիորեն նպաստում են աղքատության մակարդակի կրճատմանը: Ամբողջ բնակչության հաշվով, եթե դադարեցվի սոցիալական տրանսֆերտների վճարումը, իսկ տնային տնտեսությունները՝ բավարար ռեսուրսների բացակայությամբ պայմանավորված, չկարողանան փոխհատուցել այդ կորուստը, ապա աղքատության մակարդակը զգալիորեն կաճի. աղքատության ընդհանուր մակարդակը կավելանա 18 տոկոսային կետով կամ 52%-ով (34.1%-ից` 51.7%), աղքատությունը նաև էապես կխորանա և կսրվի: Իրավիճակն ավելի կսրվի հատկապես սոցիալական տրանսֆերտներ ստացող բնակչության համար:

Կենսաթոշակները, որպես սոցիալական տրանսֆերտների առավել մեծ բաղադրիչ, առավել մեծ ներգործություն ունեն աղքատության հաղթահարման գործում: Սակայն փոքր չէ նաև դրամական սոցիալական աջակցության, մասնավորապես, ընտանեկան նպաստի դերը: Չնայած ընտանեկան նպաստի համակարգում ընդգրկվածությունը սահմանափակ է, այն բավական բարձր հասցեականություն ունի, քանզի բոլոր նպաստառուների 76.5 %-ը, որոնք ստանում են ծրագրին հատկացված ֆինանսական միջոցների 75.9 %-ը գտնվում են սպառման բաշխվածության ամենաստորին երկու քվինտիլներում: Թեև ընտանեկան նպաստի համակարգում ընդգրկվածությունը լավ արդյունք ունի, այդուհանդերձ, ծրագրի հասցեականության բարելավման անհրաժեշտություն դեռ առկա է, քանզի ամենաաղքատ 20% բնակչության 44%-ը դուրս է մնում դրամական աջակցության ծրագրերից:

Մեթոդաբանությունը Սոցիալական պաշտպանության ծրագրերի ներգործությունը երկրում աղքատության

մակարդակի փոփոխության վրա գնահատվում է տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտության միջոցով: Վերլուծությունը ներառում է սոցիալական պաշտպանության երկու հիմնական ծրագրեր՝ կենսաթոշակները և պետական դրամական աջակցությունը, որտեղ ներառվել են բոլոր տեսակի սոցիալական դրամական աջակցությունները: Բացառությամբ ընտանեկան նպաստի (ԸՆ), բոլոր այլ տեսակի պետական նպաստները հատկացվում են բնակչության շատ նեղ խմբերի, որի արդյունքում նման նպաստառուները շատ փոքր մաս են կազմում ՏՏԿԱՀ-ում և չեն բավարարում վիճակագրականորեն նշանակալի եզրահանգումներ կատարելու համար:

Սոցիալական տրանսֆերտների (կենսաթոշակների և պետական դրամական աջակցության) ներգործությունն աղքատության մակարդակի վրա գնահատելու համար կիրառվել է հետևյալ մոտեցումը. հետազոտությամբ դիտարկված աղքատության

ՄԱՍ III

168

մակարդակի արդյունքները (<<հետտրանսֆերտային մակարդակ>>) համեմատվել են այն արդյունքների հետ, որոնք կստացվեին, եթե այդ տրանսֆերտները չվճարվեին (<<նախատրանսֆերտային մակարդակ>>): Գնահատման մեթոդաբանությունն այսպիսին է. տնային տնտեսությունների համար հաշվարկվել է <<նախատրանսֆերտային>> սպառման ագրեգատը՝ տնային տնտեսությունների համար հաշվարկված ընդհանուր սպառման ագրեգատից հանելով սոցիալական տրանսֆերտների գումարը (կենսաթոշակների գումարը, դրամական սոցիալական աջակցության գումարը կամ երկուսը միասին), ելնելով այն ենթավարկածից, որ սոցիալական տրասֆերտների ամբողջ գումարը սպառվում է տնային տնտեսության կողմից (իրավիճակ, որը շատ բնորոշ է Հայաստանի նման զարգացող երկրներին): Այդպիսով, <<նախատրանսֆերտային>> և <<հետտրանսֆերտային>> աղքատու-թյան մակարդակների տարբերությունն իրենից ներկայացնում է աղքատության մակարդակի փոփոխության վրա սոցիալական տրանսֆերտների ներգործության գնահատականը: Այս մեթոդաբանությունը հատկապես կարևորվում է սոցիալական աջակցության հասցեակա-նության բարելավման տեսանկյունից: Սոցիալական աջակցության համար նպատակային բնակչությունը <<նախատրանսֆերտային>> աղքատներն են, քանզի սոցիալական աջակցու-թյուն ստանալուց հետո աղքատ բնակչության մի որոշ խումբ անցնում է աղքատության շեմը, ուստի <<հետտրանսֆերտային>> բնակչության, որպես նպատակային խմբի դիտարկումը, կարող է իր մեջ բավական մեծ անճշտություն պարունակել:

Կենսաթոշակների ներգործությունն աղքատության մակարդակի վրա գնահատվել է համեմատելով <<նախատրանսֆերտային>> աղքատության մակարդակը կենսաթոշակները ստանալուց հետո աղքատության մակարդակի հետ, այսինքն <<հետկենսաթոշակային>> (բայց <<նախասոցիալական աջակցության>>, այսինքն առանց սոցիալական աջակցության գումարների) աղքատության մակարդակի հետ1:

10.3. Ինչպիսի՞ն է Հայաստանում սոցիալական տրանսֆերտների ներգործությունն աղքատության մակարդակի վրա:

Սոցիալական նպաստների և կենսաթոշակների համար ՀՀ պետական բյուջեից Հայաստանում 2009թ.-ին հատկացվել է 240.2 մլրդ դրամ կամ ՀՆԱ-ի 5.8% (2008թ.-ի 207.9 մլրդ դրամ կամ ՀՆԱ-ի 5.7 %-ի համեմատ): Ամենամեծ սոցիալական տրանսֆերտները՝ կենսաթոշակներն են, որոնք ներառում են տարիքային, զինվորական, և սոցիալական կենսաթոշակները:

2009թ.-ին սոցիալական տրանսֆերտները կազմել են Հայաստանի տնային տնտեսությունների մեկ շնչի հաշվով ամսական ամբողջական եկամտի 18.4%-ը՝ պահպանելով նախորդ տարիներից ավելի բարձր մակարդակ (11.6%՝ 2004թ.-ին, 12%՝ 2005թ.-ին, 11.9%`2006թ.-ին և 12.2%՝ 2007թ.-ին և 2008թ.-ին`16.5%) (աղյուսակ 7.1): Ամենաստորին քվինտիլում սոցիալական տրանսֆերտները կազմել են տնային տնտեսությունների միջին ամսական եկամտի 26.3%-ը, մինչդեռ սպառման վերին քվինտիլում գտնվող տնային տնտեսությունների համար դրանք կազմել են միայն 10.1 % (հավելված 2 աղյուսակ A.3.10): Ըստ բնակավայրերի դիտարկելիս, սոցիալական տրանսֆերտները եկամտի կարևոր աղբյուր են եղել հիմնականում Երևանից դուրս բնակվող

1Հետազոտությամբ ստացված արդյունքները որոշակի վիճակագրական սխալով (շեղմամբ) են ներկայացնում ՀՀ բնակչության պատկերը: Նման վիճակագրական սխալ պարունակում են նաև նախատրանսֆերտային և հետ-տրանսֆերտային աղքատության մակարդակները: Սոցիալական տրանսֆերտների ներգործությունն աղքա-տության մակարդակի վրա ունի վիճակագրական նշանակություն, եթե նախատրանսֆերտային և հետ-տրանսֆերտային աղքատության միջին մակարդակների վստահության միջակայքերը չեն համընկնում:

ՄԱՍ III

169

տնային տնտեսությունների համար. քաղաքաբնակների համար այն կազմում է միջին ամսական եկամտի 18.4%-ը, իսկ գյուղաբնակների համար՝ 15.4%-ը: Երևանաբնակների համար սոցիալական տրանսֆերտները կազմել են միջին ամսական եկամտի 14.7%-ը (հավելված 2 աղյուսակ A.3.10):

Ըստ ՏՏԿԱՀ, 2009թ.-ին ԸՆ–ը որպես եկամտի աղբուր նշել են տնային տնտեսությունների 11.4%-ը, կենսաթոշակները՝ 52.1%-ը և գործազրկության նպաստը՝ 1.0%-ը, երեխայի ծննդյան և խնամքի հետ կապված նպաստները՝ 0.5 %-ը և այլ նպաստներ ներառյալ արտոնությունները՝ 3.8 %-ը (աղյուսակ 10.1):

Աղյուսակ 10.1. Հայաստան. Սոցիալական տրանսֆերտները եկամտի աղբյուր նշած

տնային տնտեսությունների մասնաբաժինը 2008-2009թթ.-ին


Կենսաթոշակ 50.6 52.1 Ընտանեկան նպաստ 14.1 11.4 Գործազրկության նպաստ 0.6 1.0 Երեխայի ծննդյան և խնամքի նպաստ 0.4 0.5 Այլ նպաստներ 3.4 3.8

Աղբյուրը. 2008-2009թթ., ՏՏԿԱՀ

2009թ.-ի հետազոտությամբ ստացված արդյունքների հիման վրա կարելի է

եզրակացնել, որ թեև սոցիալական տրանսֆերտները ՀՆԱ-ի նկատմամբ փոքր գումար են

կազմում, դրանք շարունակում են կարևոր գործիք լինել աղքատության հաղթահարմանն

ուղղված քաղաքականության համար: Եթե դադարեցվի սոցիալական տրանսֆերտների

(կենսաթոշակներ և դրամական սոցիալական աջակցություն) վճարումը, իսկ աղքատ

բնակչությունը չկարողանա այլ աղբյուրների հաշվին փոխհատուցել այդ կորուստը, ապա

աղքատության և ծայրահեղ աղքատության մակարդակները զգալիորեն կաճեն (աղյուսակ

10.2): Աղքատության մակարդակը 34.1 %-ից կբարձրանա 51.7 %-ի, աղքատներն ավելի

կաղքատանան, քանզի աղքատության խորությունը՝ աղքատության գծի նկատմամբ նրանց

միջին սպառման պակասուրդը, 7.8 %-ից կկազմի 21.1 %, իսկ աղքատությունն ավելի կսրվի՝ աղքատության սրության համաթիվը 2.4%-ից կհասնի 13.8 %-ի: Նման անբարենպաստ

ազդեցությունն առավել նկատելի կլինի ծայրահեղ աղքատ բնակչության համար: Եթե

դադարեցվի սոցիալական տրանսֆերտների (կենսաթոշակներ և դրամական սոցիալական

աջակցություն) վճարումը, իսկ ծայրահեղ աղքատ բնակչությունը չկարողանա այլ աղբյուրների հաշվին փոխհատուցել այդ կորուստը, ապա ծայրահեղ աղքատության

մակարդակը 3.6 %-ից կբարձրանա 20.4 %-ի, ծայրահեղ աղքատներն ավելի կաղքատանան,

քանզի աղքատության խորությունը՝ ծայրահեղ աղքատության գծի նկատմամբ նրանց միջին

սպառման պակասուրդը, 0.4 %-ից կկազմի 9.9 %, իսկ ծայրահեղ աղքատությունն ավելի

կսրվի՝ 0.1 %-ից կհասնի 10.0 %-ի:

ՄԱՍ III

170

Աղյուսակ 10.2. Հայաստան. Սոցիալական տրանսֆերտների ներգործությունն աղքատության մեղմացման վրա, 2009թ.

(տոկոսներով) Աղքատներ Ծայրահեղ աղքատներ

Աղքա-տության մակար-դակ

Աղքա-տության խորու-թյուն

Աղքա-տության սրություն

Աղքա-տության մակար-դակ

Աղքա-տության խորու-թյուն

Աղքա-տության սրություն

Հետտրանսֆերտային մակարդակ (հետ կ/թոշակային և հետ սոցիալական աջակցություն)

34.1 7.8 2.4 3.6 0.4 0.1

Նախատրանսֆերտային մակարդակ (նախա կ/թոշա-կային և նախասոցիալաn կան աջակցություն)

51.7 21.1 13.8 20.4 9.9 10.0

Նախքան կենսաթոշակների վճարումը(նախակ/թոշակային և հետսոցիալական աջակցություն)

49.6 18.7 11.6 17.5 7.8 8.1

Նախքան ընդամենը սոցիալական աջակցության վճարումը (նախա ԸՆ և այլ սոց աջակցություն, հետ կ/թոշակային)

36.9 9.7 3.6 6.7 1.3 0.4

Նախքան ԸՆ վճարումը (նախա ԸՆ; հետկ/թոշակային և այլ սոց աջակցություն)

36.5 9.5 3.5 6.4 1.2 0.4


Կենսաթոշակները, որպես առավել մեծ սոցիալական տրանսֆերտներ, աղքատու-թյան հաղթահարման իմաստով ավելի զգալի դեր ունեն: Այդուհանդերձ, քիչ չէ սոցիալական

աջակցության, մասնավորապես ընտանեկան նպաստի ներգործությունը: Օրինակ, եթե

դադարեցվի միայն ընտանեկան նպաստի վճարումը, ապա ծայրահեղ աղքատությունը

կաճի 2.8 %-ային կետով (3.6 %-ից` 6.4 %-ի), իսկ աղքատության մակարդակը կավելանա 2.4

%-ային կետով (34.1 %-ից` 36.5 %-ի). աղքատությունը կխորանա ու կսրվի, համապատասխանաբար` 1.7 և 0.5%-ային կետով, իսկ ծայրահեղ աղքատության

խորությունն ու սրությունը կավելանան 0.8 և 0.3 %-ային կետով, (աղյուսակ 10.2): Այս

ցուցանիշները վկայում են, որ ընտանեկան նպաստները հատկապես մեծ ազդեցություն

ունեն ծայրահեղ աղքատության վրա: Աղքատության մակարդակի վրա սոցիալական տրանսֆետրների ներգործության դիտարկումը 2008-2009թթ.-ի ընթացքում, ցույց է տալիս սոցիալական տրանսֆերտների կենսական կարևորությունը: 2008թ.-ին սոցիալական տրանսֆերտների չվճարման դեպքում աղքատությունը կավելանար 55.8%-ով կամ 15.4%-ային կետով, իսկ 2009թ.-ին` 51.7%-ով կամ 17.6%-ային կետով (աղյուսակ 10.3): Նշանակալի է ընտանեկան նպաստի կարևորությունը ծայրահեղ աղքատ ընտանիքների համար. եթե ընտանեկան նպաստը չվճարվեր 2008թ.-ին, ապա ծայրահեղ աղքատության մակարդակը

ՄԱՍ III

171

կավելանար 7.2 անգամ, այն դեպքում, երբ 2009թ.-ին ընտանեկան նպաստի չվճարման դեպքում ծայրահեղ աղքատությունը կավելանար 5.7 անգամ:

Աղյուսակ 10.3. Հայաստան. Սոցիալական տրանսֆերտների ներգործությունն աղքատության մեղմացման վրա, 2008-2009թթ.

(տոկոսներով) Աղքատության մակարդակ

այդ թվում ծայրահեղ աղքատություն

2008թ 2009թ 2008թ 2009թ

Հետտրանսֆերտային մակարդակ (հետ կ/թոշակային և հետ սոցիալական աջակցություն) 27.6 34.1 1.6 3.6

Նախատրանսֆերտային մակարդակ (նախա կ/թոշակային և նախասոցիալա- կան աջակցություն) 43.0 51.7 11.5 20.4

Նախքան կենսաթոշակների վճարումը(նախակ/թոշակային և հետսոցիալական աջակցություն) 40.6 49.6 11.9 17.5 Նախքան ընդամենը սոցիալական աջակցության վճարումը (նախա ԸՆ և այլ սոց աջակցություն, հետ կ/թոշակային) 30.4 36.9 5.0 6.7

Նախքան ԸՆ վճարումը (նախա ԸՆ; հետկ/թոշակային և այլ սոց. աջակցություն) 30.0 36.5 4.6 6.4


Աղյուսակ 10.4-ում ներկայացված են աղքատության նախա և հետ տրանսֆերտային մակարդակները միայն այն տնային տնտեսությունների համար, որոնք ստանում են այդ սոցիալական տրանսֆերտները: Սոցիալական տրանսֆերտների չվճարման դեպքում էապես կդժվարանա նման տնային տնտեսությունների ապրուստը: Ակնհայտ է, որ պատկերն այս դեպքում շատ ավելի ծանր կլինի, քան նախորդ աղյուսակի միջոցով՝ ողջ բնակչության կտրվածքով, գնահատված սոցիալական տրանսֆերտների չվճարման ազդեցությունը: Եթե չվճարվեն կենսաթոշակները, իսկ կենսաթոշակառու բնակչությունը չկարողանա փոխհատուցել այդ կորուստն այլ աղբյուրների հաշվին, ապա աղքատության մակարդակը կենսաթոշակառուների շրջանում էապես կավելանա՝ 37.7 %-ից, կազմելով 67.5 %, իսկ ծայրահեղ աղքատների տեսակարար կշիռը կենսաթոշակառուների շրջանում կավելանա 4.5 %-ից մինչ 31.2%: Աղքատության մակարդակն ընտանեկան նպաստ ստացող տնային տնտեսությունների շրջանում շատ ավելի բարձր է միջին մակարդակից, անգամ ԸՆ ստանալուց հետո՝ աղքատության 34.1 % միջին մակարդակի համեմատ այն կազմում է 53.7 %: ԸՆ դադարեցումը կհանգեցնի նման տնային տնտեսությունների շրջանում աղքատության մակարդակի կտրուկ աճի՝ 53.7%-ից 73%-ի, իսկ ծայրահեղ աղքատ բնակչության մասնաբաժինը 7.9%-ից կհասնի 30.2%:

ՄԱՍ III

172

Աղյուսակ 10.4. Հայաստան. Կենսաթոշակ և /կամ սոցիալական աջակցություն ստացող տնային տնտեսությունների աղքատության մակարդակի վրա սոցիալական

տրանսֆերտների ներգործությունը 2009թ. (տոկոսներով)


Աղքատներ Աղքատության խորություն

(P1/P0)

Աղքատության սրություն

Կենսաթոշակ ստացող տնային տնտեսություններ Կենսաթոշակ ստանալուց հետո 4.5 37.7 8.9 2.8 Մինչև կենսաթոշակ ստանալը 31.2 67.5 30.0 20.5 Սոցիալական աջակցություն ստացող տնային տնտեսություններ Սոց աջակցություն ստանալուց հետո 6.0 45.2 11.1 3.6 Մինչև սոց.աջակցություն ստանալը 23.3 61.6 22.5 10.8 ԸՆ ստացող տնային տնտեսություններ ԸՆ ստանալուց հետո 7.9 53.7 13.8 4.5 Մինչև ԸՆ ստանալը 30.2 73.0 27.8 13.4


Նշում. Աղքատության խորությունը (P1/P0) ցույց է տալիս աղքատ կամ ծայրահեղ աղքատ բնակչության սպառման պակասուրդն աղքատության ընդհանուր կամ պարենային գծի նկատմամբ:

Եթե դադարեցվի դրամական աջակցությունը, ապա դա ոչ միայն կավելացնի աղքատության գծից ցած գտնվողների թվաքանակը, այլև կհանգեցնի աղքատության խորության ու սրության սաստկացմանը: Այսպիսով, սոցիալական տրանսֆերտներն էական ազդեցություն ունեն նպաստառու տնային տնտեսությունների աղքատության մակարդակի կրճատման վրա, թեև ոչ բոլոր նպաստառուներն են կարողանում հաղթահարել աղքատության բեռը դրամական աջակցություն ստանալուց հետո, նրանց շրջանում էապես կրճատվում է թե՜ աղքատության խորությունը և թե՜ աղքատության սրությունը:

Մարզային կտրվածքով աղքատության մակարդակի նվազեցման վրա ընտանեկան նպաստի ազդեցությունը դիտարկելիս նույնպես ընդգծվում է ընտանեկան նպաստի կարևորությունը հատկապես ծայրահեղ աղքատ բնակչության համար: Ընտանեկան նպաստի ազդեցությունը ծայրահեղ աղքատության մակարդակի նվազեցման վրա շարունակում է զգալի մնալ հատկապես ՀՀ Տավուշի ,Գեղարքունիքի, Վայոց Ձորի և Շիրակի մարզերում: Եթե չվճարվի ընտանեկան նպաստը և այս մարզերի բնակչությունն այլ միջոցների հաշվին չկարողանա լրացնել այդ բացը, ապա ծայրահեղ աղքատության մակարդակն այս մարզերի բնակչության շրջանում կաճի 48-79 %-ով կամ 0.7-4.5%-ային

կետով: Ընտանեկան նպաստը շատ կենսական է նաև ՀՀ Լոռու և Արագածոտնի մարզերի ծայրահեղ աղքատ բնակչության համար, քանզի ընտանեկան նպաստի չվճարման դեպքում ծայրահեղ աղքատ բնակչության տեսակարար կշիռն կավելանա 1.8 անգամ:

Ընտանեկան նպաստի չվճարումը կհանգեցնի ՀՀ Սյունիքի մարզում աղքատության ընդհանուր մակարդակի մոտ 12%-ով աճին,Գեղարքունիքի մարզում մոտ 33%-ով աճին, Տավուշի , Վայոց Ձորի, Լոռու մարզերում մոտ 10%-ով,իսկ ՀՀ Շիրակի մարզում աղքատների տեսակարար կշիռը կավելանա մոտ 8 %-ով (Աղյուսակ 10.5):

ՄԱՍ III

173

Աղյուսակ 10.5 Հայաստան. Ընտանեկան նպաստի ներգործությունն աղքատության մակարդակի վրա ըստ մարզերի, 2009թ.

