ՄԱՆԿԱԿԱՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ - etm.gspi.ametm.gspi.am/wp/wp-content/uploads/2016/բակալավր_առկա... · աղբյուրից և հատկապես բանահյուսության

Մանկական գրականություն դասախոս՝ Ա. Նահապետյան

ԳՅՈՒՄՐՈՒ Մ. ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻ ԱՆՎԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺԱԿԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ

ՀԱՅ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ, ՆՐԱ ԴԱՍԱՎԱՆԴՄԱՆ ՄԵԹՈԴԻԿԱՅԻ ԵՎ ԼՐԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԱՄԲԻՈՆ

Մասնագիտություն -Հայոց լեզու և գրականություն

Կուրս/ կիսամյակ - I/I

ՄԱՆԿԱԿԱՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԴԱՍԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

ԿՐԵԴԻՏՆԵՐԻ ՔԱՆԱԿ 4/120 ԼՍԱՐԱՅԻՆ ԺԱՄ 32 ԴԱՍԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ 16 ՍԵՄԻՆԱՐ ՊԱՐԱՊՄՈՒՆՔ 16 ՇԱԲԱԹԱԿԱՆ ԺԱՄ 2

1. Բանահյուսության և գեղարվեստական գրականության կապը «Վահագնի երգից» մինչև «Սասունցի Դավիթ» …………………………………………………………….…. 4

2. Ժողովրդական բանահյուսությունը եվ մանկական գրականությունը …………….……. 7 3. Հայ ժողովրդական բանահյուսությունը որպես գեղարվեստական գրականության

սկզբնաղբյուր. առասպելներ …………………………………………………………………… 12 4. Հայ գրականությունը 5-րդ դարում. Փավստոս Բուզանդ («Արշակ ևՇապուհ»)………17 5. Մանկական գրականության շրջանակները մտած ստեղծագործություններից. Մովսոս

Խորենացի «Հայկ և Բել», «Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ» ………………………….... 24 6. Հայ մանկապատանեկան գրականության բանահյուսական ակունքները. «Ծնունդ

Վահագնի», «Վահագնի ծնունդը» …………………………………………….…………. 29 7. Գրականագիտական համառոտ գիտելիքներ մանկական գրականության գրական ժանրերի

վերաբերյալ …………………………………………………………………………………..… 32 8. Գրական սեռեր և տեսակներ ……………………………………………………………... 36 9. Քնարական ժանրեր: Քնարա-էպիկական ժանրեր և դրամատիկական ժանրեր ……43 10. Ներսես Շնորհալի ………………………………………………………………………….. 50 11. Հայ առակագրության սկզբնավորումը. Մխիթար Գոշի (12-րդ դար-1213թ.) և Վարդան

Այգեկցու (12-13-րդ-1229թ.), առակները ……………………………………………………. 56 Եզոպոս. Հիսուսի (մթա մոտ 4-մթ30) առակների մեկնությունը. դրանց բարոյախրատական արժեքն ու նշանակությունը …………………………………………………………..…….. 63

12. Իվան Անդրեևիչ Կռիլով …………………………………………………………………... 67 13. Խ. Աբովյանը (1809-1848) հայ մանկագրության հիմնադիր և սկզբնավորող: «Նախաշավիղ

կրթության»-ը, որպես առաջին դասագիրք: Նրա առակները «Վերքը», «Պատմություն Տիգրանի» …………………………………………………………………………………….71

14. Հայ մանկական գրականությունը 19-րդ դարում. Միքայել Նալբանդյան ……………96 15. Ղազարոս Աղայան ………………………………………………………………..………. 99 16. Աթաբեկ Խնկոյան ………………………………………………………………..……….. 104 17. Սմբատ Շահազիզ ………………………………………………………………..……….. 107 18. Հովհաննես Թումանյան ………………………………………………………..……….. 111 19. Վահան Տերյան …………………………………………………………………….…….. 127

1


20. Ստեփան Զորյան ………………………………………………………………….…….. 138 21. Ավետիք Իսահակյան …………………………………………………………..………. 142 22. Ակսել Բակունց …………………………………………………………………………. 151 23. Եղիշե Չարենց ………………………………………………………………………….. 156 24. Մկրտիչ Կորյուն ………………………………………………………………………… 160 25.Համո Սահյան …………………………………………………………………………… 166

25. Հրանտ Մաթևոսյան …………………………………………………………………….. 170 26. Հովհաննես Շիրազ ………………………………………………………………………176 27. Սիլվա Կապուտիկյան ………………………………………………………………….. 180 28. Համո Բեկնազարյան ……………………………………………………………………. 189 29. Մարտիրոս Սարյան ……………………………………………………………………. 191 30. Մարո Մարգարյան ………………………………………………………………………196 31. Գևորգ Էմին ……………………………………………………………………………… 200 32. Օտարագիր հայ գրողներ և արտասահմանյան գրողներ. Վիլյամ Սարոյան …... 203 33. Ալիսիա Կիրակոսյան …………………………………………………………………... 213 34. Շառլ Ազնավուր ………………………………………………………………………… 216 35. Հանս Քրիստիան Անդերսեն …………………………………………………………… 218 36. Ռեդյարդ Քիփլինգ ………………………………………………………………………. 235 37. Վոլտեր …………………………………………………………………………………… 238 38. Լեոնարդո դա Վինչի …………………………………………………………………… 242 39. Էռնեստ Հեմինգուեյ …………………………………………………………………….. 246 40. Հունական դիցաբանություն. Ադոնիս ……………………………………………….. 255 41. Անդրեյ Բիտով …………………………………………………………………………... 256

2


1.ԲԱՆԱՀՅՈՒՍՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱԿԱՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՊԸ

« «ՎԱՀԱԳՆԻ ԵՐԳԻՑ» ՄԻՆՉԵՎ «ՍԱՍՈՒՆՑԻ ԴԱՎԻԹ» »

• ՄԱՆԿԱԿԱՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՃԱՆԱՉՈՂԱԿԱՆ և

ԴԱՍՏԻԱՐԱԿՉԱԿԱՆ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ

• Հայ մանկապատանեկան գրականության

բանահյուսական ակունքներ «ՋՈ'ՒՐ, ԴՈՒ Ի ՅՈ՞Ր ԼԵՌՆԷՆ ԿՈՒԳԱՍ…»

ՀԱՎԵՐԺԱԿԱՆ ԱԿՆԱՂԲՅՈՒՐ

Այդ վայրի լեռնէդ ի վայր Ջուրն ի շինուդ մէջն անցանի, հա՜յ, Թուխ մանուկ մի դուս ելեր, Զձեռքն ու զերեսն է լուացեր. Լուացեր, հա՜յ, լուացեր, Դարձեր ի ջուրն հարցմունք արեր, հա՜յ. _Ջու', դու ի յո՞ր լեռնէն, կու գաս, Իմ պաղ ջրիկ ու անուշիկ, հա՛յ: -Ես ի յա՛յն լեռնէն կու գամ, Որ հին ու նոր ձիունն ի վերան, հա՜յ: Միջնադարյան հրաշագեղ ժողովրդահյուս երգն է՝ «Մանուկն ու ջուրը», որ

շարունակության մեջ «կարկաչում» է նույն սքանչելի ելևէջներով: Ջուրն շտապում է

պարտեզ՝ տունկը ջրելու, «որ տակը խոտ բերե գառին», «որ հավք երկնից եղանակեն»,

գնում են այն աղբյուրը, «որ սիրելին գայ՝ զօվանայ»: Եվ երգն ավարտվում է կյանքի

զարթոնքի՝ մարդուն ուղղված հրճվալից կանչով. «Փութացի՛ր, ե՛լ ընդ առաջ/ Ի գեղ նորին

զուարճացիր, հա՜յ»: «Մանուկն ու ջուրը» խաղերգն է՝ ծնված ժողովրդի հոգու ձայներից՝

զուլալ ու նրբահունչ, պաղ ու անուշիկ կարկաչներով: Այդ երգի լեռնաբուխ «անուշիկ

ջրիկի» նման հայ ժողովրդական բանահյուսությունն էլ ի սկզբանե ակունք ու մշտանորոգ

3


արարումի սնուցող կենարար երակ է եղել մեր գրականության ճանապարհին:

Իսկ ո՞րտեղից է ակունքվել հայ մանկապատանեկան գրականությունը, ո՞ր

դարերում են նրա արմատները, ո՞րքան է նրա «տարիքը». այս հարցերին որոշակի

պատասխան տալու համար նախ փաստենք, որ ինչպես մեր ընդհանուր գրականությունը,

այնպես էլ նրա «մանուկ զավակը»՝ մանկապատանեկան գրականությունը, ծնվել ու

զորացել է ժողովրդական բանահյուսության «օրորոցից»: Իսկ ինչպես հայտնի է, հայ

բանահյուսությունը աշխարհի հնագույն և ամենից հարուստ բանավոր

ստեղծագործություններից է, և իբրև այդպիսին՝ նաև անսպառ աղբյուր մեր գրականության

զարգացման ճանապարհին, հայ մանկապատանեկան գրականության ճանապարհին՝

նույնպես: «Հայ հին գրականության պատմությունը… թերի կլիներ առանց ավանդական և

գրավոր բանահյուսությունների,-նշել է մեծ բանագետը՝ Մանուկ Աբեղյանը,-այդ երկուսը

միասին արտահայտում են մեր գրականության ամբողջական պրոցեսը»: Եվ ակադեմիկոս

Մկրտիչ Մկրյանն էլ ընդգծել է, որ «հայ ժողովրդի հոգևոր աշխարհի հնագույն գանձերի՝

առասպելների և էպոսի բովանդակության հարստության և գեղեցկության, հիասքանչ

պոետիկական կուլտուրայի մասին… լավագույն գաղափար է տալիս Մովսես Խորենացու

«Հայոց պատմությունը»: Հենց միայն այն, որ հռչակավոր պատմիչ-գրողը մեր

ժողովրդական հարուստ բանահյուսության փայլուն գոհարների թեկուզ բեկորները իր

անմահ գործով փրկել է անդառնալի կորստից, բավական է նրան համարելու մարդկության

մշակույթի մեծագույն երախտավորներից մեկը»: Եվ այսպես, հայ ժողովրդական

բանահյուսությունը մեր գրականության ակնաղբյուրն է, նրա անբաժանելի մասը, և

Պատմահայր Խորենացուն երախտիքի խոսք ենք ուղղում նաև այն բանի համար, որ նա

առաջինն է մեր ժողովրդի բանարվեստի գոհարները հավաքել, իր «Հայոց պատմությունն»

էլ ի սկզբանե մեր պատմության ու բանահյուսական արվեստի առաջին դասագիրքն է եղել

հայոց սերունդների համար, իսկ նրանում տեղ գտած առասպելներն էլ, ընթերցանության

հրաշալի նյութ լինելով հանդերձ, մեր մանկապատանեկան գրականությանը ներհյուսված

գանձերից են: Ուրեմն արդարացի կլինի, եթե հայ մանկապատանեկան գրականության

«տարիքը» հաշվարկելիս նկատի ունենանք նաև ժողովրդական բանահյուսության

«մանկական» երակը՝ սկսած Գողթան սքանչելի երգերից, վահագնածին «Երկներ երկիր»-ից

մինչև հետագա դարերում հյուսված նշխարքները: Այդպես էլ գիտականորեն ընդունված

աշխարհի համարյա բոլոր ժողովուրդների մանկապատանեկան գրականությունների

պարագայում սկիզբը ժողովրդական բանահյուսությունն է, ժողովրդի հոգուց ծնված,

4


ժողովրդի ոգեղեն մտածողությունից սնված բանահյուսությունը: Ժողովրդական

բանահյուսությունը համարելով մեր գրականության «հողն ու պատվանդանը»՝ Հովհաննես

Թումանյանն ընդգծում է. «Մարդ որքան մոտ լինի իր երկրին-ժողովրդին, որքան շատ

խորանա ժողովրդական ստեղծագործության մեջ, նա այնքան մեծ է ու համաշխարհային:

Էդ ճանապարհով միայն կարող է գրողը ընդհանուր գրականության մեջ տեղ ունենալ…:

Ահա թե որտեղից է հայոց գրականության աղբյուրը, ահա թե որտեղից պետք է խմի հայոց

բանաստեղծը, հայոց վիպասանը, հայոց գրողը, որ զորանա»: «Ժողովրդական պոեզիան իր

բարձրագույն նվաճումներով հաճախ եղել է հենց մամկական պոեզիա»,-նշել է ռուս

ականավոր մանկագիր Կորնեյ Չուկովսկին: Մեկ ուրիշ նշանավոր ռուս մանկագիր՝

Սամուել Մարշակը, գրել է. «Երբ ես ծանոթացա ռուս և անգլիական մանկական պոեզիայի

լավագույն նմուշներին, ինձ ամենից ավելի զարմանք պատճառեց այն հանգամանքը, որ

դրանք ասես մանկական ժողովրդական երգերի, բալլադների, հեքիաթների և այլ

ստեղծագործությունների ուրախ ու զվարթ ակունքներից հյուսված լինեն…»:

«Բելոռուսական մանկական գրականության ծննդյան ու ձևավորման գործում մեծագույն

դերը պատկանում է ժողովրդական բանահյուսությանը»,-ընդգծել է «Բելոռուսիայի

մանկական գրականությունը» գրքի հեղինակ Էֆիր Գուրևիչը: Այդ կենարար անաղարտ

աղբյուրից և հատկապես բանահյուսության «մանկական առվակից» է սկիզբ առել մեր

մանկական պոեզիան՝ երեխաների առջև բացելով ժողովրդական պոեզիայի պարզ ու

իմաստուն աշխարհը՝ նրանց տոգորելով բարոյական դաստիարակչական վեհագույն

զգացումներով: «Բանահյուսությունը հոգևոր մեծ հարստության գանձարան է, և նրա զգալի

մասը նվիրված է հենց երեխաներին»,-իր «Լիտվայի մանկական գրականությունը» գրքում

նշել է Վինցաս Աուրիլան: Մանկական բանահյուսության մի շարք նմուշներ դարձել են

չափանիշ մանկական իսկական ստեղծագործությունների ծննդյան համար: Այսօր էլ

մանկական ընթերցանության շրջանակ մտած ժողովրդական բանավոր

ստեղծագործությունները երեխաների դաստիարակության հզոր միջոցներ են և նաև

ստեղծագործական անսպառ աղբյուր երեխաների համար նոր գործեր ստեղծելիս:

5


2. ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ԲԱՆԱՀՅՈՒՍՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՄԱՆԿԱԿԱՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ:

• Ժողովրդական բանահյուսության մանկական ծիսական ստեղծագործությունները (հաշվերգեր, խաղերգեր, հեքիաթներ, ոտանավորներ, հանելուկներ, շուտասելուկներ, ծիսական ասույթներ, խաղիկներ, օրորներ):

• Ժողովրդական բանահյուսությունը և մանկական գրականությունը:

Ուսումնասիրության ճանապարհն սկսում ենք բանահյուսության արմատներից, որի

մեջ իր ուրույն տեղն ունեն հեքիաթները, առած- ասացվածքները, բուն մանկական երգերը

ու խաղերգերը, շուտասելուկները, հանելուկները, առակները, և այլն: Այստեղ հաճախ

խաչմերուկվում են մանկապատանեկան և <<մեծական>> բանահյուսության ու

ընթերցողական տարիքի սահմանները: Մանկական համարվող շատ գործեր հնչել են նաև

մեծերի կողմից, և բարձր տարիքին ընկալելի շատ գործեր սեփականացվել են մանուկների

և պատանիների կողմից: Ըստ Սոֆյա Լալախանյանի, հայ մանկական բանահյուսությունը

կարելի է դասակարգել երկու խմբում. Մի մասը նախատեսված է փոքրերի համար

(օրորոցային երգեր, խաղերգեր, մաղթանքներ, և այլն), մյուս մասը թեև նրանց չի

հասցեագրվել, բայց մուծվել և հաստատուն տեղ է գտել մանկական ընթերցանության

շրջանակներում (իրապատում և հրաշապատում հեքիաթներ, առասպելներ, էպոս,

առածներ, ասացվածքներ, և այլն): Ռոզա Գրիգորյանը գտնում է, որ <<մանկական

բանահյուսություն>> եզրաբառը հավասարապես կիրառելի են ինչպես մեծահասակների

կողմից մանուկներին ուղղված <<մանկատածության երգերի>> (օորորոցային,

մանկախաղաց, գովքի, խայտանքի, լոգանքի և այլ խաղերգերը), այնպես էլ բուն

մանկական բանահյուսքների նկատմամբ (ձեռնախաղի երգեր, հաշվերգեր, ծաղրերգեր,

ծաղկերգեր, մանկական բառախաղեր, ասելուկ-հանելուկներ, շուտասելուկներ, և այլն):

Հիմք ընդունելով մանկական բանահյուսության և նրա եզրաբանության վերաբերյալ

ճանաչված բանագետի դիտարկումները, պայմանականորեն այն տարաբաժանում ենք

երեք խմբի. ա) օրորոցային և խաղերգային մանկական բանահյուսություն (օրորներ,

մանկախաղաց երգեր, գովերգեր, հաշվերգեր, կատակերգեր, ծիսերգեր և այլն), բ)

բնաշխարհին և երկնային լուսատուներին նվիրված երգեր, գ) ասույթաբանական-

խոսքամտավարժական մանկական բանահյուսություն (առածներ, ասացվածքներ, 6


հանելուկներ, շուտասելուկներ, գուշակելուկներ և այն): <<Երգային>> այս շերտին

անդրադառնալիս՝ հատկապես շեշտադրում ենք դրանց ճանաչողական-

դաստիարակչական նշանակության, գեղարվեստական կատարելության, մանկական

բանահյուսական երգարվեստ-մանկական գրականության փոխհարաբերության, հայ

գրողների կողմից լավագույն նմուշների մշակման խնդիրները:

*** Բարի լույս, լույս մանկիկ, բարի լույս,

Բարի լուսո բարին վրադ,

Որ կաթե արեգակ վրադ,

Որ գան, ժողվեն քունն աչքերեդ,

Որ գան, ցողեն շաղն երեսեդ,

Որ գան, արբեն վառման վարդերդ,

Ժպիտ ծաղկի վարդթերթ շուրթեդ…

Երգը հայ նախամարդու առաջին շշունջն է եղել՝ նրա ծննդյան հնադարյան օրրանում:

Օրո՜ր, օրո՜ր, հայրենի,

Հայրենի, ծառդ արմավենի, է՜, է՜, է՜,

Մեծնաս դուն հազար տարի,

Արմավը քու ծառը կու լինի…

Պյուլպուլը քու ճեղդ կութառի, է՜, է՜, է՜,

Մեծնաս դուն հազար տարի,

Ու չի գաս ավուր մի չարի,

Ավուր մ՛ուր չա՜րի տ՛իգաս,

Քու չարերը դառնա բարի…

Այս հայօրորները մեր նախատատերից ու նախապապերից ավանդվելով իրենց

թոռներին ու ծոռներին, ոչ միայն վերջիններիս սեփականությունն են դարձել, այլ ակունք 7


են եղել հենց հայ մանկանց կողմից հյուսված զուտ մանկական անուշիկ երգերի ու այլ

բնույթի մանկական բանահյուսական ստեղծագործությունների: Այդ երգերը, որ աչքի են

ընկնում չափառիթմային յուրօրինակ կառուցվածքով, երեխային տալիս են շրջապատող

աշխարհի, իրերի ու երևույթների մասին առաջին պարզ պատկերացումները, իսկ

զանազան զուգահեռ պատկերային կրկներգերը, բնության ձայների նմանակումները՝

փոքրերի մեջ ներարկում են խոսքա-մտավարժական ունակություններ, զարգացնում

երաժշտական լսողությունը: Այսպիսով նոր կազմավորվող ուղեղն անընդմեջ տարաբնույթ

տեղեկություններ է <<գրանցում>> շուրջը տեղի ունեցող իրադարձությունների,

խոսակցությունների, բնության երևույթների մասին, և այդ ամենը այս կամ այն ձևով հետք

է փողնում նրա առօրյայի, խաղերի, շուրթերին թրթռացող երգերի վրա:

Այս երգերի գլխավոր յուրահատկությունն այն է, որ նրանք ոչ միայն երեխայի մասին

են, այլև՝ նրանց համար, այսինքն՝ համարյա բոլոր օրորոցայինների, խաղերգերի

<<հերոսը>> երեխան է, իսկ հեղինակն ինքն է՝ ժողովուրդ-ծնողը, առավելապես՝ մայրերը,

տատիկները, երեխային խնամող կանայք: Հայօրորների <<օրորոցի>> մոտ ամենից առաջ

մայրն է նստած՝ սիրով, անսահման նվիրումով, իր փոքրիկի ամեն շշունջի, թոթով քայլի

համար ուրախացող, ամեն բացվող օրվան տագնապով սպասող մայրը: Մանկանը քուն

պարգևող աստվածային աղոթքին օրորոցայիններում սովորաբար հաջորդում են նրա

արտաքին բարեմասնությունների, գեղեցկության, խելքով աշխարհում միակը տեսնելու ու

լինելու, երջանիկ ապրելու, <<առողջ ու քաջ բալիկ>> մեծանալու մաղթանք-

ցանկությունները:

Նանար ասեմ բալիկիս,

Քունը տանի ջանիկիս,

Նանա՛, բալա ջան, նանա՜,

Իմ բալեն շուտ մեծանա…

Շատ հայօրորների մեջ լսվում են սոցիալական երանգներ, ցավի, հոգսի ամպեր են

կուտակվում, երեխան մոր համար դառնում է դարդընկեր, անբարբառ զրուցակից, ում հետ

կիսում է հոգսերը, կյանքի դառնությունները:

Ա՜խ, ի՞նչ անեմ, իմա՞լ անեմ,

Էն չար աչքից հեռու պախեմ, 8


Մե ճար անեմ, իլաջ անեմ,

Քեզի քնցում, ջոջըցնեմ:

Ջոջըցնեմ, խանեմ ոտի,

Խանեմ ոտի, կապեմ գոտի,

Կարմիր-կանաչ օրի խասում,

Իմ սրտի դարդեր քըշկըցում…

Մանկախաղաց երգերը աչքի են ընկնում իրենց բազմազանությամբ,

տրամադրությունների արտահայտման տարբեր շերտերով, գեղարվեստական

կատարելությամբ: Հեղինակները նույնպես մայրիկներն են, տատիկները, երեխայի

հարազատները. դրանք արդեն ծնվում են օրորոցից դուրս, մանկանը ծեռքերի կամ

ծնկների վրա խաղացնելիս, նրա առաջին քայլերը անելիս:

Հա՛, թռի՛, թռի՛, թռցնեմ,

Սև խավու միս կերցնեմ,

Հով ծառի տակ քնցնեմ

Հա՛, թռի, թռի, չուր ի լուս,

Պապեն գիգա կենա դուս…

Այսպիսի խաղերգերը հորինվել են մանկանը զվարճացնելու, հետաքրքրությունը

արթնացնելու նպատակով:

Բութմատն ասաց՝ գայլը եկավ:

Ցուցամատն ասաց՝ որտեղի՛ց եկավ:

Միջամատն ասաց՝ սարիցն եկավ:

Մատնեմատն ասաց՝ վեր կացեք, փախչենք,

Ճկույթն ասաց՝ ես պստլիկ եմ,

Ճստլիկ եմ,

9


Ոտիկ չունեմ,

Թևիկ չունեմ,

Ինչպե՞ս փախչեմ…

Մանկական շատ խաղերգերում որպես գործող անձինք հանդես են գալիս կենդանիներն ու թռչունները.