(տոկոսներով) Հետտրանսֆերտային

մակարդակ (վճարվել են կենսաթոշակները և

սոցիալական աջակցությունը)

Նախքան ԸՆ վճարումը (նախա ԸՆ;

հետկենսաթոշակային և այլ սոց աջակցություն)

ԸՆ չվճարման ազդեցությունը , փոփոխությունը %

Ծայրահեղ աղքատու-

թյան մակարդակ

Աղքատու -թյան

մակարդակ



Աղքատու-թյան

մակարդակ


թյուն

Աղքատու- թյուն

Երևան 2.1 26.7 3.0 27.7 30.0 3.6 Արագածոտն 1.6 25.4 2.8 26.1 42.9 2.7 Արարատ 3.4 39.8 5.6 42.2 39.3 5.7 Արմավիր 3.7 31.3 4.3 32.1 14.0 2.5 Գեղարքունիք 2.2 40.4 8.0 45.4 72.5 11.0 Լոռի 7.7 41.7 13.6 46.2 43.4 9.7 Կոտայք 6.6 43 10.1 45.3 34.7 5.1 Շիրակ 5.5 47.2 10.6 51.4 48.1 8.2 Սյունիք 2.2 23.4 3.5 26.6 37.1 12.0 Վայոց Ձոր 1.6 30.3 3.3 33.6 51.5 9.8 Տավուշ 1.8 31.3 8.4 34.8 78.6 10.1 Ընդամենը 3.6 34.1 6.4 36.5 43.8 6.6


10.4. Սոցիալական տրանսֆերտների արդյունավետությունը

Ովքե՞ր են ստանում սոցիալական տրանսֆերտներ: Տնային տնտեություննների հետազոտության տվյալների հիման վրա սոցիալական տրանսֆերտների արդյունավետությունը գնահատելու համար դիտարկվել է <<նախատրանսֆերտային>> աղքատ, ծայրահեղ աղքատ, ինչպես նաև ոչ աղքատ բնակչության ընդգրկվածությունը սոցիալական աջակցության ծրագրերում: Որքան բարձր է աղքատ և ծայրահեղ աղքատ բնակչության և ցածր ոչ աղքատ բնակչության ընդգրկվածությունը, այնքան արդյունավետ է սոցիալական աջակցությունը, այնքան բարձր է հասցեականությունն ուղղված առավել կարիքավորներին:

Երբ դիտարկվում է ընտանեկան նպաստի համակարգն, ապա արդյունքները ցույց են տալիս, որ ծայրահեղ աղքատների ընդգրկվածությունն ԸՆ համակարգում 2008թ.-ի 77.5%-ի համեմատ 2009թ.-ին ընտանեկան նպաստ են ստացել <<մինչև ԸՆ>> ծայրահեղ աղքատների միայն 58.0%-ը (աղյուսակ 10.6): Միևնույն ժամանակ, 2009թ.-ին ընտանեկան նպաստ ստանում էր <<մինչև ԸՆ>> ոչ աղքատների 5.2 %-ը, ինչը մի փոքր նվազել է նախորդ ժամանակահատվածի համեմատ (2008թ.-ին` 7.4%): Բացի հասցեականության խնդրից, այս հանգամանքը պայմանավորված է նաև օբյեկտիվ պատճառով:

ՄԱՍ III

174

Հարկ է նշել, որ կենսաթոշակներն, ի տարբերություն ընտանեկան նպաստի, վճարվում են բոլոր կենսաթոշակ ստանալու իրավունք ունեցողներին՝ առանց աղքատության մակարդակը հաշվի առնելու: Ուստի ընդգրկվածության խնդիր այս բնագավառում չկա: Իսկ ընտանեկան նպաստի ծրագրում աղքատների և ոչ աղքատների ընդգրկվածությունը վկայում է ծրագրի ներառման ցածր, բայց բացառման բարձր սխալների մասին. այսինքն, բավական արդյունավետ գործող սամանափակումների և որոշակի մոտեցումներով հաշվարկվող գործակիցների կիրառման արդյունքում, սահմանափակվում (բացառվում) է ոչ աղքատների ներգրավվածությունը համակարգ (ծրագրից օգտվում է ոչ աղքատների միայն մեկ քսաներորդը), բայց նույն այդ սահմանափակումների և գործակիցների կիրառումը սահմանափակում է նաև աղքատների մուտքը :

Աղյուսակ 10.6. Հայաստան. Ովքե՞ր են ստացել սոցիալական տրանսֆերտներ 2008-2009թթ.-ին

(տոկոսներով) Մինչև սոցիալական

աջակցություն ստանալը Մինչև ընտանեկան նպաստ ստանալը

Մինչև կենսաթոշակ ստանալը

“Նախատրանսֆերտային” բնակչության ընդգրկվածությունը կեսաթոշակային և սոցիալական աջակցության ծրագրերում

2008 2009 2008 2009 2008 2009

Աղքատներ 37.6 29.0 33.8 24.5 70.9 70.8 Ծայրահեղ աղքատներ 79.3 60.9 77.5 58.0 95.4 92.5 Ոչ աղքատներ 11.2 10.6 7.4 5.2 36.5 33.5


Նշում. աղքատների և ծայրահեղ աղքատների ընդգրկվածությունն ավելի բարձր է, քան ոչ աղքատների ընդգրկվածությունը:

Սոցիալական տրասֆերտները և անհավասարությունը. ՏՏԿԱՀ գնահատականները ցույց են տալիս, որ սոցիալական տրանսֆերտները նպաստում են նաև սպառման բաշխվածության միջև անհավասարության նվազեցմանը: Սպառման ագրեգատի բաշխվածության նախատրանսֆերտային Ջինիի գործակիցը նվազում է 0.346-ից` կազմելով 0.272, երբ սպառման ագրեգատին ավելացվում են կենսաթոշակները, իսկ բոլոր սոցիալական տրանսֆերտների ավելացմամբ սպառման անհավասարությունը կրճատվում է մինչ 0.257 (աղյուսակ 10.7):

ՄԱՍ III

175

Աղյուսակ 10.7. Հայաստան. Սոցիալական տրանսֆերտների ներգործությունը սպառման ագրեգատի բաշխվածության անհավասարության վրա (սպառման ագրեգատի Ջինիի

գործակիցները) 2008-2009թթ.-ին

2008թ. 2009թ.

Նախատրանսֆերտային (մինչև կենսաթոշակի և սոց աջակցության գումարներ ստանալը)

0.316 0.346

Մինչև սոցիալական աջակցություն ստանալը (ավելացել է կենսաթոշակների գումարը՝ առանց սոցիալական աջակցության)

0258 0.272

Հետտրանսֆերտային (ամբողջ սոցիալական տրանսֆերտների գումարը ստանալուց հետո)

0.242 0.257

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2008--2009թթ

10.5. Աղքատության ընտանեկան նպաստներ

2009թ.-ի տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտության գնահատականների համաձայն, ՀՀ տնային տնտեսությունների 15,7%-ը դիմել է ԸՆ համակարգին, որոնցից 74.2 %-ը, կամ ՀՀ բոլոր տնային տնտեսությունների 11.6%-ը գնահատվել է անապահով և ձեռք է բերել ընտանեկան նպաստ ստանալու իրավունք, 24.1 %-ը, կամ ընդամենը բոլոր տնային տնտեությունների 3.8%-ը հաշվառվել է ԸՆ համակարգում, սակայն նպաստ չի ստացել և 1.7 %-ը կամ ընդամենը բոլոր տնային տնտեությունների 0.3 %-ը հաշվառված է և ստանում է հրատապ օգնություն: ԸՆ համակարգին ընդհանրապես չէր դիմել տնային տնտեսությունների գերակշիռ մասը՝ 84.3%-ը. որպես հիմնական պատճառներ հնչեցվել են <<անհույս են որևէ օգնություն ստանալու>> մոտ 50% կամ իրենց ապահովված են համարել՝ մոտ 23%-ը:

Դիտարկվող ժամանակաշրջանի ընթացքում տարեցտարի նվազել է համակարգին դիմող տնային տնտեսությունների համամասնությունը (2004թ.-ին ԸՆ համակարգին դիմել էր տնային տնտեսությունների 29.9%-ը, 2007թ.-ին՝ 21.8%-ը, 2008թ.-ին՝ 18.4%-ը ,իսկ 2009թ. 15.7%-ը), սակայն ավելացել է դիմողների շրջանում նպաստի իրավունք ստացողների մասնաբաժինը (2004թ.-ին նպաստի իրավունք է ստացել համակարգին դիմած տնային տնտեսությունների 60%-ը, 2007թ.-ին՝ 74%-ը, իսկ 2009թ.-ին՝ 74.3%-ը):

2009թ.-ին նպաստի իրավունքից զրկված տնային տնտեսությունների մոտ 96%-ը բանավոր կամ գրավոր տեղեկացվել են նպաստի դադարեցման/մերժման մասին, ընդ որում նպաստի դադարեցման/մերժման պատճառները հասկանալի էին նրանցից միայն 58.5%-ի համար: Մոտ ամեն երկրորդ տնային տնտեսություն (46.1%) միանշանակ փաստել է, որ հեշտ չի եղել հաշվառման համար անհրաժեշտ բոլոր փաստաթղթերը հավաքելը:

Սպասարկող սոցիալական տեսուչի աշխատանքից բավարարված էին հաշվառված տնային տնտեսությունների մոտ 88%-ը: Հաշվառվելուց հետո ընտանիքում տեղի ունեցած փոփոխությունների մասին տեղեկացրել են սոցիալական ծառայությանը տնային տնտեսությունների միայն 33 %-ը, քանի որ տնային տնտեսությունների 59 %-ը ոչ մի փոփոխություն չի ունեցել, մնացածը փոփոխությունների մասին չեն հայտնել:

Ընտանեկան նպաստի համակարգը արդարացի են համարել տնային տնտեսությունների միայն 29%-ը, տնային տնտեսությունների 21%-ը գտել է, որ համակարգն արդարացի չէ, իսկ 50%-ը դժվարացել է որևէ կարծիք հայտնել:

ՄԱՍ III

176

Թե ընտանեկան նպաստի համակարգով օգնություն ստացող ընտանիքների որ տոկոսն են կազմում իրական կարիքավորները տնային տնտեսությունների մեծ մասը՝ 35 %-ը դժվարացել է պատասխանել, մյուսների կարծիքը բաշխվել է հետևյալ կերպ՝ 10 %-ը կարծում են, որ կարիքավոր են նպաստառուներից գրեթե բոլորը, 14 %-ը կարծում են, որ կարիքավոր են կեսից ավելին, 21 %-ը կարծում են, որ կարիքավոր են կեսը, իսկ 11 %-ի կարծիքով կարիքավոր են կեսից էլ քիչը, 9%-ը կարծում է, որ կարիքավոր է նպաստառուների շատ փոքր մասը: Հետազոտությանը նախորդող 12 ամիսների ընթացքում մարդասիրական օգնություն են ստացել տնային տնտեսությունների միայն մոտ 6%-ը:

Աղյուսակ 10.8-ը ներկայացնում է ՏՏԿԱՀ հիման վրա ԸՆ բյուջեի և ընտանեկան նպաստ ստացողների բաշխումն ըստ <<մինչև ԸՆ ստանալը>> սպառման քվինտիլային խմբերի: Տվյալներն ակնհայտ ցույց են տալիս, որ նպաստառուների 76.5 %-ը 2009թ. <<մինչև ԸՆ>> սպառման ամենաստորին քվինտիլներից են, որոնք ստանում են ԸՆ բյուջեի 75.9 %-ը: ԸՆ միջոցների իրական <<արտահոսքը>> սպառման վերին քվինտիլների նպաստառուներին բաշխված միջոցներն են՝ այսինքն, նպաստառուների այն 10.6 %-ը, որոնց հատկացվել է միջոցների 11.3 %-ը կարիքավոր չեն: Այդուհանդերձ, ծրագրի հասցեականության բարելավման անհրաժեշտություն դեռ առկա է, քանզի ամենաաղքատ 20% բնակչության մոտ 44 %-ը դուրս է մնում դրամական աջակցության ծրագրերից:

Աղյուսակ 10.8. Հայաստան. Ընտանեկան նպաստ և այլ սոցիալական աջակցություն ստացողների և վճարված գումարների բաշխումն ըստ <<մինչև ԸՆ>> սպառման

քվինտիլների 2009թ. (տոկոսներով)

Քվինտիլներ

Ստորին 2-րդ 3-րդ 4-րդ Վերին

Ընտանեկան նպաստ Նպաստառուներ 56.0 20.5 12.9 7.1 3.5 Գումարներ 55.8 20.1 12.8 7.4 3.9 Սոցիալական աջակցություն (ներառյալ ԸՆ) Նպաստառուներ 25.6 20.3 20.2 17.7 16.1

Գումարներ 49.4 20.4 14.5 9.1 6.9 Աղբյուրը ՏՏԿԱՀ 2009թ.

Բնակչության ո՞ր խմբերն ունեն ավելի մեծ հավանականություն ընդգրկվելու կամ

դուրս մնալու ԸՆ համակարգից: Համաձայն ՏՏԿԱՀ արդյունքների հիման վրա կատարված

գնահատականների, աղքատության ռիսկը շարունակում է բարձր մնալ 4 և ավելի երեխաներ

ունեցող և առանց աշխատող անդամի կամ առանց վարձու աշխատանքից ստացվող եկամտի

տնային տնտեսություններում:

Աղքատության մակարդակը բարձր է նաև ինչպես այն տնային տնտեսություններում, որոնք չունեն բացակա անդամ, այնպես էլ գյուղաբնակ հողազուրկ տնային տնտեսություններում: Նշյալ տնային տնտեսությունների ընդգրկվածության

աստիճանն ԸՆ համակարգում մեկ տարվա ընթացքում ավելացել է (աղյուսակ 10.9):

ՄԱՍ III

177

Աղյուսակ 10.9. Հայաստան. Աղքատության մակարդակը և <<մինչև ԸՆ>> ընդգրկվածությունն ըստ տնային տնտեսությունների առանձին խմբերի, 2008 և 2009թթ.

(տոկոսներով) Ծայրահեղ


Աղքատության մակարդակը

մինչև ԸՆ աղքատների ընդգրկվածությունը

Տնային տնտեսության տեսակը

2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ.

4 և ավելի երեխաներով տ/տ-ներ

23.1 24.5 56.7 72.3 76.7 85.7

Առանց աշխատող անդամի տ/տ

11.6 14.1 43.6 46.2 71.1 77.4

Առանց վարձու աշխատանքից ստացվող եկամտի տ/տ-ներ

8.3 9.7 37.6 43.3 69.4 74.7

Գյուղաբնակ հողազուրկ տ/տ-ներ

4.0 6.7 28.3 34.6 65.8 76.4

Առանց բացակա անդամի տ/տ

4.8 6.7 31.1 37.6 68.3 74.1


Ընտանեկան նպաստի դետերմինանտները. Որոշակի տնային տնտեսության համար

ընտանեկան նպաստ ստանալու հավանականությունը պայմանավորող որոշիչ գործոնների

բացահայտման նպատակով գնահատվել են վիճակագրական մոդելի պարամետրերը

(ռեգրեսիոն մոդելի արդյունքները ներկայացված են հավելված 4-ի աղյուսակ A10.6-ում):

Դիտարկվել են ԸՆ ստանալու հավանականության վրա հավանական ազդեցություն ունեցող

հետևյալ գործոնները. տնային տնտեսության բնութագրիչները՝ տնային տնտեսության

չափը, բնակավայրը, տնային տնտեսության գլխավորի տարիքը, սեռը, կրթությունը, տնային

տնտեսության տնտեսական նկարագիրը՝ տնային տնտեսության անդամների

զբաղվածության կարգավիճակը և սպառումը մեկ չափահաս անդամի հաշվով, և տնային

տնտեսության այլ բնութագրիչներ՝ բնակարանային պայմանները. բնակարան,

առանձնատուն, ժամանակավոր կացարան և այլն, սեփական մեքենայի և հողի

առկայությունը24: Պրոբիտ մոդելում այս գործոնները կիրառվել են որպես անկախ՝ բացատրող փոփոխականներ, իսկ սոցիալական աջակցություն ստանալը՝ կախյալ փոփոխական:

ԸՆ ստանալու առավել մեծ հավանականություն ունեն երեխաները՝ այլ տարիքային

կատեգորիաների համեմատ: Որքան մեծ է երեխաների մասնաբաժինը տնային

տնտեսության կազմում, այնքան մեծ է ԸՆ ստանալու տնային տնտեսության

հավանականությունը՝ համեմատվող կատեգորիայի (45-ից 60 տարեկան չափահաս

անդամների մասնաբաժնի) նկատմամբ տնային տնտեսության չափը պահպանելով

անփոփոխ: 6-14 և 15-18 տարեկան անդամների առկայությունը դրական է ազդում

ընտանեկան նպաստ ստանալու հավանականության վրա (համապատասխանաբար 9.4 և

7.6 տոկոսային կետով):

ՄԱՍ III

178

Եթե տնային տնտեսության գլխավորը կին է, ապա այլ հավասար պայմաններում

տնային տնտեսության ԸՆ ստանալու հավանականությունն ավելի շատ է (8.4 տոկոսային

կետով)՝ տղամարդ գլխավոր ունեցող տնային տնտեսությունների համեմատ:

Եթե տնային տնտեսության գլխավորն ունի բարձրագույն կրթություն, ապա միջին

հաշվով տարրական կրթություն ունեցող գլխավորով տնային տնտեսությունների

համեմատ, ԸՆ ստանալու հավանականությունը շատ ավելի ցածր է:

Տնային տնտեսության գլխավորի զբաղվածության կարգավիճակը սերտորեն

առնչվում է ԸՆ ստանալու հավանականության հետ. եթե տնային տնտեսության գլխավորը

գործազուրկ է, ապա բարձր է ԸՆ ստանալու տնային տնտեսության հավանականությունը (2.3

տոկոսային կետով)՝ համեմատվող կատեգորիայի, այն է աշխատող գլխավոր ունեցող

տնային տնտեսության համեմատ: Նմանատիպ արդյունք է ստացվում եթե տնային

տնտեսության գլխավորը ÇÝùÝ³½μ³Õí³Íէ (2.2 տոկոսային կետով):

ԸՆ ստանալու հավանականությունը պայմանավորող դիտարկված հաջորդ

բնութագրիչը սեփական մեքենայի առկայությունն է: Սեփական մեքենայի առկայությունը

կտրուկ նվազեցնում է ԸՆ ստանալու հավանականությունը (6.1 տոկոսային կետով): Բացակա անդամ ունենալը բացասաբար է ազդում տնային տնտեսության

ընտանեկան նպաստ ստանալու հավանականության վրա (0.4տոկոսային կետով):

Ժամանակավոր կացարանում ապրելը ավելացնում է ԸՆ ստանալու հավանականությունը (10.7 տոկոսային կետով):

Անասնագլխաքանակ ունենալը նվազեցնում է ԸՆ ստանալու հավանականությունը

(1.1 տոկոսային կետով): Տնային տնտեսության բնակության վայրն ԸՆ ստանալու հավանականությունը

պայմանավորող կարևոր գործոն է: Եթե մոդելում ընդգրկված այլ բնութագրիչները հավասար

են, ապա տնային տնտեսությունների բնակության վայրը բավական որոշիչ է ԸՆ ստանալու հավանականության համար. Երևանի համեմատ, ԸՆ ստանալու հավանականությունը շատ

ավելի բարձր է Լոռու (19.6 տոկոսային կետով), Արագածոտնի (17 տոկոսային կետով),

Սյունիքի (13.4 տոկոսային կետով), Տավուշի (11.2 տոկոսային կետով), Գեգարքունիքի (11.2

տոկոսային կետով), Վայոց Ձորի (9.7 տոկոսային կետով) և Շիրակի (4.3 տոկոսային կետով)

մարզերում բնակվող տնային տնտեսությունների համար: Արմավիրում բնակվողների

համար ԸՆ ստանալու հավանակությունը շատ ցածր է:

ՄԱՍ III

179

Գլուխ 11. Բնակչության բնակարանային պայմանները

Տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտություններն

(ՏՏԿԱՀ) առանձնահատուկ հնարավորություն են ընձեռում հավաքագրելու բնակչության կենցաղային պայմանների, կոմունալ ծառայությունների մատչելիության և բնակարանային խնդիրներին առնչվող այլ հարցերի շուրջ տվյալներ: Այս գլխում ներկայացված է 2008թ.-ից 2009թ.-ն ընկած ժամանակահատվածում ՏՏԿԱՀ-ի տվյալներով ստացված` բնակարանային պայմանների հիմնական ցուցանիշների մասին համեմատական վերլուծություն:

11.1. Բնակչության բնակարանային պայմանները

Հայաստանում 2009թ. տնային տնտեսությունների գերակշիռ մասը (90.7%-ը) հանդիսանում է իրենց կացարանի սեփականատերը: Քաղաքային բնակավայրերում տնային տնտեսությունները գլխավորապես բնակվում են բազմաբնակարան շենքերում` 70.4%, իսկ գյուղական բնակավայրերում գերակշռում են առանձնատները` 90.5% (աղյուսակ 11.1): 2009թ.-ին հանրակացարաններում ապրող տնային տնտեսությունների մեծ մասը բնակվում է Երևան քաղաքում: Հանրակացարաններում, ժամանակավոր և այլ տեսակի կացարաններում բնակվող քաղաքային և գյուղական բնակչության համամասնությունը կազմում է 4.4%: Գրեթե նույն համամասնությունն է կազմում (4-5%) քաղաքային և գյուղական այն բնակչությունը, որը բնակվում է այլ տեսակի կացարաններում: Ժամանակավոր կացարաններում բնակվող տնային տնտեսությունների մեծ մասն աղքատ են և պատկանում են 1-ին քվինտիլին:

Աղյուսակ 11.1. Հայաստան: Տնային տնտեսությունների բաշխումն ըստ կացարանի տեսակի, բնակավայրի, աղքատության մակարդակի և սպառման քվինտիլային խմբերի, 2009թ.