_ Փիսի՛կ, վայ, փիսիկ, Այդ ի՞նչ ես տանում: _Կարագ ու մեղր: _Ի՞նչ ես անելու: _Ես պիտի ուտեմ: _Իսկ ինչո՞վ կուտես: _Անպոչ գդալով: _Գդալդ ո՞ւր է: _Վա՜յ, վա՜յ, կորել է: _Բա ինչպե՞ս կուտես: _Այսպե՛ս, թաթիկով, Պնչով, քթիկով… Մանկական խաղերգերի յուրահատուկ տարատեսակ են կատակերգերը,

որոնցում ծաղրվում են մարդկային արատները. Ծառի ճյուղը ծաղկեց գարնան, Պու՜յ-պու՜յ, պու՜յ – պու՜յ, ծաղկեց գարնան, Գևոն ճյուղը կոտրեց, ամա՜ն, Վու՜յ-վու՜յ, վու՜յ-վու՜յ, կոտրեց, ամա՜ն, Գևոն փախավ, մտավ մառան, Պու՜յ-պու՜յ, պու՜յ – պու՜յ, մտավ մառան, Պապը բռնեց, ծեծեց, ամա՜ն, Վու՜յ-վու՜յ, վու՜յ-վու՜յ, ծեծեց, ամա՜ն:

Հաճախ նույն խաղերգերում միահյուսված են ավանդական բնության, կենդանական

աշխարհի ճանաչողության, աշխատանքի նկատմամբ սեր արթնացնելու <<դասեր>>:

Այդպիսին է <<Մանուկն ու ջուրը>> երգը: Նմանատիպ բազմաթիվ այլ խաղերգեր են

հայտնի՝ բուն ժողովրդական հյուսվածքով կամ այդ հենքի վրա կատարված մշակումներով,

հեղինակությամբ Ռափայել Պատկանյանի, Ղազարոս Աղայանի, Հովհաննես Թումանյանի, 10


ապա և՝ Հակոբ Աղաբաբի, Խնկո-Ապոր և ժամանակակից այլ բանաստեղծների (Էդուարդ

Ավագյան, Հենրիկ Սևան, Սուրեն Մուրադյան, Յուրի Սահակյան և ուրիշներ):

Ասույթաբանական ստեղծագործությունները ևս մանկական բանահյուսության մնաս

են կազմում (հանելուկներ, ասելուկ-շուտասելուկներ, առածներ, ասացվածքնմեր, թևավոր

խոսքեր, բառախաղեր, գուշակություններ, հանգավոր ասույթներ և այլն): Սրանք ևս

ճանաչողական-ուսուցողական, խոսքա-մանկավարժական-դաստիարակչական դեր են

կատարում երեխայի կյանքում: Օրինակ`<<Լավ սկիզբը գործի կեսն է>>, <<Ամեն բանի

սկիզբն է դժվար>>, <<Խոսքը`մեծին, ջուրը`պզտիկին>>: Ահա մի քանի շուտասելուկներ.

<<Ծտի ճուտը ծառի ճյուղին, ծտի ճիտը ճյուղի ծերին>>, <<Ձեր ձորի ջրաղացի ջրիցը ինձ

ջուր տվին>> և այլն:

3. Հայ ժողովրդական բանահյուսությունը որպես գեղարվեստական գրականության սկզբնաղբյուր. առասպելներ:

405Ã.-ÇÝ, »ñµ Ø³ßïáóÇ ÏáÕÙÇó ստեղծվեցին Ñ³Ûáó ·ñ»ñÁ, ³é³çÇÝÁ Ã³ñ·Ù³Ýí»ó

§²ëïí³Í³ßáõÝãÁ¦, áñÁ Ïáãí»ó Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ã³·áõÑÇ: Üñ³ Ã³ñ·Ù³Ý³Ï³Ý

³ñí»ëïÝ ³ÛÝù³Ý Ï³ï³ñÛ³É ¿, áñ áñáß µ³Ý³ë»ñÝ»ñÇ ï³ñ³Ï³ñÍáõÃÛ³Ý Ù»ç ¿ ·óáõÙ:

ØÇ±Ã» ³Ý·ñ³·»ï ÅáÕáíñ¹Ç Ý»ñÏ³Û³óáõóÇãÝ»ñÁ Ï³ñáÕ ¿ÇÝ Ã³ñ·Ù³Ý»É

§²ëïí³Í³ßáõÝãÁ¦ ³Û¹ù³Ý Ï³ï³ñ»Éáñ»Ý: Ð³í³Ý³Ï³Ý ¿ ¹³éÝáõÙ ³ÛÝ ÷³ëïÁ, áñ

Ñ³Û»ñ»ÝÁ ÙÇÝã¨ Ø³ßïáóÇ ·ÛáõïÁ å»ïù ¿ áõÝ»ó³Í ÉÇÝ»ñ ·ñ³íáñ ·áñÍ³ÍáõÃÛáõÝ: Ð³Û

ùñÙáõÃÛáõÝÝ ³Ý¹åñáõÃÛáõÝ ã¿ñ Ï³ñáÕ ÉÇÝ»É: Ü³ å»ïù ¿ ù³ñá½»ñ, µ³ó³ïñ»ñ ³ÛÝå»ë, áñ

Ýñ³Ý Ñ³ëÏ³Ý³ñ Ù»ÑÛ³ÝÝ»ñáõÙ ËÙµí³Í µ³½Ù³Ñ³½³ñ ÅáÕáíáõñ¹Á: Æ í»ñçá, ÙÇ±Ã»

³Ý¹åñáõÃÛáõÝ ÅáÕáíáõñ¹Á Ï³ñáÕ ¿ñ ëï»ÕÍ»É ·ñÇ ¨ ¹åñáõÃÛ³Ý ³ëïí³ÍáõÃÛáõÝ:

´³Ý³ëÇñ³Ï³Ý áõëáõÙÝ³ëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ »ÝÃ³¹ñ»É »Ý ï³ÉÇë, áñ ùñÇëïáÝ»áõÃÛ³Ý

ÙáõïùÇó ³é³çª Ñ»Ã³Ýáë³Ï³Ý Å³Ù³Ý³ÏÝ»ñáõÙ, Ù»Ñ»Ý³Ï³Ý Ï»ÝïñáÝÝ»ñáõÙ ·áÛáõÃÛáõÝ ¿

áõÝ»ó»É µ³í³Ï³Ý ½³ñ·³ó³Í ·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝ: 301Ã.-ÇÝ îñ¹³ï II Ã³·³íáñÁ µéÝÇ áõÅáí

ÏáñÍ³ÝáõÙ ¿ Ù»ÑÛ³ÝÝ»ñÁ, ¹ñ³Ýó Ñ»ï ¿Éª ¹Çí³ÝÝ»ñÝ áõ ·ñ³¹³ñ³ÝÝ»ñÁ: ²ÝËÝ³

áãÝã³óíáõÙ ¿ Ù»Ñ»Ý³Ï³Ý Ñ»Ã³Ýáë³Ï³Ý Ùß³ÏáõÛÃÁ, ÇëÏ µáí³Ý¹³ÏáõÃÛ³Ùµ Ñ»Ã³Ýáë

ÏñáÝÇ Ñ»ï Ï³åí³Í Ó»é³·ñ»ñÁ ÇÝùÝÁëïÇÝùÛ³Ý áãÝã³ÝáõÙ »Ý ã³ñï³·ñí»Éáõ

Ñ»ï¨³Ýùáí:

11


Æñ ·Çï³Ï³Ý ¨ Å³Ù³Ý³Ï³·ñ³Ï³Ý ×ß·ñïáõÃÛ³Ùµ ³ãùÇ ÁÝÏÝáÕ ù»ñÃáÕ³Ñ³Ûñ

Êáñ»Ý³óáõ §Ð³Ûáó å³ïÙáõÃÛáõÝ¦-áõÙ ½»ï»Õí³Í µ³Ý³ÑÛáõë³Ï³Ý »ñÏ»ñÇ

å³ï³éÇÏÝ»ñÁ í»ñáµ»ñÛ³É ·³Õ³÷³ñÇ í³é ³å³óáõÛóÝ »Ý: Ð³Û ÅáÕáíñ¹Ç Ñá·¨áñ

ÑÝ³·áõÛÝ ·³ÝÓ»ñÇª ³é³ëå»ÉÝ»ñÇ ¨ ¿åáëÇ µ»ÏáñÝ»ñÁ Êáñ»Ý³óáõ ßÝáñÑÇí ÷ñÏí»É »Ý

³Ý¹³éÝ³ÉÇ ÏáñëïÇó:

19-ñ¹ ¹³ñÇ 50-³Ï³Ý ÃÃ.-Çó ëÏë³Í Ñ³Û µ³Ý³ëÇñáõÃÛ³Ý Ù»ç Ù»Í Ñ»ï³ùñùñáõÃÛáõÝ

³é³ç³ó³í ÅáÕáíñ¹³Ï³Ý µ³Ý³ÑÛáõëáõÃÛ³Ý ÝÏ³ïÙ³Ùµ: Ø»Í³å»ë Ýå³ëï»óÇÝ

¶³ñ»·ÇÝ êñí³ÝÓïÛ³ÝÇ 70-³Ï³Ý ÃÃ.-ÇÝ Ññ³ï³ñ³Ï³Í ³ßË³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝó Ù»ç

Ñ³ïáõÏ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý »Ý ³ñÅ³Ý³ó»É î³ñáÝÇ áõ ì³ëåáõñ³Ï³ÝÇ ·ÛáõÕ»ñáõÙ` Ð³ÛÏÇ áõ

´»ÉÇ, ²ñ³ÛÇ áõ Þ³ÙÇñ³ÙÇ Ù³ëÇÝ ½ñáõÛóÝ»ñÁ:

Êáñ»Ý³óáõ §Ð³Ûáó å³ïÙáõÃÛ³Ý¦ ÁÝ¹·ñÏ³Í å³ïÙ³Ï³Ý Å³Ù³Ý³Ï³ßñç³ÝáõÙ

·áÛáõÃÛáõÝ ¿ áõÝ»ó»É ÅáÕáíñ¹³Ï³Ý ³é³ëå»ÉÝ»ñÇ ¨ ¿åáëÇ »ñÏáõ Ù»Í ÷áõÉ:

I ÷áõÉÁ, áñ ëÏëíáõÙ ¿ Ð³ÛÏÇ áõ ´»ÉÇ ×ÛáõÕáí ¨ í»ñç³ÝáõÙ ¿ ²ñ³ÛÇ áõ Þ³ÙÇñ³ÙÇ

×ÛáõÕáí, Í³·»É ¿ ´Ç³ÛÝ³ÛÇ Ã³·³íáñáõÃÛ³Ý ÑÝ³·áõÛÝ ßñç³ÝáõÙ:

II ÷áõÉÁª §îÇ·ñ³Ý ¨ ²Å¹³Ñ³Ï¦, §²ñï³ß»ë ¨ ²ñï³í³½¹¦ ×ÛáõÕ»ñáí, ëï»ÕÍí»É ¿

ì³ÝÇ Ã³·³íáñáõÃÛ³Ý ÏáñÍ³ÝáõÙÇó Ñ»ïáª ºñí³Ý¹Û³ÝÝ»ñÇ áõ ²ñï³ß»ëÛ³ÝÝ»ñÇ

¹³ñ³ßñç³ÝáõÙ: I ÷áõÉÁ ³í»ÉÇ ³é³ëå»É³ïÇå ¿, ÇëÏ II ÷áõÉÁ, Ã»å»ï ½»ñÍ ã¿

¹Çó³µ³Ý³Ï³Ý-³é³ëå»É³Ï³Ý ¹ñí³·Ý»ñÇó, ·»ñ³½³Ýó³å»ë ¿åáë ¿: Êáñ»Ý³óÇÝ

Ãí»ÉÛ³ó »ñ·»ñÁ ¨ íÇå³ë³ÝùÁ ¹Çï³ñÏáõÙ ¿ áñå»ë å³ïÙ³Ï³Ý-·Çï³Ï³Ý

³ñÅ»ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝ áõÝ»óáÕ »ñÏ»ñ: ²Ûëå»ë, Ñ³í³ëï»Éáõ Ñ³Ù³ñ Ø³ñ ²µ³ë Î³ïÇÝ³ÛÇ

Ù³ïÛ³ÝÇ ÇñáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, íÏ³Û³ÏáãáõÙ ¿. §²Ûë ³ñ¹³ñ³óáõó³Ý¿ ½³Ý·Çñ ÑÇÝ ³ë³ó»³É

½ñáÛóë¦:

Ð³Û ÑÇÝ ÅáÕáíñ¹³Ï³Ý µ³Ý³ÑÛáõë³Ï³Ý »ñÏñáñ¹ Ù»Í ÷áõÉÁ Êáñ»Ý³óáõ Ùáï

³Ýí³ÝíáõÙ ¿ §»ñ·ù íÇå³ë³Ý³ó¦, §íÇå³ë³Ýù¦. ëï»ÕÍí»É ¿ ´Ç³ÛÝ³ÛÇ Ã³·³íáñáõÃÛ³Ý

í»ñ³óáõÙÇó Ñ»ïá: ø.Í.³. 189Ã.-ÇÝ ²ÝïÇáùáë Ø»ÍÇ ëïñ³ï»· ²ñï³ß»ëÁ ³åëï³ÙµáõÙ ¿

ê»É¨ÏÛ³ÝÝ»ñÇ ¹»Ù ¨ ÑÇÙù ¹ÝáõÙ ²ñï³ß»ëÛ³Ý Ñ³ñëïáõÃÛ³ÝÁ: ö³ëï»ñÁ íÏ³ÛáõÙ »Ý, áñ

¿åÇÏ³Ï³Ý »ñÏñáñ¹ ÷áõÉÁ ëÏëíáõÙ ¿ §îÇ·ñ³Ý ¨ ²Å¹³Ñ³Ï¦ ×ÛáõÕáí ¨ ³í³ñïíáõÙ í»ñçÇÝ

×ÛáõÕÇ ·ÉË³íáñ Ñ»ñáë ²ñï³í³½¹Çª ù³ñ³ÛñÇ Ù»ç ßÕÃ³ÛáõÙáí: ä³ïÙ³Ñ³ÛñÝ Çñ §Ð³Ûáó

å³ïÙáõÃÛ³Ý¦ Ù»ç å³ïÙ³Ï³Ý ¹»Ùù»ñÇó áã Ù»ÏÇ Ù³ëÇÝ ³ÛÝù³Ý á·¨áñáõÃÛ³Ùµ ãÇ

ËáëáõÙ, áñù³Ý îÇ·ñ³Ý ºñí³Ý¹Û³ÝÇ Ù³ëÇÝ: ¾åáëÇ ³é³çÇÝ ×ÛáõÕÁ, Í³·³Í ÉÇÝ»Éáí ß³ï

³í»ÉÇ ÑÇÝ Å³Ù³Ý³ÏÝ»ñáõÙ, Çñ Ù»ç ÙÇ³íáñ»É ¿ Ñ»ï³·³ ¹³ñ»ñÇ ¹»åù»ñÁ: Þ³ï

Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñ Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ »Ý îÇ·ñ³Ý Ø»ÍÇ Å³Ù³Ý³ÏÝ»ñÇÝª ÙÇÝã¹»é

Êáñ»Ý³óÇÝ í»ñçÇÝÇë ³Ýí³ÝáõÙ ¿ §ØÇçÇÝ îÇ·ñ³Ý¦ ¨ µ³í³Ï³Ý ³Ý·áõÛÝ Ý»ñÏ³Û³óÝáõÙ:

Êáñ»Ý³óÇÝ îÇ·ñ³Ý ºñí³Ý¹Û³ÝÇÝ Ñ³Ù³ñáõÙ ¿ Ã³·³íáñÝ»ñÇó ³Ù»Ý³Ñ½áñÁ ¨

³Ù»Ý³ËáÑ»ÙÁ:

12


Ø³ñ³ó µéÝ³Ï³É Ã³·³íáñ ²Å¹³Ñ³ÏÁ Ï³ëÏ³Í³Ýù áõÝ»ñ Çñ ¹³ßÝ³ÏÇó Ñ³Ûáó

Ã³·³íáñ îÇ·ñ³ÝÇ ÝÏ³ïÙ³Ùµ, ¹ñ³Ýù áõÅ»Õ³ÝáõÙ »Ý, »ñµ å³ñëÇÏ ÎÛáõñáë ÇßË³ÝÁ

Ùï»ñÙ³ÝáõÙ ¿ áõ ¹³ßÝ ÏéáõÙ Ýñ³ Ñ»ï: Ü³ ÙÕÓ³í³Ýç³ÛÇÝ »ñ³½ ¿ ï»ëÝáõÙ, ³å³,

Ï³Ýã»Éáí Çñ ËáñÑñ¹³Ï³ÝÝ»ñÇÝ, å³Ñ³ÝçáõÙ ¿ Ù»ÏÝáõÃÛáõÝ: ºñ³½áõÙ ÇÝùÁ Ñ³ÛÏ³½Û³Ýó

»ñÏñáõÙ ¿ª É»é³Ý íñ³: È»é³Ý ·³·³ÃÇÝ Ýëï³Í ÙÇ ÏÇÝ »ñÏáõÝùÇ ó³í»ñáí ¿. Ñ³ÝÏ³ñÍ

»ñ»ù ½³í³Ï »Ý ÍÝíáõÙ: Ø»ÏÁ ³éÛáõÍ Ñ»Í³Í ëÉ³ÝáõÙ ¿ ¹»åÇ ²ñ¨Ùáõïù, ÙÛáõëÁ, Çñ»Ý

Ñ»Í³Í, ¹»åÇ ÑÛáõëÇë, »ññáñ¹Á, íÇß³å ë³ÝÓ³Í, Ñ³ñÓ³ÏíáõÙ ¿ Çñ ³ëïí³ÍÝ»ñÇ íñ³ª

ó³ÝÏ³Ý³Éáí ÏáñÍ³Ý»É: ÆÝùÁ Ù»ç ¿ ÁÝÏÝáõÙ, µ³Ûó ÏáñÍ³ÝíáõÙ ¿: ²Å¹³Ñ³ÏÁ

ËáñÑñ¹³Ïó»Éáõó Ñ»ïá áñáßáõÙ ¿ ³ÙáõëÝ³Ý³É îÇ·ñ³ÝÇ ùñáçª Ï³Ý³Ýó Ù»ç

§·»Õ»óÏ³·áõÛÝ áõ ËáÑ»Ù¦ îÇ·ñ³ÝáõÑáõ Ñ»ï: îÇ·ñ³ÝÁ Ñ³Ù³Ó³ÛÝáõÙ ¿ ¨ ³ñù³Û³í³Û»É

áõÕ³ñÏáõÙ ùñáçÁ: Þáõïáí îÇ·ñ³ÝáõÑÇÝ Ñ³ëÏ³ÝáõÙ ¿ ²Å¹³Ñ³ÏÇ Ý»Ý·³ÙïáõÃÛáõÝÁ ¨

Ùï»ñÇÙÝ»ñÇ ÙÇçáóáí »ÕµáñÁ ï»ÕÛ³Ï ¿ å³ÑáõÙ ÝÛáõÃíáÕ ¹³í³¹ñáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ:

Ö³Ï³ï³Ù³ñïáõÙ îÇ·ñ³ÝÁ Ñ³ÕÃáõÙ ¿, áñÇó Ñ»ïá Ý³ Çñ ùñáçÁ ³ñù³Û³í³Û»É

áõÕ³ñÏáõÙ ¿ µÝ³Ïí»Éáõ îÇ·ñ³Ý³Ï»ñïáõÙ, ÇëÏ ²Å¹³Ñ³ÏÇ ³é³çÇÝ ÏÝáçÁª ²ÝáõÛßÇÝ, Ýñ³

ë»ñÝ¹Çó ß³ï ³ÕçÇÏÝ»ñÇ áõ å³ï³ÝÇÝ»ñÇ Ñ»ï µÝ³Ï»óÝáõÙ ¿ Ø³ëÇëÇ ³ñ¨»ÉÛ³Ý ÏáÕÙÁ:

Â»¨ Êáñ»Ý³óÇÝ §íÇß³å³½áõÝÝ»ñ¦ ÏáãáõÙÁ µ³ó³ïñáõÙ ¿ ²Å¹³Ñ³Ï µ³éÇ

ëïáõ·³µ³ÝáõÃÛ³Ùµ, µ³Ûó ÅáÕáíñ¹³Ï³Ý ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛ³Ý Ù»ç Ýñ³Ýù å»ïù ¿ áñ

å³ïÏ»ñí³Í ÉÇÝ»ÇÝ Çµñ¨ íÇß³åÝ»ñ, ¹¨»ñ:

§îÇ·ñ³Ý ¨ ²Å¹³Ñ³Ï¦ ³é³çÇÝ ×ÛáõÕÇ Ñ»ï ë»ñïáñ»Ý Ï³åí³Í ¿ Ñ³çáñ¹ ×ÛáõÕÁª

²ñï³ß»ëÇ, ê³Ã»ÝÇÏÇ ¨ ²ñï³í³½¹Ç Ù³ëÇÝ å³ïÙí³ÍÁ: ²Ûë ×ÛáõÕÁ ³Ù»ÝÇó ³í»ÉÇ

Ñ³ñáõëï ¿ »Õ»É ¹»åù»ñáí. ³ÛÝ Çñ Ù»ç ¿ Ý»ñ³é»É å³ïÙ³Ï³Ý Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñ,

Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, Ï»Ýó³Õ áõ ëáíáñáõÛÃÝ»ñ: ¾åáëÇ ²ñï³ß»ëÇ

Ï»ñå³ñÁ Ñ³ÙÁÝÏÝáõÙ ¿ ²ñß³ÏáõÝÇÝ»ñÇ Ñ³ñëïáõÃÛ³Ý ÑÇÙÝ³¹Çñ ²ñï³ß»ëÇ Ñ»ï:

ê³Ý³ïñáõÏÇ Ù³ÑÇó Ñ»ïá ·³Ñ³Ï³É³Í ºñí³Ý¹Á Ï³ëÏ³ÍÇó ÙÕí³Í ÏáïáñáõÙ ¿

ê³Ý³ïñáõÏÇ áñ¹ÇÝ»ñÇÝ: öñÏíáõÙ ¿ ÙÇ³ÛÝ ÷áùñÇÏ ²ñï³ß»ëÁ: ºñµ ²ñï³ß»ëÁ ã³÷³Ñ³ë

¿ ¹³éÝáõÙ, å³ñëÇó ½áñ³µ³Ý³Ïáí ·³ÉÇë ¿ Ð³Û³ëï³Ý ¨ Ñ³ÕÃ³Ý³ÏáõÙ: §ìÇå³ë³ÝÝ»ñÇ

»ñ·»ñÇó¦ Êáñ»Ý³óáõ Ï³ï³ñ³Í ÑÇß³ï³ÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ¿ ²ñï³ß»ëÇ ¨ ê³Ã»ÝÇÏÇ ëÇñá ¨

³ÙáõëÝáõÃÛ³Ý ¹ñí³·Á: ²É³Ý»ñÁ, ÙÇ³µ³Ýí»Éáí ÏáíÏ³ëÛ³Ý µáÉáñ É»éÝ³Ï³Ý ó»Õ»ñÇ Ñ»ï,

Ñ³ñÓ³ÏíáõÙ »Ý Ð³Û³ëï³ÝÇ íñ³: §ºñÏáõ ù³ç ³Õ»ÕÝ³íáñ ³½·»ñÇó¦ ³É³Ý»ñÁ

Ý³Ñ³ÝçáõÙ »Ý Îáõñ: àñáíÑ»ï¨ Ã³·³íáñÇ áñ¹ÇÝ ·»ñÇ ¿ ÁÝÏÝáõÙ, Ã³·³íáñÁ

Ñ³ßïáõÃÛáõÝ ¿ ËÝ¹ñáõÙ, ÇëÏ ²ñï³ß»ëÁ Ù»ñÅáõÙ ¿: ²Û¹ Å³Ù³Ý³Ï ³ñù³Ûáñ¹áõ ùáõÛñÁª

ê³Ã»ÝÇÏÁ, ·³ÉÇë ¿ ·»ï³÷ ¨ Ó³ÛÝáõÙ.

ø»½ ³ë»Ù, ³Ûñ ù³ç ²ñï³ß»ë

àñ Ñ³ÕÃ»óÇñ ù³ç ³½·ÇÝ ²É³Ý³ó

13


ºÏ Ñ³í³Ý»³ó µ³ÝÇó ³ã³·»Õáյ ¹ëï»ñë ²É³Ý³ó

î³É ½å³ï³ÝÇ¹.

¼Ç í³ëÝ ÙÇá ùÇÝáõ áã ¿ ûñ»Ý ¹Ûáõó³½³Ýó

¼³ÛÉáó ¹Ûáõó³½³Ýó ½³ñÙÇó µ³éÝ³É ½Ï»Ý¹³ÝáõÃÛáõÝ,

Î³Ù Í³é³Û»óáõó³Ý»Éáí Ç ëïñÏ³ó Ï³ñ·Ç å³Ñ»É

ºí ÃßÝ³ÙáõÃÛáõÝ Ñ³íÇï»Ý³Ï³Ý

Æ Ù»ç »ñÏáóáõÝó ³½·³ó ù³ç³ó Ñ³ëï³ï»É:

ÐÙ³Ûí³Í ê³Ã»ÝÇÏÇ ·»Õ»óÏáõÃÛ³Ùµ áõ ÇÙ³ëïÝáõÃÛ³Ùµª ²ñï³ß»ëÁ áñáßáõÙ ¿ ÏÝáõÃÛ³Ý ³éÝ»É: ÊÝ³Ù³ËáëÝ»ñÇÝ ³É³Ý»ñÇ Ã³·³íáñÁ Ñ³ñóÝáõÙ ¿.

ºí áõëïÇ ï³ó» ù³çÝ ²ñï³ß»ë

Ð³½³ñë Ç Ñ³½³ñ³ó ¨ µÛáõñë Ç µÛáõñáõó

ÀÝ¹ ù³ç³½·íá ÏáõÛë ûñÇáñ¹ÇÝ ²É³Ý³ó:

²å³ Ñ»ï¨áõÙ »Ý Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÁ.

Ð»Í³í ³ñÇ ³ñù³ÛÝ ²ñï³ß»ë Ç ë»³íÝ ·»Õ»óÇÏ

ºí Ñ³Ý»³É ½áëÏ»ûÕ ßÇÏ³÷áÏ å³ñ³ÝÝ

ºí ³Ýó»³É áñå»ë ½³ñÍíÇ ëñ³Ã¨ ÁÝ¹ ·»ïÝ

ºí Ó·»³É ½áëÏ»ûÕ ßÇÏ³÷áÏ å³ñ³ÝÝ

ÀÝÏ»ó Ç Ù»çù ûñÇáñ¹ÇÝ ²É³Ý³ó

ºí ß³ï ó³í»óáõÛó ½Ù»çù ÷³÷áõÏ ûñÇáñ¹ÇÝ

²ñ³· Ñ³ëáõó³Ý»Éáí Ç µ³Ý³ÏÝ Ûáõñ:

Êáñ»Ý³óÇÝ Ù»ÏÝáõÙ ¿ íÇå³ë³ÝùÝ Çµñ¨ Ù»Í³Ñ³ñáõëï ûÅÇï, áñÝ ¿É áëÏ»ûÕ ßÇÏ³÷áÏ å³ñ³ÝÝ ¿ñ: Ð³çáñ¹áõÙ ¿ Ñ³ñë³ÝÇùÁ.

î»Õ áëÏÇ ï»Õ³Ûñ

Æ ÷»ë³ÛáõÃÛ³ÝÝ ²ñï³ßÇëÇ

î»Õ³Ûñ Ù³ñ·³ñÇï

Æ Ñ³ñëÝáõÃÛ³ÝÝ ê³ÃÇÝÏ³ÝÝ:

14


êáíáñáõÃÛáõÝ ¿ñ ï³×³ñÇó ¹áõñë ·³ÉÇë ÅáÕáíñ¹Ç Ù»ç áëÏÇ Ã³÷»É ¨ Ù³ñ·³ñÇïÁª

Ñ³ñë³Ý»Ï³Ý ³é³·³ëïÇÝ:

ê³Ï³ÛÝ ê³Ã»ÝÇÏÁ ëÇñáõÙ ¿ íÇß³å³½áõÝ ²ñ·³í³ÝÇÝ (Ë³í³ñÍÇÉ ¹Ý»ÉÁ), ÇëÏ

íÇß³å³½áõÝÝ»ñÁ ·áÕ³ÝáõÙ »Ý Ù³ÝáõÏ ²ñï³í³½¹ÇÝ ¨ ¹¨ ¹ÝáõÙ: ²ñï³í³½¹Á,

ã³÷³Ñ³ë ¹³éÝ³Éáí, Ý³Ë³ÝÓáõÙ ¿ Í»ñ ²ñ·³ÙÇÝ ¨ å³ïíÇó ·ó»Éáíª ÇÝùÝ ¿ ³éÝáõÙ

»ñÏñáñ¹³Ï³Ý ·³ÑÁ: ²ñ·³í³ÝÇª ¹ÇÙ³¹ñáõÃÛáõÝ óáõÛó ïí³Í áñ¹ÇÝ»ñÇÝ ²ñï³í³½¹Á

ÏáïáñáõÙ ¿: ²Ûëå»ë, ¿åáëÇ »ñÏñáñ¹ ÷áõÉÇ ³é³çÇÝ Ñ³ïí³ÍáõÙ îÇ·ñ³ÝÇ ¨ íÇß³å

²Å¹³Ñ³ÏÇ ÙÇç¨ ëÏëí³Í å³Ûù³ñÁ ³í³ñïíáõÙ ¿ íÇß³å³½áõÝÝ»ñÇ µÝ³çÝçáõÙáí:

ÄáÕáíñ¹Ç ëÇñ»ÉÇÝ ¹³ñÓ³Í ²ñï³ß»ëÁ »ñµ Ù³Ñ³ÝáõÙ ¿, µ³½áõÙ

ÇÝùÝ³ëå³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñ »Ý ·áñÍíáõÙ (³ñù³ÛÇ Ï³Ý³Ûù, Ñ³ñ×»ñÁ, Í³é³Ý»ñÁ, Ùï»ñÇÙÝ»ñÁ

¨ ÅáÕáíñ¹Çó ß³ï»ñÁ): Ü³Ë³ÝÓ»Éáí ÑáñÁª ²ñï³í³½¹Ý ³ëáõÙ ¿.

ØÇÝã ¹áõ ·Ý³óÇñ

ºí ½»ñÏÇñë ³Ù»Ý³ÛÝ ÁÝ¹ ù»½ ï³ñ³ñ

ºë ³í»ñ³Ï³óë áõ±Ù Ã³·³íáñ»Ù:

êñ³ å³ï×³éáí ²ñï³ß»ëÝ ³ÝÇÍáõÙ ¿ áñ¹áõÝ.

ºÃ» ¹áõ Ñáñë Ñ»ÍóÇë

Ð³½³ïÝ Ç í»ñ Ç Ø³ëÇë

¼ù»½ Ï³ÉóÇÝ ù³çù

î³ñóÇÝ Ñ³½³ïÝ Ç í»ñ Ç Ø³ëÇë

²Ý¹ Ï³Ûó»ë ¨ ½ÉáÛë ÙÇ ï»ëó»ë:

²Û¹å»ë ¿É ÉÇÝáõÙ ¿ (Ñ³Ù»Ù³ïáõÃÛáõÝÁ äñáÙ»Ã¨ëÇ Ñ»ï): Êáñ»Ý³óÇÝ Ã»å»ï

¹ñ³Ï³Ý ·áñÍ»ñÇ Ù»ç ¿É ¿ óáõó³¹ñáõÙ ²ñï³í³½¹ÇÝ, ë³Ï³ÛÝ ÁÝ¹Ñ³Ýñ³å»ë

µÝáõÃ³·ñáõÙ ¿ Ýñ³Ý áñå»ë ã³ñÇ ¨ ¹Çí³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù³ñÙÝ³óáõÙ:

Êáñ»Ý³óáõ µ³½áõÙ ÑÇß³ï³ÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇó »ñ¨áõÙ ¿, áñ Ù»ñ ÑÇÝ ¿åáëÇ ³ë³óáÕ -

»ñ·ÇãÝ»ñÁ Ð³Û³ëï³ÝÇ ¶áÕÃÝ ·³í³éÇó ¿ÇÝ, ³ÛÝï»Õ V¹³ñáõÙ ¹»é ß³ï áõÅ»Õ ¿ÇÝ

Ñ»Ã³Ýáë³Ï³Ý ÙÝ³óáñ¹Ý»ñÁ: àñù³±Ý ÑÝáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý, á±ñ ¹³ñ»ñÇó »Ý ÙÝ³ó»É ·áÕÃ³Ý

»ñ·»ñÁ, ¹Åí³ñ ¿ ³ë»É, µ³Ûó áñ ¹ñ³Ýù V¹³ñÇó ¹»é ß³ï ³é³ç åÇïÇ ëï»ÕÍí³Í ÉÇÝ»ÇÝ,

³ÝÏ³ëÏ³Í ¿:

4.Ð³Û ·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ V ¹³ñáõÙ

15


Ì³Ýñ ¿ »Õ»É ³ßË³ñÑÇ ÑÝ³·áõÛÝ ù³Õ³ù³ÏÇñÃ ÅáÕáíáõñ¹Ý»ñÇó Ù»ÏÇª Ñ³Û

ÅáÕáíñ¹Ç å³ïÙ³Ï³Ý ×³Ï³ï³·ÇñÁ: ²ßË³ñÑ³·ñ³Ï³Ý ¹ÇñùÇ å³ï×³éáí ¹³ñ»ñ

ß³ñáõÝ³Ï é³½Ù³ù³Õ³ù³Ï³Ý ³Ñ»Õ ÁÝ¹Ñ³ñáõÙÝ»ñÇ Ã³ï»ñ³µ»Ù ¿ »Õ»É ²ñ¨»ÉùÇ ¨

²ñ¨ÙáõïùÇ Ñ½áñ ï»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇç¨: Øñó³ÏóáÕ ÏáÕÙ»ñÇª ê³ë³ÝÛ³Ý ä³ñëÏ³ëï³ÝÇ ¨

²ñ¨»ÉÛ³Ý ՀéáÙ»³Ï³Ý Կ³ÛëñáõÃÛ³Ý (Ñ»ï³·³ÛáõÙª ´Ûáõ½³Ý¹Ç³) ÁÝ¹Ñ³ñáõÙÝ»ñÝ ³é³í»É

ëáõñ µÝáõÛÃ Ïñ»óÇÝ Ð³Û³ëï³ÝáõÙ ùñÇëïáÝ»áõÃÛáõÝÁ å»ï³Ï³Ý ÏñáÝ Ñ³Ûï³ñ³ñ»Éáõó

Ñ»ïá (301Ã.):

ºñÏáõ ÏáÕÙ»ñÇ Ñ»é³Ñ³ñ ÝÏñïáõÙÝ»ñÝ ¿ñ Ï³°Ù Ð³Û³ëï³ÝÁ Ù³ùñ»É Ñ³Û»ñÇó, Ï³°Ù

Ý»ñÓáõÉÙ³Ý »Õ³Ý³Ïáí áãÝã³óÝ»É Ñ³ÛáõÃÛ³Ý ³½·³ÛÇÝ ÇÝùÝáõÃÛáõÝÁ: ä»ï³Ï³Ý ÏñáÝ

Ñéã³Ïí³Í ùñÇëïáÝ»áõÃÛáõÝÁ ¹»é¨ë ½áñ»Õ ·áñÍáÝ ã¿ñ ¹³ñÓ»É: ÄáÕáíñ¹ÇÝ ³ÝÑ³ëÏ³Ý³ÉÇ

¿ñ ÑáõÝ³ñ»Ý ¨ ³ëáñ»ñ»Ý ù³ñá½ãáõÃÛáõÝÁ: ÆÝãå»ë íÏ³ÛáõÙ ¿ ö³íëïáë ´áõ½³Ý¹Á,

ÅáÕáíáõñ¹Á ùñÇëïáÝÛ³ÛÇ ³ÝáõÝ ¿ñ ëï³ó»É, ë³Ï³ÛÝ Ï³éã³Í ¿ñ ÙÝáõÙ Ñ»Ã³Ýáë³Ï³Ý

Ñ³í³ïùÇó: ä³ïÙ³Ï³Ý ³Ûë å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ ³é³çÝ³Ñ»ñÃ ³ñÅ»ù ¿ñ ëï³ÝáõÙ ³½·³ÛÇÝ

¹åñáõÃÛ³Ý ëï»ÕÍÙ³Ý Ñ³ñóÁ: ²Û¹ ·áñÍÇ Çñ³Ï³Ý³óÙ³ÝÝ »Ý ÝíÇñíáõÙ Ñ³Û

Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ýß³Ý³íáñ ¹»Ùù»ñÁª Ñ³Ý×³ñ»Õ Ø»ëñáå Ø³ßïáóÁ, Ñ³Ûáó Ã³·³íáñ

ìé³Ùß³åáõÑÁ, Ñá·¨áñ ³é³çÝáñ¹ ê³Ñ³Ï ä³ñÃ¨Á:

Ø»ëñáå Ø³ßïáóÇ ÏÛ³ÝùÇ áõ ·áñÍÇ Ù³ëÇÝ Ù»½ Ñ³ÛïÝÇ ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÑÝ³·áõÛÝ

³ÕµÛáõñÁ Ýñ³ ³ß³Ï»ñï ÎáñÛáõÝÇ §ì³ñù Ø³ßïáóÇ¦ »ñÏÝ ¿, áñÇÝ áñáß Éñ³óáõÙÝ»ñ »Ý

³ÝáõÙ Ø³ßïáóÇ ÙÛáõë ³ß³Ï»ñïÝ»ñÁª Ø. Êáñ»Ý³óÇÝ ¨ Ô. ö³ñå»óÇÝ: ÎáñÛáõÝÇ ·ÇñùÁ

·ñí»É ¿ 443-449ÃÃ.-ÇÝª Ï³Ã³ÕÇÏáë³Ï³Ý ï»Õ³å³Ñ Ðáíë»÷Ç Ñ³ÝÓÝ³ñ³ñáõÃÛ³Ùµ, áñÁ

¨ë ³ß³Ï»ñï»É ¿ñ Ø³ßïáóÇÝ:

Ø³ßïáóÁ ÍÝí»É ¿ 361-362ÃÃ. î³ñáÝ ·³í³éÇ Ð³ó»Ï³ó ·ÛáõÕáõÙª ³½³ï ßÇÝ³Ï³Ý

ºñ³Ý»ÉÇ ì³ñ¹³ÝÇ ÁÝï³ÝÇùáõÙ: ÎñÃáõÃÛáõÝÁ ëï³ó»É ¿ Ð³Û³ëï³ÝÇ ÑáõÝ³É»½áõ

¹åñáóÝ»ñÇó Ù»ÏáõÙ, áñï»Õ ëáíáñ»É ¿ Ý³¨ é³½Ù³Ï³Ý ·áñÍÁ: ºñÇï³ë³ñ¹ Ñ³ë³ÏáõÙ

í»ñóí»É ¿ Í³é³ÛáõÃÛ³Ý ²ñß³ÏáõÝÛ³ó å³É³ïáõÙ, Ñ³ë»É ³ñùáõÝÇ ¹åñ³å»ïÇ µ³ñÓñ

å³ßïáÝÇÝª ÙÇ³Å³Ù³Ý³Ï ÉÇÝ»Éáí ½ÇÝíáñ³Ï³Ý ³ëïÇ×³Ý³íáñ: ²å³, ³ßË³ñÑ³Ï³Ý

ÏÛ³ÝùÁ ÃáÕÝ»Éáõó Ñ»ïá, ëÏ½µáõÙ Ùï»É ¿ ÙÇ³ÛÝ³ÏÛ³óÝ»ñÇ ß³ñùÁ, ³å³ ÙÇ ËáõÙµ

³ß³Ï»ñïÝ»ñÇ Ñ»ï ù³ñá½ãáõÃÛ³Ùµ ½µ³Õí»É ä³ñëÏ³ëï³ÝÇ ë³ÑÙ³Ý³Ù»ñÓ ¶áÕÃÝ

·³í³éáõÙ: Èáõñç ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ý¹Çå»Éáí Ù³Ûñ»ÝÇ É»½íáí ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý

ã·áÛáõÃÛ³Ý å³ï×³éáíª Ý³ í»ñçÝ³Ï³Ý í×Çé ¿ ÁÝ¹áõÝáõÙ Ù³Ûñ»ÝÇ É»½íÇ ï³é»ñ

ëï»ÕÍ»Éáõ Ù³ëÇÝ: ´³ó³éí³Í ã¿ Ý³¨ ³ÛÝ »ÝÃ³¹ñáõÃÛáõÝÁ, áñ ¹»é¨ë ³ñùáõÝ³Ï³Ý

Í³é³ÛáõÃÛ³Ý ï³ñÇÝ»ñÇÝ ¿ñ Ëáñ³ÙáõË »Õ»É ëï»ÕÍ»Éáõ Ñ³Ûáó ·ñ»ñÁª ½·³Éáí ÅÕáíñ¹ÇÝ

ëå³éÝ³óáÕ íï³Ý·Á: ¶áÕÃÝÇó ßï³å»Éáí Ù³Ûñ³ù³Õ³ùª Ý³ Çñ Ùï³¹ñáõÃÛáõÝÁ

Ñ³ÛïÝáõÙ ¿ ê³Ñ³Ï Ï³ÃáÕÇÏáëÇÝ: Ü³ ëÏ½µáõÙ ìé³Ùß³åáõÑÇ Ñ³ÝÓÝ³ñ³ñáõÃÛ³Ùµ

16


ØÇç³·»ïùÇó µ»ñáõÙ ¿ §¹³ÝÇ»ÉÛ³Ý Ýß³Ý³·ñ»ñÁ¦, áñáÝù ã¿ÇÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ Ñ³Ûáó

É»½íÇ ÑÝã³Ï³Ý Ñ³ñáõëï ÇñáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: ²å³ Ã³·³íáñÇ ¨ Ï³ÃáÕÇÏáëÇ