(տոկոսներով) այդ թվում` ըստ կացարանի տեսակի

Ընդամենը առանձնա-

տուն բնակարան հանրակա-

ցարան ժամանակավոր

կացարան այլ տեսակի կացարան

Ըստ բնակության վայրի Քաղաք 100 25.5 70.4 1.2 2,8 0.1

այդ թվում Երևան 100 24.6 73.7 1.7 0,0 0.0 Այլ քաղաք 26.4 67.0 0.7 5,8 0.1

Գյուղ 100 90.5 4.4 0,0 4.8 0,3 Ընդամենը 100 47.4 48.2 0.8 3.5 0.1 Ըստ աղքատության մակարդակի Ոչ աղքատ 100 46.2 50.6 0.5 2.6 0.1 Աղքատ 100 51.0 41.9 1.3 5.6 0.2 Ծայրահեղ աղքատ 100 43.0 48.6 3.9 4.2 0.3 Ըստ սպառման ագրեգատի քվինտիլային խմբերի Առաջին 100 50.9 41.3 1.9 5.6 0.3 Երկրորդ 100 47.6 46.3 1.0 4.8 0.3 Երրորդ 100 50.5 45.2 0.6 3.5 0.2 Չորրորդ 100 48.5 48.6 0.6 2.3 - Հինգերորդ 100 41.1 56.7 0.1 2.0 0.1


ՄԱՍ III

180

Կացարանների ծանրաբեռնվածությունը լուրջ խնդիր է երկրում: 2009թ.-ի հետազոտության տվյալներով մեկ սենյականոց բնակարանների ծանրաբեռնվածությունը կազմել է 2.6 մարդ: Կացարանների ծանրաբեռնվածությունը կախված է աղքատության մակարդակից: Այսպես, հետազոտության տվյալների համաձայն, մեկ սենյականոց բնակարանների ծանրաբեռնվածությունն ամենացածր քվինտիլում 1.5 անգամ գերազանցում է ամենաբարձր քվինտիլում գրանցված ցուցանիշը: 2009թ.-ին այդ ծանրաբեռնվածությունն ամենացածր քվինտիլում կազմել է 3.12 մարդ, իսկ ամենաբարձր քվինտիլում` 2.02 մարդ: 2009թ.-ին 1000 բնակչի հաշվով 282-ը ունեցել է մեկ շնչին ընկնող 9 քառակուսի մետր կամ պակաս տարածք, իսկ 1000 տնային տնտեսության հաշվով մեկ սենյականոց բնակարաններից գրանցվել է 2 և ավելի առկա մարդով 721 տնային տնտեսություն (2008թ.-ի` 877-ի համեմատ): 2009թ.-ին գյուղական բնակչության ապահովվածությունը բնակմակերեսով բավական գերազանցել է քաղաքայինին (Աղյուսակ 11.2, գծապատկեր 11.1): Միևնույն ժամանակ, բնակարանային ֆոնդի բարեկարգվածությունը գյուղում անհամեմատ ցածր է, քան քաղաքում: Խոհանոցի, սառը ջրի, ողողվող զուգարանի և լոգարանի միաժամանակյա առկայություն (գործող) գրանցվել է գյուղական բնակավայրերի միայն 17.2% տնային տնտեսությունների մոտ, իսկ քաղաքային բնակավայրերում նման տնային տնտեսությունները կազմել են 76.8%:

Աղյուսակ 11.2. Հայաստան. Բնակչության ապահովվածությունը բնակելի մակերեսով, միջինը

(քառ. մ) Մեկ տնային տնտեսության հաշվով Տնային տնտեսության անդամի

հաշվով 2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ. Ապահովվածությունը բնակմակերեսով, ընդամենը

60.6 59.0 16.0 15.7

այդ թվում` քաղաքային բնակավայրերում

49.0 48.0 13.3 12.9

գյուղական բնակավայրերում

83.4 80.7 21.3 20.9

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2008- 2009թթ.

ՄԱՍ III

181

Գծապատկեր 11.1 Հայաստան. Բնակչության ապահովվածությունը բնակելի մակերեսով, 2008 և 2009թթ.

(տնային տնտեսության անդամի հաշվով, միջինը, քառակուսի մետրերով )

13.312.9

21.3 20.9

քաղաքայինբնակավայրեր

գյուղականբնակավայրեր

2008թ. 2009թ.

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2008և 2009 թթ.

Հետազոտության արդյունքում ստացվել են նաև տնային տնտեսությունների

սուբյեկտիվ գնահատականներն իրենց բնակարանային պայմանների վերաբերյալ (տես աղյուսակ 11.3): 2009թ.-ին տնային տնտեսությունների մեծ մասի` 62.2%-ի գնահատմամբ իրենց բնակարանային պայմանները բավարար են (2008թ.-ի 60.2%-ի դիմաց): Յուրաքանչյուր հինգերորդ տնային տնտեսություն (20%) իր բնակարանային պայմանները գնահատել է վատ, իսկ 5.5%-ը` շատ վատ: Միայն 12.3%-ն է իր բնակարանային պայմաններին տվել լավ կամ շատ լավ գնահատական: Բնակարանային պայմանների վերաբերյալ տնային տնտեսությունների սուբյեկտիվ գնահատականները դիտարկվել են նաև ըստ բնակության վայրի, աղքատության մակարդակի և ըստ սպառման ագրեգատի քվինտիլային խմբերի: Թեև 2008թ.-ի համեմատ, ընդհանուր առմամբ, տնային տնտեսությունների սուբյեկտիվ գնահատականներն իրենց բնակարանային պայմանների վերաբերյալ որոշ չափով լավացել են, 2009թ.-ին քաղաքաբնակ տնային տնտեսություններն ավելի բավարարված են իրենց բնակարանային պայմաններից, քան նմանատիպ գյուղաբնակ տնային տնտեսությունները (աղյուսակ 11.3):

Առավել աղքատ տնային տնտեսությունները, որոնք գտնվում են ամենացածր քվինտիլային խմբերում իրենց բնակարանային պայմաններից ավելի դժգոհ են, քան ոչ աղքատները, ամենավերին քվինտիլում բնակարանային պայմաններից բավարարվածության մակարդակն ավելի բարձր է: Ամենաստորին սպառման քվինտիլում 38 %-ն իր բնակարանային պայմանները գնահատել է վատ կամ շատ վատ, իսկ ամենավերին քվինտիլում, նման տնային տնտեսությունները կազմել են 13 %:

ՄԱՍ III

182

Աղյուսակ 11.3. Հայաստան. Բնակարանային պայմանների վերաբերյալ տնային տնտեսությունների սուբյեկտիվ գնահատականը, 2009թ.

(տոկոսներով) Բնակարանային պայմանների վերաբերյալ տնային տնտեսությունների սուբյեկտիվ գնահատականները

Ընդամենը

շատ լավ լավ բավարար վատ շատ վատ Ըստ բնակության վայրի Քաղաք 100 0.6 13.6 65.3 16.9 3.6 այդ թվում` ք.Երևան 100 0.8 11.5 68.1 17.5 2.1 այլ քաղաք 100 0.5 15.9 62.3 16.3 5.0 Գյուղ 100 0.4 7.8 56.2 26.2 9.4 Ընդամենը 100 0.6 11.7 62.2 20.0 5.5

Ըստ աղքատության մակարդակի Ոչ աղքատ 100 0.7 14.0 64.2 17.5 3.6 Աղքատ 100 0.3 6.7 57.7 25.5 9.8 Ծայրահեղ աղքատ 100 - 3.7 56.8 28.6 10.9 Ըստ սպառման ագրեգատի քվինտիլային խմբերի Առաջին 100 0.4 5.2 56.3 27.1 11.0 Երկրորդ 100 0.2 7.6 60.5 23.9 7.8 Երրորդ 100 0.3 9.5 61.1 24.9 4.2 Չորրորդ 100 0.4 14.2 64.5 17.2 3.7 Հինգերորդ 100 1.4 19.1 66.6 10.4 2.5

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2009թ. Նշում. Աղքատներն այս աղյուսակում գնահատվել են որպես ընդամենը աղքատ տնային տնտեսություններից հանած ծայրահեղ աղքատ տնային տնտեսությունների համամասնություն:

Բնակարանային պայմանները համեմատաբար ավելի վատ են աղքատ և հատկապես

ծայրահեղ աղքատ տնային տնտեսությունների մոտ: Եթե ընդհանուր առմամբ բնակարանի մակերեսի չափից դժգոհել է հարցմանը մասնակից տնային տնտեսությունների 27.5%-ն, ապա աղքատ տնային տնտեսությունների շրջանում բնակմակերեսի չափից դժգոհ է եղել տնային տնտեսությունների 34.6%-ը , ծայրահեղ աղքատ տնային տնտեսությունների 42.4%-ը: (Աղյուսակ 11.4.): Նույն կերպ ծայրահեղ աղքատների համար խնդիր են հանդիսացել ջեռուցման պակասը, խոնավությունը, վատ լուսավորվածությունը և վատ ջրամատակարարումը:

ՄԱՍ III

183

Աղյուսակ 11.4. Հայաստան. Բնակարանային պայմանների հետ կապված տնային տնտեսությունների բողոքները 2009թ. ըստ աղքատության մակարդակի

(տոկոսներով) Ոչ աղքատ Աղքատ Ծայրահեղ

աղքատ Ընդամենը 100* 100* 100* Մակերեսի սակավություն 24.2 34.6 42.4 Աղմուկ հարևաններից և շրջապատից 7.8 6.5 3.8 Վատ լուսավորվածություն 12.4 19.1 32.2 Ջեռուցման պակաս 39.8 53.7 63.8 Խոնավություն 30.3 40.2 45.7 Կաթող տանիք 17.8 25.3 30.4 Քանդված պատեր և հատակ 24.5 35.1 36.1 Քանդված փեղկեր և դռներ 23.1 34.4 32.5 Երթևեկության խցանում 2.7 1.5 0.8 Արդյունաբերական արտանետում 2.2 2.1 3.3 Վերելակը հաճախակի չի գործում 5.0 5.5 4.1 Ջրամատակարարումը վատ է 29.7 31.3 31.4 Աղբահանությունը վատ է 29.5 31.4 22.2 Այլ 6.6 7.2 4.8

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2009թ. Նշում. *Գումարը գերազանցում է 100%, քանի որ տնային տնտեսությունները կարող էին նշել մի քանի պատասխան

2009թ.-ին տնային տնտեսությունների միայն 3.2 %-ը կամ 25.8 հազարն է կարողացել վերանորոգել իր կացարանը վերջին մեկ տարվա ընթացքում, ընդ որում նրանց գերակշռող մասը` 81.3 %-ը եղել են ոչ աղքատ տնային տնտեսությունները, մինչդեռ աղքատ տնային տնտեսությունները կազմել են այդ խմբի միայն 18.7% -ը:

11.2. Խմելու ջրի մատչելիությունը, ջրահեռացումը և աղբահանությունը Խմելու ջրի մատչելիությունը: 2009 թ.-ի հետազոտության տվյալներով կենտրոնացված

ջրամատակարարման համակարգ ունեն հարցմանը մասնակցած տնային տնտեսությունների մեծամասնությունը: Քաղաքաբնակ տնային տնտեսությունների 99.6%-ը և գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների 93.6%-ը ունեն կենտրոնացված ջրամատակարարման համակարգ (Աղյուսակ 11.5):

Կենտրոնացված ջրամատակարարում ունեցող տնային տնտեսությունների 80.8%-ի մոտ ջրի ծորակը գտնվում է տանը, 15.1 %-ի մոտ` բակում, իսկ 4.1%-ի մոտ` փողոցում:

ՄԱՍ III

184

Աղյուսակ 11.5. Հայաստան. Խմելու ջրի մատչելիությունը տնային տնտեսությունների համար 2008 և 2009թթ. համեմատականը,

(տոկոսներով) Ընդամենը

հանրապետությունում Քաղաքային

բնակավայրերում Գյուղական

բնակավայրերում Ջրի հիմնական աղբյուրը

2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ. Կենտրոնացված ջրամատակարարում 97,0 97,5 99,4 99.6 92,4 93.6

մինչև 1 ժամ 0,7 0.4 0,2 0.2 1,9 1.0 1-5 ժամ 31,3 30.0 31,2 26.8 31,4 36.5

6-12 ժամ 28,7 17.5 32,5 19.3 20,5 13.8 13-23 ժամ 5,7 3.8 5,9 4.9 5,3 1.4

24 ժամ 33,6 48.3 30,2 48.8 40,9 47.3 Ջրհոր, աղբյուր 1,2 1.6 0,1 0.2 3,2 4.3 Ջրամատակարարման սեփական համակարգ 0,6 0.5 0,2 0,2 1,2 1.3

Բերովի ջուր 1,1 0.3 0,2 0,0 3,0 0.6 Այլ աղբյուրներ 0,1 0.1 0,1 0,0 0,2 0.2

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2008 և 2009թթ

Կենտրոնացված ջրամատակարարման համակարգը միշտ չէ, որ ապահովում է բավարար ջրամատակարարման ծառայություններ: 2009թ.-ին տնային տնտեսություններն օրական ջուր ունեցել են միջինը 14.7 ժամ: Կենտրոնացված ջրամատակարարման համակարգ ունեցող տնային տնտեսությունների միայն 48.3%-ն է ունեցել շուրջօրյա ջրամատակարարում: Չնայած դա 2008թ-ի համեմատ ակնհայտ բարելավում է, այնուամենայնիվ 2009թ-ին տնային տնտեսությունների 30%-ը ջուր է ունեցել օրական 1-5 ժամ:

Աղյուսակ 11.6. Հայաստան Ջրամատակարարման ծառայությունների մատչելիությունն ըստ

սպառման ագրեգատի քվինտիլային խմբերի, 2008 և 2009թթ. (տոկոսներով)


Առաջին քվինտիլ

Երկրորդ քվինտիլ

Երրորդ քվինտիլ

Չորրորդ քվինտիլ

Հինգերորդ քվինտիլ

2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ.Կենտրոնացված ջրամատակարարում

96.6 97.1 96,4 97.5 96.0 98.0 97,8 97.4 98,2 97.6

o մինչև 1 ժամ 1.1 0.4 1.0 0.6 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5 0.3 o 1-5 ժամ 35.5 34.4 33.9 31.8 28.6 33.1 30.1 27.8 29.4 24.6 o 6-12 ժամ 24.0 18.2 26.9 13.5 28.2 16.7 32.7 18.7 30.3 19.7 o 13-23 ժամ 4.5 4.1 6.5 3.2 6.2 4.0 5.1 4.0 6.1 3.5 o 24 ժամ 34.9 42.9 31.8 50.9 36.5 45.7 31.6 49.1 33.6 51.9 Ջրհոր, աղբյուր 1.6 1.9 1.2 1.6 1.1 1.4 1.4 1.5 0.6 1.6 Ջրամատակարարման սեփական աղբյուր

0.5 0.5 0.7 0.4 0.8 0.4 0.3 0.6 0.5 0.6

Բերովի ջուր 1.0 0.4 1.7 0.4 2.0 0.2 0.3 0.4 0.7 0.1 Այլ աղբյուրներ 0.3 0.1 - 0.1 0.1 - 0.2 0.1 0.0 -

ՄԱՍ III

185

Կենտրոնացված ջրամատակարարման առկայությունը գրեթե նույնն է ըստ սպառման քվինտիլային բաշխվածության տնային տնտեսությունները դիտարկելիս:

Ընդհանուր առմամբ, բնակչության բավարարվածության աստիճանը ջրամատակարարման ծառայություններից, մատակարարվող ջրի գույնից, համից, հոտից և մաքրությունից համեմատաբար բարձր է (աղյուսակ 11.7): Այդուհանդերձ, ոչ աղքատ տնային տնտեսությունների 29.7%-ը, աղքատ տնային տնտեսությունների 31.3%-ը և ծայրահեղ աղքատ տնային տնտեսությունների 31.4%-ը նշել են ջրամատակարարման ծառայության վատ վիճակ:

Աղյուսակ 11.7. Հայաստան. Ջրամատակարարման ծառայություններ.

մատակարարվող ջրի որակ 2009թ. (տոկոսներով)

Լավ Բավարար Վատ Ջրի մաքրությունը 43.2 44.8 12,0 Հոտը 43,7 44,6 11.7 Գույնը 43.8 45.0 11.2 Համը 43.9 43.0 13.1


Ջրահեռացման կենտրոնացված համակարգ. 2009թ.-ին երկրում ավելացել է

ջրահեռացման կենտրոնացված համակարգից օգտվող տնային տնտեսությունների համամասնությունը` 2008թ.-ի համեմատ (համապատասխանաբար 69.1 և 66.8 տոկոս (աղյուսակ 11.8):

Աղյուսակ 11.8. Հայաստան. Ջրահեռացման կենտրոնացված համակարգի մատչելիությունը, 2008 և 2009թթ.

(տոկոսներով) Քաղաքային բնակա- վայրերը

Երևան Այլ քաղաքներ

Գյուղական բնակա- վայրեր

Ընդամենը

2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ.Ջրահեռացման կենտրոնացված համակարգ

91.1 93.5 96.5 96.8 85.5 89.9 19.0 21.4 66.7 69.1

Ջրահեռացման կենտրոնացված համակարգը չի գործում

0.2 0.1 0.1 0.1 0.3 0.1 1.3 0.2 0.6 0.2

Կոյուղու բացակայություն

8.7 6.4 3.4 3.1 14.2 10.0 79.7 78.4 32.7 30.7

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2008և 2009թթ.

Ջրահեռացման կենտրոնացված համակարգի առումով բավական զգալի է քաղաք-

գյուղ տարբերությունը: Ջրահեռացման կենտրոնացված համակարգից օգտվում են Երևանի գրեթե բոլոր բնակիչները (96.8%): Այլ քաղաքային բնակավայրերում ջրահեռացման կենտրոնացված համակարգ ունեն տնային տնտեսությունների 89.9 %-ը. մինչդեռ գյուղական

ՄԱՍ III

186

բնակավայրերում ջրահեռացման կենտրոնացված համակարգից օգտվում են տնային տնտեսությունների միայն 21.4%-ը: Դա լուրջ խնդիր է. քանզի կոյուղու առկայությունը շատ կարևոր է բավարար սանիտարական պայմաններ ապահովելու համար. ինչպես նաև առողջապահության տեսանկյունից: Աղյուսակ 11.9. Հայաստան. Ջրահեռացման կենտրոնացված համակարգի առկայությունն

ըստ սպառման ագրեգատի քվինտիլային խմբերի. 2009թ. (տոկոսներով)

Սպառման ագրեգատի քվինտիլային խմբեր Ջրահեռացման համակարգի

առկայությունը Առաջին Երկրորդ Երրորդ Չորրորդ Հինգերորդ

Ջրահեռացման կենտրոնացված համակարգ 64.6 63.8 68.9 69.6 76.4 Ջրահեռացման կենտրոնացված համակարգը չի գործում 0.1 - 0.1 0.2 0.3 Կոյուղու բացակայություն 35.3 36.2 31.0 30.2 23.3


Աղբահանությունը. Աղբահանության ծառայությունը համեմատաբար լավ է գործում քաղաքային բնակավայրերում. մասնավորապես Երևան քաղաքում. քան գյուղական բնակավայրերում. որտեղ տնային տնտեսությունները շատ հաճախ այրում կամ հորում են իրենց աղբը (աղյուսակ 11.10): Բնակչության զգալի մասը` ծայրահեղ աղքատների 22.2 %-ը. աղքատների 31.4 %-ը և ոչ աղքատների 29.5 %-ը բողոքել են . որ աղբահանությունը վատ է իրականացվում:

Աղյուսակ 11.10. Հայաստան. Աղբահանությունը . 2008 և 2009թթ. (տոկոսներով)


Երևան Այլ քաղաքներ Գյուղական բնակավայրեր Ընդամենը

2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ.

Աղբամուղ և/կամ հավաքվում է բեռնատարով. թափվում է աղբակույտի մեջ

98.0 98.0 99.5 98.5 96.5 97.4 47.4 46.3 80.9 80.5

Այրվում է 0.8 0.7 0.1 0.1 1.5 1.3 31.9 40.9 11.3 14.3 Հորվում է 0.4 0.3 0.1 0.1 0.6 0.6 10.4 5.6 3.8 2.1 Այլ 0.8 1.0 0.3 1.3 1.4 0.7 10.3 7.2 4.0 3.1


ՄԱՍ III

187

11.3.Բնակարանների ջեռուցումը

Ինչպես քաղաքային. այնպես էլ գյուղական բնակավայրերի տնային տնտեսությունների մեծ մասը ջեռուցել են իրենց բնակարանները: Իրենց կացարանը ջեռուցող տնային տնտեսությունների համամասնությունը 2009թ.-ին կազմել է 98.7 % (աղյուսակ 11.11):

Բնակարանների կենտրոնացված ջեռուցում ունեն տնային տնտեսությունների միայն 0.9%-ը. որը հավանաբար նախկին խորհրդային միության վերջին ժառանգությունն էր: Կացարանների ջեռուցման համար տնային տնտեսություններն օգտագործել են բնական գազը` 49.6%. փայտը` 25.0%. էլեկտրականությունը` 13.9%. և այլն: Շեշտակի նվազել է բնակարանները փայտով և էլեկտրականությամբ ջեռուցող տնային տնտեսությունների մասնաբաժինը. մինչդեռ գազը որպես ջեռուցման աղբյուր օգտագործողների համամասնությունը նկատելիորեն աճել է:

Աղյուսակ 11.11. Հայաստան. Կացարանների ջեռուցման տեսակները. 2008 և 2009թթ (տոկոսներով)

Ընդամենը Քաղաքներ Գյուղեր Կացարանի ջեռուցման տեսակը 2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ.