Ñ³ÝÓÝ³ñ³ñáõÃÛ³Ùµ Ù»ÏÝáõÙ ¿ ³ñï³ë³ÑÙ³Ý, ÉÇÝáõÙ ¿ ²ÙÇ¹, º¹»ëÇ³, ê³Ùáë³ï

ù³Õ³ùÝ»ñáõÙ: êï»ÕÍ³·áñÍ³Ï³Ý ¹Åí³ñÇÝ áñáÝáõÙÝ»ñÇó Ñ»ïá Ý³ ëï»ÕÍáõÙ ¿ Ñ³Ûáó

³Ûµáõµ»ÝÁ, áñÇ Ï³ï³ñ»ÉáõÃÛáõÝÁ ëïáõ·»Éáõ Ñ³Ù³ñ »ñÏáõ ³ß³Ï»ñïÝ»ñÇª ÐáíÑ³Ý

ºÏ»Õ»ó³óáõ ¨ Ðáíë»÷ ä³ÕÝ³óáõ Ñ»ï ê³Ùáë³ïáõÙ Ó»éÝ³ñÏáõÙ ¿ §²ëïí³Í³ßÝãÇ¦

êáÕáÙ³ÝÇ ³é³ÏÝ»ñ ·ñùÇ Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ: Ø»ëñáå³ï³é ³é³çÇÝ ËáñÑñ¹³Ýß³Ï³Ý

Ý³Ë³¹³ëáõÃÛáõÝÝ ¿ñ. §Ö³Ý³ã»É ½ÇÙ³ëïáõÃÛáõÝ ¨ ½Ëñ³ï, ÇÙ³Ý³É ½µ³Ýë Ñ³Ý×³ñáÛ¦:

Ð³Ûñ»ÝÇùáõÙ Ø³ßïáóÇÝ ¹ÇÙ³íáñáõÙ »Ý Ù»Í Ñ³Ý¹ÇëáõÃÛ³Ùµ: §Ø»Ï ï³é ³Ù»Ý ÙÇ ÑÝãáõÛÃÇ

Ñ³Ù³ñ¦ ëÏ½µáõÝùáí ëï»ÕÍí³Í ³Ûµáõµ»ÝÁ ÉñÇí ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿ñ Ñ³Ûáó É»½íÇ

ÑÝãÛáõÝ³ÛÇÝ Ñ³ñáõëï Ñ³Ù³Ï³ñ·Á: Ø»ëñáå³ï³é ·ñ»ñÁ Ñ³çáÕáõÃÛ³Ùµ ¹ÇÙ³ó³Ý

¹³ñ»ñÇ ÷áñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ¨ ÙÇ³ÛÝ XIII¹. ³í»É³ó³Ý û, ý ï³é»ñÁ(¨-Á ß³ÕÏ³å³Ï³Ý

ÇÙ³ëïáí):

Ð³çáñ¹ ·ÉË³íáñ ËÝ¹ÇñÁ ·ñ³·ÇïáõÃÛ³Ý ï³ñ³ÍáõÙÝ ¿ñ, áñÁ Ï³½Ù³Ï»ñåí»ó

í³Õûñáù Ïßé³¹³ïí³Í Íñ³·ñáí. ³ÛÝ ¿ª å³ïñ³ëï»É áõëáõóÇãÝ»ñ, Éáõë³íáñ»É Ñá·¨áñ

¹³ëÁ, ÏñÃ»É »ñÏñÇ ³í³·³ÝÇÝ ¨ Ï³ÝáÝ³íáñ ½áñùÁ: ÎñÃ³Ùß³ÏáõÃ³ÛÇÝ ·áñÍÝ áõÝ»ñ »ñ»ù

ËÝ¹Çñª Ã³ñ·Ù³Ý»É, ·ñ»É, áõëáõó³Ý»É:

ÎáñÛáõÝÁ íÏ³ÛáõÙ ¿, áñ Ø³ßïáóÁ ·ñ»É ¿ Ý³¨ §Ñ³×³Ë³·áõÛÝ¦ ×³é»ñ: ÎñáÝáõëáõÛó

áõ Ëñ³ï³Ï³Ý §Ð³×³Ë³å³ïáõÙÁ¦ Ï³½Ùí³Í ¿ 23 ×³é»ñÇó, í»ñç³ÝáõÙ ¿ ³ÕáÃùáí

(§²ÕáÃù¦ í»ñï³éáõÃÛ³Ùµ): ¸ñ³Ýù ·ñí³Í »Ý Å³Ù³Ý³ÏÇ Ñ³Ù³ñ å³ñ½, Ï³ÝáÝ³íáñ áõ

·»Õ»óÇÏ É»½íáíª ½»ñÍ ËñÃÝ³µ³ÝáõÃÛáõÝÇó, í»ñ³Ùµ³ñÓ á×Çó: Ø³ßïáóÇÝ »Ý í»ñ³·ñíáõÙ

Ý³¨ ß³ñ³Ï³ÝÝ»ñÇª ³å³ßË³ñÑáõÃÛ³Ý Ï³ñ·Á: ¸Åí³ñ ¿ áñáß»É, Ã» ¹ñ³Ýù µáÉáñÁ

Ø³ßïáóÇ ·ñãÇÝ »Ý å³ïÏ³ÝáõÙ, Ã»ª áã, ë³Ï³ÛÝ Ñ³ÛïÝÇ ¿, áñ Ñ³Û ·ñ»ñÇ ëï»ÕÍáÕÁ »Õ»É ¿

Ý³¨ Ñ³Û ÇÝùÝáõñáõÛÝ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ëÏ½µÝ³íáñáÕÝ áõ ÑÇÙÝ³¹ÇñÁ:

Ü³ í³Ë×³Ýí»ó Ëáñ Í»ñáõÃÛ³Ý Ñ³ë³ÏáõÙª 440Ã.-Ç ÷»ïñí³ñÇ 17-ÇÝª Çñ

Ñ³íÇï»Ý³Ï³Ý Ñ³Ý·ÇëïÁ ·ïÝ»Éáí Çñ ³ß³Ï»ñïÇª ì³Ñ³Ý ²Ù³ïáõÝáõ úß³Ï³Ý

·ÛáõÕáõÙ(¶áÕÃÝ, î³ñáÝ, ì³Õ³ñß³å³ï): Êáñ»Ý³óÇÝ §àÕµ¦-áõÙ ³ñÓ³Ý³·ñáõÙ ¿ Çñ

ëÇñ»ÉÇ áõëáõóãÇ Ù³ÑÁ:

Ø³ßïáóÇ, ê. ä³ñÃ¨Ç, Ýñ³Ýó ³ß³Ï»ñïÝ»ñÇ áõ Ñ»ïÝáñ¹Ý»ñÇ »é³Ý¹áõÝ ç³Ýù»ñáí

Ð³Û³ëï³ÝáõÙ Í³í³Éí»ó Çñ Å³Ù³Ý³ÏÇ Ñ³Ù³ñ »½³ÏÇ ã³÷»ñÇ ·ñ³Ï³Ý ß³ñÅáõÙ: ¸³ñÇ

Ññ³Ù³Û³Ï³ÝÁ Ñ³Û³É»½áõ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ëï»ÕÍáõÙÝ ¿ñ: Ð³Ûáó ÑÇÝ ¹åñáõÃÛ³Ý

ëÏ½µÝ³íáñáõÙÁ ï»ÕÇ áõÝ»ó³í ½áñ»Õ ÃéÇãùÇ Ó¨áí, áñ ³ÛÝù³Ý ¿É Ñ³×³Ë ãÇ Ñ³Ý¹ÇåáõÙ

ÅáÕáíáõñ¹Ý»ñÇ Ùß³ÏáõÛÃÇ å³ïÙáõÃÛ³Ý Ù»ç: Æ ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ ÑÇÝ ¨ ÙÇçÝ³¹³ñÛ³Ý ³ÛÉ

·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇª Ñ³Ûáó ÑÇÝ Ù³ï»Ý³·ñáõÃÛáõÝÁ ëÏ½µÝ³íáñí»ó

Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ½áõ·ÁÝÃ³ó, ÙÇ³Ý·³ÙÇó Ññ³å³ñ³Ï Ñ³Ý»Éáí ÇÝùÝáõñáõÛÝ

17


·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ³é³çÇÝ Ýß³Ý³íáñ Ñáõß³ñÓ³ÝÝ»ñÁ, å³ïÙ³·ñáõÃÛ³Ý ¹³ë³Ï³Ý

ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛáõÝÝ»ñÁª ÎáñÛáõÝÇ, ²·³Ã³Ý·»ÕáëÇ, ºÕÇß»Ç, Êáñ»Ý³óáõ, ö³íëïáëÇ,

ö³ñå»óáõ å³ïÙ³Ï³Ý »ñÏ»ñÁ, ÇÝãå»ë ¨ º½ÝÇÏ ÎáÕµ³óáõ ÷ÇÉÇëá÷³Û³Ï³Ý

³ëïí³Í³µ³Ý³Ï³Ý ïñ³Ïï³ïÁ: ê³ ÑÇÝ Ù³ï»Ý³·ñáõÃÛ³Ý Ï³ñ¨áñ³·áõÛÝ

³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ ¿ñ: V¹.-Ç ·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ Ø. ²µ»ÕÛ³ÝÇ ¹ÇåáõÏ µÝáõÃ³·ñÙ³Ùµ

§»Ï»Õ»ó³-ù³Õ³ù³Ï³Ý Ù³ù³éÙ³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝ ¿ñ¦: ²ÝíÇ×»ÉÇ ¿ V¹.-Ç ¹åñáõÃÛ³Ý

ÑëÏ³Û³Ï³Ý ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ Ñ»ï³·³ ¹³ñ»ñÇ ³½·³ÛÇÝ Ñá·¨áñ Ùß³ÏáõÛÃÇ µáÉáñ

µÝ³·³í³éÝ»ñÇ íñ³: V¹.-Ç Ñ³Û ¹åñáõÃÛáõÝÁ Ï³ÝËáñáß»ó ÑÇÝ ¨ ÙÇçÇÝ ¹³ñ»ñÇ ³½·³ÛÇÝ

å³ïÙ³·ñáõÃÛ³Ý, ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý ½³ñ·³óÙ³Ý, ÷ÇÉÇëá÷³Û³Ï³Ý áõ ·»Õ³·Çï³Ï³Ý

ÙïùÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ÁÝÃ³óùÁ:

Ð³Û ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý µáõéÝ ëÏ½µÝ³íáñáõÙÁ Ñ³ÝÏ³ñÍ³Ñ³ë ã¿ñ, ³ÛÝ

Ý³Ë³å³ïñ³ëïí»É ¿ñ Ý³Ëáñ¹ ¹³ñ»ñáõÙ: Ð³Û³·ÇïáõÃÛáõÝÁ Ñ³ëï³ï»É ¿, áñ ²É.

Ø³Ï»¹áÝ³óáõ ³ñß³í³ÝùÝ»ñÇ Ñ»ï¨³Ýùáí Ð³Û³ëï³ÝÁ ¨ë Ý»ñ·ñ³íí»ó Ñ»ÉÉ»ÝÇëï³Ï³Ý

Ùß³ÏáõÃ³ÛÇÝ áÉáñïÁ: Ð»ÉÉ»ÝÇëï³Ï³Ý Ùß³ÏáõÛÃÁ, ÓáõÉí»Éáí Ñ³Û ³½·³ÛÇÝ ³í³Ý¹Ý»ñÇ

Ñ»ï, ÷³ÛÉáõÝ ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñ ¿ ïí»É: àõß³·ñ³í »Ý Ã³ï»ñ³Ï³Ý ³ñí»ëïÝ áõ

×³ñï³ñ³å»ïáõÃÛáõÝÁ (¶³éÝÇÇ ï³×³ñÁ): Ð»ï¨»Éáí Ý³Ëáñ¹ ßñç³ÝÇó »ÏáÕ

³í³Ý¹áõÛÃÇÝª IV-VI¹¹. ¨ë Ñ³Û ÷ÇÉÇëá÷³Ý»ñÇó, ×³ñï³ë³ÝÝ»ñÇó, å³ïÙÇãÝ»ñÇó áõ

ù»ñ³Ï³ÝÝ»ñÇó ß³ï»ñÝ Çñ»Ýó ÏñÃáõÃÛáõÝÁ Ï³ï³ñ»É³·áñÍ»É »Ý Ñ»ÉÉ»ÝÇëï³Ï³Ý

Ùß³ÏáõÛÃÇ Ñ³Ùµ³í³íáñ Ï»ÝïñáÝÝ»ñáõÙ (²Ã»Ýù, ²É»ùë³Ý¹ñÇ³, ²ÝïÇáù,

Îáëï³Ý¹ÝáõåáÉÇë): Ð»ÉÉ»ÝÇëï³Ï³Ý Ùß³ÏáõÛÃÇ ³í³Ý¹Ý»ñÁ ËÃ³Ý»óÇÝ Ñ³Û

Ù³ï»Ý³·ñáõÃÛ³Ý Ñ»ï³·³ í»ñ»ÉùÁ: ²ÝíÇ×»ÉÇ ¿ Ã³ñ·Ù³Ý³Ï³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ï³ñ¨áñ

¹»ñÁ: ØÇ ù³ÝÇ ï³ëÝ³ÙÛ³ÏÇ ÁÝÃ³óùáõÙ ÑáõÝ³ñ»ÝÇó, ³ëáñ»ñ»ÝÇó Ã³ñ·Ù³Ýí»óÇÝ

§²ëïí³Í³ßáõÝãÁ¦, »Ï»Õ»ó³Ï³Ý-³ñ³ñáÕ³Ï³Ý ·ñù»ñ, §»Ï»Õ»óáõ Ñ³Ûñ»ñÇ¦ ·ñí³ÍùÝ»ñ:

´³Ûó Ã³ñ·Ù³Ýã³ó ¹³ñÇ Ñ³Û Ùï³íáñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ñ»ï³ùñùñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ã»Ý

ë³ÑÙ³Ý³÷³ÏíáõÙ ÏñáÝ³Ï³Ý ßñç³Ý³ÏÝ»ñáí, ÁÝ¹·ñÏ»É »Ý Ý³¨ ³ßË³ñÑÇÏ

·ÇïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ µÝ³·³í³éÁ: I Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ýå³ëï»óÇÝ Ã³ñ·Ù³Ý³Ï³Ý

³ñí»ëïÇ Ï³ÛáõÝ ÝáñÙ»ñÇ Ùß³ÏÙ³ÝÁ, ·Çï³Ï³Ý ÙïùÇ áõ ·»Õ³·Çï³Ï³Ý ×³ß³ÏÇ

½³ñ·³óÙ³ÝÁ, Ýáñ ·Çï³µ³é»ñÇ ëï»ÕÍÙ³ÝÁ, ³½·³ÛÇÝ ·ñ³Ï³Ý É»½íÇ Ñ³ñëï³óÙ³ÝÁ:

¶ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ëÏ½µÝ³íáñÙ³Ý ·áñÍáõÙ ³é³ÝÓÝ³å»ë Ï³ñ¨áñ ¹»ñ ¿ Ë³Õ³ó»É

ÅáÕáíñ¹³Ï³Ý µ³Ý³ÑÛáõëáõÃÛáõÝÁ, áñÁ »Õ»É ¿ ³é³çÇÝ ¹³ë³Ï³Ý Ñ»ÕÇÝ³ÏÝ»ñÇ

(²·³Ã³Ý·»Õáë, ´áõ½³Ý¹, Êáñ»Ý³óÇ) ÑÇÙÝ³Ï³Ý ³ÕµÛáõñÝ»ñÇó Ù»ÏÁ:

²ÛëåÇëáí, Ñ³Ûáó ¹åñáõÃÛ³Ý µáõéÝ ëÏ½µÝ³íáñáõÙÝ áõ ÃéÇãù³ïÇå ½³ñ·³óáõÙÁ V¹.

Ë³ñëËí»É ¿.

Iª Ñ»ÉÉ»ÝÇëï³Ï³Ý Ùß³ÏáõÛÃÇ ³í³Ý¹Ý»ñÇ ëï»ÕÍ³·áñÍ³Ï³Ý Ûáõñ³óÙ³Ý,

IIª Ã³ñ·Ù³Ý³Ï³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý íñ³,

18


IIIª ï»Õ³Ï³Ý ·ñ³Ï³Ý ³í³Ý¹Ý»ñÇ áõ Ý³Ëáñ¹ ¹³ñ»ñÇ ÅáÕáíñ¹³Ï³Ý Ñ³ñáõëï

µ³Ý³ÑÛáõëáõÃÛ³Ý Ûáõñ³óÙ³Ý íñ³:

V¹.-Ç ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý É»½áõÝ ·ñ³µ³ñÝ ¿ñ:

V¹.-Ç ·ñ³Ï³Ý Å³Ýñ»ñÁ: V¹.-Ç Ñ³Û Ù³ï»Ý³·ñáõÃÛáõÝÁ µ³½Ù³Å³Ýñ ¿ñª

³ëïí³Í³µ³ÝáõÃÛáõÝ, í³ñù ¨ íÏ³Û³µ³ÝáõÃÛáõÝ, Ñá·¨áñ »ñ·, ×³é ¨ ù³ñá½,

ç³ï³·áíáõÃÛáõÝ, Ù»ÏÝáõÃÛáõÝ, å³ïÙ³·ñáõÃÛáõÝ ¨ ³ÛÉÝ:

ì³ñù»ñÝ áõ íÏ³Û³µ³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ïáãí³Í ¿ÇÝ Ýå³ëï»Éáõ ùñÇëïáÝ»áõÃÛ³Ý

µ³ñáÛ³µ³Ý³Ï³Ý ëÏ½µáõÝùÝ»ñÇ ³ñÙ³ï³íáñÙ³ÝÁ: Â³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇó Ñ»ïá ßáõïáí

Ñ³Û Ñ»ÕÇÝ³ÏÝ»ñÝ ³½³ïíáõÙ »Ý ûï³ñ ³½¹»óáõÃÛáõÝÇó ¨ ³½·³ÛÇÝ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý

Ý»ñ·áñÍáõÃÛ³Ùµ ³Ûë Å³Ýñ»ñáí ëï»ÕÍíáõÙ »Ý ÇÝùÝáõñáõÛÝ »ñÏ»ñ: ìÏ³Û³µ³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ

Ñ³í³ïÇÝ áõ Ñ³Ûñ»ÝÇùÇÝ ÝíÇñí³Í Ý³Ñ³ï³ÏÝ»ñÇ áõÅ»Õ Ï»ñå³ñÝ»ñáí Ñ³·»óí³Í

·ñ³íÇã å³ïáõÙÝ»ñ »Ý: ì³Õ ßñç³ÝÇ ÝÙáõßÝ»ñÇó ¿ ëå³ñ³å»ï ì³ñ¹³Ý Ø³ÙÇÏáÝÛ³ÝÇ

¹ëï»ñª Þáõß³ÝÇÏ ì³ñ¹»ÝÇÇ ÏÛ³ÝùÇ áõ Ý³Ñ³ï³ÏáõÃÛ³Ý å³ïÙáõÃÛ³ÝÁ ÝíÇñí³Í

§Þáõß³ÝÇÏÇ íÏ³Û³µ³ÝáõÃÛáõÝÁ¦: ²ñ³µ³Ï³Ý ßñç³ÝÇÝ ¿ í»ñ³µ»ñáõÙ §ì³Ñ³Ý

¶áÕÃÝ³óáõ íÏ³Û³µ³ÝáõÃÛáõÝÁ¦: ì³Õ ßñç³ÝÇ ÙÇ ß³ñù í³ñù»ñ áõ íÏ³Û³µ³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñ

Ùï»É »Ý V¹. å³ïÙ³·ñ³Ï³Ý Ñáõß³ñÓ³ÝÝ»ñÇ Ù»çª áñå»ë Ýñ³Ýó ûñ·³Ý³Ï³Ý

Ñ³ïí³ÍÝ»ñ:

øñÇëïáÝ»áõÃÛ³Ý ï³ñ³ÍÙ³ÝÁ Ýå³ëï»É ¿ Ý³¨ Ñá·¨áñ »ñ·Á, áñÁ »ñ·íáõÙ ¿ñ

»Ï»Õ»ó³Ï³Ý ³ñ³ñáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï: ¸ñë»Ï ³Ûë Å³ÝñÇ ³é³çÇÝ

ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ËÃ³Ý»óÇÝ ÇÝùÝáõñáõÛÝ »ñ·»ñÇ ÍÝáõÝ¹Á: Ðá·¨áñ »ñ·Ç

³Ù»Ý³ï³ñ³Íí³Í ï»ë³ÏÁ ß³ñ³Ï³ÝÝ ¿, áñÇ ÑÝ³·áõÛÝ ûñÇÝ³ÏÝ»ñÁ í»ñ³·ñíáõÙ »Ý ê.