Ընդամենը 100 100 100 100 100 100 Չեն ջեռուցվել 1.4 1.3 1.9 1.8 0.4 0.2 Ջեռուցվել են 98.6 98.7 98.1 98.2 99.6 99.8

• կենտրոնացված ջեռուցում 0.9 0.9 1.0 1.3 0.7 0.2 • ջեռուցման սեփական

համակարգ 3.3 7.0 4.5 9.5 1.1 2.3

• այլ աղբյուր (գազ. էլեկտրա-կանություն. փայտ և այլն) 94.4 90.8 92.6 87.4 97.8 97.3

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2008 և 2009թթ

2009թ.-ին տնային տնտեսությունների մեծամասնության համար ջեռուցման հիմնական աղբյուր է հանդիսացել գազը` 49.6 տոկոս:2009թ.-ին ինչպես Երևան քաղաքում. այնպես էլ այլ քաղաքային բնակավայրերում գազը դարձել է ջեռուցման հիմնական աղբյուր (աղյուսակ 11.12): Իսկ գյուղական բնակավայրերում ջեռուցման հիմնական աղբյուրը 2009թ. մնացել է փայտը:

Աղյուսակ 11.12. Հայաստան. Կացարանների ջեռուցման համար օգտագործված վառելիքը 2008 և 2009թթ.*

(տոկոսներով) Քաղաքային բնակավայրեր

ք.Երևան Այլ քաղաքներ

Գյուղական բնակավայրեր

Ընդամենը

2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ. Նավթ. դիզելային վառելիք 0.0 0.1 0.1 0.1 0.0 0.0 1.2 1.1 0.5 0.5 Էլեկտրա-էներգիա 19.6 21.5 28.6 28.8 10.9 14.1 4.0 2.3 13.6 13.9

Գազ 58.0 63.8 61.7 61.4 54.2 66.2 37.0 28.0 49.9 49.6 Ածուխ 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.1 0.3 0.7 0.1 0.3 Փայտ 16.2 11.5 7.0 7.1 25.2 16.0 37.3 45.5 24.3 25.0 Այլ 6.2 3.1 2.6 2.6 9.6 3.6 20.2 22.4 11.6 10.7 Ընդամենը 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2008և 2009թթ.

Նշում. *Հաշվառված են այն տնային տնտեսությունները. որոնք չեն ունեցել կենտրոնացված կամ սեփական ջեռուցման համակարգ. բայց ջեռուցել են իրենց կացարանները և որպես ջեռուցման աղբյուր օգտագործել են վառելիքի գեթ մեկ տեսակ:Տոկոսները հաշվարկված են բոլոր պատասխանների նկատմամբ:

ՄԱՍ III

188

Ընդհանուր առմամբ տնային տնտեսությունների միջին ամսական սպառողական ծախսերում կոմունալ ծառայությունների համար կատարված ծախսերը կազմել են 10.7 %. իսկ էլեկտրաէներգիայի համար կատարված ծախսերի մասնաբաժինն ամենաբարձրն է այլ կոմունալ ծառայությունների համեմատ (2009թ.-ին այն կազմում է կոմունալ ծախսերի ավելի քան 38 %-ը): Տնային տնտեսությունների միջին ամսական սպառողական ծախսերում կապի ծառայությունների համար կատարված ծախսերը կազմել են 4.6 %:

Ոչ աղքատների կողմից կոմունալ ծառայությունների համար կատարված ծախսերը 2009թ.-ին (մեկ շնչի հաշվով միջին ամսական). 2.8 անգամ բարձր են. քան ծայրահեղ աղքատներինը. իսկ բնական գազի համար կատարված ծախսերը` 7.8 անգամ: Ոչ աղքատների կողմից կապի ծառայություններից միայն հեռախոսի և հեռագրի համար կատարված ծախսերը 2009թ.-ին (մեկ շնչի հաշվով միջին ամսական) 5.0 անգամ բարձր են. քան ծայրահեղ աղքատներինը:

Գծապատկեր 11.3-ը համեմատում է ոչ աղքատների. աղքատների և ծայրահեղ

աղքատների միջին ամսական սպառողական ծախսերում տարբեր ծառայությունների համար կատարված ծախսերի մասնաբաժինները:

Գծապատկեր 11.3. Հայաստան. Տարբեր ծառայությունների դիմաց կատարված ծախսերի մասնաբաժինն ընդամենը սպառողական ծախսերի նկատմամբ ըստ աղքատության

մակարդակի. 2009թ. (տոկոսներով)

9.9

11.1

12.9

0.91.1

1.2

3.7

5.6

9.0

5.04.2

2.4

4.84.4

3.6

Կոմունալծառայութ յուններ

ջուր էլեկտրաէներգիա

բնական գազ կապի ծառայութ յուն

Ոչ աղքատ

Աղքատ

Ծայրահեղաղքատ

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2009թթ.

*ներառյալ հեռախոսավճարներ. հեռագրավարձը և ինտերնետային ծառայություններից օգտվելու վճարները

ՄԱՍ III

189

11.4. Երկարաժամկետ օգտագործման ապրանքների առկայությունը

Հայաստանի տնային տնտեսությունները նշել են. որ երկարաժամկետ օգտագործման կենցաղային ապրանքների մեծ մասը հիմնականում ձեռք է բերված տարիներ առաջ: Գրեթե բոլոր տնային տնտեսություններում. անկախ բնակության վայրից. ունեն հեռուստացույց. իսկ սառնարան ունեն նրանց հիմնական մասը:

2009թ.-ի ընթացքում ձեռք բերված երկարաժամկետ օգտագործման ապրանքների շարքում առավել հաճախ գնվել են լվացքի մեքենաներ. բջջային հեռախոսներ. սառնարաններ. հեռուստացույցներ. գազօջախներ և փոշեկուլներ: Համակարգչի ձեռքբերումը ևս աճել է:

Աղյուսակ 11.14. Հայաստան. Երկարաժամկետ օգտագործման կենցաղային ապրանքների առկայությունը 100 ընտանիքի հաշվով 2008 և 2009թթ.

Ընդամենը Քաղաք Գյուղ 2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ.

Հեռուստացույց 98 97 99 97 98 97 Սառնարան 91 83 94 84 85 81 Լվացքի մեքենա 79 79 82 81 73 74 Փոշեկուլ 46 54 52 60 33 42 Կարի մեքենա 42 43 41 41 45 46 Գազօջախ 86 87 89 89 80 83 Արբանյակային ալեհավաք

7 13 6 12 9 16

Բջջային հեռախոս 72 74 75 75 68 72 Տեսամագնիտոֆոն 35 45 37 48 31 40 Տեսախցիկ 3 5 3 6 1 4 Լուսանկարչական ապարատ

22 29 21 29 23 30

Երաժշտական կենտրոն

23 29 26 30 19 26

Համակարգիչ 10 15 14 21 2 4 Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2008 և 2009թթ.

Վերջին տարիների ընթացքում կտրուկ ավելացել է բջջային հեռախոս ունեցող

տնային տնտեսությունների քանակը. հատկապես գյուղական վայրերում. որտեղ նրանց թիվը 2009թ.-ին հասել է 72%:

Համաձայն կապի ծառայություններ մատուցող կազմակերպությունների վիճակագրական տվյալների. 2009թ.-ին բջջային կապի բաժանորդների քանակը հասել է 2651.6 հազարի. ինչը 12%-ով բարձր է 2008թ.-ի համապատասխան ցուցանիշից:

Այդուհանդերձ. համակարգիչ ունեցող տնային տնտեսությունների քանակը դեռևս շատ փոքր է (15.4%): 2009թ.-ին տնային տնտեսությունների 5.6%-ը տանն ունի մշտական ինտերնետային կապ. իսկ 3.9%-ը` ոչ մշտական ինտերնետային կապ: Տնային տնտեսությունների 7.2%-ն օգտվում է ինտերնետային կապից այլ վայրերում:

ՄԱՍ III

190

191

ՄԱՍ 4. ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԱՂՔԱՏՈՒԹՅԱՆ ՍՈՒԲՅԵԿՏԻՎ

ԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆԸ 2009թ.-ին

192

ՄԱՍ IV

193

Գլուխ 12. Աղքատության և կենսամակարդակի վերաբերյալ սուբյեկտիվ գնահատականները

Աղքատությունը բազմաբնույթ է և այն կարող է չափվել և´ օբյեկտիվ, և´ սուբյեկտիվ մոտեցումներով: Հայաստանում մեկ չափահասին համարժեք սպառման ագրեգատի հիման վրա հաշվարկված կենսամակարդակի օբյեկտիվ գնահատականի (34.1%) համեմատ, սուբյեկտիվ գնահատականները (իրենց բարեկեցության վերաբերյալ անհատների անձնական տեսակետներն) ավելի ցածր են (17.9% ):

Իրենց ծայրահեղ աղքատ են համարել միայն 2.9%-ը` 3.6% մեկ չափահասին համար-ժեք սպառման ցուցանիշով գնահատված ծայրահեղ աղքատության մակարդակի համեմատ: Նմանապես, իրենց աղքատ են գնահատել (առանց ծայրահեղ աղքատների) 15.0%-ը` մեկ չափահասին համարժեք սպառման ցուցանիշով գնահատված 30.5%-ի համեմատ: 2008թ.-ի համեմատ 2009թ.-ին աղքատության մակարդակի վերաբերյալ սուբյեկտիվ գնահատականները ավելի բարծր են (2009թ.-ին 17.9 %-ը 2008թ.-ի 17.0%-ի համեմատ):

12.1. Բնակչության կարծիքն իր կենսամակարդակի վերաբերյալ

2009թ.-ի հետազոտության ընթացքում տնային տնտեսությունների 16 և բարձր տարիքի առկա անդամներին տրվել են մի շարք հարցեր, որոնց հիման վրա գնահատվել են կենսամակարդակի առաջնային խնդիրները:

Աղյուսակ 12.1. Հայաստան. Տնային տնտեսությունների անդամների համար առավել առաջնային խնդիրները, 2009թ.



2009թ.-ին սննդի ապահովման հարցը հիմնական խնդիր համարող տնային տնտեսությունների անդամների մասնաբաժինը կազմել է 15%: Բնակչության 40%-ի գնահատմամբ ոչ պարենային կարիքներից բավարարվածությունը համարվում է կարևոր հիմնախնդիր: Ամեն հինգերորդի (21%) համար 2009թ.-ին ամենակարևորը բնակարանային հիմնահարցն է: Տնային տնտեսությունների 6%-ի համար ամենաառաջնային խնդիրը առողջապահական ծառայություններից օգտվելու հնարավորությունից զուրկ լինելն է: Հարցվողների 2%-ը նշել է երեխաներին բավարար կրթությամբ ապահովելու անկարողությունը, իսկ 16%-ը նշել է այլ առաջնային խնդիրներ:

2008-2009թթ.-ին կենսամակարդակի սուբյեկտիվ գնահատականը փոփոխվել է հետևյալ կերպ.

Առաջնային խնդիրները 2009թ.

Սննդի ապահովման խնդիր 15 Ոչ պարենային առաջնային կարիքներ 40 Բնակարանային հիմնահարց 21 Երեխաներին բավարար կրթությամբ ապահովելու խնդիր 2 Առողջության խնդիր 6 Այլ 16

ՄԱՍ IV

194

Աղյուսակ 12.2 Հայաստան. Կենսամակարդակի սուբյեկտիվ գնահատականը, 2008-2009թթ. (տոկոսներով)

Կենսամակարդակի սուբյեկտիվ գնահատականը

ծայրահեղ աղքատ

աղքատ միջինից ցածր

միջին միջինից բարձր

հարուստ

2008թ. 2.3 14.7 35.6 43.0 4.2 0.2

2009թ. 2.9 15.0 37.3 41.3 3.4 0.1 Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2008- 2009թթ.

Ըստ կենսամակարդակի սուբյեկտիվ գնահատականի 2009թ.-ին աղքատ` ներառյալ ծայրահեղ աղքատ են իրենց համարել բնակչության 17.9 %-ը (2008թ.-ի 17.0%-ի համեմատ): Ըստ հարցվածների ինքնագնահատման` 2009թ.-ին.

• միջին կենսամակարդակ ունեցել են հարցվածների 41.3%-ը` 2008թ.-ի 43.0%-ի համեմատ,

• 37.3%-ի կարծիքով իրենց կենսամակարդակը միջինից ցածր է` 2008թ.-ի 35.6 %-ի դիմաց,

• իրենց հարուստ են համարել հարցված բնակչության 0.1 %-ը, իսկ 2008թ.-ին իրենց այդպես են գնահատել հարցվածների միայն 0.2%-ը,

• 3.4%-ը գտել է, որ ունի միջինից բարձր կենսամակարդակ,2008թ.-ի 4.2%-ի նկատմամբ: Թե որքանով են համընկնում կենսամակարդակի սուբյեկտիվ և օբյեկտիվ

գնահատականները, երևում է ստորև ներկայացված աղյուսակից, որտեղ տնային տնտեսությունների անդամները բաշխվել են ըստ սեփական կենսամակարդակին տրված իրենց իսկ գնահատականների և ըստ յուրաքանչյուր տնային տնտեսության անդամների համար հաշվարկված մեկ չափահասին համարժեք սպառման ագրեգատի, ինչին համապատասխան նրանք բաշխվել են ըստ աղքատության մակարդակի:

Աղյուսակ 12.3. Հայաստան. Կենսամակարդակի սուբյեկտիվ և օբյեկտիվ ( ըստ սպառման ագրեգատի դեցիլային խմբերի ) գնահատականները

(%-ով` յուրաքանչյուր դեցիլային խմբի մեջ), 2009թ. (տոկոսներով)

Կենսամակարդակի սուբյեկտիվ գնահատականը Սպառման ագրեգատի

դեցիլային խմբեր ծայրահեղ աղքատ

աղքատ միջինից ցածր

միջին միջինից բարձր

հարուստ

Ընդամենը այդ թվում`

2.9 15.0 37.3 41.3 3.4 0.1

Առաջին դեցիլ 9.0 29.6 34.7 26.4 0.3 - II 6.2 22.3 35.5 33.8 2.2 - III 4.5 21.0 35.5 37.6 1.3 - IV 2.1 20.9 40.2 35.0 1.8 - V 1.5 19.1 41.2 36.1 2.1 - VI 1.5 9.3 43.9 42.0 3.3 - VII 2.8 11.0 36.0 46.0 3.8 0.3 VIII 1.2 7.6 40.8 46.3 3.8 0.3 IX 0.7 6.4 38.9 48.4 5.2 0.4 Տասներորդ դեցիլ 0.4 5.5 26.5 58.0 9.2 0.4

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2009թ. Նշում. Սպառումը հաշվարկվել է ըստ մեկ չափահասի սպառմանը համարժեք:

ՄԱՍ IV

195

Գծապատկեր 12.1-ում հետազոտված տնային տնտեսությունների անդամները բաշխվել են ըստ իրենց կենսամակարդակին տրված գնահատականների և ըստ մեկ չափահասին համարժեք սպառման հիման վրա գնահատված աղքատության մակարդակի: Ընդհանուր առմամբ, տրված գնահատականների ընդհանուր միտումները տարբերվում են, քանզի ըստ մեկ չափահասին համարժեք սպառման ագրեգատի ծայրահեղ աղքատների միայն 9.6 %-ն է իրեն նույնպես գնահատել որպես ծայրահեղ աղքատ: Մինչդեռ, մեկ չափահասին համարժեք սպառման հիման վրա ոչ աղքատ գնահատված բնակչության միայն 1.5 %-ն է իրեն գնահատել որպես ծայրահեղ աղքատ, այն դեպքում, երբ սպառման ագրեգատի հիման վրա աղքատ գնահատված բնակչության 5.5 %-ն է կարծում, որ ծայրահեղ աղքատ է:

Սպառման ագրեգատով ծայրահեղ աղքատ գնահատվածները հետևյալ գնահատականն են տվել իրենց սոցիալ-տնտեսական վիճակին` 9.6 %-ն իրեն համարել է ծայրահեղ աղքատ, 29.4%-ն իրեն համարել է աղքատ, միջինից ցածր գնահատական է իր կենսամակարդակին տվել 32.1%-ը, միջին` 28.8%ը, միջինից բարձր` 0.1%-ը, և այս խմբավորման մեջ ոչ մի տնային տնտեսություն իրեն հարուստ չի գնահատել:

Գծապատկեր 12.1. Հայաստան. Կենսամակարդակի սուբյեկտիվ և օբյեկտիվ

գնահատականները, 2009թ. (տոկոսներով)

0.24.3

45.5

1.5

36.5

0.0

29.4

9.6

37.9

10.6

32.8

0.0 1.5

23.6

5.5

0.1

28.832.1

0.05.0

10.015.020.025.030.035.040.045.050.0

Հարուստ Միջինիցբարձր

Միջին Միջինիցցածր

Աղքատ Շատաղքատ

Ոչ աղքատ Աղքատ Ծայրահեղ աղքատ


ՄԱՍ IV

196

Հարցման մասնակիցների պատասխաններն այն հարցին, թե ամսական մեկ շնչի հաշվով որքան գումար է անհրաժեշտ լավ և շատ լավ ապրելու կամ գոյատևելու համար, ըստ 2008 և 2009թթ. հետազոտությունների արդյունքների, բերվում են ստորև:

Աղյուսակ 12.4. Հայաստան. Տնային տնտեսությունների տեսակետն ապրելու համար

անհրաժեշտ մեկ շնչի հաշվով միջին ամսական եկամտի չափի վերաբերյալ 2008 և 2009թթ.

ՀՀ դրամով ԱՄՆ դոլարով 2008 թ. 2009 թ. 2008 թ. 2009 թ.

Շատ լավ ապրելու համար 853804 632603 2350 1741 Լավ ապրելու համար 191591 171725 527 473 Գոյատևելու համար 46847 53362 129 147


Աղյուսակը ցույց է տալիս, որ 2008թ. համեմատ գոյատևելու համար մեկ շնչի հաշվով ՀՀ դրամով անհրաժեշտ գումարն աճել է 14%-ով: Նույն ժամանակահատվածում, տնային տնտեսությունների կարծիքով, լավ և շատ լավ ապրելու համար անհրաժեշտ գումարի չափը նվազել է: 2009թ. հետազետության ընթացքում կենսամակարդակը բարձրացնելու ուղղությամբ ամենա հաճախ պլաններից տնային տնտեսության 16 և բարձր տարիքի անդամներից նշում էին հետևյալը` ինձանից ոչինչ կախված չէ, կառավարությունը պետք է ապահովի աշխատանք և լավ պայմաններ (35.5%) կամ պլաններ չունեմ (27.1%): Հարցվածների 13.0%-ը փնտրում եմ եկամտաբեր աշխատանք Հայաստանում, իսկ միայն 0.2%-ը ցանկանում (ծրագրում) սեփական գործ սկսել: Հարցվածների 41%-ի կարծիքով նոր սերունդը ավելի լավ կապրի, 26% դժվարացել է պատասխանել այդ հարցին, իսկ 17%-ի կարծիքով նոր սերունդը ավելի վատ կապրի, մնացած 16%-ի կարծիքով նրանք կապրեն նույն ձևով:

12.2. Բավարարվածությունը մատուցվող վճարովի ծառայությունների որակից Հետազոտության ընթացքում պարզվել է հարցմանը մասնակցած տնային տնտեսությունների տեսակետը տարբեր հաստատությունների կողմից մատուցվող վճարովի ծառայությունների վիճակի վերաբերյալ: Աղյուսակ 12.5-ում ներկայացված է հարցման մասնակիցների բավարարվածությունը մատուցվող վճարովի ծառայություններից: Աղյուսակից երևում է, որ տնային տնտեսությունները հիմնականում բավարարված են էլեկտրաէներգիայի մատակարարումից: 2009թ.-ի ՏՏԿԱՀ մասնակցած տնային տնտեսությունների 97.6%-ը վկայել է այդ մասին: Բավարարվածության աստիճանը բարձր է նաև հասարակական տրանսպորտի աշխատանքից` 84.8%, հեռախոսային ծառայություններից `80.1%, փոստի ծառայություններից` 77.8%, ջրահեռացման ծառայությունից`68.5%: Տնային տնտեսությունների անբավարարվածության աստիճանն ամենաբարձրն է աղբահանման, ջրամատակարարման և առողջապահական ծառայություններից: 2008թ.-ի համեմատ 2009թ.-ին տնային տնտեսությունների բավարարվածությունը մատուցվող վճարովի ծառայություններից հիմնականում աճել է:

ՄԱՍ IV

197

Աղյուսակ 12.5. Հայաստան. Բավարարվածությունը մատուցվող վճարովի ծառայություններից

(տոկոսներով) Բավարարված են Բավարարված չեն Դժվարացել են

պատասխանել Վճարովի ծառայությունների

անվանումը 2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ. 2008թ. 2009թ.

Ջրամատակարարում 57.1 67.3 42.5 32.2 0.4 0.5 Ջրահեռացում 65.0 68.5 23.1 20.3 11.9 11.2 Աղբի հավաքում 54.1 64.9 42.4 32.4 3.5 2.7 Հեռախոս 74.2 80.1 13.5 10.9 12.3 9.0 Էլեկտրաէներգիայի մատակարարում 97.4 97.6 2.4 2.2 0.2 0.2

Փոստ 73.7 77.8 2.6 3.0 23.7 19.2 Բանկերի աշխատանք 61.4 63.8 2.4 4.4 36.2 31.8 Ոռոգում 18,2 19.3 20.9 17.8 60.9 62.9 Առողջապահություն 56.1 60.4 29.0 29.1 14.9 10.5 Կրթություն 62.2 62.0 15.5 16.5 22.3 21.5 Հասարակական տրանսպորտ 80.2 84.8 15.6 12.2 4.2 3.0

Աղբյուրը. 2008 և 2009թթ.. ՏՏԿԱՀ

Այն հարցին, թե վերջին 12 ամիսների ընթացքում ինչպիսի փոփոխություններ են եղել վերը նշված ծառայությունների մատուցման մեջ, հարցմանը մասնակցած տնային տնտեսությունների որոշ մասը դրական տեղաշարժ է նկատել, այսպես` 10.1%-ից (ջրահեռացում), որպես նվազագույն դրական տեղաշարժ մինչև 23.7%-ը (էլեկտրաէներգիայի մատակարարում) , որպես առավելագույն դրական տեղաշարժ:

Գծապատկերներ 12.2-ում և 12.3-ում ներկայացված են 2009թ.-ին ծառայությունների մատուցման մեջ դրական և բացասական փոփոխությունները:

Գծապատկեր 12.2. Հայաստան. Ծառայությունների մատուցման մեջ հարցմանը մասնակցած տնային տնտեսությունների կողմից արձանագրված դրական փոփոխությունները, 2009թ.,


2009թ.23.7% 23.2%

13.6%

20.3% 19.1%

14.3%

Էլեկտ

րաէներ

գիայի

մատակա

րարո

ւմ

Հասարա

կակա

նտրա

նսպոր

տ

Ջրա

մատակա

րարո

ւմ

Բուժկ

ետի

աշխ

ատանք

Հեռա

խոս

Փոս

տ

2009թ.