ä³ñÃ¨ÇÝ, Ø³ßïáóÇÝ ¨ ÐáíÑ³Ý Ø³Ý¹³ÏáõÝáõÝ: Ð³Û Ñá·¨áñ »ñ·Ý Çñ ½³ñ·³óÙ³Ý Ýáñ

÷áõÉÝ ¿ Ã¨³ÏáËáõÙ VII-VIII¹¹.: ²Û¹ ÷áõÉÁ µÝáõÃ³·ñíáõÙ ¿ Å³ÝñÇ ³½·³ÛÝ³óÙ³Ùµ,

³ñï³Ñ³Ûïã³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇ Ï³ï³ñ»É³·áñÍáõÙáí: ²Ûë ßñç³ÝÇ É³í³·áõÛÝ

ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ¿ ÎáÙÇï³ë Ï³ÃáÕÇÏáëÇ §²ÝÓÇÝù ÝíÇñÛ³ÉùÁ¦, áñÁ ·ñí³Í ¿

³ùñáëïÇÏáëÇ Ó¨áí, µ³ÕÏ³ó³Í ¿ 36ïÝÇóª Áëï ³Ûµµ»Ý³Ï³Ý Ï³ñ·Ç: ÜÛáõÃÁ

²·³Ã³Ý·»ÕáëÇó ù³Õí³Í ÐéÇ÷ëÇÙÛ³Ý ÏáõÛë»ñÇ Ý³Ñ³ï³ÏáõÃÛ³Ý å³ïÙáõÃÛáõÝÝ ¿:

Ðá·¨áñ »ñ·Á Ñ³ñëï³óñÇÝ êï»÷³Ýáë êÛáõÝ»óÇÝ, ê³Ñ³Ï Òáñ³÷áñ»óÇÝ, ÐáíÑ³Ý

úÓÝ»óÇÝ: VIII¹.-Ç ß³ñ³Ï³Ý³·ÇñÝ»ñÇ ß³ñùáõÙ Ñ³Ý¹ÇåáõÙ »Ý Ý³¨ ÏÇÝ

ëï»ÕÍ³·áñÍáÕÝ»ñª ÊáëñáíÇ¹áõËï ¶áÕÃÝ³óÇÝ, ê³Ñ³Ï³¹áõËï êÛáõÝ»óÇÝ, áñÁ

ß³ñ³Ï³ÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ ÑáñÇÝáõÙ ¿ñ Ý³¨ »ñ³ÅßïáõÃÛáõÝ: ºí Ñ³ïÏ³å»ë Ü»ñë»ë

ÞÝáñÑ³ÉÇÝ, áñÇ ³Ýí³Ý Ñ»ï ¿ Ï³åí³Í Å³ÝñÇ ½³ñ·³óÙ³Ý ³Ù»Ý³µ³ñÓñ ÷áõÉÁ:

´Ûáõ½³Ý¹³Ï³Ý ù³ÕÏ»¹áÝ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý, »Ï»Õ»óáõ ¨ Ï³ÛëñáõÃÛ³Ý ·»ñÇßË³ÝáõÃÛ³Ý

ÝÏñïáõÙÝ»ñÇ ¹»Ù ÙÕí³Í å³Ûù³ñÇ ÑáÕÇ íñ³ VI-VIII¹¹. í»ñ»Éù ¿ ³åñáõÙ

¹³í³Ý³µ³Ý³Ï³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ: 554Ã. ¸íÇÝÇ »Ï»Õ»ó³Ï³Ý ÅáÕáíÇ áñáßÙ³Ùµ Ñ³Û

19


»Ï»Õ»óÇÝ å³ßïáÝ³å»ë ³Ýç³ïí»ó µÛáõ½³Ý¹³Ï³ÝÇó ¨ ÙÇ³µÝ³ÏáõÃÛáõÝÁ ×³Ý³ãí»ó

³½·³ÛÇÝ »Ï»Õ»óáõ å³ßïáÝ³Ï³Ý ¹³í³Ý³Ýù: ø³ÕÏ»¹áÝ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý

(»ñÏ³µÝ³ÏáõÃÛ³Ý) ¹»Ù µ³Ý³íÇ×»Éáõ Ñ³Ù³ñ »Ï»Õ»óáõ Ýß³Ý³íáñ Ñ»ÕÇÝ³ÏÝ»ñÇ

Ã³ñ·Ù³Ý³Ï³Ý ·áñÍ»ñÇó ¨ Ñ³Û Ñ»ÕÇÝ³ÏÝ»ñÇ ÇÝùÝáõñáõÛÝ ·ñí³ÍùÝ»ñÇó (ÃÕÃ»ñ, ×³é»ñ

¨ ³ÛÉÝ) Ï³½Ùí»óÇÝ ÝÛáõÃ»ñÇ ³éÓ»éÝ ÅáÕáí³ÍáõÝ»ñª §¶Çñù ÃÕÃáó¦ ¨ §ÎÝÇù Ñ³í³ïáյ¦

Ëáñ³·ñ»ñáí:

ö²ìêîàê ´àô¼²Ü¸

(6-րդ դաս., էջ93-96)

Ագանթագեղոսին անմիջապես շարունակել է Փավստոս Բուզանդը: Բուզանդ անունը

նույնպես գրական կեղծանուն է և նշանակում է «զրուցաբան», «զրույցների մեկնիչ»: Եվ

իսկապես, Բուզանդի ամբողջ պատմությունը շարադրված է ժողովրդական զրույցների

հիման վրա և ընդգրկում է «Պարսից պատերազմ» վիպերգի մեծ մասը:

Փավստոս Բուզանդն իր երկն սկսել է Տրդատ Մեծի մահից և հասցրել մինչև 387թ.,

երբ Հայաստանը բաժանվեց Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի միջև: Հեղինակը միահյուսել

է հայ նախարարների ու հոգևոր առաջնորդների մասին եղած զրույցները, ստեղծելով 4-րդ

դարի Հայաստանի ամբողջական ու կենդանի պատկերը: Վիպերգում խոսվում է թե՛

արտաքին և թե՛ ներքին բախումների մասին: Արտաքին բախումը կատարվում է

Հայաստանի և Պարսկաստանի միջև, իսկ ներքին բախումը՝ Հայոց արքունիքի, հոգևոր

առաջնորդների ու նախարարների միջև:

Բուզանդի Պատմությունը կարդացվում է մեծ հետաքրքրությամբ:Այն հարուստ է

գործողություններով, որոք հեղինակը նկարագրում է ճկուն ու գունագեղ լեզվով, աշխույժ

գրելաոճով, կենդանի երկխոսություններով՝ հետևելով ժողովրդական զրույցներին:

Ահա «Պարսից պատերազմ» ավանդավեպից քաղված «Արշակ և Շապուհ»

զրույցը: Շապուհը Արշակ թագավորին և Վասակ Մամիկոնյանին կանչելով Պարս-

կաստան, հայոց արքայի հավատարմությունը ստուգելու համար դիմում է

խորամանկության: Նա հրամայում է իր սենյակի հատակի մի մասի վրա Հայաս-տանից

բերված հող շաղ տալ, իսկ մյուս մասի վրա թողնել պարսկական հողը: Այնուհետև

Արշակի հետ ճեմում է այդ սենյակում և շարունակ հարց է տալիս նրան, թե ինչո՞ւ է

թշնամացել իր հետ: Պարսկական հողի վրա Արշակը զղջում է իր թշնամանքի համար և

հայտնում է իր հնազանդությունը: Իսկ հայկական հողի վրա Հայոց արքան ըմբոստանում

է և խոսքը փոխելով, համարձակորեն պարսավում Պարսից արքային: Հասկանալով, որ

Արշակը հավատարիմ չէ իրեն, Շապուհը շղթա-յում է և բանտարկում Անհուշ բերդում:

Ապա հրամայում է իր մոտ բերել Վասակ Մամիկոնյանինև այսպիսի անարգանքի խոսքեր

է ասում նրան. «Աղվե°ս, այդ դո՞ւ էիր այն խանգարիչը, որ այսքան տարի մեզ չարչարեցիր, 20


դո±ւ էիր, որ այսքան տարի կոտորում էիր պարսիկներին. հիմա ինչպե՞ս է, որ քեզ աղվեսի

մահով սպանեմ»: Հայոց քաջ սպարապետը բարձր արժանապատվությամբ

պատասխանում է Պարսից նենգ արքային, ասելով. «Մինչև այժմ ես քեզ համար առյուծ էի,

իսկ այժմ՝ աղվե՞ս: Բայց մինչ ես Վասակն էի, ես հսկա էի. մի ոտքս մի լեռան վրա էր, մյուս

ոտքս՝ մի այլ լեռան վրա. երբ աջ ոտքիս վրա էի հենվում, աջ լեռն էի գետին տանում, երբ

ձախ ոտքիս վրա էի հենվում, ձախ լեռն էի գետին տանում»: Շապուհի այն հարցին, թե

որո՞նք էին այդ լեռները,Վասակ Մամիկոնյանը համարձակ պատասխանում է.«Երկու

լեռներից մեկը դու էիր, մյուսը՝ Հունաց թագավորը»:

Փավստոս Բուզանդի պատմության մեջ Վասակի հետ անձնազոհ հերոսների մի

փայլուն շարք են մյուս սպարապետները՝ Վաչե, Մուշեղ և Մանուել Մամիկոն-յանները:

Նրանց բոլորին հատուկ է դյուցազնականությունը, անշահախնդիր նվիրումը հայրենիքին

ու թագավորին: Վասակի որդի Մուշեղը խիզախ լինելուց բացի նաև ազնիվ է ու մեծահոգի:

Նա վեհանձնության մի անմոռանալի դաս է տալիս իր հորը մորթազերծ արած Շապուհին՝

ետ վերադարձնելով վերջինիս գերված կանանոցը: Դավադրությանը զոհ գնալով, Հայոց

քաջ սպարապետն ասում է. «Այս մահը երանի՜ թե ձիու վրա ինձ հասներ», նույն ձևով,

անկողնում մեռնող ծերունի Մանուել Մամիկոնյանն ասում է. «Որքա՜ն լավ կլիներ, եթե

պատերազմի մեջ մեռնեի երկրի համար, որպեսզի եկեղեցիները ոտնատակ չլինեին»: Այս

քաջ սպարապետներն իրենց խիզախությամբ նման են հեթանոսական դյուցազունների,

բայց նրանցից տարբերվում են այն բանով, որ հայրենիքից բացի անձնվիրաբար

ծառայում են նաև քրիստոնեական հավատին: Նրանք քրիստոնյա ասպետներ են:

Այս հերոսական կերպարներին հակադիր են անհնազանդ ու դավաճան հայ

իշխանները: Նրանց մեջ առանձնանում է հատկապես Մերուժան Արծրունին: Վասակ

Սյունու հետ Մերուժանը դարեր շարունակ մեր ժողովրդի համար դարձել է անարգ

դավաճանի հասարակ անուն: Խիստ բացասական գծերով են օժտված նաև Հայոց

աշխարհի թշնամի թագավորները, հատկապես Շապուհը: Նա նենգ ու խորամանկ

բռնակալ է: Վիպական Աժդահակի նման նա էլ դիմում է խաբեությունների, դրժում տված

երդումները:

Առանձին շարք են կազմում Հայոց թագավորները՝ Խոսրով Կոտակ, Տիրան, Արշակ,

Պապ,Վարազդատ: Պատմագրի համար ընդունելի է Խոսրով Կոտակի նման թագա-վորը,

որը հաշտ ու խաղաղ հանագործակցում է հոգևոր տիրոջ և սպարապետի հետ: Մինչդեռ

մյուսները իրենց վարքով անպիտան են, անօրեն, հատկապես՝ Պապ թագավորը, որին

պատմիչը ներկայացրել է բարոյազուրկ մարդու բոլոր բացասական հատկանիշներով:

Իսկ Վարազդատը թեև արիասիրտ է, բայց մանկամիտ է և առանց քննելու չարամիտ

մարդկանց խորհուդները, սպանում է իր երկրի պաշտպանին՝ Մուշեղ Մամիկոնյանին:

21


Ինչպես Արշակ թագավորը, այնպես էլ Փառանձեմ թագուհին օժտված են թե°

դրական և թե° բացասական գծերով: Իր գեղեցկությամբ ու պարկեշտությամբ հռչակված

Փառանձեմն ամուսնացել էր Գնել իշխանի հետ: Չարամիտ Տիրիթի սադրանքով Արշակ

արքան սպանել է տալիս Տիրիթին: Ամուսնուն հավատարիմ Փառանձեմը անկեղծորեն

սգում է ու ողբում: Այնուհետև Արշակն ամուսնանում է Փառանձեմի հետ, և որքան

թագավորը սիրում էր կնոջը, այնքան կինն ատում էր նրան: Բայց երբ Արշակն

ամուսնանում է կայսր տոհմից Օլիմպիայի հետ, Փառանձեմը խանդով ու ոխով է լցվում:

Նա ի վերջո մի չարագործ երեցի ձեռքով թունավորում է Օլիմպիային: Այնուհետև

Փառանձեմը գործում է իբրև բացասական կերպար, որին պատմիչն արդեն բնորոշում է

«անօրեն» մակդիրով:

Բուզանդը ներկայացրել է նաև բազմաթիվ հոգևորականների, որոնց մեծ մասը

դրական անձինք են: Նրանց մեջ առանձնանում է Ներսես Մեծ կաթողիկոսը: Երբեմնի

զորեղ ռազմիկը դարձել էր Հայոց հոգևոր հովիվ և իր բարի գործերով ծաղկեցնում էր

Հայաստանը: Ներսեսը պետական մտածողության կրող է. նա թեև գժտվում է Արշակ

արքայի հետ, բայց իշխաններին կոչ է անում հավատարիմ մնալ իրենց օրինական

տիրոջը:

Բուզանդի պատմության մեջ կան նաև մի քանի բացասական հոգևորականների

կերպարներ: Սա նորություն էր հայ մատենագրության մեջ: Պատմիչն ատելությամբ և որոշ

երգիծանքով է պատկերել հատկապես Հոհան եպիսկոպոսին, մեջբերելով նրա

արատները մերկացնող զվարճալի զրույցներ:

Փավստոս Բուզանդը ևս նպատակ է ունեցել քարոզել և փառաբանել

քրիստոնեական կրոնն ու բարոյականությունը: Բացի այդ նա պաշտպանել է Հայոց

տերերիմիաբանության գաղափարը: Հայաստանը բարգավաճում է միայն այն ժամանակ,

երբ միաբան են թագավորը, կաթողիկոսը, սպարապետը և մյուս նախարարները:

Պատմագիրը որքան էլ քննադատել է Արշակունի թագավորների վարքը, միշտ ջերմորեն

պաշտպանել է կենտրոնացված օրինական պետության գաղափարը: Այդ գաղափարը,

ինչպես տեսանք, արտահայտվել է դեռևս մեր հին վիպերգերում:

Բուզանդը ձգտել է ցույց տալ, որ մարդուն և հատկապես թագավորին ուժ ու

զորություն է պարգևում հողը, երկիր հայրենին: Սրանով նա բարձրացրել է հայրենիքի

գաղափարը, աստվածասիրությունից բացի հայրենասիրության կոչ արել: Այդ էր

պահանջում պատմիչի ապրած ժամանակը, երբ հայ ժողովուրդը պայքարում էր՝

վերականգնելու իր ազատ ու անկախ պետականությունը:

Իր բարձր գաղափարների և բազմաթիվ հետաքրքիր ու դրամատիկ դրվագների

շնորհիվ Փավստոս Բուզանդի «Հայոց պատմությունը» հաճույքով կարդացվել և մինչև

այժմ էլ կարդացվում է որպես պատմական զրուցարան: Նրա և Մովսես Խորենացու

22


Պատմության հիման վրա ստեղծվել են մի շարք պատմավեպեր, ինչպես Ռաֆֆու

«Սամվելը», Ստ. Զորյանի «Հայոց բերդը», «Պապ թագավորը», «Վարազդատը», Պ.

Զեյթունցյանի «Արշակ երկրորդը»: Հիշարժան է նաև Տ. Չուխաճյանի «Արշակ Բ» հայ

ազգային օպերան:

5.Մանկական գրականության շրջանակները մտած ստեղծագործություններից. Øáíë»ë Êáñ»Ý³óÇ <<Հայկ և

Բել>>,<<Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ>>(Մայրենի 6-րդ դասարան, էջ 85-98)

Մովսես Խորենացի

Êáñ»Ý³óáõ ÏÛ³ÝùÇ Ù³ëÇÝ ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñ å³Ñå³Ýí»É »Ý Ýñ³ Ñéã³Ï³íáñ

§Ð³Ûáó å³ïÙáõÃÛ³Ý¦ Ù»ç: Ü³ ÍÝí»É ¿ î³ñáÝÇ ÊáñÝÇ Ï³Ù ÊáñáÝù ·ÛáõÕáõÙ:

ä³ïÙáõÃÛ³Ý Ù»ç Ý³ íÏ³ÛáõÙ ¿, áñ Çñ»Ý ÙÇ ËáõÙµ »ñÇï³ë³ñ¹Ý»ñÇ Ñ»ï ²É»ùë³Ý¹ñÇ³ »Ý

áõÕ³ñÏ»É º÷»ëáëÇ ÏñáÝ³Ï³Ý ÅáÕáíÇó Ñ»ïáª 432Ã.-Çó Ñ»ïá: ºÝÃ³¹ñ»Éáí, áñ Ý³ ³Û¹

Å³Ù³Ý³Ï 22-23 ï³ñ»Ï³Ý å»ïù ¿ ÉÇÝ»ñ, Ñ³í³Ý³Ï³Ý ¿, áñ ÍÝí»É ¿ 410Ã.-ÇÝ:

ºñÇï³ë³ñ¹Ý»ñÇ ËáõÙµÁ ×³Ý³å³ñÑÇÝ ³Ûó»ÉáõÙ ¿ º¹»ëÇ³ ù³Õ³ùÁ, ÑÙï³ÝáõÙ

×³ñï³ë³Ý³Ï³Ý, ù»ñÃáÕ³Ï³Ý, ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ³ñí»ëïÝ»ñÇ Ù»ç, Ï³ï³ñ»É³·áñÍáõÙ

ÑáõÝ³ñ»ÝÇ ÇÙ³óáõÃÛáõÝÁ: Üñ³Ýù Ñ³Ûñ»ÝÇù »Ý í»ñ³¹³éÝáõÙ 440Ã.-Çó Ñ»ïá, »ñµ Ýñ³Ýó

áõëáõóÇãÝ»ñÁ í³Ë×³Ýí»É ¿ÇÝ: àõëÛ³É »ñÇï³ë³ñ¹Ý»ñÁ ë³éÁ ÁÝ¹áõÝ»ÉáõÃÛáõÝ »Ý ·ïÝáõÙ:

âÝ³Û³Í Ñ³É³Í³ÝùÝ»ñÇÝª Êáñ»Ý³óÇÝ ³ÝÝÏáõÝ »é³Ý¹áí ½µ³ÕíáõÙ ¿ Ã³ñ·Ù³Ýã³Ï³Ý

³ßË³ï³Ýùáí ¨ ÇÝùÝáõñáõÛÝ »ñÏ»ñ ·ñ»Éáí: ²í³Ý¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ íÏ³ÛáõÙ »Ý, áñ

Êáñ»Ý³óÇÝ »Õ»É ¿ Ý³¨ Ýß³Ý³íáñ »ñ·Çã-»ñ·³Ñ³Ý-µ³Ý³ëï»ÕÍ: ìÏ³ÛíáõÙ ¿, áñ ¶Ûáõï

Ï³ÃáÕÇÏáëÇÝ ÝíÇñí³Í »ñ»ÏáÛÇÝ Ý³ »ñ·»É ¿ §à¯í ³ñù³Û³Ï»ñå, ï»ñ ù³Ñ³Ý³Û³å»ï¦

Ù»Õ»¹ÇÝ: ¶ñã³·Çñ ·³ÝÓ³ñ³ÝÝ»ñáõÙ §Øáíë»ë ù»ñÃáÕ¦-Ç ³ÝáõÝáí å³Ñå³Ýí³Í ¿ »ñÏáõ

ï³Õª ÝíÇñí³Í îñ¹³ï Ã³·³íáñÇÝ ¨ ¶ñÇ·áñ ³Éáõë³íáñãÇÝ: Üñ³Ý »Ý í»ñ³·ñáõÙ Ý³¨ ÙÇ

ß³ñù ß³ñ³Ï³ÝÝ»ñ:

Êáñ»Ý³óáõ §Ð³Ûáó å³ïÙáõÃÛ³Ý¦ ïíÛ³ÉÝ»ñÇó µËáõÙ ¿, áñ ³ÛÝ ³í³ñïí³Í å»ïù ¿

ÉÇÝÇ 482Ã.-Çó ³é³çª Ý³Ëù³Ý ·ñùÇ å³ïíÇñ³ïáõÇª ê³Ñ³Ï ´³·ñ³ïáõÝáõ Ù³ÑÁ: Ð³Ûáó

³ÙµáÕç³Ï³Ý å³ïÙáõÃÛáõÝ ·ñ»Éáõ Ù»Í ·³Õ³÷³ñÁ Ýñ³Ý Ù»Í ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³é³ç ¿

Ï³Ý·Ý»óñ»Éª ëÏ½µÝ³ÕµÛáõñÝ»ñÇ Ñ³ÛÃ³ÛÃÙ³Ý ·áñÍáõÙ: IV¹.-Ç ¨ V¹.-Ç å³ïÙáõÃÛ³Ý

23


Ñ³Ù³ñ Êáñ»Ý³óÇÝ áñå»ë ³ÕµÛáõñ ¿ áõÝ»ó»É Ñ³Û å³ïÙÇãÝ»ñÇ »ñÏ»ñÁ, ÇëÏ Ç±Ýã Ï³ñáÕ

¿ñ Ý³ ·ñ»É 1000ï³ñÇ ³é³ç ï»ÕÇ áõÝ»ó³Í ¹»åù»ñÇ Ù³ëÇÝ: Ð³ÛïÝÇ ¿, áñ

ùñÇëïáÝ»áõÃÛ³Ý ÁÝ¹áõÝáõÙáí Ë½í»óÇÝ Ñ»Ã³Ýáë³Ï³Ý Ùß³ÏáõÃ³ÛÇÝ ³í³Ý¹Ý»ñÁ,

ë³Ï³ÛÝ Êáñ»Ý³óáõÝ Ñ³çáÕí»É ¿ Ã³÷³Ýó»É ³Û¹ í³ñ³·áõÛñÇ ÙÛáõë ÏáÕÙÁ: Êáñ»Ý³óÇÝ

Çñ ³ÕµÛáõñÝ»ñÇ ÃíáõÙ ÑÇß³ï³ÏáõÙ ¿ 3³ÛÝåÇëÇ Ù³ïÛ³ÝÝ»ñ, áñáÝù ëï»ÕÍí»É »Ý

Ð³Û³ëï³ÝÇ ÑáÕÇ íñ³ª Ã»¨ áã Ñ³Û»ñ»Ý É»½íáí: ¸ñ³Ýù »Ýª Ø³ñ ²µ³ë Î³ïÇÝ³ÛÇ

Ù³ïÛ³ÝÁ, ãáñë §Ñ³·Ý»ñ·áõÃÛáõÝÇó¦ Ï³½Ùí³Í §äÇïáÛÇó ÑÛáõëÙ³Ý å³ïÙáõÃÛáõÝÁ¦ ¨

§Ø»Ñ»Ý³Ï³Ý å³ïÙáõÃÛáõÝÝ»ñ¦ Ù³ïÛ³ÝÝ»ñÁ: II ï»ÕÁ Çñ»Ýó Ýß³Ý³ÏáõÃÛ³Ùµ ·ñ³íáõÙ »Ý

µ³Ý³íáñ ³ÕµÛáõñÝ»ñÁª µ³Ý³ÑÛáõë³Ï³Ý »ñÏ»ñÁ: êñ³Ýù Ï³ñ»ÉÇ ¿ µ³Å³Ý»É 2ËÙµÇª

³é³ëå»É³Ï³Ý, ¹Çó³µ³Ý³Ï³Ý, áñáÝóÇó ÙÇ Ñ³½í³·Ûáõï ÝÙáõß ¿ ì³Ñ³·ÝÇ ÍÝáõÝ¹Á ¨

å³ïÙ³-³í³Ý¹³Ï³Ýª §íÇå³ë³ÝÝ»ñÇ »ñ·»ñÁ¦, §Ãí»ÉÛ³ó »ñ·»ñ¦: êñ³ÝóÇó »Ý

²ñï³ß»ëÇ áõ ê³Ã»ÝÇÏÇ ¨ ²ñï³ß»ëÇ áõ ²ñï³í³½¹Ç Ù³ëÇÝ »ñ·»ñÁ: ìÇÙ³Ï³Ý

³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ë ÙÇßï »Õ»É »Ý å³ïÙ³Ñáñ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ï»ÝïñáÝáõÙ, ûñ.ª