ՄԱՍ IV

198

2009թ.-ին ծառայությունների մատուցման մեջ արձանագրված ամենադրական տեղաշարժերը տեղի են ունեցել էլեկտրաէներգիայի մատակարարման, հասարակական տրանսպորտի, ինչպես նաև հեռախոսակապի և փոստի աշխատանքներում: Գծապատկեր 12.3. Հայաստան. Ծառայությունների մատուցման մեջ հարցմանը մասնակցած տնային տնտեսությունների կողմից արձանագրված բացասական փոփոխությունները,2009թ.


0.6%

3.3%

5.4%

8.7%

1.2%0.4%

Էլե

կտրա

էներ

գիա

յիմա

տա

կարա

րում

Հասա

րակա

կան

տրա

նսպ

որտ

Ջրա

մա

տա

կարա

րում

Բու

ժկետ

իա

շխա

տա

նք

Հեռա

խոս

Փոս

տ

2009թ.


Համաձայն 2009թ. ՏՏԿԱՀ արդյունքների, ծառայությունների մատուցման գործում արձանագրված ամենաբացասական տեղաշարժերը գրանցվել են բանկերի աշխատանքում և առողջապահության ոլորտում: (աղյուսակ 12.6):

Ծառայությունների որակի վատացման դեպքում, ոչ միշտ են հարցմանը մասնակցած տնային տնտեսությունները դիմել համապատասխան ծառայությունների ղեկավարությանը: Աղյուսակ 12.6-ում ներկայացված են ծառայությունների որակի վատացում արձանագրած բնակչության ձեռնարկած քայլերը և ստացված արդյունքները: Ինչպես երևում է աղյուսակից, բնակչությունը բավական հազվադեպ է դիմում մատուցվող ծառայությունների որակի բարելավման հայցով: Բացի քանակական տվյալներից շատ կարևոր են որակական տվյալները: Այսպես օրինակ, չնայած խմելու ջրի մատակարարման բողոքներին, ղեկավարության կողմից միայն 18%-ի դեպքում է նախաձեռնություն ցուցաբերվել շտկելու դրությունը` ընթացք է տրվել աղբի հավաքման` 33%, առողջապահական ծառայությունների մատուցման`28%, կրթական ծառայությունների մատուցման`43%, հասարակական տրանսպորտի վատ աշխատանքի դեպքում դիմումների 35%-ին:

ՄԱՍ IV

199

Աղյուսակ 12.6. Հայաստան. Ծառայությունների որակի վատացման դեպքում դիմելը համապատասխան ծառայությունների ղեկավարությանը

(տոկոսներով) Գրանցվել է մատուցվող ծառայության որակի

վատացում

Չեն դիմել ղեկավարությանը

ծառայության որակի վատացման դեպքում

Դիմելու դեպքում ղեկավարությունը

ձեռնարկել է որոշակի քայլեր իրավիճակը բարելավելու համար

Վճարովի ծառայությունների

անվանումը

2008 թ. 2009 թ. 2008 թ. 2009 թ. 2008 թ. 2009 թ. Ջրամատակարարում 10.9 5.4 93.7 95.1 19.6 17.5 Ջրահեռացում 3.6 2.2 97.2 96.9 52.8 48.8 Աղբի հավաքում 8.6 3.1 96.6 96.7 30.8 33.0 Հեռախոս 4.1 1.2 93.3 95.6 75.8 92.5 Էլեկտրաէներգիայի մատակարարում

0.8 0.6 94.8 96.0 91.1 93.9

Փոստ 0.6 0.4 99.5 99.4 84.7 94.2 Բանկերի աշխատանք 0.9 1.7 99.3 99.6 84.6 94.6 Ոռոգում 2.2 1.6 97.2 98.7 30.2 27.5 Առողջապահություն 7.7 8.7 98.3 97.8 30.3 27.5 Կրթություն 6.3 6.4 99.3 98.9 34.2 43.2 Հասարակական տրանսպորտ 4.5 3.3 99.2 99.1 51.9 35.1

Աղբյուրը. 2008 և 2009թթ.. ՏՏԿԱՀ

ՄԱՍ IV

200

201

ԱՂՔԱՏՈՒԹՅԱՆ ՄԱԿԱՐԴԱԿԻ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ

ՄԵԹՈԴԱԲԱՆԱԿԱՆ ՊԱՐԶԱԲԱՆՈՒՄՆԵՐ

202

203

Աղքատության գնահատման մեթոդաբանությունը

Աղքատության գնահատումը ենթադրում է երեք բաղադրիչներ /տես գծապատկեր 1/. • Բարեկեցության կամ կյանքի պայմանների բաշխվածություն, • Աղքատության գիծ, որից ներքև գտնվող անհատները համարվում են “աղքատ” և • Աղքատության չափման միավոր:

Գծապատկեր 1. Աղքատության գնահատման բաղադրիչները

Սույն բաժնում նկարագրվել է աղքատության մակարդակի գնահատման

մեթոդաբանությունը, որը կիրառվել է <<Հայաստանի սոցիալական պատկերը և աղքատությունը >> զեկույցում,որի հիմքում ընկած են 2009թ.-ի ՏՏԿԱՀ տվյալները : Այլ կերպ ասած, այս բաժնում նկարագրվել են աղքատության գնահատման բոլոր երեք բաղադրիչները.

• Տնային տնտեսությունների հիմնական ցուցանիշի` բարեկեցության գնահատում • Աղքատության գծի կառուցում և • Աղքատության ցուցիչների հաշվարկ:

1. Բարեկեցության գնահատումը . սպառման ագրեգատի կառուցումը

Նախորդ 5 տարիներին Հայաստանում աղքատության գնահատումը հիմնվել է 2004 թվականի ՏՏԿԱՀ տվյալների հիման վրա կառուցված մեթոդաբանության վրա: Այդ ընթացքում Հայաստանում արձանագրվել է շոշափելի տնտեսական աճ և տնային տնտեսությունները ենթարկվել են լուրջ սոցիալ-տնտեսական փոխակերպման:Անկախություն ձեռք բերելուց ի վեր ՀՀ կառավարությունը կարևոր բարեփոխումներ է իրականացրել, ներառյալ պետական սեփականություն հանդիսացող ձեռնարկությունների, առևտրային կառույցների ու բնակֆոնդի լայնածավալ մասնավորեցումը` ապահովելով բնակելի ու այլ տարածքների փոփոխությունները: Փոփոխության է ենթարկվել նաև բնակչության թվաքանակը, կառուցվածքն ու աշխարհագրական բաշխվածությունը, որը մասամբ միգրացիայի, մասամբ էլ սոցիալ-ժողովրդագրական ու տնտեսական գործունեության արդյունքն է: Ավելին, տնային

204

տնտեսությունների կյանքի պայմանները, աղքատության մակարդակը և բնույթը, աշխարհագրական ու տնտեսական բևեռացումը, կյանքի ընդհանրական պայմանները վերջին տարիների ընթացքում փոփոխվել են,որի արդյունքում անհրաժեշտություն է առաջացել վերանայելու աղքատության գնահատման հիմնական տվյալները` արտացոլելու համար բնակչության սպառման ու ծախսերի օրինաչափություններում տեղ գտած փոփոխությունները: Համենայն դեպս, հարկ է ուշադրություն դարձնել, որ սպառման ագրեգատի հաշվարկի նոր մեթոդաբանությունը սկզբունքային նմանություն ունի 2004 թվականի տարբերակի հետ: 2004 թվականի մեթոդաբանության մանրամասները կարելի է գտնել ՀՀ ԱՎԾ կողմից 2006թ. հրապարակված “Հայաստանի սոցիալական պատկերը և աղքատությունը” վիճակագրական-վերլուծական զեկույցում` հիմնված 2004թ. ՏՏԿԱՀ տվյալների վրա:

Այս բաժնում համառոտ ներկայացված է սպառման ագրեգատի ձևավորման ալգորիթմը, ինչպես նաև մատնանշված է 2004 և 2009թթ.-ին կիրառված մեթոդաբանությունների հիմնական տարբերությունները: (i) Պարենային ապրանքների սպառում

Պարենային ապրանքների սպառումը ներառում է տանը և տանից դուրս (այսինքն ռեստորաններում և այլն) սպառված սննդամթերքը, ինչպես նաև բնամթերային տեսքով ստացված սննդամթերքի`սեփական արտադրության սննդի, որպես նվեր և օգնություն ստացված սննդի, և մարդասիրական օգնության տեսքով ստացված սննդի սպառումը:

(ii) Ոչ պարենային ապրանքների սպառումը

Ոչ պարենային ապրանքների սպառումը ներառում է հետևյալ խմբերը` ոգելից խմիչքներ և ծխախոտ, հագուստ և կոշկեղեն, կենցաղային իրեր, տրանսպորտային ծախսեր, կոմունալ ծառայություններ,հանգստի, կրթության, առողջապահության հետ կապված ծախսեր և երկարաժամկետ գործածության ապրանքների հաշվարկային արժեքը: Այն նաև ներառում է բնամթերային տեսքով ոչ պարենային ապրանքների սպառումը, ինչպես օրինակ անվճար ստացված ոչ պարենային ապրանքներն ու ծառայությունները /այսինքն` մարդասիրական օգնությամբ բնամթերային տեսքով ստացված ոչ պարենային ապրանքները, նվերները, տնային տնտեսության անդամների կողմից տրամադրված ոչ պարենային ապրանքներն ու ծառայությունները/: Բնամթերային տեսքով ոչ պարենային այդ ապրանքների արժեքի գնահատումն իրականացնում են տնային տնտեսությունները: Օգտագործելով ամսական կտրվածքով կատարված ծախսերի տվյալները, գնահատվում են ոչ պարենային ապրանքների համար կատարված ծախսերի դրամական արժեքները: Այս խմբերի համար գնային համապատասխանեցումներն հիմնված են եղել տվյալ եռամսյակի պաշտոնական ՍԳԻ-ի վրա:

Երկարաժամկետ օգտագործման ապրանքների արժեքի գնահատումն`այսինքն տնային տնտեսության տնօրինման տակ գտնվող երկարաժամկետ գործածության ապրանքների սպառման արժեքը ներառվել է սպառման ագրեգատի մեջ: Բնակելի տարածքի պայմանական հաշվարկային արժեքն,այդ բնակարանում ապրողի/ սեփականատիրոջ օգուտն այդ բնակարանից, որպես սպառման բաղադրիչ չի գնահատվել, քանի որ Հայաստանում բնակելի տարածքների հետ առնչվող գործառնությունների վերաբերյալ տվյալները սակավ են:

205

Տարածաշրջանային ու սեզոնային գների տարբերությունների ճշգրտում

Անվանական սպառման ագրեգատը ճշգրտվում է տարածաշրջանային գների երկչափանի ինդեքսի միջոցով: Պարենային ապրանքների սպառման գների ճշգրտման համար դիտարկվող գործոնները հաշվի են առնում եռամսյակային և քաղաքային ու գյուղական բնակավայրերի միջև գների տարբերությունները:Ամբողջ սպառման ագրեգատն այնուհետև ներկայացվում է միջին տարեկան ազգային գներով: (iii) Մեկ չափահաս անձին համարժեք սպառման գնահատումը

Մեկ չափահաս անձին համարժեք սպառումը հաշվարկվում է տնային տնտեսության ընդհանուր սպառումը բաժանելով տնային տնտեսությունում չափահաս անձին համարժեք անդամների թվաքանակի վրա (EAi): Չափահաս անձին համարժեք անդամները գնահատվում են օգտագործելով վերոնշյալ համարժեքության սանդղակը և մասշտաբից տնտեսումն` ըստ հետևյալ բանաձևի, i-րդ տնային տնտեսության համար

EAi = (Ai + a Ci)θ

որտեղ Ai –ին տնային տնտեսության չափահաս անդամների թվաքանակն է, Ci -ն երեխաների թվաքանակն է, θ -ն մասշտաբի պարամետրն է (θ=0.87) և a-ն չափահաս անդամի նկատմամբ երեխայի ծախսն է (a=0.65): Երեխա են դիտարկվում մինչև 14 տարեկան անհատները:

ի՞նչով են տարբերվում 2004 և 2009թթ.-ի մեթոդաբանությունները

• 2009 թվականի սպառման ագրեգատն առավել ճշգրիտ է` Այն ներառում է սննդամթերքի բոլոր տեսակների, այդ թվում նաև քիչ քանակությամբ սպառվածների արժեքը, որոնք ներառված են օրագրում, ինչպես օրինակ` աղը, պղպեղը և այլն:

• Մեկ չափահաս անձին համարժեք սպառման գնահատումը հաշվի է առնում տնային տնտեսության յուրաքանչյուր անդամի ներկա օրերի ճշգրիտ քանակը հետազոտության անցկացման ամսվա ընթացքում:

• Երկարաժամկետ օգտագործման ապրանքների սպառման արժեքը գնահատվում է մի փոքր այլ կերպ և պարզեցված է, հաշվի առնելով այն, որ 2009 թվականի հետազոտության մեջ բացակայում է տնային տնտեսությունների տնօրինման ներքո գտնվող երկարաժամկետ օգտագործման ապրանքների տարիքը: Ամսական սպառման արժեքը գնահատվում է նոր ապրանքի գինը բաժանելով տվյալ ապրանքի ծառայելու ակնկալվող առավելագույն տարիների /արտահայտած ամիսներով / տևողության վրա: Երկարաժամկետ օգտագործման ապրանքների ծառայելու առավելագույն տևողությունը տատանվում է` անհատական համակարգիչների համար 5 տարուց մինչև ավտոմեքենաներինը` 20 տարի:

• Մինչ 2004 թվականը, սպառման ագրեգատի բաղադրիչները ճշգրտվում էին կամ դեֆլյացիայի էին ենթարկվում առանձին-առանձին: 2009 թվականին տնային տնտեսության անվանական սպառումը ճշգրտվել է ըստ եռամսյակների և քաղաք ու գյուղ համադրված գնային դեֆլյատորի: 2009 թվականին նախ և առաջ հաշվարկվեց անվանական համախառն սպառումը, ապա այն յուրաքանչյուր եռամսյակի համար և գյուղական ու քաղաքային բնակավայրերի հաշվարկով ճշգրտվեց

206

երկչափ(եռամսյակ,քաղաք/գյուղ) գնային դեֆլյատորով:Գնային դեֆլյատորը հաշվարկվեց հենվելով մասամբ տնային տնտեսությունների հետազոտության արդյունքում ստացված գնային տվյալների և մասամբ պաշտոնական ՍԳԻ-ի տվյալների վրա: Պարենային զամբյուղի տարբերություններն ըստ եռամսյակների, գյուղի ու քաղաքի հաշվարկվել է հիմնվելով հետազոտությամբ ստացված սննդամթերքի սպառման տվյալների վրա: Պարենային դեֆլյատորը, դա որոշակի եռամսյակում և տարածքում պարենային զամբյուղի միջին արժեքի հարաբերակցությունն է 2009 թվականի ազգային միջինացված գներով արտահայտված միևնույն զամբյուղի արժեքին: Ոչ պարենային գնային դեֆլյատորները վերցվել են պաշտոնական ՍԳԻ-ից: Համախառն գնային դեֆլյատորի հաշվարկն իրականացվել է որպես երկու` պարենային և ոչ պարենային դեֆլյատորների կշռված միջին, որտեղ կշիռները նույնական են աղքատության գծի պարենային և ոչ պարենային բաղադրիչների կշիռների հետ: Մեկ համախառն դեֆլյատորի գործածությունը թույլ է տալիս այն կիրառել ոչ միայն սպառման ագրեգատի, այլ նաև բարեկեցության այլ ցուցանիշների հաշվարկի դեպքում, ինչպիսին եկամուտն է:

• Աղքատության նոր գիծը գնահատվել է 2009 թվականի ՏՏԿԱՀ-ի ամենավերջին տվյալների հիման վրա: Գնահատման մանրամասները նկարագրված են ստորև:

2. Աղքատության գիծ

Աղքատության արդիական գծի առկայությունը, որը համադրելի է երկրի սոցիալ-տնտեսական ներկա իրողությունների հետ, շատ կարևոր մի տարր է, որը ՀՀ Կառավարությանը հնարավորություն է ընձեռում աղքատության դեմ քաղաքականություն իրականացնելու: Վերանայված ազգային աղքատության գիծը կարող է կիրառվել սոցիալական աջակցության ծրագրերի աղքատության վրա ունեցած ազդեցությունը գնահատելու համար: Այն օրինակ` հաշվի է առնում ապրանքների ու ծառայությունների գների տատանումների ազդեցությունը բնակչության կյանքի որակի վրա:

Այս գլխի նպատակն է նկարագրել 2009 թվականի ՏՏԿԱՀ-ի տվյալների հիման վրա աղքատության ազգային նոր գծի հաշվարկման մեթոդաբանությունը: Աղքատության գիծը սահմանվում է որպես նվազագույն սպառողական զամբյուղի դրամական արժեք, որը հասարակությունում ձևավորված (փաստացի դրսևորված) կյանքի նվազագույն մակարդակ ապահովող ապրանքների ու ծառայությունների համադրությունն է: Զամբյուղի կազմն ու կառուցվածքը հիմնված է բնակչության կողմից փաստացի ձևավորված սպառման վրա` ստացված տնային տնտեսությունների հետազոտության արդյունքում, որի արժեքի տատանումներն արտահայտվում են սպառողական գների փոփոխություններով:

Նվազագույն սպառողական զամբյուղը բաղկացած է երկու մասից` նվազագույն պարենային զամբյուղ, որը համապատասխանում է հիմնական սննդամթերքի գումարային համարժեքին և ոչ պարենային ապրանքների ու ծառայությունների արժեք: Հետևաբար, աղքատության գիծը ներառում է երկու բաղադրիչներ`

• Աղքատության պարենային գիծ /նվազագույն պարենային զամբյուղի արժեք/, • Ոչ պարենային ապրանքների ու ծառայությունների արժեք:

Նախորդ աղքատության գիծը ներդրվել էր 2004 թվականին` ՀՀ ԱՎԾ-ի կողմից

Համաշխարհային բանկի տեխնիկական աջակցությամբ: 2004 թվականից ի վեր այն

207

հաջողությամբ գործածվել է ՀՀ ԱՎԾ-ի կողմից Հայաստանի աղքատության պաշտոնական վիճակագրության հաշվարկման ու հրապարակման նպատակով:

Նորացված աղքատության գիծը հնարավորություն կընձեռի ստանալ Հայաստանի բնակչության կենսամակարդակի ու աղքատության վերաբերյալ ավելի վստահելի տվյալներ: Աղքատության պարենային գծի գնահատումը

Աղքատության պարենային գիծը գնահատելու համար կիրառվել է ՀԲ մեթոդաբանությունը, որը հիմնված է “Հիմնական պահանջների արժեք” մոտեցման վրա: Աղքատության պարենային գծի, որպես նվազագույն պարենային զամբյուղի արժեքի գնահատման մեթոդաբանությունը, բաղկացած է մի քանի քայլից: Ստորև տրված է այդ քայլերի համառոտ սկզբունքային նկարագրությունը, որն ուղղված է աղքատության պարենային գծի մշակմանը:

Սննդակարգի նվազագույն անհրաժեշտ կալորիականությունը

Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը (ԱՀԿ) Պարենի և գյուղատնտեսության միջազգային կազմակերպության (ՊԳԿ) հետ համագործակցելով` շարունակաբար վերանայում է մարդու կողմից սպառվող սննդանյութերի նկատմամբ պահանջի և երաշխավորվող սննդանյութերի օգտագործման վերաբերյալ միջազգային նոր հետազոտություններն ու տեղեկատվությունը: Հաշվի առնելով հիմնական սննդանյութերի բազմաքանակ լինելու փաստը, սա լայնածավալ և երբեք չավարտվող առաջադրանք է: Այդ սննդանյութերն են` սպիտակուցները, ածխաջրերը, ճարպերն ու լիպիդները, վիտամիների շարքը, բազմաթիվ հանքային նյութերն ու չնչին քանակությամբ էլեմենտները:

Որոշակի սեռատարիքային խմբի համար մեկ անձին բաժին ընկնող սննդային էներգետիկ արժեքը համարվում է համարժեք, եթե առողջ կյանքի և ֆիզիկական թեթև գործունեության պահպանման կարիքներն ապահովված են: Ամբողջական բնակչության նվազագույն էներգետիկ պահանջը բնակչության տարբեր սեռատարիքային խմբերի նվազագույն էներգետիկ պահանջի կշռված միջինն է:

Շատ երկրներ հենվում են ԱՀԿ-ին և ՊԳԿ-ին,այս տեղեկատվությունը սահմանելու և տարածելու գործում, որն իրենք սահմանում են որպես ազգային սննդակարգի չափաբաժին: Այլոք այն օգտագործում են որպես իրենց չափորոշիչների հիմք: Մարդու սննդանյութերի պահանջների սահմանումը բոլոր երկրներից պահանջում է ընդհանրական հենք, որը հնարավոր կդարձնի մշակել բնակչության սննդակարգի վերաբերյալ ուղեցույցներ:

Հայաստանի համար անհրաժեշտ միջին կալորիականությունը հաշվարկվել է 2004 թվականին ՀՀ ԱՎԾ-ի կողմից` Համաշխարհային բանկի աջակցությամբ, օգտագործելով տարբեր ժողովրդագրական խմբերի համար ԱՀԿ կողմից անհրաժեշտ կալորիականության համար սահմանված չափորոշիչները(1985) և այդ ժողովրդագրական խմբերի բնակչության համամասնության մասին տեղեկատվությունը: Այսպիսով, Հայաստանի համար օրական մեկ շնչի հաշվով անհրաժեշտ միջին կալորիականությունը գնահատվեց 2232 կկալ:

Նույն անհրաժեշտ կալորիականությունն է օգտագործվել նորացված աղքատության պարենային գծի հաշվարկման վերլուծության համար, քանի որ բազիսային (հենքային) բնակչության կառուցվածքում արմատական փոփոխություններ տեղի չեն ունեցել: Քանի որ

208

աղքատության պարենային գծի արժեքը գծային կախվածություն ունի անհրաժեշտ կալորիականության արժեքից, ապա աղքատության պարենային գծի արժեքները` այս զեկույցում բերվածից տարբերվող ցանկացած այլ կալորիական պահանջի դեպքում, կարող են հաշվարկվել օգտագործելով համապատասխան սանդղակային գործակիցներ:

Նվազագույն սպառողական զամբյուղի բազիսային (հենքային) բնակչությունը Նվազագույն պարենային զամբյուղի բազիսային բնակչության ընտրությունն ուղղորդվել է աղքատության գծին մոտ գտնվող տնային տնտեսությունների բնակչության համարժեք ներկայացմամբ, այսպիսով արտացոլելով այդ գծի մոտ գտնվող բնակչության սննդի սպառումը /արտացոլելով պարենային մի նվազագույն զամբյուղ, որը շատ “աղքատ” կամ շատ “հարուստ” չէ/: Այս խմբի պարենային զամբյուղը նպատակ ունի հաշվառելու համապատասխան, համեմատաբար աղքատ բնակչության սննդի սպառման օրինաչափությունները: Բազիսային բնակչության ընտրությունը նորմատիվ դատողություն է ուղղված աղքատության գծի ձևավորմանը: Լավագույն դեպքում բազիսային բնակչությունը պետք է ընտրվի այնպես, որպեսզի համադրելի լինի աղքատության գնահատականների հետ, որոնք հիմնվում են այդ խմբի վարքագծի չափանիշներին: Տեսականորեն, նախ և առաջ անհրաժեշտ է մոտարկել, թե ովքեր են աղքատները` բազիսային խումբը սահմանելու և աղքատության գիծը հաշվարկելու նպատակով: Որոշ դեպքերում հարկ է լինում բազիսային խմբի վերանայմամբ վերահաշվարկել մինչև արդյունքների համադրելի դառնալը: Մեթոդաբանության մշակման ընթացքում որոշվեց նվազագույն պարենային զամբյուղի համար որպես բազիսային բնակչություն դիտարկել չափահաս-համարժեքի երկրորդ, երրորդ և չորրորդ սպառողական դեցիլները: Ավելին, կիրառվեց զգայունության վերլուծություն, որպեսզի ստուգվի բազիսային բնակչության ընտրությունից կախված նվազագույն պարենային զամբյուղի կայունությունը: Աղյուսակ 1-ը ներակայացնում է բնակչության բաշխվածության տարբեր հատվածների սննդամթերքի սպառման կառուցվածքի վերլուծությունը:

Աղյուսակ 1. Հիմնական սննդամթերքի սպառման կառուցվածքն ըստ սպառման ագրեգատի դեցիլային խմբերի

(տոկոսներով) Դեցիլային խմբեր

Սննդամթերք Ամբողջ բնակչու-

թյունը 1-2 2-4 4-6 1-5 6-10

Հաց ու հացահատիկ 28.7 33.3 33.6 31.8 33.3 25.5 Միս 16.1 9.2 11.4 13.6 11.4 19.3 Ձուկ 1.1 0.5 0.7 1.0 0.7 1.4 Կաթ, պանիր և ձու 14.3 19.0 16.6 14.2 16.5 12.8 Ձեթեր և ճարպեր 7.2 8.2 7.6 7.2 7.6 6.9 Միրգ 8.1 3.7 5.2 7.3 5.3 10.0 Բանջարեղեն 15.3 17.9 16.5 15.9 16.7 14.3 Շաքար, ջեմ, մեղր, շոկոլադ, հրուշակեղեն

4.6 3.5 3.8 4.3 3.8 5.2

Այլ սննդամթերք 1.0 1.1 1.1 1.1 1.1 1.0 Սուրճ, թեյ և կակաո 3.0 3.3 3.1 3.1 3.2 2.8 Ոչ ալկոհոլային խմիչքներ 0.7 0.3 0.4 0.5 0.4 0.9 Ընդամենը 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

209

Աղքատության պարենային գիծը որպես նվազագույն պարենային զամբյուղի արժեք սահմանվեց բազիսային բնակչության փաստացի սպառողական օրինաչափությունների համաձայն, դա նշանակում է, որ նվազագույն սպառողական զամբյուղի բաղադրությունը բազիսային բնակչության պարենային սպառման կառուցվածքի հետ նույնատեսակ է: Բայց սննդամթերքի և ոչ ալկոհոլային խմիչքի քանակներն այնպես են համապատասխանեցված , որ օրական մեկ շնչի հաշվով կալորիականության արժեքը կազմում է 2232 կիլոկալորիա: Նվազագույն պարենային զամբյուղի արժեքը

Հիմնվելով ընտրված հիմնական բնակչության սպառման մասնաբաժնի վրա, օրական 2232 կալորիան այնուհետև բաշխվել է սննդամթերքի “առավել կարևոր” տեսակների միջև: Այս նվազագույն կալորիականությամբ սննդակարգը հաջորդիվ գնահատվել է 2009 թվականի ազգային տարեկան միջին գներով` օգտագործելով սննդամթերքի յուրաքանչյուր տեսակի կալորիայի արժեքը (Pf/cf): Նվազագույն պարենային զամբյուղի դրամական արժեքը, որը հենց պարենային աղքատության գիծն է, հաշվարկվում է որպես այս սննդակարգի ընդհանուր արժեք արտահայտված`

)(NScPFPL f

ff

f

∑=.

Որտեղ յուրաքանչյուր f սննդատեսակի համար cf կալորիական արժեքն է, իսկ Sf մասնաբաժինը ընդհանուր կալորիական արժեքի մեջ N զամբյուղի սննդատեսակների քանակն է Նվազագույն պարենային զամբյուղում սննդամթերքի ու ոչ ալկոհոլային խմիչքների տեսակները

Հաճախ նվազագույն պարենային զամբյուղում տեղ գտած սննդամթերքի տեսականու վերաբերյալ սխալ մեկնաբանություններ են լինում,կարծելով, որ զամբյուղում որքան շատ լինի սննդամթերքի տեսականին, այնքան ավելի լավն ու հարուստ է այն:Դա ոչ միշտ է այդպես: Բանն այն է, որ սննդամթերքի նոր տեսակների ավելացումը հնարավոր է միայն սննդամթերքի մյուս տեսակների քանակների կրճատման հաշվին, քանի որ հարկ է հիշել, որ կալորիականության արժեքը սահմանվել է 2232 կիլոկալորիա, ուստի սննդամթերքի ցանկացած նոր տեսակի ընդգրկումը կարող է իրականացվել այլ տեսակի կամ տեսակների դուրս մղման հաշվին /անփոփոխ պահելով կալորիականության արժեքը/:

Շատ կարևոր է հասկանալ, որ սննդամթերքի ավելի քիչ տեսականիով զամբյուղը ոչ միշտ է ենթադրում, որ “վատն” է:

Ընդհանրապես, նվազագույն պարենային զամբյուղում ներառված սննդամթերքի ցանկն ու քանակը ավելի քիչ են կախված առնվազն հետևյալ գործոններից`

• Ի՞նչ կարևորություն ունեն սննդամթերքի այդ տեսակները – ինչպիսի՞ն է բնակչության բյուջեում սննդամթերքի այդ տեսակներին հատկացված գումարի մասնաբաժինը,

• Արդյո՞ք սննդամթերքի այդ տեսակների գները հասանելի են, հեշտ մշտադիտարկելի ու արագ նորացվող,

• Սննդամթերքի որոշ տեսակներ կարող են ներառվել պարենային զամբյուղում նույնիսկ, եթե նրանց սպառման ծավալն ու արժեքը շատ բարձր չէ, սակայն դրանք բնակչության սննդակարգի ու առողջության տեսանկյունից կարևոր դեր ունեն,

210

• Որոշ սննդատեսակներ կներառվեն նույնիսկ փոքր քանակությամբ, եթե դրանք ավանդաբար սպառվողներից են: Փորձ է արվել պատասխանել այն հարցին, թե ո՞ր սննդատեսակներն ու խմիչքներն են

ներառվելու նվազագույն պարենային զամբյուղում:

Հայաստանում ՏՏԿԱՀ-ն տեղեկատվություն է հավաքագրում 208 առավել կարևոր սննդատեսակների և ոչ ալկոհոլային խմիչքների գների վերաբերյալ: Իրականացվել է զգայունության վերլուծություն, որպեսզի հստակեցվի, թե ինչպես կփոխվի նվազագույն պարենային զամբյուղի արժեքը, եթե օգտագործվի 208 սննդատեսակներից որոշակի ենթախումբ` պահպանելով զամբյուղի կալորիականության արժեքը` 2232 կկալ/օր:

Վերլուծությունը ցույց տվեց, որ եթե դուրս թողնենք “ոչ կարևոր” սննդատեսակները, որոնք ընդհանուր առմամբ կազմում են սննդամթերքի սպառման ընդհանուր ծախսերի միայն 1 տոկոսը, ապա ՏՏԿԱՀ-ի 208 սննդատեսակների ցանկը կարելի է կիսով չափ կրճատել: Եթե օրինակ նայելու լինենք բազիսային բնակչության /2-4-րդ դեցիլներ/ սպառման օրինաչափություններին, կտեսնենք, որ այս խմբում սպառված սննդատեսակների ցանկն ընդհանուր առմամբ կազմում է 200: Եթե այդ սննդատեսակներն ու ոչ ոգելից խմիչքները դասակարգենք ըստ սպառման արժեքի նվազման և ցանկում թողնենք միայն այն սննդատեսակները որոնք կազմում են բազիսային բնակչության ընդանուր սպառման 99 տոկոսը, ապա կտեսնենք, որ սննդամթերքի ցանկում կարելի է թողնել միայն 106 սննդատեսակ: Դա մի փոքր ավելի է, քան նախնական ցանկի կեսը: Հետևաբար, սննդատեսակների մոտավորապես կեսից կարելի է հրաժարվել ,քանի որ, դա տնային տնտեսության կողմից սննդի հետ կապված ծախսերի վրա էականորեն չի ազդում:

Ավելին, պարենային զամբյուղի արժեքը հիմնված լինելով ավելի փոքրաթիվ սննդատեսակների վրա բավականին կայուն է: Օրինակ` աղքատության պարենային գիծը, որը հիմնված է նվազագույն պարենային զամբյուղի արժեքի վրա, բազիսային բնակչության (2-4-րդ դեցիլային խմբերում), օրական մեկ շնչի հաշվով կազմել է 518 դրամ, ընդ որում դիտարկվել են 200 սննդատեսակներ: Եթե հրաժարվենք 94 ոչ կարևոր սննդատեսակներից և հիմնվենք ավելի փոքրաթիվ սննդատեսակների վրա, վերահաշվարկված աղքատության պարենային գիծը կկազմի օրական 516 դրամ: Հետևաբար, տարբերությունն էական չէ: Հաշվի առնելով վերոնշյալը, որոշում է կայացվել աղքատության պարենային գիծը հաշվարկել հիմնվելով այն սննդատեսակների վրա, որոնք միասին կազմում են հիմնական սննդամթերքի սպառման 99 %-ը: Ոչ կարևոր սննդատեսակների առանձնացումը թույլ է տալիս խուսափել գնման ցածր հաճախականություն ունեցողներից: Նման սննդատեսակները կարող են գնահատման ավելի մեծ սխալ ունենալ, թե սպառման քանակի, թե գնի տեսանկյունից: Ոչ պարենային ծախսերի գնահատումը

Բնակչությունը պետք է կարողանա հոգալ ոչ միայն իր նվազագույն պարենային պահանջը,այլև նվազագույն ոչ պարենային ապրանքների պահանջը: Ելնելով վերոնշյալից հարկավոր է ոչ պարենային ապրանքների ու ծառայությունների մասնաբաժինն ավելացնել նվազագույն պարենային զամբյուղում: Սահմանած լինելով աղքատության պարենային գիծը, հարց է առաջանում, թե ինչպե՞ս գնահատել ոչ պարենային ապրանքների մասնաբաժինը` ստանալ ընդհանուր աղքատության գիծը, որը ներառում է երկու` թե պարենային, թե ոչ պարենային ծախսերի մասնաբաժինները: Առկա են մի քանի գնահատման մեթոդներ, որոնք տեխնիկական տեսանկյունից առանձին-առանձին ունեն իրենց առավելությունները:

211

Այս զեկույցում փաստացի սպառման հիման վրա ոչ պարենային սպառման մասնաբաժնի սահմանման երկու պարզ և թափանցիկ մեթոդ է կիրառվել: Ընդհանուր աղքատության գծի ոչ պարենային մասնաբաժինը գնահատվել է պարենային ծախսերի մեթոդի /ՊԾՄ/ և սպառողական զամբյուղի մեթոդի /ՍԶՄ/ կիրառմամբ (Համաշխարհային բանկ, 2002): Գնահատումը չի ներառում ռեգրեսիոն մոտեցումներ, քանի որ դրանք հասկանալի չեն քաղաքականությունն իրականացնողների ու ոչ մասնագետների համար:

Համաձայն ՊԾՄ-ի , նախ և առաջ ընտրվել են այն անձինք, ում պարենային սպառումը մոտ է աղքատության պարենային գծին: Ահա այս խումբն էլ հանդիսանում է այն հենքը, որի հիման վրա հաշվարկվում է ոչ պարենային մասնաբաժինն ու համընդհանուր աղքատության գիծը: Այս խմբի համար հաշվարկվում է սպառման այն մասնաբաժինը, որը հատկացվում է ոչ պարենային սպառման ապրանքներին: Այս մասնաբաժնի արժեքը ոչ պարենային սպառման արժեքն է, որն ավելացվում է աղքատության պարենային գծի արժեքին, ստանալու համար աղքատության ընդհանուր գիծը: Այդ մասնաբաժինը կարող է էլ ավելի տրոհվել` առանձնացնելով ոչ պարենային ապրանքների և ծառայությունների արժեքը: Ավելի ճշգրիտ, պարենային մասնաբաժինը հաշվարկվում է որպես այն տնային տնտեսությունների պարենային մասնաբաժինների “համընդհանուր միջին”, որոնց մեկ չափահասի հաշվով պարենային սպառումն ընկած է աղքատության պարենային գծի /ոչ պարամետրային գնահատական/ ± 2-10 տոկոս միջակայքում:

Երկրորդ մեթոդաբանության համաձայն,ըստ ՍԶՄ-ի, պարենային մասնաբաժինը հաշվարկվում է որպես այն տնային տնտեսությունների պարենային միջին մասնաբաժինների “համընդհանուր միջին”, որտեղ մեկ չափահասի հաշվով ընդհանուր սպառումն ընկած է աղքատության պարենային գծի ± 2-10 տոկոս միջակայքում:

Սա հանգեցնում է աղքատության երկու գծերի գնահատման` ստորին և վերին: Աղքատության այն գիծը, որը ներառում է ոչ պարենային մասնաբաժինը համաձայն ՊԾՄ-ի, կոչվում է աղքատության ստորին գիծ,իսկ աղքատության այն գիծը, որն ըստ ՍԶՄ-ի ներառում է ոչ սննդային մասնաբաժինը, կոչվում է աղքատության վերին գիծ: Աղքատության գծերի գնահատման համառոտ նկարագրությունը

Առաջարկվող աղքատության գծի արժեքը գնահատվել էր 17,483 դրամ մեկ ամսվա համար մեկ չափահաս անձի հաշվով: Սակայն, կարող ենք ասել, որ ամսական մեկ չափահասին բաժին ընկնող գումարը` 17,000 - 20,000 դրամ կարող է ծառայել որպես աղքատության պարենային գիծ, հիմնված տարբեր բազիսային բնակչության ու պարենային տարբեր զամբյուղների կառուցվածքի վրա:

Պարենային գիծը, նախ և առաջ, հաշվարկվում է մեկ շնչի հաշվով,հիմնվելուվ մեկ օրվա համար մեկ շնչի համար սահմանված կալորիականության` 2232 կկալ արժեքի վրա, ապա ճշգրտվում է 1.113 համարժեքության սանդղակի գործակցով, որը 2004 թվականին հարվարկվել էր Համաշխարհային բանկի կողմից: Համադրելիության նպատակով գործածվել են միևնույն սանդղակային գործակիցները, մեկ չափահաս անձին համարժեք չափով աղքատության գիծը վերահաշվարկելու համար, ինչպես որ, դա արվել էր 2004 թվականին: Գծապատկեր 2-ը ցույց է տալիս աղքատության պարենային գծի բաղադրիչները համապատասխան <<Անհատական սպառման դասակարգիչ ըստ նպատակների>> երկնիշ խմբերի:

212

Գծապատկեր 2. Աղքատության պարենային գծի բաղադրիչները (տոկոսներով)

Աղքատության պարենային գիծը այն նվազագույն պարենային զամբյուղի արժեքն է, որը`

- բաղկացած է 106 հիմնական սննդատեսակներից և ոչ ալկոհոլային խմիչքներից,

- ունի 2232 կկալ օրական մեկ շնչի հաշվով էներգետիկ արժեք, - հիմնված է չափահասին համարժեք սպառման 2-4-րդ դեցիլների սպառման

համամասնությունների վրա: Աղքատության ստորին գիծը

Սպառողական զամբյուղի մեթոդը, հաշվարկում է ընդհանուր սպառման մեջ պարենային սպառման մասնաբաժինը այն տնային տնտեսությունների համար, որոնց ընդհանուր սպառումը գտնվում է աղքատության պարենային գծի շրջակայքում և կազմում է մոտավորապես 70 տոկոս: Ավելացնելով համապատասխան ոչ պարենային մասնաբաժինը` ստանում ենք աղքատության ստորին գիծը: Առաջարկվող աղքատության ստորին գիծը կազմում է ամսական 25,217 դրամ մեկ չափահասի հաշվով: Մեկ չափահասի հաշվով ամսական 24,000 - 28,000 դրամ արժեքը կարող է ծառայել որպես աղքատության ստորին գիծ` հիմնվելով տարբեր բազիսային բնակչության ու պարենային տարբեր զամբյուղների կառուցվածքի վրա :

Աղքատության պարենային գծի կառուցվածքը

Սննդամթերք, 1.1

Սուրճ, թեյ, կակաո3.3

Բանջարեղեն 17.4

Միրգ 4.3

Ձեթ, ճարպ 8.1

Կաթ, պանիր, ձու18.5

Միս 10.2

Ձուկ 0.5

Հաց, հացամթերք

32.4

Ոչ ալկոհոլային խմիչք

0.4

Շաքար, ջեմ

3.8

213

Գծապատկեր 3. Աղքատության ստորին գծի կառուցվածքը

Աղքատության վերին գիծը

Միևնույն ժամանակ, պարենային ծախսերի մեթոդը հաշվարկում է ընդհանուր սպառման մեջ պարենային սպառման մասնաբաժինը, հիմնվելով այն տնային տնտեսությունների վրա, որոնց ընդհանուր սպառումը գտնվում է աղքատության պարենային գծի շրջակայքում և կազմում է մոտավորապես 56.5 %:

Համաձայն վերոնշյալ հաշվարկների աղքատության ընդհանուր գիծը կազմում է 30,920 դրամ ամսական մեկ չափահաս անձին համարժեք չափով: Մեկ չափահասի հաշվով ամսական 29000 - 36000 դրամ արժեքը կարող է ծառայել որպես աղքատության վերին գիծ` հիմնվելով տարբեր բազիսային բնակչության ու պարենային տարբեր զամբյուղների կառուցվածքի վրա

214

Գծապատկեր 4. Աղքատության վերին գծի կառուցվածքը

Աղյուսակ 2-ը ներկայացնում է Հայաստանում աղքատության գծերը,որոնք

արտահայտված են 2009 թվականի տարեկան միջին գներով:

Աղյուսակ 2. Աղքատության գծերը մեկ չափահասին համարժեք դրամ/ամիս

արտահայտմամբ Պարենային գիծը 17,483 Աղքատության ստորին գիծը 25,217 Աղքատության վերին գիծը 30,920

Վերոնշյալ աղքատության գծերը ենթադրաբար պետք է ավելի լավ արտացոլեն

իրականությունը Հայաստանում և բնակչության սպառման ու ծախսերի օրինաչափությունները: Սակայն, հաշվի առնելով սպառման հնարավոր թերագնահատումը, որը կարող է արտացոլված լինել ՏՏԿԱՀ տվյալներում, անհրաժեշտություն առաջացնում վերանայել աղքատության գիծը` հիմնվելով ժողովրդագրական մեկ այլ խմբի բնակչության վրա: Ամեն դեպքում ՏՏԿԱՀ-ով փաստագրված աղքատության գիծը չպետք է շփոթել աղքատության նորմատիվային գծի հետ, որը մշակվում է ոչ թե վիճակագրական, այլ վարչարարական նպատակներով`ըստ առողջապահական և սոցիալական նվազագույն նորմատիվային պահանջների: 3. Աղքատության հիմնական ցուցանիշները

Այս զեկույցում, հետևելով միջազգային պրակտիկային, աղքատությունը գնահատվել է ըստ աղքատության մակարդակի, աղքատության խորության և սրության ցուցանիշների: Աղքատության մակարդակի ամենապարզ և առավել հաճախ կիրառվող գնահատականը դա աղքատների ընդհանուր թվաքանակի համաթիվն է, որը պարզապես, իրենից ներկայացնում է մեկ չափահաս անդամի հաշվով համարժեք սպառման մակարդակով աղքատության գծից ցած գտնվող անհատների հարաբերություն (Ֆոստեր և ուրիշներ 1984թ.): Աղքատության

215

խորության համաթիվը ցույց է տալիս, թե որքանով են այդ մարդիկ աղքատ, կամ որքան է նրանց սպառումը ցածր աղքատության գծից: Աղքատության սրության ցուցանիշը կիրառվել է գնահատելու աղքատների միջև եղած սպառման անհավասարությունը (որոշ աղքատների մոտ սպառումը կարող է շատ մոտ գտնվել աղքատության գծին, իսկ ոմանք սպառման ցուցանիշով կարող են շատ ցած գտնվել աղքատության գծից):

Զեկույցում կիրառված աղքատության ցուցանիշները նկարագրված են ստորև բանաձևով.

α

α ∑=

⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡⎟⎠⎞

⎜⎝⎛ −

=n

i

i

zcz

nP

10,max1)(

որտեղ α -ն պարամետր է (նկարագրված է ստորև), z-ը աղքատության գիծն է, ci –ն i-րդ անհատի սպառումն է, իսկ n-ն անհատների ընդհանուր թվաքանակը: Եթե α -ն հավասար է զրոի, ստացվում է P(0), կամ աղքատության մակարդակի համաթիվը, որը գնահատում է աղքատության գծից ցած գտնվող անհատների հարաբերությունը: Եթե α -ն հավասար է 1-ի, ստացվում է P(1), կամ աղքատության խորությունը, որը հաշվի է առնում, թե որքան են միջին հաշվով աղքատները հեռու այդ գծից: P(1)-ը կարող է արտահայտվել հետևյալ բանաձևով.

)(*)0()1( DeficitAveragePP = որտեղ միջին պակասուրդը հաշվարկվում է որպես տոկոս աղքատության գծի նկատմամբ, որի չափով աղքատների սպառումը միջին հաշվով պակաս է աղքատության գծից: Վերջապես, եթե α -ն հավասար է 2, ստացվում է P(2), կամ աղքատության սրությունը, որը հաշվի է առնում աղքատների միջև անհավասարությունը:

Սույն զեկույցում ընդհանուր աղքատության միտումները նկարագրված են աղքատության բոլոր երեք գնահատականների միջոցով, սակայն աղքատության պատկերի վերլուծությունները հիմնականում կատարվել են աղքատության մակարդակի գնահատականի հիման վրա:

216

«ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՊԱՏԿԵՐԸ ԵՎ ԱՂՔԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸ»

217

Վիճակագրական հավելված Հավելվածների համարակալումը կատարված է ըստ գլուխների համարակալման: Առանձին դեպքերում բաղադրիչների գումարի և արդյունքի միջև աննշան տարբերությունները բացատրվում են տվյալների կլորացմամբ:


218


219

Հավելված 1

Աղյուսակ A 1.1 Հայաստան. Բնակչության բնական շարժի ցուցանիշները, ամուսնությունները և ամուսնալուծություններն ըստ ՀՀ մարզերի և ք.Երևանի, 2009թ.

Մշտական բնակչության

թվաքանակը տարեվերջին, հազ.մարդ

Ծնունդ Մահ

ընդամենը արական իգական ընդամենը արական իգական ընդամենը արական իգական

Ամուսնություն

Ամուսնա-լուծություն

ՀՀ 3249.5 1575.8 1673.7 44413 23652 20761 27560 14253 13307 18773 2829 Ք.Երևան 1116.6 522.4 594.2 15400 8070 7330 8919 4650 4269 6831 1249 Արագածոտն 141.7 71.2 70.5 2024 1099 925 1267 648 619 884 80 Արարատ 278.8 137.2 141.6 3782 2000 1782 2186 1132 1054 1399 169 Արմավիր 284.1 140.2 143.9 3966 2186 1780 2183 1132 1051 1769 138 Գեղարքունիք 241.5 122.4 119.1 3426 1874 1552 1898 965 933 1522 108 Լոռի 281.6 136.5 145.1 3471 1845 1626 2900 1494 1406 1423 470 Կոտայք 280.6 138.5 142.1 4108 2156 1952 2245 1147 1098 1706 196 Շիրակ 281.5 137.4 144.1 3991 2170 1821 2758 1417 1341 1497 201 Սյունիք 152.9 75.9 77.0 1757 952 805 1325 693 632 712 109 Վայոց ձոր 55.8 27.9 27.9 695 350 345 497 248 249 337 46 Տավուշ 134.4 66.2 68.2 1793 950 843 1382 727 655 693 63



220

Հավելված 2 Աղյուսակ A3.1. Հայաստան. Աղքատության ցուցանիշները 2008 և 2009թթ.

(ստանդարտ սխալները փակագծերում) (տոկոսներով)

2008թ. 2009թ. ծայրահեղ

աղքատ (%)

աղքատ (%)

%-ը ողջ բնակչության մեջ

ծայրահեղ աղքատ

(%)

աղքատ (%)

%-ը ողջ բնակչու թյան մեջ


1.9 27.6 64.9 4.6 33.7 65.5

(0.3) (0.9) (0.5) (1.0) ք.Երևան 1.1 20.1 33.8 3.1 26.7 34.5 (0.4) (1.4) (0.6) (1.6) Այլ քաղաքներ 2.8 35.8 31.0 7.4 41.5 31.0 (0.4) (1.1) (0.7) (1.1) Գյուղական բնակավայրեր

1.2 27.5 35.1 1.7 34.9 34.5

(0.4) (1.4) (0.4) (1.4) Ընդամենը 1.6 27.6 100 3.6 34.1 100 (0.2) (0.8) (0.3) (0.8) Աղբյուրը: ՏՏԿԱՀ 2008 և 2009թթ. Նշում: Սպառումը գնահատվել է մեկ չափահաս անձի հաշվով: Աղքատության ցուցանիշները հաշվարկվել են օգտագործելով 2008թ.-ի նվազագույն պարենային զամբյուղը և 2008թ.-ին գնահատված ոչ պարենային ապրանքների մասնաբաժինը: Աղքատության գծերը ճշգրտվել են գնաճը հաշվի առած: Ստանդարտ սխալները ճշգրտվել են ըստ ընտրանքի սկզբնական միավորների:

Աղյուսակ A3.2. Հայաստան. Մեկ չափահաս անձին համարժեք սպառումն ըստ դեցիլային խմբերի, 2008 և 2009թթ., դրամ, 2008թ. միջին տարեկան գներով

(տոկոսներով) 2008թ. 2009թ. Դեցիլային խմբեր

Մասնաբաժինն ընդամենը

սպառման մեջ

Միջին սպառում

Մասնաբաժինն ընդամենը

սպառման մեջ

Միջին սպառում

Սպառման միջին տարեկան

փոփոխությունը 2008-2009, %

1-ամենա աղքատ 4.8 20462 4.8 18035 -3.3 2 5.9 25200 5.7 22919 -2.5 3 6.7 28907 6.4 25938 -2.8 4 7.6 32524 7.5 30175 -2.0 5 8.4 36311 8.4 33940 -1.8 6 9.3 40213 9.3 37474 -1.9 7 10.5 44839 10.3 41682 -1.9 8 11.8 50663 11.9 48006 -1.4 9 13.9 59478 14.1 56971 -1.1 10-հարուստ 20.9 90123 21.6 87391 -0.8 Միջինը 100 42870 100 40250 -1.7

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2008 և 2009թթ .


221

Աղյուսակ A3.3. Հայաստան: Աղքատության ցուցանիշներն ըստ մարզերի, 2008 և 2009 թթ. (ստանդարտ սխալները փակագծերում)


ծայրահեղ աղքատու


աղքատու- թյան

մակարդակ

ծայրահեղ աղքատու-


աղքատու- թյան

մակարդակ

%-ն աղքատ- ների մեջ

%-ն ընդհա նուր

բնակչու թյան մեջ

Ք.Երևան 1.1 20.1 2.1 26.7 27 34.5 (0.4) (1.4) (0.6) (1.6) Արագածոտն 0.5 20.3 1.6 25.4 2.8 3.7 (0.4) (3.2) (0.6) (3.0) Արարատ 1.6 31.3 3.4 39.8 9.1 7.8 (0.7) (2.9) (0.6) (2.7) Արմավիր 0.7 24.5 3.7 31.3 7.5 8.2 (0.3) (2.4) (0.8) (2.6) Գեղարքունիք 0.4 32.0 2.2 40.4 7.8 6.6 (0.1) (3.1) (1.1) (3.2) Լոռի 2.8 34.2 7.7 41.7 12.7 10.3 (0.8) (2.5) (1.5) (2.6) Կոտայք 2.1 39.5 6.6 43.0 12.6 10 (0.7) (2.4) (1.3) (2.3) Շիրակ 4.6 42.4 5.5 47.2 12.4 9 (1.3) (2.6) (1.3) (2.5) Սյունիք 1.3 20.3 2.2 23.4 2.7 4 (0.4) (3.0) (1.1) (2.8) Վայոց Ձոր 1.9 21.1 1.6 30.3 1.7 1.9 (0.9) (3.1) (0.6) (3.6) Տավուշ 1.7 23.2 1.8 31.3 3.8 4.2 (0.7) (2.6) (0.6) (3.1) Ընդամենը 1.6 27.6 3.6 34.1 100 100 (0.2) (0.8) (0.3) (0.8) Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2008 և 2009թթ

Աղյուսակ A3.4. Հայաստան:Աղքատությունն ըստ սպառման և եկամտի ցուցանիշների, 2009թ

(տոկոսներով) Սպառման

ցուցանիշով ոչ աղքատներ

Սպառման ցուցանիշով աղքատներ

Ընդամենը

Ծայրահեղ աղքատներ. ծայրահեղ (պարենային) աղքատության գիծ = 17483 դրամ Եկամտի ցուցանիշով ոչ աղքատներ 85.4 2.4 87.8 Եկամտի ցուցանիշով աղքատներ 11 1.2 12.2 Ընդամենը 96.4 3.6 100 Աղքատներ. ընդհանուր աղքատության գիծ = 30920.17 դրամ Եկամտի ցուցանիշով ոչ աղքատներ 44.3 17.5 61.8 Եկամտի ցուցանիշով աղքատներ 21.6 16.6 38.2 Ընդամենը 65.9 34.1 100



222

Աղյուսակ A3.5. Միաժամանակ և սպառման և եկամտի ցուցանիշներով աղքատները և ծայրահեղ աղքատները 2008 - 2009թթ.


Ծայրահեղ աղքատներ 0.6 1.2 Աղքատներ 14.3 16.6


Աղյուսակ A3.6. Հայաստան: Աղքատության մակարդակի փոփոխությունն ըստ սպառման մակարդակի անկման և սպառման բաշխվածության փոփոխության 2008 և 2009թթ.

ընթացքում (միջին արժեքներ)

Ընդամենը Քաղաքա- յին բնակա վայրեր

Երևան Այլ քաղա քներ

Գյուղա- կան բնակա

վայրեր Ծայրահեղ աղքատներ Աղքատության մակարդակի տոկոսային փոփոխությունը 2.00 2.76 1.05 4.67 0.55 Անկման բաղադրիչ 0.49 0.56 0.11 1.36 0.32 Վերաբաշխման բաղադրիչ 1.51 2.19 0.94 3.30 0.23 Մնացորդ (Residual) 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 Աղքատներ Աղքատության մակարդակի տոկոսային փոփոխությունը 6.52 6.08 6.59 5.67 7.37 Անկման բաղադրիչ 2.22 2.04 1.07 3.53 2.55 Վերաբաշխման բաղադրիչ 4.30 4.04 5.52 2.14 4.82 Մնացորդ 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2008 և 2009թթ. Նշում. 2008-2009թթ. ընթացքում աղքատության մակարդակի փոփոխությունը կարելի է բացատրել միջին սպառման մակարդակի փոփոխությամբ (անկում) և սպառման բաշխվածության փոփոխությամբ: Աղքատության մակարդակի փոփոխության բաժանումը սպառման աճի և բաշխվածության բաղադրիչների (ըստ Դատտի և Ռավալիոնիի կողմից մշակված մեթոդաբանության 1992թ.) թույլ է տալիս բացատրել, թե ինչպիսին կլիներ սպառման աճի ազդեցությունն աղքատության մակարդակի վրա, եթե անհավասարությունը մնար անփոփոխ և հակառակը: Հայաստանում աղքատության ընդհանուր մակարդակի 6.5 տոկոսային կետով բարձրանումը պայմանավորված է սպառման միջին մակարդակի անկումով՝, որը բերել է աղքատության մակարդակի 2.2 տոկոսային կետով ավելացման և անհավասարության խորացված ցուցանիշով, որը հանգեցրել է աղքատության մակարդակի 4.3 տոկոսային կետով աճի: Այսպիսով, չնայած սպառման անկումը և վերաբաշխման բաղադրիչներն ունեն հակառակ ներգործություն՝ դրանք համատեղ առաջացրել են աղքատության մակարդակի բարձրացում: Տարածաշրջանային կտրվածքով դիտարկելիս ակնհայտ է, որ գյուղական վայրերում աղքատության ընդհանուր մակարդակի 7.4տոկոսային կետով ավելացումը պայմանավորված է սպառման միջին մակարդակի անկումով՝, որը բերել է աղքատության մակարդակի 2.6 տոկոսային կետով աճի և անհավասարության խորացված ցուցանիշով, որը հանգեցրել է աղքատության մակարդակի 4.8 տոկոսային կետով աճի:


223

Աղյուսակ A3.7. Հայաստան: Սպառման դետերմինանտները, 2008 և 2009թթ.-ին Կախյալ փոփոխական: ln (մեկ չափահասի հաշվով սպառումը)

2008թ. Լրիվ պայմաններ

2009թ. Լրիվ պայմաններ

Տնային տնտեսության բնութագրիչներ

0-5 տարիքային խումբ -0.026 -0.003 (0.010)** -0.072 6-14 տարիքային խումբ 0.014 0.073 (0.008)* (0.033)* 15-18 տարիքային խումբ -0.052 0.138 (0.013)*** -0.142 19-25 տարիքային խումբ 0.011 0.067 -0.009 -0.058 26-45 տարիքային խումբ 0.022 0.053 (0.008)** -0.054 46-60 տարիքային խումբ f f 61+ տարիքային խումբ -0.023 -0.124 (0.012)* (0.030)*** Ln(տնային տնտեսության չափը) -0.213 -0.262 (0.022)*** (0.016)*** Տնային տնտեսության գլխավորի բնութագրիչները

Գլխավորի տարիքը -0.007 -0.013 (0.003)* (0.002)*** (Տարիքը)2 0 0 (0.000)** (0.000)*** Կին -0.06 -0.088 (0.010)*** (0.019)*** Հաշմանդամ -0.027 -0.03 -0.037 (0.012)** Տարրական կամ ցածր կրթություն, թերի միջնակարգ f f

Ընդհանուր միջնակարգ կրթություն 0.076 0.012 (0.013)*** -0.028 Միջնակարգ մասնագիտական 0.261 0.147 (0.097)** (0.024)*** Բարձրագույն կրթություն 0.237 0.309 (0.013)*** (0.038)*** Վարձու աշխատող f f Ինքնազբաղված 0.053 0.05 (0.027)* (0.011)*** Այլ գործունեությամբ զբաղվող 0.044 0.007 -0.064 -0.075 Գործազուրկ -0.014 0.034 -0.021 (0.017)* Կենսաթոշակառու 0.048 -0.029 -0.036 -0.045 Այլ ոչ մասնակից 0.019 0.052 -0.071 -0.044 Տնային տնտեսության այլ բնութագրիչներ Միգրացիայում գտնվող անդամների առկայությունը 0.074 0.012 (0.018)*** -0.019


224

Արտասահմանից վերադարձած անդամների առկայությունը

0.079 0.127

(0.025)*** (0.039)*** Հայաստանի այլ շրջաններից վերադարձած անդամների առկայությունը

0 0

0 0 Վարձու աշխատող անդամների մասնաբաժինը տնային տնտեսությունում

f f

Ինքնազբաղված անդամների մասնաբաժինը տնային տնտեսությունում

-0.023 -0.031

-0.024 -0.082 Այլ գործունեությամբ զբաղվող անդամների մասնաբաժինը տնային տնտեսությունում -0.049 -0.106

-0.076 (0.036)** Գործազուրկ անդամների մասնաբաժինը տնային տնտեսությունում

-0.244 -0.342

(0.023)*** (0.046)*** Կենսաթոշակառու անդամների մասնաբաժինը տնային տնտեսությունում

-0.283 -0.168

Այլ չզբաղված անդամների մասնաբաժինը տնային տնտեսությունում

(0.062)*** (0.089)*

0.094 -0.247 (0.033)** (0.016)*** Ք.Երևան f f Արագածոտն -0.075 -0.139 (0.020)*** (0.024)*** Արարատ -0.148 -0.169 (0.011)*** (0.019)*** Արմավիր -0.043 -0.085 (0.015)** (0.017)*** Գեղարքունիք -0.16 -0.189 (0.016)*** (0.020)*** Լոռի -0.165 -0.168 (0.011)*** (0.011)*** Կոտայք -0.196 -0.154 (0.007)*** (0.012)*** Շիրակ -0.211 -0.243 (0.007)*** (0.012)*** Սյունիք -0.022 -0.067 (0.010)** (0.008)*** Վայոց ձոր 0.008 -0.08 -0.015 (0.015)*** Տավուշ -0.028 -0.061 (0.014)* (0.017)*** Կոնստանտա 11.112 11.269 (0.110)*** (0.016)*** Ճշգրտված R քառակուսի 0.235 0.2518 Աղքատներ MSE 0.3724 0.39364 Դիտարկումների թիվը 7294 7508

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ: 2008 և 2009թթ. տվյալները: Նշում. f – համեմատվող կատեգորիա, * ցույց է տալիս 10% նշանակություն; ** ցույց է տալիս 5% նշանակություն; *** ցույց է տալիս 1% նշանակություն:


225

Աղյուսակ A3.8. Հայաստան: Սպառման բաղադրիչներն ըստ քվինտիլային խմբերի և տարածաշրջանների 2008 և 2009թթ (ըստ 2008թ. միջին հանրապետական գների) (դրամ, ամսական)

Ամենաաղքատ 2

3

4

5

Ընդամենը

2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 Բոլոր տնային տնտեսությունները

Սննդամթերք 16056 13713 19096 17371 21703 20127 25238 23112 30461 29463 22512 20756 Ոգելից խմիչքներ և ծխախոտ 762 681 1234 1261 1537 1566 2050 1936 2733 2798 1663 1648 Հագուստ և կոշկեղեն 254 204 565 536 1061 1002 2061 1749 4427 3899 1674 1477 Կոմունալ, կապի (տելեգրաֆ) ծախսեր 2263 2710 3693 3648 5069 4644 5670 6076 8720 8798 5084 5174 Տրանսպորտ 148 181 363 356 549 451 875 721 1099 1068 607 555 Կենցաղային ապրանքներ 737 928 1357 1619 2281 2749 3624 3972 8378 7842 3276 3421 Հանգիստ, մշակույթ 0 1 1 3 2 3 13 7 67 536 17 110 Կրթություն 144 127 778 254 1315 372 1943 777 4048 3944 1646 1094 Առողջապահություն 12 49 154 95 259 226 687 609 6133 5230 1449 1241 Այլ ծառայություններ 324 340 586 749 983 991 1472 1441 2839 2862 1232 1276 Երկարաժամկետ օգտագործման ապրանքների պայմանական հաշվարկային արժեքը 2149 1544 2904 2165 3512 3573 4128 4451 5876 5748 3710 3496 Միջին 22849 20478 30730 28057 38270 35705 47760 44851 74782 72188 42870 40250 Բնամթերային տեսքով ստացված սպառված սննդամթերք 2478 1877 2909 2792 3529 3029 4691 3555 4541 4400 3630 3130

ք.Երևան Սննդամթերք 14847 12665 17411 15586 19810 18093 22448 21119 28426 27597 21670 20086Ոգելից խմիչքներ և ծխախոտ 976 909 1469 1694 1725 1702 2483 2103 2747 2951 2018 2015 Հագուստ և կոշկեղեն 144 246 471 312 759 835 1614 1023 4532 3521 1865 1426 Կոմունալ, կապի (տելեգրաֆ) ծախսեր 2872 3056 4197 4302 5974 5304 6183 7161 9676 9747 6327 6399 Տրանսպորտ 211 213 366 346 549 365 855 510 863 764 622 479 Կենցաղային ապրանքներ 730 1039 1462 1742 2597 2929 3895 4072 9088 9534 4245 4481 Հանգիստ, մշակույթ 0 0 2 0 4 0 9 16 69 636 23 177


226


3

4

5

Ընդամենը

2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 Կրթություն 247 235 966 450 1630 617 2482 1186 4844 5615 2405 2014 Առողջապահություն 1 78 173 102 224 322 998 632 4877 4674 1656 1499 Այլ ծառայություններ 733 830 1252 1580 1593 1853 2591 2395 4251 4128 2334 2393 Երկարաժամկետ օգտագործման ապրանքների պայմանական հաշվարկային արժեքը 2524 1575 3075 2214 3493 3707 4164 4746 6216 6328 4195 4058 Միջին 23284 20846 30844 28328 38359 35726 47721 44961 75591 75495 47311 45028 Բնամթերային տեսքով ստացված սպառված սննդամթերք 791 744 573 657 736 667 1540 1061 2075 2684 1263 1308

Այլ քաղաքների տնային տնտեսություններ Սննդամթերք 15654 12931 18871 17221 21914 20317 25275 23314 30302 30195 21318 19615 Ոգելից խմիչքներ և ծխախոտ 726 609 1208 1070 1413 1550 1729 1706 2598 2764 1408 1396 Հագուստ և կոշկեղեն 273 190 523 608 1170 986 2210 1765 4395 4182 1420 1290 Կոմունալ, կապի (տելեգրաֆ) ծախսեր 2209 2915 3970 4040 5314 5154 6587 6253 9351 8867 4977 5045 Տրանսպորտ 148 111 307 303 435 353 753 679 1482 1559 534 508 Կենցաղային ապրանքներ 774 956 1412 1698 2045 2568 3360 3929 8778 6225 2756 2721 Հանգիստ, մշակույթ 0 3 0 10 3 8 37 4 137 1052 27 155 Կրթություն 145 121 804 226 1275 323 2262 791 4238 3386 1460 772 Առողջապահություն 11 54 206 171 276 180 323 731 7041 6408 1182 1134 Այլ ծառայություններ 126 144 321 414 584 593 856 878 1572 1684 590 641 Երկարաժամկետ օգտագործման ապրանքների պայմանական հաշվարկային արժեքը 2194 1659 2986 2378 3607 3559 4556 4438 6245 5613 3623 3254 Միջին 22259 19693 30609 28140 38037 35593 47948 44489 76138 71934 39296 36531 Բնամթերային տեսքով ստացված սպառված սննդամթերք 962 737 1052 1040 1392 1208 1503 1618 2529 2068 1382 1242


227


3

4

5

Ընդամենը

2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009

Գյուղաբնակ տնային տնտեսություններ Սննդամթերք 17454 15483 20476 19094 23439 21841 27668 24910 33849 31795 24378 22448Ոգելից խմիչքներ և ծխախոտ 643 612 1097 1029 1451 1455 1873 1954 2815 2587 1547 1508 Հագուստ և կոշկեղեն 313 192 673 678 1273 1170 2358 2449 4282 4274 1715 1697 Կոմունալ, կապի (տելեգրաֆ) ծախսեր 1870 2196 3070 2738 3946 3598 4636 4870 6699 7293 3982 4069 Տրանսպորտ 100 248 418 410 644 616 970 961 1186 1181 657 674 Կենցաղային ապրանքներ 699 811 1230 1442 2161 2737 3552 3908 6931 6415 2803 2991 Հանգիստ, մշակույթ 0 0 0 0 0 2 2 1 11 12 2 3 Կրթություն 65 57 623 101 1029 189 1265 364 2620 1786 1080 466 Առողջապահություն 21 22 87 26 280 176 647 490 7463 5233 1486 1080 Այլ ծառայություններ 211 245 353 279 677 536 857 948 1532 1771 704 731 Երկարաժամկետ օգտագործման ապրանքների պայմանական հաշվարկային արժեքը 1806 1373 2705 1947 3450 3461 3824 4173 5062 4957 3339 3153 Միջին 23184 21240 30732 27745 38351 35781 47652 45028 72451 67305 41691 38820 Բնամթերային տեսքով ստացված սպառված սննդամթերք 5574 4172 6364 6150 8161 6768 9488 7533 10029 8712 7898 6644 Աղբյուրը: ՏՏԿԱՀ 2008 և 2009թթ.


228

Աղյուսակ A3.9. Հայաստան: Սպառման բաղադրիչներն ըստ քվինտիլային խմբերի և տարածաշրջանների, 2009թ.-ին

(ըստ 2009թ. ընթացիկ գների, դրամ, ամսական, մեկ չափահաս անձին համարժեք)

Ամենա-աղքատ

2

3

4

5

Ընդամենը

Բոլոր տնային տնտեսությունները Սննդամթերք 14180 17962 20811 23898 30465 21462 Ոգելից խմիչքներ և ծխախոտ 704 1303 1620 2002 2893 1704 Հագուստ և կոշկեղեն 211 554 1036 1808 4032 1528 Կոմունալ, կապի (տելեգրաֆ) ծախսեր 2802 3772 4802 6282 9097 5350 Տրանսպորտ 187 368 467 745 1105 574 Կենցաղային ապրանքներ 959 1674 2842 4107 8108 3537 Հանգիստ, մշակույթ 1 3 3 7 555 114 Կրթություն 131 263 385 804 4078 1131 Առողջապահություն 51 98 234 630 5408 1283 Այլ ծառայություններ 351 774 1025 1490 2959 1319 Երկարաժամկետ օգտագործման ապրանքների պայմանական հաշվարկային արժեքը 1597 2239 3694 4603 5944 3615 Միջին 21174 29011 36919 46376 74642 41619 Բնամթերային տեսքով ստացված սպառված սննդամթերք 1941 2887 3132 3676 4550 3237

Երևան Սննդամթերք 13096 16116 18708 21837 28535 20769 Ոգելից խմիչքներ և ծխախոտ 940 1751 1760 2174 3052 2084 Հագուստ և կոշկեղեն 254 323 863 1057 3641 1475 Կոմունալ, կապի (տելեգրաֆ) ծախսեր 3160 4449 5484 7404 10079 6617 Տրանսպորտ 220 357 377 527 790 495 Կենցաղային ապրանքներ 1074 1801 3028 4211 9858 4634 Հանգիստ, մշակույթ 0 0 0 16 657 183 Կրթություն 243 465 638 1227 5805 2083 Առողջապահություն 81 106 333 654 4833 1550 Այլ ծառայություններ 858 1634 1916 2476 4269 2474 Երկարաժամկետ օգտագործման ապրանքների պայմանական հաշվարկային արժեքը 1629 2289 3833 4907 6543 4196 Միջին 21555 29291 36941 46490 78061 46559 Բնամթերային տեսքով ստացված սպառված սննդամթերք 770 680 690 1097 2776 1352

Այլ քաղաքների տնային տնտեսություններ Սննդամթերք 13370 17807 21008 24107 31221 20282 Ոգելից խմիչքներ և ծխախոտ 630 1107 1603 1764 2858 1444 Հագուստ և կոշկեղեն 196 628 1019 1825 4324 1334 Կոմունալ, կապի (տելեգրաֆ) ծախսեր 3014 4178 5330 6466 9169 5216 Տրանսպորտ 115 314 365 702 1612 525 Կենցաղային ապրանքներ 989 1756 2656 4062 6436 2814 Հանգիստ, մշակույթ 3 10 8 4 1088 161


229

Ամենա-աղքատ

2

3

4

5

Ընդամենը

Կրթություն 125 234 334 818 3501 798 Առողջապահություն 55 177 186 756 6625 1173 Այլ ծառայություններ 149 428 613 908 1741 663 Երկարաժամկետ օգտագործման ապրանքների պայմանական հաշվարկային արժեքը 1715 2459 3680 4589 5804 3364 Միջին 20363 29096 36803 46002 74380 37773 Բնամթերային տեսքով ստացված սպառված սննդամթերք 762 1075 1249 1673 2138 1284

Գյուղաբնակ տնային տնտեսություններ Սննդամթերք 16009 19743 22584 25757 32877 23212 Ոգելից խմիչքներ և ծխախոտ 633 1064 1505 2021 2675 1560 Հագուստ և կոշկեղեն 199 701 1210 2532 4420 1755 Կոմունալ, կապի (տելեգրաֆ) ծախսեր 2271 2831 3720 5035 7541 4207 Տրանսպորտ 257 424 637 994 1221 697 Կենցաղային ապրանքներ 839 1491 2830 4041 6633 3093 Հանգիստ, մշակույթ 0 0 3 1 13 3 Կրթություն 58 105 195 377 1847 481 Առողջապահություն 23 27 182 507 5411 1116 Այլ ծառայություններ 253 289 554 980 1831 756 Երկարաժամկետ օգտագործման ապրանքների պայմանական հաշվարկային արժեքը 1420 2013 3578 4315 5126 3260 Միջին 21962 28688 36997 46559 69593 40140 Բնամթերային տեսքով ստացված սպառված սննդամթերք 4314 6359 6998 7790 9008 6870

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2009թ. , Նշում. Սպառումը գնահատվել է մեկ չափահաս անձին համարժեք: Տնային տնտեսությունները դասակարգվել են ըստ մեկ չափահաս անձին համարժեք սպառման:


230

Աղյուսակ A3.10. Հայաստան: Եկամտի աղբյուրներն ըստ սպառման քվինտիլային խմբերի և բնակավայրերի, 2009թ.-ին

(ըստ 2009թ. ընթացիկ գների ,ամսական, դրամով, մեկ չափահաս անձին համարժեք)

Եկամտի աղբյուրներ 1 2 3 4 5 Ընդամենը Բոլոր տնային տնտեսություններ

Վարձու աշխատանքից 11204 15099 17797 23447 34730 20453 Ինքնազբաղվածությունից 475 1126 1228 2321 5486 2126 Գյուղատնտեսական գործունեությունից 4722 5468 7499 7353 6454 6300 Բարեկամներից տրանսֆերտներ 1349 2237 2570 3960 7288 3480 Սոցիալական տրանսֆերտներ 7465 6723 7533 7512 6834 7213 Կենսաթոշակներ 5797 5596 6594 6616 6243 6169 Այլ սոցիալական աջակցություն 1667 1127 939 895 591 1044 Վաճառված անշարժ գույք 16 2 132 67 211 85 Վարձակալության տրված սեփականության դիմաց վարձավճարներից,տոկոսավճարներից 7 26 1 14 110 31 Այլ եկամուտ 1040 1430 1407 6193 1923 2399 Բնամթերային տեսքով եկամուտ 2121 2710 2901 3744 4656 3228 Միջին 28399 34821 41068 54611 67692 45315

Ք. Երևան Վարձու աշխատանքից 16217 23263 26046 34489 47279 31699 Ինքնազբաղվածությունից 770 1721 1875 3075 7260 3411 Գյուղատնտեսական գործունեությունից 559 494 1255 661 1433 940 Բարեկամներից տրանսֆերտներ 1337 1987 2539 3552 8589 4129 Սոցիալական տրանսֆերտներ 7211 6071 8064 7967 7254 7325 Կենսաթոշակներ 6081 5602 7578 7378 6665 6705 Այլ սոցիալական աջակցություն 1130 469 486 589 589 620 Վաճառված անշարժ գույք 36 4 155 166 37 80 Վարձակալության տրված սեփականության դիմաց վարձավճարներից,տոկոսավճարներից 0 74 0 0 147 54 Այլ եկամուտ 727 853 1058 657 907 850 Բնամթերային տեսքով եկամուտ 756 669 621 1069 2779 1330 Միջին 27613 35136 41613 51636 75685 49818

Այլ քաղաքների տնային տնտեսություններ Վարձու աշխատանքից 12384 17633 19727 24354 32663 19969 Ինքնազբաղվածությունից 370 1302 1222 2647 4957 1796 Գյուղատնտեսական գործունեությունից 1967 2291 2512 2447 2547 2310 Բարեկամներից տրանսֆերտներ 1573 3389 2803 5956 7698 3854 Սոցիալական տրանսֆերտներ 7137 7250 6865 6707 6498 6935 Կենսաթոշակներ 5419 5776 5652 5571 5912 5634 Այլ սոցիալական աջակցություն 1718 1474 1214 1136 586 1301 Վաճառված անշարժ գույք 8 1 66 19 875 144 Վարձակալության տրված սեփականության դիմաց 16 0 0 14 139 27


231

Եկամտի աղբյուրներ 1 2 3 4 5 Ընդամենը վարձավճարներից,տոկոսավճարներից

Այլ եկամուտ 1108 1125 1499 2221 2228 1554 Բնամթերային տեսքով եկամուտ 756 892 1064 1489 1997 1154 Միջին 25319 33883 35758 45854 59602 37743

Գյուղաբնակ տնային տնտեսություններ Վարձու աշխատանքից 6088 5692 8528 11886 16994 9663 Ինքնազբաղվածությունից 401 448 637 1322 3150 1141 Գյուղատնտեսական գործունեությունից 11288 12546 17535 17800 16964 15228 Բարեկամներից տրանսֆերտներ 1066 1513 2399 2785 4997 2497 Սոցիալական տրանսֆերտներ 8072 6873 7613 7700 6434 7352 Կենսաթոշակներ 6088 5441 6491 6693 5836 6116 Այլ սոցիալական աջակցություն 1985 1432 1122 1007 597 1236 Վաճառված անշարժ գույք 12 0 166 7 0 38 Վարձակալության տրված սեփականության դիմաց վարձավճարներից,տոկոսավճարներից 1 4 2 26 31 12 Այլ եկամուտ 1176 2199 1651 14765 3260 4703 Բնամթերային տեսքով եկամուտ 4874 6038 6581 8155 9451 6981 Միջին 32978 35313 45112 64446 61281 47615

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2009թ. Նշում Եկամուտը սահմանվել է, որպես ընդամենը տնօրինվող եկամուտ: Եկամուտը հաշվարկվել է մեկ չափահաս անձին համարժեք:


232

Հավելված 3 Աղյուսակ A7.1 Տնային տնտեսությունների մեկ առկա անդամի հաշվով միջին ամսական սպառողական ծախսերը 2004, 2008-2009թթ.-ին

(դրամ) այդ թվում՝ Ընդամենը տնային

տնտեսություններ քաղաքային բնակավայր գյուղական բնակավայր

2004 2008 2009 2004 2008 2009 2004 2008 2009 Սպառողական ծախսեր 19251 28878 27667 20933 30568 29119 16458 25754 24916 այդ թվում՝ • սնունդ 10797 14984 14145 11109 15086 14221 10281 14794 14003 • ոչ պարենային ապրանքների գնում 2787 4730 4294 2841 5082 4390 2695 4079 4112 որից՝

հագուստ, կոշիկ, կտոր 846 1247 1151 862 1243 1062 820 1254 1320 կահույք և կուլտուր-կենցաղային ապրանքներ 435 1122 489 507 1238 467 316 909 528 դեղորայք, բուժ. պարագաներ 278 536 646 289 635 754 260 354 440 շինարարական նյութեր 46 133 140 63 178 164 19 49 93 վառելիք 516 544 674 392 521 638 723 586 743

• ալկոհոլային խմիչքի գնում 163 227 238 173 218 222 146 243 269 • ծխախոտի գնում 808 1019 1035 894 1094 1113 666 882 888 • անձնական ծառայությունների վճար 4696 7918 7955 5916 9088 9173 2670 5756 5644

այդ թվում՝ բնակ-կոմունալ ծառայություններ 1146 2635 2794 1382 3052 3109 755 1865 2196 որից վճարը՝ բնակմակերես 38 36 31 58 55 44 5 2 6 կոմունալ ծառայություն 1108 2599 2763 1323 2997 3065 750 1863 2190 ներառյալ էլեկտրաէներգիա 795 1031 1132 971 1144 1222 502 821 962 կենցաղային ծառայության վճար 34 46 44 48 52 54 12 36 24 որից հագուստի, կոշիկի վերանորոգում 5 4 6 7 5 5 1 3 7 մշակութային ծառայություններ 3 3 4 4 5 6 0 0 0 ուսման վճար 708 1221 833 976 1457 1087 265 783 351 բուժօգնության վճար 1500 1035 888 1794 1029 944 1012 1048 781 բուժարանի վճար, ներառյալ հանգիստը 20 20 30 31 30 45 1 1 1 տրանսպորտային ծառայություններ 694 967 1101 929 1199 1289 303 539 744 կապի ծառայություններ 291 1404 1285 421 1553 1431 75 1129 1008 իրավաբանական ծառայություններ 3 16 15 4 22 23 0 5 2

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2004, 2008-2009թթ


233

Աղյուսակ A 7.2. Տնային տնտեսությունների մեկ շնչի հաշվով միջին ամսական սպառողական ծախսերն բաշխված ըստ դեցիլային խմբերի

2004-2009 թթ.-ին (դրամ)

Դեցիլային խմբեր ըստ սպառողական ծախսերի 2004թ. Ընդամենը

I II III IV V VI VII VIII IX X Սպառողական ծախսեր 19251 5740 8535 10436 12289 14154 16288 18950 22638 28763 54713 այդ թվում՝ սննդամթերք* 10797 4214 6090 7480 8543 9428 10437 11693 13425 15853 20815 ալկոհոլային խմիչք 163 21 38 63 53 85 120 146 211 275 614 ծխախոտ 808 296 399 531 652 732 801 866 1090 1157 1560 ոչ պարենային ապրանքներ 2787 492 872 929 1315 1623 2030 2634 3092 4696 10180 Ծառայություններ 4696 717 1136 1433 1726 2286 2900 3611 4820 6782 21544




234








235

Դեցիլային խմբեր ըստ սպառողական ծախսերի

2009թ. Ընդամենը I II III IV V VI VII VIII IX X

Սպառողական ծախսեր 27667 8984 13033 15934 18692 21468 24564 28475 33321 41394 70813 այդ թվում՝ սննդամթերք* 14145 5715 8220 9730 11139 12504 13525 15586 17145 20347 27541 ալկոհոլային խմիչք 238 17 42 64 92 119 183 249 296 463 860 ծխախոտ 1035 458 542 744 884 1082 1114 1065 1303 1385 1777 ոչ պարենային ապրանքներ 7955 695 1196 1686 2192 2600 3168 4361 5685 7100 14257 Ծառայություններ 4294 2100 3032 3709 4384 5164 6575 7214 8892 12100 26378

*) ներառյալ սեփական արտադրության սննդամթերքի սպառման արժեքը Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2004-2009թթ


236

Հավելված 4 Աղյուսակ A10.1. Հայաստան. Կենսաթոշակառուների թվաքանակը և միջին կենսաթոշակի չափն ըստ տարիների և կենսաթոշակի

տեսակների Կենսաթոշակառուների թիվը (մարդ) Միջին կենսաթոշակի չափը (ՀՀ դրամ)

Կենսաթոշակի տեսակը 01.01.2008թ 01.01.2009թ 01.01.2010թ 01.01.2008թ 01.01.2009թ 01.01.2010թ

Ապահովագրական 469107 469747 467555 13380 22556 26056 Սոցիալական 47140 48632 50470 5455 8656 10067 Զինծառայության հետ կապված 12009 10425 9176 10675 17063 19587 Ընդամենը կենսաթոշակառուներ2 (ապահովագրական, սոցիալական, զին.)

522662 523839 522835 12746 21251 24520 1 Աղբյուրը` ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության սոցիալական ապահովության պետական ծառայություն : 2 1.2.3 տողերի գումարելին չի համընկնում կենսաթոշակառուների ընդհանուր թվաքանակի հետ, քանի որ զոհված զին. ծառայողների գծով կենսաթոշակ ստացող ընտանիքներում կան կրկնակի կենսաթոշակ ստացող անձինք:

217

Աղյուսակ A10.2. Հայաստան. Ընտանեկան նպաստ ստանալու հավանականությունը, 2009թ. Անկախ փոփոխականներ dF/dx Ստանդարտ սխալներ

0-5 տարիքային խմբի մասնաբաժին 0.093 (0.008)*** 6-14 տարիքային խմբի մասնաբաժին 0.094 (0.007)*** 15-18 տարիքային խմբի մասնաբաժին 0.076 (0.008)*** 19-25 տարիքային խմբի մասնաբաժին -0.01 (0.009) 26-45 տարիքային խմբի մասնաբաժին -0.013 (0.007)* 46-60 տարիքային խմբի մասնաբաժին f f 61+ տարիքային խմբի մասնաբաժին 0.004 (0.01) Ln (տնային տնտեսության չափը) -0.054 (0.015)*** Մեկ չափահասին համարժեք սպառումը -0.046 (0.012)*** Գլխավորի տարիքը 0.000 (0.001) (Գլխավորի տարիքը)2 0.000 0 Կին գլխավոր 0.084 (0.014)*** Տարրական կրթություն (գլխավոր) f f Թերի միջնակարգ (գլխավոր) 0.033 (0.019)* Միջնակարգ (գլխավոր) 0.005 (0.016) Միջնակարգ մասնգիտական (գլխավոր) -0.007 (0.017) Բարձրագույն (գլխավոր) -0.049 (0.015)*** Աշխատանքի շուկայում չմասնակցող (գլխավոր) 0.017 (0.016) Գործազուրկ (գլխավոր) 0.023 (0.048) Ինքնազբաղված (գլխավոր) 0.022 (0.012)* Այլ զբաղվածություն (գլխավոր) 0.002 (0.023) Միգրացիայում գտնվող անդամների առկայությունը -0.004 (0.013) Արտասահմանից վերադարձած անդամների առկայությունը -0.014 (0.015) Մեքենայի առկայություն -0.061 (0.010)*** Ժամանակավոր կացարան 0.107 (0.041)*** Տնային տնտեսության կողմից օգտագործվող հողատարածք -0.008 (0.003)** Սեփական հողի % 0.014 (0.025) Ոռոգվող հողի % 0.000 (0.000) Վարկի ստավում -0.013 (0.014) Անասնագլխաքանակ -0.011 (0.01) Երևան f f Արագածքտն 0.17 (0.068)** Արարատ 0.031 (0.044) Արմավիր -0.008 (0.035) Գեղարքունիք 0.112 (0.059)* Լոռի 0.196 (0.072)*** Կոտայք 0.001 (0.037) Շիրակ 0.043 (0.048) Սյունիք 0.134 (0.069)* Վայոց Ձոր 0.097 (0.063) Տավուշ 0.112 (0.061)* LR chi2(39) 807.21 Prob > chi2 0 Pseudo R2 0.2386 Դիտարկումների թիվը 4175

Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2009թ, Նշում. f – համեմատվող կատեգորիա, * ցույց է տալիս 10% նշանակություն; ** ցույց է տալիս 5% նշանակություն; *** ցույց է տալիս 1% նշանակություն:

218

Documents

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՊԱՏԿԵՐԸ ԱՂՔԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸeiu.am/files/1400_0_Social-Snapshot-and-Poverty-2009.pdf · 3 Երկրում աղքատության