áõñ³ñï³Ï³Ý ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝù Ý³ ãÇ Ñ³ëÏ³ó»É ¨ í»ñ³·ñ»É ¿ Þ³ÙÇñ³ÙÇÝ,

îñ¹³ï Ã³·³íáñÇ ÑáõÝ³ñ»Ý ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÁ ¨ ³ÛÉÝ: Êáñ»Ý³óÇÝ áõëáõÙÝ³ëÇñ»É ¿

Å³Ù³Ý³ÏÇ Ð³Û³ëï³ÝÇ ù³Õ³ùÝ»ñÁ, µ»ñ¹»ñÁ, µÝ³Ï³í³Ûñ»ñÁ, ¹ñ³Ýó ÙÝ³óáñ¹Ý»ñÁ ¨

¹ñ³Ýó Ñ»ï Ï³åí³Í ³í³Ý¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ:

¸»é¨ë V¹.-áõÙ Ý³ Ñ³í³ù»É áõ û·ï³·áñÍ»É ¿ å³ïÙáõÃÛ³Ý ß³ñ³¹ñÙ³Ý Ñ³Ù³ñ

³ÕµÛáõñÝ»ñÇ ·ñ»Ã» µáÉáñ ³ÛÝ ï»ë³ÏÝ»ñÁ, áñáÝó íñ³ »Ý Ï³éáõóáõÙ Çñ»Ýó

Ñ»ï³½áïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ý³¨ ³Ûëûñí³ å³ïÙ³µ³ÝÝ»ñÁ: Ü³ ³é³ÝÓÇÝ áõß³¹ñáõÃÛáõÝ ¿

ÝíÇñ»É µ³Ý³íáñ ³ÕµÛáõñÝ»ñÇÝ ¨ ¹ñ³Ýó ÝÏ³ïÙ³Ùµ Ñ³Ý¹»ë µ»ñ»É ùÝÝ³¹³ï³Ï³Ý

í»ñ³µ»ñÙáõÝù:

ø»ñÃáÕ³Ñ³ÛñÁ ¹³ëíáõÙ ¿ Ñ³Ù³ßË³ñÑ³ÛÇÝ Ùß³ÏáõÛÃÇ ³é³çÝ³Ï³ñ· ·áñÍÇãÝ»ñÇ

ß³ñùÁ: Üñ³ Ñ»ï³½áïáõÃÛáõÝÝ áõÝÇ Ù»Í ·Çï³Ï³Ý ³ñÅ»ù:

Վիպերգեր: Հայ հին վիպերգերը առասպելախառը պատմություններով

ներկայացնում են հայժողովրդին, նրա պետականության կազմավորումը և

ծավալումը, նրա հաղթական և ազատագրական պայքարը:

Առասպելների համեմատ, մեր հին վիպերգերից ավելի շատ նշխարքներ են

պահպանվել: Եվ այս դեպքում էլ մենք պարտական ենք Մովսես

Խորենացուն: Նա ավանդավեպերի զանազան դրվագներ վերաշարադրել է իր

«Հայոցպատմության» մեջ՝ քաղելով ինչպես բանավոր, այնպես էլ գրավոր

աղբյուրներից: Խորենացու նոր ոչ մանրամասներով լրացրել են հետագա

մատենագիրներն ու բանահավաքները:

«Հայկ և Բել»: Մեզ հայտնի հնագույն վիպերգը կամ դյուցազներգությունը

«Հայկ և Բել» ավանդավեպն է: Հայկը համարվել է հայ ժողովրդի նախնին կամ

24


նահապետը: Նրա անունով մեր երկիրը կոչվում է Հայք, իսկ նրա բնիկ

ժողովուրդը՝ հայեր: Պետք է իմանալ, որ Հայկը հին դիցաբանական հերոս է,

Արամազդից շատ առաջ՝ Հայոց գերագույն աստվածը: Նա Վանի կամ Արարատյան

թագավորությունում (Բիայնա, Ուրարտու) կոչվել է Խալդ: Հայկի անունով է կոչվել

ամենափայլուն համաստեղություններից մեկը՝ Օրիոնը, իսկ Կշիռ կենդանակերպ

համաստեղությունը մեր նախնիներն անվանել են Շամփուրք Հայկին…

«Հայկև Բել» դյուցազնավեպը վիպական արձագանքն է այն հնագույն

պատմական ժամանակաշրջանի, երբ Հայկական լեռնաշխարհում համախմբվել են

հայկական ցեղերը և հատկապես ասուրա-բաբելական տերությունների դեմ մղած

հաղթական պատերազմների շնորհիվ ձեռք իրենց անկախությունն ու ազատությունը: Սա

նշանակում է, որ այս վիպերգը ձևավորվել է ամենաուշը մեր թվարկությունից առաջ 9-6-

րդ դարերում, երբ գոյություն է ունեցել հայկական անկախ և հզոր Արարատյան

թագավորությունը:Ազատասիրություն և հայրենասիրություն, հայրենիքի անկախության անձնազոհ պաշտպանություն. Այս է ահա «Հայկ և Բել» դյուցազնավեպի հիմնական գաղափարը:

«Արամ»: «Հայկ և Բելին» հետևել են Հայկ նահապետի սերունդների մասին պատմող

ավանդավեպերը: Դրանք արձագանք են այն պատմական ժամանակաշրջանի, երբ

Արարատյան թագավորությունը հզորանալով, սկսեց ծավալվել բոլոր ուղղություններով:

Արարատյան Արամե թագավորի (մ.թ.ա. 860-840) և նրա հաջորդների վարած

պատերազմների առասպելախառը արձագանքն է Արամի դյուցազնավեպը: Արամի

բազմաթիվ քաջագործությունների մասին պատմող այս վեպից միայն որոշ համառոտ

դրվագներ է վերաշարադրել Մովսես Խորենացին:

Առաջին դրվագում պատմվում է, թե ինչպես Արամը շրջակա ազգերից նեղվելով,

հավաքում է իր հավատարիմ քաջերի մի մեծ զորաբանակ: Նա հանդիպում է Հայոց

Արևելյան սահմանները անարգել ոտնակոխ անող մեդացիների զորքին՝ Նյուքար Մադեսի

գլխավորությամբ: Այս անգամ էլ ժողովուրդը գնահատելով իր թշնամուն, ներկայացրել է

նրան իբրև հպարտ և պատերազմասեր քաջի: Արամն արևը ծագելուց առաջ

հանկարծակի հարձակվում է Նյուքար Մադեսի վրաև կոտորում նրա բազմաթիվ զորքին:

Իսկ Նյուքար Մադեսին շղթայելով, տանում է Հայոց մայրաքաղաք Արմավիր և հրամայում

է պարսպի աշտարակի վրա գամել նրան՝ ի ցույց բոլոր եկվորների: Ճիշտ այնպես, ինչպես

իր նախնի Հայկը ի ցույց էր հանել Բելի դին, հասկացնելով բոլորին, թե ով սրով գա Հայոց

դեմ, կարժանանա նույն վիճակին: Այնուհետև Արամը գրավում և հարկատու է դարձնում

մեդացիների երկիրը:

Երկրորդ դրվագում Արամն արևելցիների դեմ մղած հաղթական պատերազմից հետո

նույնպիսի զորությամբ շարժվում է հարավ, Ասորեստանի կողմերը: Այստեղ ևս նա

25


բախվում է Հայաստանը ոչնչացնել ցանկացող մի ուրիշ թշնամու՝ Բարշամին, հսկաների

ցեղից: Բարշամն իր վիթխարի բանակով և ծանր հարկերով անապատ էր դարձրել իր

ամբողջ շրջակայքը: Արամը հաղթական պատերազմ մղելով նրա դեմ, Հայաստանի

սահմաններից դուրս է շպրտում նրան և սպանում Ասորեստանի դաշտում:Այդ երկրի մեծ

մասը ևս երկար ժամանակ հպատակվում է Արամին:

Երրորդ դրվագում նկարագրվում են Արամի արևմտյան արշավանքները: Երկրի

արևելյան և հարավային սահմանները ամրացնելուց հետո Արամն արշավում է դեպի

Կապադովկիա: Այստեղ նրա դեմ է դուրս գալիս Տիտանյան Պայապիս Քաղյան, որը

զավթել էր Սև և Միջերկրական ծովի միջև ընկած տարածությունը: Արամը նրան էլ

հաղթելով, քշում է հեռավոր մի կղզի, իսկ գրաված երկրի բնակիչներին հրամայում է

սովորել ու խոսել հայերեն:

Ինչպես Հայկը և Բելը, այնպես էլ Արամն ու նրա հակառակորդները ունեն

առասպելական արմատներ: Նրանք աստվածներ են կամ կիսաստվածներ: Պայապիս

Քաղյան, օրինակ, տիտան է, գիգանտ: Նա հունական առասպելի Տիփոն հրեշն է, որին

սպանում է Զևսը: Բարշամը ևս, Բելիի նման, Ասորեստանի առասպելական նախնին է: Այս

այն Բարշամ աստվածն է, որի հարդը մի սաստիկ ձմեռ գողացել է մեր Վահագն

աստվածը, թողնելով Հարդագողի աստղային ճամփան: Մի առասպելական նախնի է նաև

ինքը՝ Արամը, որը կռվում է օտար աստվածների ու տիտանների դեմ: Նա Հայկի հետ

մեկտեղ հայ ժողովրդի անվանադիրն է: Նրա անունով են, ըստ Մովսես Խորենացու, բոլոր

ազգերը կոչում մեր երկիրը, ինչպես հույները՝ արմեն, իսկ պարսիկներն ու ասորիները՝

արմենիկ:

«Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ»: Արան հայկական դիցարանում եղել է մեռնող և

հարություն առնող աստվածություն և համապատասխանել է հունական Ադոնիսին: Նա

անձնավորել է զարթոնք ապրող բնությունը, գարունը. ունեցել է նաև ռազմի

աստվածության հատկանիշներ:

Ինչպես աստվածներից շատերը, Արան ևս, Արա Գեղեցիկ անունով մուտք է գործել

վիպական բանահյուսության մեջ: Նրա շուրջը ստեղծվել է «Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ»

ավանդավեպը, որտեղ Արան հանդես է գալիս իբրև Արամի որդի:

Շամիրամը ևս ունի դիցաբանական արմատներ: Ըստ ասուրական առասպելի, նա

Դերկետո դիցուհու դուստրն է, սիրո և պտղաբերության աստվածուհին, որը նույնպես

ունեցել է ռազմի աստվածության հատկանիշներ: Բացի այդ, Ասորեստանում եղել է նաև

իրական Շամիրամ: Խոսքը Շամմուրամաթ թագուհու մասին է (մ.թ.ա.810-806), որի օրոք

Ասորեստանի և Արարատյան թագավորության միջև մի շարք ընդհարումներ են եղել:

«Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ» ավանդավեպը մեր թվարկությունից առաջ 9-րդ դարի

պատմական անցքերի արձագանք է: Այս ավանդավեպը ևս գրավոր և բանավոր

26


աղբյուրներից վերաշարադրել է Մովսես Խորենացին, դարձյալ բավական համառոտ:

Վեպի որոշ տարբերակներ էլ ժողովրդից գրի են առնվել 19-րդ դարում: Սա նշանակում է,

որ այդ ավանդավեպը սիրված ու տարածված է եղել ժողովրդի մեջ և բանավոր ու

գրավոր ճանապարհով գոյատևել տասնյակ դարեր:

ԵթեՀայկի ու Արամի մեջ ժողովուրդը գովերգել է իր նախնիների

հերոսականությունը, ուժն ու խիզախությունը, ապա Արա Գեղեցիկին պատկերել է որպես

բարձր բարոյականության տեր հերոսի: Նա գեղեցիկ է թե° արտաքինով և թե° ներքին

մաքրությամբ, անձնազոհ նվիրված է սիրելիկնոջը՝ Նվարդին: Նրան չի հրապուրում

անգամ Ասորեստանի նման մեծ ու հարուստ երկրի թագավոր դառնալու խոստումը:

Արա Գեղեցիկի բարոյական հակապատկերն է Շամիրամը: Նա ցանկասեր է և դեռ

ամուսնու կենդանության օրոք տենչում է ուրիշին, ձգտում է նրան՝ ընծաներով ու

խոստումներով, ապա նաև՝ զենքի ուժով: Նա ևս իր նախնի Բելի մնան բռնակալ է, բայց

ձգտում է բռնի ուժով գրավել ոչ այնքան Արայի երկիրը, որքան նրա սիրտը, ավելի ճիշտ՝

գեղեցիկ մարմինը: Դա ոչ թե բարձր, այլ ստոր, անմաքուր սեր էր: Ոստի և Արայի

նահատակվելուց հետո Շամիրամը ոչ թե ողբում է, այլ իր ցանկությունները բավարարելու

համար փորձում է դյութանքներով կենդանանել նրան: Իսկ երբ նրան չի հաջողվում,

դիմում է խաբեության:

Այսավանդավեպը շարունակում ու զարգացնում է նախորդների գաղափարը,

հայրենասիրական, ազատասիրական ոգին: Արա Գեղեցիկը ևս հետևելով իր նախնի

Հայկի պատվիրանին, գերադասում է մեռնել, քան թե դավաճանել ընտանիքին և

հայրենիքին:

Չե՜մ դավաճանի իմ Նվարդին

Որքան էլ դյութես, օ՜ Շամիրա՛մ…

Պատմական արժեքը: Ճիշտ է ասված, որ Մովսես Խորենացու «Հայոց

պատմությունը» մեր ժողովրդի ծննդյան վկայականն է: Խորենացին առաջինը փորձեց

ցույց տալ, թե ով ենք մենք, որտեղից ենք գալիս և ինչ ճանապարհ ենք անցել: Այս

մատյանը Հայոց նախնական պատմության առաջին և ամենահավաստի աղբյուրն է՝

հյուսված բազմաթիվ գրավոր և բանավոր վկայությունների հիման վրա:

Ինչպես Եղիշեն և Ղազար Փարպեցին, Մովսես Խորենացին ևս ձգտել է գրել քննա-

կան պատմություն: Այսինքն՝ ընտրել, ստուգել և ճշգրտել է իրեն հայտնի բոլոր փաստերը:

Նրա գործը շատ ավելի դժվար է եղել, քանի որ եթե Եղիշեն ու Փարպեցին գրել են միայն

իրենց ժամանակաշրջանի պատմությունը, ապա Խորենացին գրել է երկար ու ձիգ դարերի

պատմություն:

Խորենացին գիտնական պատմիչ է: Նա և° պատմագիր է և° պատմագետ: Նրա հա-

մար ամենակարևորը պատմական ճշմարտությունը հայտնաբերելն է: Նա չի գրել

27


չիմացած բաներ և առանց քաշվելու նշել է, որ այս կամ այն փաստը իրեն հայտնի չէ:

Օրինակ, Սահակ Պարթևին նվիրված գլխում պատմահայրն ասել է. «Բայց եթե մեկն ասի,

թե մենք պետք է գրեինք Մեծ Սահակի խոսածները Պարսից ատյանում, թող նա գիտենա,

որ ամբողջն իսկությամբ մեր լսելիքին չի հասել ոչ ոքից, ուստի և մենք չենք համաձայնում

հյուսել այս պատմության մեջ»:

Խորենացին, ինչպես ինքն է վկայել, իր խոսքն ընդհատել է բոլոր այն դեպքերում,

երբ ձեռքի տակ եղած տվյալները կասկածելի են եղել: Դրանք նա ավելորդ է համարել իր

ստուգապատում մատյանի համար: Նա մի քանի անգամ խնդրում է իր պատվիրատու

Սահակ Բագրատունուն, որ չհարկադրի իրեն անստույգ և ավելորդ բաներ գրել, որոնց

պատճառով, ինչպես ասում է նա, «մեր այս մեծ և հավաստի ամբողջ

պատմություննանպետք ու ավելորդ մի գործ կդառնա»:

Պատմահայրը գրի է առել կամ վերաշարադրել է մեր հնագույն առասպելներն ու

վիպերգերը՝ փրկելով դրանք անդարձ կորստից: Նա ցույց է տվել, որ հին բանա-

հյուսության հիմքում ընկած են պատմական իրողություններ, և հաճախ առասպել-ները

հեռու չեն ճշմարտությունից: Ուստի և պատմիչը հին բանահյուսական երկերը ևս

օգտագործել է որպես աղբյուր, գտնելով դրանց պատմական հիմքը, զատորոշելով

առասպելը իրականից, երբեմն համեմատելով հայ և օտար դիցաբանություններն ու

առասպելական հերոսներին:

6.Հայ մանկապատանեկան գրականության բանահյուսական

ակունքները. «Ծնունդ Վահագնի», «Վահագնի ծնունդը»

(մայրենի 5, էջ 166)

Ð³ÛïÝÇ ¿, áñ ùñÇëïáÝ»áõÃÛ³Ý ÁÝ¹áõÝáõÙáí Ë½í»óÇÝ Ñ»Ã³Ýáë³Ï³Ý Ùß³ÏáõÃ³ÛÇÝ

³í³Ý¹Ý»ñÁ, ë³Ï³ÛÝ Êáñ»Ý³óáõÝ Ñ³çáÕí»É ¿ Ã³÷³Ýó»É ³Û¹ í³ñ³·áõÛñÇ ÙÛáõë ÏáÕÙÁ:

Êáñ»Ý³óÇÝ Çñ ³ÕµÛáõñÝ»ñÇ ÃíáõÙ ÑÇß³ï³ÏáõÙ ¿ 3³ÛÝåÇëÇ Ù³ïÛ³ÝÝ»ñ, áñáÝù

ëï»ÕÍí»É »Ý Ð³Û³ëï³ÝÇ ÑáÕÇ íñ³ª Ã»¨ áã Ñ³Û»ñ»Ý É»½íáí: ¸ñ³Ýù »Ýª Ø³ñ ²µ³ë

Î³ïÇÝ³ÛÇ Ù³ïÛ³ÝÁ, ãáñë §Ñ³·Ý»ñ·áõÃÛáõÝÇó¦ Ï³½Ùí³Í §äÇïáÛÇó ÑÛáõëÙ³Ý

å³ïÙáõÃÛáõÝÁ¦ ¨ §Ø»Ñ»Ý³Ï³Ý å³ïÙáõÃÛáõÝÝ»ñ¦ Ù³ïÛ³ÝÝ»ñÁ: II ï»ÕÁ Çñ»Ýó

Ýß³Ý³ÏáõÃÛ³Ùµ ·ñ³íáõÙ »Ý µ³Ý³íáñ ³ÕµÛáõñÝ»ñÁª µ³Ý³ÑÛáõë³Ï³Ý »ñÏ»ñÁ: êñ³Ýù

Ï³ñ»ÉÇ ¿ µ³Å³Ý»É 2ËÙµÇª ³é³ëå»É³Ï³Ý, ¹Çó³µ³Ý³Ï³Ý, áñáÝóÇó ÙÇ Ñ³½í³·Ûáõï

ÝÙáõß ¿ ì³Ñ³·ÝÇ ÍÝáõÝ¹Á ¨ å³ïÙ³-³í³Ý¹³Ï³Ýª §íÇå³ë³ÝÝ»ñÇ »ñ·»ñÁ¦, §Ãí»ÉÛ³ó

»ñ·»ñ¦: Ժողովրդական-գուսանական <<Վահագնի ծնունդը>> օրհներգն է, որ սերնդե-

սերունդ հասել է մեզ, առասպելական Վահագնի`պատերազմի, քաջության և ամպրոպի,

28


գուցե և Արեգակի աստծո ծննդյան հրեղեն պատկերով: Առաջին անգամ <<հայտնվել>> է

Մովսես Խորենացու <<Հայոց պատմությունում>>`որպես <<մեկը մեր աշխարհի

առասպելներից>>: Ինչպես այս, այնպես էլ Խորենացու <<Պատմությունից>> մեզ հասած մի

շարք այլ ժողովրդական առասպելներ կամ դյուցազներգություններ (<<Հայկ և Բել>>,

<<Արամ>>, <<Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ>>, <<Տիգրան և Աժդահակ>>, <<Արտաշես և

Արտավազդ>> և այլն) վաղուց ի վեր ներառվել են մանկապատանեկան ընթերցանության

շրջանակ, տեղ գտել դպրոցական դասագրքերում և շարունակում են սերունդներին

ավանդել մեր ժողովրդի <<նախնական պատմության>> հերոսական դրվագների,

հեթանոսական ժամանակների բարքերի, կենցաղի, մարդկանց աշխարհայեցողության,

հավատալիքների և շատ այլ բաների մասին: Ժողովրդական այս առասպելներից շատերը

մեր մանուկ-պատանի ընթերցողներին հայտնի են նաև հայ գրողների տարաժանդ

մշակումներից. Օր.` Հովհաննես Հովհաննիսյանի <<Վահագնի ծնունդը>>, Ղազարոս

Աղայանի <<Տորք Անգեղը>>, Նաիրի Զարյանի <<Արա Գեղեցիկը>>:

Առասպելները կամ դյուցազներգությունները մարդկային կյանքի, պատմական

անցքերի ու հերոսների, ինչպես նաև բնության երևույթների մասին իրական-

երևակայական պատկերացումներով հյուսված ժողովրդական ստեղծագործություններ են,

և սիրելի հերոսների մեջ ժողովուրդը մարմնավորել է իր նվիրական երազանքները,

ձգտումները, բնավորության, վարքագծի, արարքների լուսավոր և գեղեցիկ շերտերը:

Խորենացու <<Հայոց պատմությունից>> և այլ աղբյուրներից մեզ հասած այդ

բանահյուսվածքների հիմնական գաղափարները, որ մարմնավորված են մեր հերոսների

կերպարներում (Վահագն, Արա Գեղեցիկ, Տիգրան, Արտաշես, Հայկ), հայրենասիրությունն

է, ազատասիրությունը, ժողովրդի անկախության համար մղվող պայքարը, ոգեղեն

գաղափարներ, որ իրենց ամենավառ արտահայտությունը գտան հայոց ազգային

հերոսական էպոսում՝ <<Սասնա ծռերում>>: Այն, որ հայոց ազգային էպոսը

համաշխարհային գլուխգործոց է, վաղուց հաստատված փաստ է: <<Սասունցի Դավթի>>

100-ամյակի առթիվ Ավետիք Իսահակյանն ասյպես է մեկնել մեր ժողովրդի արարման

հանճարի էությունը. <<Համաշխարհային պատմությունը հայ ժողովրդին վիճարկեց մի

հայրենից աշխարհակալ մեծ ազգերի քառուղու վրա, և այդ եղավ հայ ժողովրդի ծանր

ճակատագիրը: Միշտ երկու ջրաղացքարերի միջև տրորվեց հայ ժողովուրդը, բայց իր

անզուգական հերոս Դավթի նման մնաց կենդանի, դարերի մեջ անթիվ Մսրա Մելիքներ

զարկեցին նրան հսկայական գուրզերով ու թրերով, բայց նա մնաց մշտապես կենդանի>>:

29


Ալեքսեյ Տոլստոյը ևս նշել է, որ <<իր ուժով, գեղեցկությամբ և

արտահայտչականությամբ հիանալի այդ պոեմը իր արժանի տեղն է գրավել այնպիսի

գանձերի կողքին, ինչպիսիք են <<Իլիականը>>, <<Ոդիսականը>>, իրանական էպոսը,

<<Կալևալան>>, <<Վագրենավորը>>, <<Ռոլանդի երգը>>:

Մայր ժողովրդի իմաստության, հող հայրենի զորընդեղ ուժի փառաբանության մի

սքանչելի կոթող է մեր էպոսը, հայրենի հողի հանդեպ անսահման սիրո, զոհաբերումի,

նվիրումի անընդհատ շարունակվող հավերժական դաս սերունդների համար:

<<Սասունցի Դավիթը>> ամենից առաջ Հող հայրենիի ու Մայր ժողովրդի

հավերժության ոգեղեն մատյանն է: Եվ սա վեհագույնն ու ամենաէականն է բոլոր դասերից,

քանզի մեր ժողովրդի հերոսական ոգու, նրա զորավոր ուժի ու ազատության ձգտման,

արարելու, ստեղծելու պաշտամունքի, հաղթելու, ապրելու, հարատևելու կենարար

հավատի կիզակետը հայրենիքն է`Սասնա աշխարհի խորհրդանիշով`մեր

դյուցազնավեպի ծննդյան սրբազան օրորոցը, նրա հերոսների զորընդեղության

առասպեակունք Կաթնաղբյուրը, որ Հայոց Ծովինար արքայադստեր աղոթք-հրաշքով

բխում է Կապույտ ծով-Վանա լճի ժայռեղեն կրծքից, և որից մի կում խմելոբվ՝ երկնում է

Սասնա առաջին <<ծռերին>> Սանասար ու Բաղդասար դյուցազուն եղբայրներին:

Սասունցի Դավթի կերպարի մեջ ամենից ավելի են խտացված ժողովրդի

բնավորությունն ու էությունը բնորոշող լավագույն գծերը`ազատության տենչը,

մարդասիրությունը, նեղության մեջ ընկածին օգնության հասնելու

պատրաստակամությունը, ուղղամտությունը, անձնազոհությունը`հանուն ճշմարտության

և արդարության հաղթանակի, հավատարմությունը տված երդմանը...

Ահա մի հատված մարտի հնալուց առաջ Դավթի հրաժեշտի երգը ... Ո՜վ քույրեր, կացեք բարով,

Դուք ինձի քուրութին եք էրի,

Ո՜վ մերեր, կացեք բարով,

Դուք ինձի մերություն եք էրի:

Բարի դրկիցներ, կացեք բարով,

Դուք կացեք բարով մեծ ու պստիկով,

Իմ դուռ-դրկիցներ, ձեր էրես շատ եմ թռել,

30


Ինձ հալալ արեք...

Իմ քուրեր, սարեր, իմ լավ դրկիցներ,

Մնացե՜ք բարով...

Այսպես տասնյակ հերոսներ, այդ թվում`հայրենասեր կին հերոսուհիների հմայիչ

կերտվածքներ, ու բոլորը միասին իր`ժողովրդի պատկերն ուն էությունը, բնավորությունն

ու վարքը, հոգեբանությունը, ուժը, սերը, ատելությունը, ցավը, հավատը,

նաև`թուլությունները, այն ամենը, ինչով ապրել ու հարատևել է այս զորընդեղ հողի վրա:

Ամբողջ էպոսը ասես հարաշարժ, հրավառ մի բազմաճյուղ գործողություն է, բազմազան ու

տարաբևեռ գործող անձերի մի անընդգրկելի աշխարհ՝ անընդմեջ եռքի ու տարերքի մեջ:

Մի կողմում`Սասնա դյուցազուն հերոսներն ու նրանց մերձավորները`Ձենով Հովան, Քեռի

Թորոս, հայրենասեր, քաջարի կանայնք`Ծովինար, Արմաղան, Խանդութ Խաթուն,

Դեղձուն-Ծամ, Գոհար, մյուս կողմում`դավադիր և նենգ, ժողովուրդների ազատությունը

բանտող բռնակալներ`Բաղդադի Խալիֆ, Մըսրա Մելիք ու նաև`ոխակալ ու խորամանկ

Իսլիմ Խաթուն, Չմշկիկ Սուլթան… Բարու ու չարի պայքարի ու դիմակայության

ժողովրդական ավանդական հյուսվածքի էպոսային շերտերում այս ամենը ներկայացվում

է որքան պարզ, այնքան էլ խոր, ինքնատիպ նրբագծերով ու հնարանքներով,

գեղարվեստական կատարելությամբ: <<Սասունցի Դավիթը>> նաև գեղարվեստական

անձեռակերտ կոթող է, բազմախորհուրդ բովանդակության ու այն երևակող շքեղ ու

հարուստ արտահայտչամիջոցների սքանչելի ներդաշնակությամբ աչքի ընկնող

կերտվածք:

7.Գրականագիտական համառոտ գիտելիքներ մանկական գրականության գրական ժանրերի վերաբերյալ

Ուսումնասիրության ճանապարհն սկսում ենք բանահյուսության արմատներից, որի

մեջ իր ուրույն տեղն ունեն հեքիաթները, առած- ասացվածքները, բուն մանկական երգերը

ու խաղերգերը, շուտասելուկները, հանելուկները, առակները, և այլն: Այստեղ հաճախ

խաչմերուկվում են մանկապատանեկան և <<մեծական>> բանահյուսության ու

ընթերցողական տարիքի սահմանները: Մանկական համարվող շատ գործեր հնչել են նաև

մեծերի կողմից, և բարձր տարիքին ընկալելի շատ գործեր սեփականացվել են մանուկների

31


և պատանիների կողմից: Ըստ Սոֆյա Լալախանյանի, հայ մանկական բանահյուսությունը

կարելի է դասակարգել երկու խմբում. Մի մասը նախատեսված է փոքրերի համար

(օրորոցային երգեր, խաղերգեր, մաղթանքներ, և այլն), մյուս մասը թեև նրանց չի

հասցեագրվել, բայց մուծվել և հաստատուն տեղ է գտել մանկական ընթերցանության

շրջանակներում (իրապատում և հրաշապատում հեքիաթներ, առասպելներ, էպոս,

առածներ, ասացվածքներ, և այլն): Ռոզա Գրիգորյանը գտնում է, որ <<մանկական

բանահյուսություն>> եզրաբառը հավասարապես կիրառելի են ինչպես մեծահասակների

կողմից մանուկներին ուղղված <<մանկատածության երգերի>> (օորորոցային,

մանկախաղաց, գովքի, խայտանքի, լոգանքի և այլ խաղերգերը), այնպես էլ բուն

մանկական բանահյուսքների նկատմամբ (ձեռնախաղի երգեր, հաշվերգեր, ծաղրերգեր,

ծաղկերգեր, մանկական բառախաղեր, ասելուկ-հանելուկներ, շուտասելուկներ, և այլն):

Հիմք ընդունելով մանկական բանահյուսության և նրա եզրաբանության վերաբերյալ

ճանաչված բանագետի դիտարկումները, պայմանականորեն այն տարաբաժանում ենք

երեք խմբի. ա) օրորոցային և խաղերգային մանկական բանահյուսություն (օրորներ,

մանկախաղաց երգեր, գովերգեր, հաշվերգեր, կատակերգեր, ծիսերգեր և այլն), բ)

բնաշխարհին և երկնային լուսատուներին նվիրված երգեր, գ) ասույթաբանական-

խոսքամտավարժական մանկական բանահյուսություն (առածներ, ասացվածքներ,

հանելուկներ, շուտասելուկներ, գուշակելուկներ և այն): <<Երգային>> այս շերտին

անդրադառնալիս՝ հատկապես շեշտադրում ենք դրանց ճանաչողական-

դաստիարակչական նշանակության, գեղարվեստական կատարելության, մանկական

բանահյուսական երգարվեստ-մանկական գրականության փոխհարաբերության, հայ

գրողների կողմից լավագույն նմուշների մշակման խնդիրները:

*** Բարի լույս, լույս մանկիկ, բարի լույս, Բարի լուսո բարին վրադ, Որ կաթե արեգակ վրադ, Որ գան, ժողվեն քունն աչքերեդ, Որ գան, ցողեն շաղն երեսեդ, Որ գան, արբեն վառման վարդերդ, Ժպիտ ծաղկի վարդթերթ շուրթեդ… Երգը հայ նախամարդու առաջին շշունջն է եղել՝ նրա ծննդյան հնադարյան օրրանում: Օրո՜ր, օրո՜ր, հայրենի,

32


Հայրենի, ծառդ արմավենի, է՜, է՜, է՜, Մեծնաս դուն հազար տարի, Արմավը քու ծառը կու լինի… Պյուլպուլը քու ճեղդ կութառի, է՜, է՜, է՜, Մեծնաս դուն հազար տարի, Ու չի գաս ավուր մի չարի, Ավուր մ՛ուր չա՜րի տ՛իգաս, Քու չարերը դառնա բարի… Այս հայօրորները մեր նախատատերից ու նախապապերից ավանդվելով իրենց

թոռներին ու ծոռներին, ոչ միայն վերջիններիս սեփականությունն են դարձել, այլ ակունք

են եղել հենց հայ մանկանց կողմից հյուսված զուտ մանկական անուշիկ երգերի ու այլ

բնույթի մանկական բանահյուսական ստեղծագործությունների: Այդ երգերը, որ աչքի են

ընկնում չափառիթմային յուրօրինակ կառուցվածքով, երեխային տալիս են շրջապատող

աշխարհի, իրերի ու երևույթների մասին առաջին պարզ պատկերացումները, իսկ

զանազան զուգահեռ պատկերային կրկներգերը, բնության ձայների նմանակումները՝

փոքրերի մեջ ներարկում են խոսքա-մտավարժական ունակություններ, զարգացնում

երաժշտական լսողությունը: Այսպիսով նոր կազմավորվող ուղեղն անընդմեջ տարաբնույթ

տեղեկություններ է <<գրանցում>> շուրջը տեղի ունեցող իրադարձությունների,

խոսակցությունների, բնության երևույթների մասին, և այդ ամենը այս կամ այն ձևով հետք

է փողնում նրա առօրյայի, խաղերի, շուրթերին թրթռացող երգերի վրա:

Այս երգերի գլխավոր յուրահատկությունն այն է, որ նրանք ոչ միայն երեխայի մասին

են, այլև՝ նրանց համար, այսինքն՝ համարյա բոլոր օրորոցայինների, խաղերգերի

<<հերոսը>> երեխան է, իսկ հեղինակն ինքն է՝ ժողովուրդ-ծնողը, առավելապես՝ մայրերը,

տատիկները, երեխային խնամող կանայք: Հայօրորների <<օրորոցի>> մոտ ամենից առաջ

մայրն է նստած՝ սիրով, անսահման նվիրումով, իր փոքրիկի ամեն շշունջի, թոթով քայլի

համար ուրախացող, ամեն բացվող օրվան տագնապով սպասող մայրը: Մանկանը քուն

պարգևող աստվածային աղոթքին օրորոցայիններում սովորաբար հաջորդում են նրա

արտաքին բարեմասնությունների, գեղեցկության, խելքով աշխարհում միակը տեսնելու ու

լինելու, երջանիկ ապրելու, <<առողջ ու քաջ բալիկ>> մեծանալու մաղթանք-

ցանկությունները:

Նանար ասեմ բալիկիս, Քունը տանի ջանիկիս, Նանա՛, բալա ջան, նանա՜,

33


Իմ բալեն շուտ մեծանա… Շատ հայօրորների մեջ լսվում են սոցիալական երանգներ, ցավի, հոգսի ամպեր են

կուտակվում, երեխան մոր համար դառնում է դարդընկեր, անբարբառ զրուցակից, ում հետ

կիսում է հոգսերը, կյանքի դառնությունները:

Ա՜խ, ի՞նչ անեմ, իմա՞լ անեմ, Էն չար աչքից հեռու պախեմ, Մե ճար անեմ, իլաջ անեմ, Քեզի քնցում, ջոջըցնեմ: Ջոջըցնեմ, խանեմ ոտի, Խանեմ ոտի, կապեմ գոտի, Կարմիր-կանաչ օրի խասում, Իմ սրտի դարդեր քըշկըցում… Մանկախաղաց երգերը աչքի են ընկնում իրենց բազմազանությամբ,

տրամադրությունների արտահայտման տարբեր շերտերով, գեղարվեստական

կատարելությամբ: Հեղինակները նույնպես մայրիկներն են, տատիկները, երեխայի

հարազատները. դրանք արդեն ծնվում են օրորոցից դուրս, մանկանը ծեռքերի կամ

ծնկների վրա խաղացնելիս, նրա առաջին քայլերը անելիս:

Հա՛, թռի՛, թռի՛, թռցնեմ, Սև խավու միս կերցնեմ, Հով ծառի տակ քնցնեմ Հա՛, թռի, թռի, չուր ի լուս, Պապեն գիգա կենա դուս… Այսպիսի խաղերգերը հորինվել են մանկանը զվարճացնելու, հետաքրքրությունը

արթնացնելու նպատակով:

Բութմատն ասաց՝ գայլը եկավ: Ցուցամատն ասաց՝ որտեղի՛ց եկավ: Միջամատն ասաց՝ սարիցն եկավ: Մատնեմատն ասաց՝ վեր կացեք, փախչենք, Ճկույթն ասաց՝ ես պստլիկ եմ, Ճստլիկ եմ, Ոտիկ չունեմ, Թևիկ չունեմ, Ինչպե՞ս փախչեմ… Մանկական շատ խաղերգերում որպես գործող անձինք հանդես են գալիս

կենդանիներն ու թռչունները.

_ Փիսի՛կ, վայ, փիսիկ, Այդ ի՞նչ ես տանում:

34


_Կարագ ու մեղր: _Ի՞նչ ես անելու: _Ես պիտի ուտեմ: _Իսկ ինչո՞վ կուտես: _Անպոչ գդալով: _Գդալդ ո՞ւր է: _Վա՜յ, վա՜յ, կորել է: _Բա ինչպե՞ս կուտես: _Այսպե՛ս, թաթիկով, Պնչով, քթիկով… Մանկական խաղերգերի յուրահատուկ տարատեսակ են կատակերգերը, որոնցում

ծաղրվում են մարդկային արատները.

Ծառի ճյուղը ծաղկեց գարնան, Պու՜յ-պու՜յ, պու՜յ – պու՜յ, ծաղկեց գարնան, Գևոն ճյուղը կոտրեց, ամա՜ն, Վու՜յ-վու՜յ, վու՜յ-վու՜յ, կոտրեց, ամա՜ն, Գևոն փախավ, մտավ մառան, Պու՜յ-պու՜յ, պու՜յ – պու՜յ, մտավ մառան, Պապը բռնեց, ծեծեց, ամա՜ն, Վու՜յ-վու՜յ, վու՜յ-վու՜յ, ծեծեց, ամա՜ն: Հաճախ նույն խաղերգերում միահյուսված են ավանդական բնության, կենդանական

աշխարհի ճանաչողության, աշխատանքի նկատմամբ սեր արթնացնելու <<դասեր>>:

Այդպիսին է <<Մանուկն ու ջուրը>> երգը: Նմանատիպ բազմաթիվ այլ խաղերգեր են

հայտնի՝ բուն ժողովրդական հյուսվածքով կամ այդ հենքի վրա կատարված մշակումներով,

հեղինակությամբ Ռափայել Պատկանյանի, Ղազարոս Աղայանի, Հովհաննես Թումանյանի,

ապա և՝ Հակոբ Աղաբաբի, Խնկո-Ապոր և ժամանակակից այլ բանաստեղծների (Էդուարդ

Ավագյան, Հենրիկ Սևան, Սուրեն Մուրադյան, Յուրի Սահակյան և ուրիշներ):

Ասույթաբանական ստեղծագործությունները ևս մանկական բանահյուսության մնաս

են կազմում (հանելուկներ, ասելուկ-շուտասելուկներ, առածներ, ասացվածքնմեր, թևավոր

խոսքեր, բառախաղեր, գուշակություններ, հանգավոր ասույթներ և այլն): Սրանք ևս

ճանաչողական-ուսուցողական, խոսքա-մանկավարժական-դաստիարակչական դեր են

կատարում երեխայի կյանքում: Օրինակ`<<Լավ սկիզբը գործի կեսն է>>, <<Ամեն բանի

սկիզբն է դժվար>>, <<Խոսքը`մեծին, ջուրը`պզտիկին>>: Ահա մի քանի շուտասելուկներ.

<<Ծտի ճուտը ծառի ճյուղին, ծտի ճիտը ճյուղի ծերին>>, <<Ձեր ձորի ջրաղացի ջրիցը ինձ

ջուր տվին>> և այլն:

35


8. ¶ð²Î²Ü êºèºð ºì îºê²ÎÜºð

¾åÇÏ³Ï³Ý ë»é: ¾åÇÏ³Ï³Ý ë»éÇ ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ÏÛ³ÝùÇ »ñ¨áõÛÃÝ»ñÁ

å³ïÏ»ñíáõÙ »Ý Çµñ¨ ûµÛ»ÏïÇíáñ»Ý, Ñ»ÕÇÝ³ÏÇó ³ÝÏ³Ë ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝ»óáÕ ÷³ëï»ñ:

¾åÇÏ³Ï³Ý ë»éÇ ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛ³Ý Ù»ç Ñ³Ý¹»ë »Ý ·³ÉÇë ûµÛ»ÏïÇí Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ

Ï»ñå³ñÝ»ñª Çñ»Ýó µÝ³íáñáõÃÛ³Ý ¨ ÷áË³¹³ñÓ Ï³å»ñÇ ÏáÝÏñ»ï ·Í»ñáí: Î»ñå³ñÇ

µÝáõÃ³·ñÙ³Ý ³ëïÇ×³ÝÁ ÉÇÝáõÙ »Ý ï³ñµ»ñ. íÇå³ÏÁ ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛ³Ý Ñ»ÕÇÝ³ÏÁ

ëáíáñ³µ³ñ ·ÉË³íáñ Ñ»ñáëÝ»ñÇÝ Ý»ñÏ³Û³óÝáõÙ ¿ Ýñ³Ýó ÏÛ³ÝùÇ ÁÝÃ³óùÁ, ³ÛÝÇÝã å³ïÙí³ÍùÇ

Ñ»ñáëÁ Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë ÙÇ³ÛÝ Ù»Ï Ï³Ù ÙÇ ù³ÝÇ ¹ñí³·Ý»ñáõÙ, óáõó³¹ñíáõÙ ¿ µÝ³íáñáõÃÛ³Ý

áñ¨¿ ³é³ÝÓÇÝ ÏáÕÙáí: ê³Ï³ÛÝ ëÏ½µáõÝùÁ ÝáõÛÝÝ ¿. »ñÏáõ ¹»åù»ñáõÙ ¿É Ù»ñ ³éç¨ Ï³Ý·ÝáõÙ »Ý

µÝ³íáñáõÃÛ³Ý ¨ ³ñ³ñùÝ»ñÇ áñáß³ÏÇ ·Í»ñáí ûÅïí³Í Ï»ñå³ñÝ»ñ: ²Ûë µ³ÝÁ Ù»Ýù Ï³ñáÕ »Ýù

ï»ëÝ»É ¨° ¸»ÙÇñ×Û³ÝÇ §ì³ñ¹³Ý³Ýù¦ å³ïÙ³í»åáõ, ¨° Ýñ³ §²í»Éáñ¹Á¦, Ï³Ù §ÀÝÏ»ñÝ»ñÁ¦

å³ïÙí³ÍùáõÙ:

¾åÇÏ³Ï³Ý ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛ³Ý Ñ»ñáëÝ»ñÁ µÝáõÃ³·ñíáõÙ »Ý ·»ñ³½³Ýó³å»ë

·áñÍáÕáõÃÛ³Ý ¨ ³ñ³ñùÝ»ñÇ Ù»ç:

øÝ³ñ³Ï³Ý ë»é: ¶ñ³Ï³Ý »ñÏñáñ¹ ë»éÁ ÉÇñÇÏ³Ý ¿ Ï³Ù Ñ³Û»ñ»Ýª ùÝ³ñ»ñ·áõÃÛáõÝÁ: ÎÛ³ÝùÇ

í»ñ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý µÝáõÛÃÝ ³Ûëï»Õ ½·³ÉÇ ã³÷áí ³ÛÉ ¿: øÝ³ñ»ñ·áõ µ³Ý³ëï»ÕÍÝ ³ñï³óáÉáõÙ ¿

Çñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ áã Ã» ¿åÇÏ³Ï³Ý Ï»ñå³ñÝ»ñ ¨ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñ ëï»ÕÍ»Éáí, ³ÛÉ Çñ ëï³ó³Í

ïå³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, ËáÑ»ñÇ, ½·³óÙáõÝùÝ»ñÇ í»ñ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí:

øÝ³ñ»ñ·áõÃÛ³Ý Ù»ç ûµÛ»ÏïÇí Çñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ Í³í³ÉáõÝ Ï»ñåáí, áõÕÕ³ÏÇáñ»Ý ãÇ

å³ïÏ»ñíáõÙ, µ³Ûó Ù»Ýù ÙÇßï ï»ëÝáõÙ »Ýù ³ÛÝ ïå³íáñáõÃÛáõÝÁ, áñ Ý³ ³é³ç³óÝáõÙ ¿

³ÝÑ³ïÇ Ñá·áõÙ: ¸ñ³ ßÝáñÑÇí ù³Ý³ñ³Ï³Ý µ³Ý³ëï»ÕÍáõÃÛ³Ý µáí³Ý¹³ÏáõÃÛáõÝÁ ¨ë ÙÇßï

Çñ³Ï³Ý ÏÛ³ÝùÝ ¿, Ã»¨ Çñ Ó¨áí ÉÇñÇÏ³Ý ëáõµÛ»ÏïÇí ¿: ´³Ûó Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ ÑáõÛ½»ñÁ

å³ï³Ñ³Ï³Ýáñ»Ý ã»Ý Í³·áõÙ, ³ÛÉ ÍÝíáõÙ »Ý Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý Ï»Ýë³å³ÛÙ³ÝÝ»ñÇó:

Ì³ÝáÃ³Ý³Éáí ùÝ³ñ³Ï³Ý Ñ»ñáëÇ Ý»ñ³ßË³ñÑÇ Ñ»ï, Ù»Ýù ï»ëÝáõÙ »Ýù ³ÛÝ ÏÛ³ÝùÁ, áñÁ ÑÇÙù ¿

Í³é³Û»É ³Û¹ ïñ³Ù³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ, ¨ Ù»ñ ·Çï³ÏóáõÃÛ³Ý Ù»ç ÍÝíáõÙ ¿ áã ÙÇ³ÛÝ ³ÝÑ³ïÇ

½µ³Õ»óÝáÕ ÑáõÛ½»ñÇ áõ ËáÑ»ñÇ, ³ÛÉ¨ ÏÛ³ÝùÇ Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý ÏáÕÙ»ñÇ ÝÏ³ñ³·ÇñÁ: ÈÇñÇÏ³Ý

Çñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ³ñÓ³·³ÝùÝ áõ å³ïÏ»ñÝ ¿ª áñáßí³Í µ³Ý³ëï»ÕÍÇ Ñá·áõÙ:

´³Ý³ëï»ÕÍáõÃÛ³Ý ÑÇÙùáõÙ ëíáñ³µ³ñ ¹ñíáõÙ ¿ áñ¨¿ å³ïÏ»ñ, ³Ù»ÝÇó Ñ³×³Ëª

å³ïÏ»ñ-³åñáõÙ, áñÁ å³ÛÙ³Ý³íáñáõÙ ¿ áï³Ý³íáñÇ Ï³éáõóí³ÍùÁ, Å³Ýñ³ÛÇÝ áõ É»½í³Ï³Ý

³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ:úñÇÝ³Ï ì. î»ñÛ³ÝÇ §öáÕáóÇ »ñ·Á¦ µ³Ý³ëï»ÕÍáõÃÛáõÝÁ.

ä³ïáõÑ³ÝÇë ï³Ï É³ÉÇë ¿ ÏñÏÝÇ

Â³÷³éÇÏ »ñ·ãÇ »ñ·Á ó³í³·ÇÝ,-

îËáõñ ³Û¹ »ñ·Á í³Õáõó »Ù Éë»É,

Î³ñÍ»ë Ã» »ë »Ù ³Û¹ »ñ·Á ÑÛáõë»É,

36


Î³ñÍ»ë Ã» »ë »Ù É³ÉÇë ³Û¹ »ñ·áõÙ,

Î³ñÍ»ë Ã» ù»½ »Ù Ï³ñáïáí »ñ·áõÙ…

²Ûë µ³Ý³ëï»ÕÍáõÃÛ³Ý ÑÇÙùÁ Ù»ÕÙ, ³Ýáñáß Ã³ËÇÍ, ÇÝã-áñ Ñ»é³íáñ, µ³Ûó Ñ³ñ³½³ï

Ñá·áõ Ï³ñáïÇ ³ÛÝ ½·³óÙáõÝùÝ ¿, áñáí áÕáÕí³Í »Ý áï³Ý³íáñÇ ïáÕ»ñÁ, ¨ áñÁ Ï³½ÙáõÙ ¿ Ýñ³

ÑÇÙÝ³Ï³Ý å³ïÏ»ñÁ:

øÝ³ñ³Ï³Ý µ³Ý³ëï»ÕÍáõÃÛ³Ý Ù»ç ¨ë ³Ýå³ÛÙ³Ý Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ Ï»ñå³ñ,

áñÇ µÝ³íáñáõÃÛáõÝÁ µ³ó³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ áñ¨¿ ïÇå³Ï³Ý ½·³óÙáõÝùÇ Ï³Ù ïñ³Ù³¹ñáõÃÛ³Ý

ÙÇçáóáí: ²Û¹ å³ï×³éáí ¿É µ³Ý³ëï»ÕÍáõÃÛ³Ý Ù»ç Ñ³Ý¹»ë »ÏáÕ µÝ³íáñáõÃÛáõÝÁ Ù»Ýù

³Ýí³ÝáõÙ »Ýù ùÝ³ñ³Ï³Ý Ñ»ñáë: øÝ³ñ³Ï³Ý Ñ»ñáëÁ ï³ñµ»ñíáõÙ ¿ í»åÇ, å³ïÙí³ÍùÇ Ï³Ù

¹ñ³Ù³ÛÇ Ù»ç å³ïÏ»ñíáÕ Ï»ñå³ñÝ»ñÇó Ýñ³Ýáí, áñ Ý³ Ù»ñ ³éç¨ Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë áã Ã»

³ÙµáÕç³Ï³Ý ·áñÍáÕááõÃÛ³Ý, ³ÛÉ Ñá·»Ï³Ý-½·³óÙáõÝù³ÛÇÝ ³é³ÝÓÇÝ íÇ×³ÏÝ»ñÇ Ù»ç:

øÝ³ñ³Ï³Ý Ñ»ñáëÇ Ï»ñå³ñÁ ³í»ÉÇ ³ÙµáÕç³Ï³Ý ï»ëù ¿ ëï³ÝáõÙ, »ñµ Ù»Ýù Í³ÝáÃ³ÝáõÙ

»Ýù Ñ»ÕÇÝ³ÏÇ áã Ã» Ù»Ï, ³ÛÉ ÙÇ ß³ñù µ³Ý³ëï»ÕÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï:úñÇÝ³Ï î»ñÛ³ÝÇ §ØÃÝß³ÕÇ

³ÝáõñçÝ»ñ¦ ·ñùáõÙ Ù»Ýù ã»Ýù ·ïÝÇ Çñ»Ýó ÏáÝÏñ»ï ³ñ³ñùÝ»ñáí ¨ ÷áËÑ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñáí

µÝáõÃ³·ñíáÕ Ï³ñå³ñÝ»ñ: ´³Ûó ³ÛÝï»Õ Ï³ ùÝ³ñ³Ï³Ý Ñ»ñáë, áñÁ ï³ñµ»ñ

µ³Ý³ëï»ÕÍáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ¹ñë¨áñáõÙ ¿ Çñ Ñá·»Ï³Ý-½·³óÙáõÝù³ÛÇÝ ³ßË³ñÑÇ µ³½Ù³½³Ý

ÏáÕÙ»ñÁ, áñáÝù ³ÙµáÕç³óÝáõÙ »Ý ³Û¹ Ñ»ñáëÇ ùÝ³ñ³Ï³Ý Ï»ñå³ñÁ:

¸ñ³Ù³ïÇÏ³Ï³Ý ë»é: ¸ñ³Ù³ïÇÏ³Ï³Ý ë»éÇ »ñÏ»ñÁ, áñáÝù ÏáãíáõÙ »Ý åÇ»ëÝ»ñ,

ÝáõÛÝå»ë áõÝ»ÝÇñ»Ýó µáí³Ý¹³ÏáõÃÛ³Ý ¨ Ó¨Ç áñáß³ÏÇ ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: ¾åÇÏ³Ï³Ý

ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛ³Ý ÝÙ³Ý, ¹ñ³Ù³Ý ¨ë áõÝÇ Ñëï³Ïáñ»Ý ·Í³·ñí³Í Ï»ñå³ñÝ»ñ ¨ ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý

ÁÝÃ³óùª ëÛáõÅ», ë³Ï³ÛÝ ¹ñ³Ýó µ³ó³Ñ³ÛïÙ³Ý áõÕÇÝ»ñÝ ³Ûëï»Õ ³ÛÉ »Ý: Â³ï»ñ·áõ Ñ»ÕÇÝ³ÏÁ áã

Ã» å³ïÙáõÙ ¿ ¹»åù»ñÇ ¨ Ñ»ñáëÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ, ³ÛÉ áõÕÕ³ÏÇáñ»Ý óáõó³¹ñáõÙ ¿ ³Û¹ ³Ù»ÝÁ Ù»ñ

³éç¨:

Ø»Ýù ³é³Ýó Ñ»ÕÇÝ³ÏÇ áõÕÕ³ÏÇ ÙÇçÝáñ¹áõÃÛ³Ý, ï»ëÝáõÙ »Ýù ·áñÍáÕ, å³Ûù³ñáÕ,

½³ñ·³óáÕ Ù³ñ¹Ï³Ýù: ²Û¹ å³ï×³éáí ¿É ¹ñ³Ù³Ý Ñ³Ù³ñáõÙ »Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ³Ù»ÝÇó

ûµÛ»ÏïÇí ë»éÁ: ¸ñ³Ù³Ý, ÁÝ¹Ñ³Ï³é³ÏÁ, ³ÙµáÕçáíÇÝ Ï³éáõóíáõÙ ¿ ·áñÍáÕ ³ÝÓÝ³ó

Ëáë³ÏóáõÃÛ³Ý íñ³ ¨ ½áõñÏ ¿ Ñ»ÕÇÝ³Ï³ÛÇÝ Ëáëù»ñÇó: Ð»ñáëÝ ³Ûëï»Õ µÝáõÃ³·ñíáõÙ ¿

µ³ó³é³å»ë Çñ ë»÷³Ï³Ý ËáëùÇ Ï³Ù ÙÛáõë Ï»ñå³ñÝ»ñÇ ËáëùÇ ÙÇçáóáí:

²ÛëåÇëáí, ¹ñ³Ù³ÛáõÙ Ñ»ñáëÇ ËáëùÇ ¹»ñÁ µ³ó³éÇÏ Ù»Í ¿. Ýñ³ û·ÝáõÃÛ³Ùµ åÇïÇ áã ÙÇ³ÛÝ

Ï»ñå³ñÝ»ñÝ ³ÙµáÕç³Ý³Ý, ³ÛÉ¨ å»ïù ¿ ³é³ç ß³ñÅíÇ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÁ: ²Ûë Ñ³Ý·³Ù³ÝùÁ

Éñ³óáõóÇã ¹Åí³ñáõÃÛáõÝ ¿ Ñ³ñáõóáõÙ ¹ñ³Ù³ÛÇ Ñ»ÕÇÝ³ÏÇ ³éç¨: ¸ñ³Ù³ïáõñ·Ç³ÛÇ Ýßí³Í ·Í»ñÁ

å³ÛÙ³Ý³íáñí³Í »Ý Ã³ïñáÝÇ Ñ»ï áõÝ»ó³Í ë»ñï Ï³åáí: äÇ»ëÁ ·ñíáõÙ ¿ ·ñ»Ã» ÙÇßï ÝÏ³ïÇ

áõÝ»Ý³Éáí Ã³ï»ñ³Ï³Ý µ»ÙÇ íñ³ Ë³Õ³óí»Éáõ Ñ»é³ÝÏ³ñÁ: ¸ñ³Ù³Ý ÙÇ ï»ë³Ï »ñÏ³ÏÇ µÝáõÛÃ

áõÝÇ. ³ÛÝ Ñ³í³ë³ñ³å»ë å³ïÏ³ÝáõÙ ¿ ¨° ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³ÝÁ, ¨Í Ã³ï»ñ³Ï³Ý ³ñí»ëïÇÝ:

Â³ïñáÝÇ Ñ»ï áõÝ»ó³Í Ï³åÇó ¿ µËáõÙ åÇ»ëÝ»ñÇ Ûáõñ³Ñ³ïáõÏ Ï³éáõóí³ÍùÁ: Üñ³Ýù

µ³Å³ÝíáõÙ »Ý ÙÇ ù³ÝÇ ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý /³ñ³ñí³Í, ³Ïï/: ÈÇÝáõÙ »Ý Ù»Ï Ï³Ù »ñÏáõ

37


·áñÍáÕáõÃÛ³Ùµ åÇ»ëÝ»ñ, µ³Ûó ³í»ÉÇ Ñ³×³Ë Ã³ï»ñ·áõÃÛáõÝÝ»ñÝ áõÝ»Ý 3-5 ·áñÍáÕáõÃÛáõÝ,

áñáÝóÇó ³Ù»Ý Ù»ÏÝ ³í³ñïíáõÙ ¿ ëÛáõÅ»Ç ½³ñ·³óÙ³Ý ÙÇ Ï³ñ¨áñ ûÕ³ÏÁ: äÇ»ëÁ

·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³Å³Ý»ÉÁ ³ÝÑñ³Å»ßï ¿ Ý»ñÏ³Û³óÝ»É Å³Ù³Ý³Ï ÁÝ¹ÙÇçáõÙÝ»ñ ï³Éáõ,

¹»Ïáñ³óÇ³Ý»ñÁ ÷áË»Éáõ Ñ³Ù³ñ: ºñµ»ÙÝ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ ¿É áõÝ»ÝáõÙ ¿ Çñ Ù³ë»ñÁª å³ïÏ»ñÝ»ñ,

áñáÝó ³í³ñïí»Éáõó Ñ»ïá ïñíáõÙ ¿ ß³ï ³í»ÉÇ Ï³ñ×³ï¨ ¹³¹³ñ: ¶áñÍáÕáõÃÛáõÝÁ Ï³Ù

å³ïÏ»ñÁ áõÝ»ÝáõÙ »Ý µ³½Ù³ÃÇí »ÝÃ³µ³ßÇÝÝ»ñ, áñáÝù ÏáãíáõÙ »Ý ï»ëÇÉÝ»ñ: ²Ù»Ý ÙÇ ï»ëÇÉ

ëÏëíáõÙ ¨ ³í³ñïíáõÙ ¿ ³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï, »ñµ µ»ÙÇ íñ³ »ñ¨áõÙ ¿ áñ¨¿ Ýáñ Ñáñ»ë, Ï³Ù

ÁÝ¹Ñ³Ï³é³ÏÁ, Ý»ñÏ³Ý»ñÇó Ù»ÏÁ Ñ»é³ÝáõÙ ¿:

¶ñ³Ï³Ý ë»é»ñÇ ÷áË³¹³ñÓ Ý»ñÃ³÷³ÝóáõÙÁ: àñù³Ý ¿É ·ñ³Ï³Ý ë»é»ñÁ ï³ñµ»ñ »Ý,

Ýñ³Ýó ï³ññ»ñÁ Ñ³×³Ë Ý»ñÃ³÷³ÝóáõÙ »Ý Çñ³ñ Ù»ç: ¾åÇÏ³Ï³Ý ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛ³Ý Ù»ç,

ÇÝãå»ë ·Çï»Ýù, Ñ³×³Ë ÉÇÝáõÙ »Ý ÉÇñÇÏ³Ï³Ý ß»ÕáõÙÝ»ñ, Ñ»ñáëÝ»ñÇ Ñáõ½³Ï³Ý ³åñáõÙÝ»ñÁ

µ³ó³Ñ³ÛïáÕ ùÝ³ñ³Ï³Ý Ñ³ïí³ÍÝ»ñÁ: ìÇå³Ï³Ý ·áñÍ»ñáõÙ ¨ åá»ÙÝ»ñáõÙ »ñµ»ÙÝ ß³ï ¿

Ù»Í³ÝáõÙ Ñ»ñáëÝ»ñÇ »ñÏ³ËáëáõÃÛ³Ý ¹»ñÁ, ³ÛëÇÝùÝª ¹ñ³Ù³ïÇÏ³Ï³Ý ï³ññ»ñÁ/ûñÇÝ³Ï,

ä³ñáÝÛ³ÝÇ §Ø»Í³å³ïÇí áõñ³óÏ³ÝÝ»ñÁ¦ íÇå³ÏáõÙ, ÂáõÙ³ÝÛ³ÝÇ §²Ýáõß¦ åá»ÙáõÙ áñáß

·ÉáõËÝ»ñ ½³ñ·³ÝáõÙ »Ý ·ñ»Ã» µ³ó³é³å»ë »ñÏËáëáõÃÛ³Ý Ó¨áí/:

ê»é»ñÇ ³Û¹ ÷áË³¹³ñÓ Ý»ñÃ³÷³ÝóáõÙÁ Ñ³ñëï³óÝáõÙ ¿ Ýñ³Ýó ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý

ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, Ýå³ëïáõÙ ¿ ÏÛ³ÝùÇ ³í»ÉÇ µ³½Ù³ÏáÕÙ³ÝÇ ³ñï³óáÉÙ³ÝÁ: Ð»ï¨³µ³ñ,

áñáß»Éáõ Ñ³Ù³ñ, Ã» ïíÛ³É »ñÏÁ á°ñ ë»éÇÝ ¿ å³ïÏ³ÝáõÙ, Ù»Ýù å»ïù ¿ »ÉÝ»Ýù ÏÛ³ÝùÇ

³ñï³óáÉÙ³Ý ³ÛÝ ÑÇÙÝ³Ï³Ý, ·»ñ³ÏßéáÕ ëÏ½µáõÝùÇó, áñÁ Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë ³Û¹ »ñÏÇ Ù»ç,

ÙÇ³Å³Ù³Ý³Ï ÑÇß»Éáí, áñ ³Ûëï»Õ ·ñ»Ã» ÙÇßï ½áõ·³ÏóíáõÙ »Ý Ý³¨ ÙÛáõë ë»é»ñÇ ÙÇçáóÝ»ñÁ:

¶ñ³Ï³Ý ë»é»ñÇ Ï³åÝ áõ ÷áË³½¹»óáõÃÛáõÝÁ ÑÇÝ ³ñÙ³ïÝ»ñ áõÝÇ: ä³ñáí ¨ »ñ·áí

áõÕ»ÏóíáÕ µ³é³ÛÇÝ ï»ùëïÁ ³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï áã ÙÇ³ÛÝ å³ïÙáõÙ ¿ñ áñ¨¿ ¹»åù»ñÇ Ù³ëÇÝ, ³ÛÉ¨

³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿ñ ³Û¹ ³éÃÇí ÍÝáí ³ÝÙÇç³Ï³Ý ïå³íáñáõÃÛáõÝÁ, ½·³óÙáõÝùÁ, ÇÝãå»ë Ý³¨

áõÕÕ³ÏÇáñ»Ý óáõó³¹ñáõÙ ¿ñ µáõÝ Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÁ: Ü³ËÝ³¹³ñÛ³Ý ³ñí»ëïÇ ³Û¹

Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÁ ÏáãíáõÙ ¿ ëÇÝÏñ»ïÇÏ íÇ×³Ï:

¶ñ³Ï³Ý Å³Ýñ»ñÇ ½³ñ·³óáõÙÁ: ´³Ûó »Ã» Å³Ýñ»ñÇ ³Û¹ ÙÇ ù³ÝÇ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ

Ñ³ïÏ³ÝÇßÝ»ñÁ Ñ³Ù»Ù³ï³µ³ñ Ï³ÛáõÝ »Ý, ¹³Ý¹³Õ »Ý ÷áËíáõÙ, ³å³ ÏáÝÏñ»ï Å³Ýñ³ÛÇÝ

Ó¨»ñÁ ·ïÝíáõÙ »Ý ³ÝÁÝ¹Ñ³ï ½³ñ·³óÙ³Ý Ù»ç: ²Û¹ ½³ñ·³óáõÙÁ å»ïù ¿ Ñ³ëÏ³Ý³É »ñÏáõ

ÇÙ³ëïáí:

Ü³Ë, ¹Çï»Éáí Ñ³ñóÁ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý å³ïÙáõÃÛ³Ý Ù»Í Ù³ßï³µÝ»ñáí, ¹Åí³ñ ã¿ ÝÏ³ï»É,

áñ Å³Ù³Ý³ÏÇ ÁÝÃ³óùáõÙ ³é³ÝÓÇÝ ·ñ³Ï³Ý Å³Ýñ»ñ §ÑÝ³ó»É »Ý¦, ³ëå³ñ»½Çó ¹áõñë ÙÕí»É, ÇëÏ

ÙÛáõë ÏáÕÙÇóª »ñ¨³Ý »Ý »Ï»É ³ÛÝåÇëÇ Å³Ýñ»ñ, áñáÝù ³é³ç ãÏ³ÛÇÝ: Ä³Ù³Ý³Ï³ÏÇó ·ñ³Ï³Ý

Å³Ýñ»ñÇ ÙÇ ½·³ÉÇ Ù³ëÁ Ó¨³íáñí»É ¿ ¹»é¨ë ³ÝïÇÏ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç: ´³Ûó ÑÇÝ ÑáõÝ³Ï³Ý

·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ß³ï Å³Ýñ»ñ ³ÛÅÙ ã»Ý ·áñÍÍíáõÙ, Ýñ³Ýóáí Ýáñ »ñÏ»ñ ã»Ý ëï»ÕÍíáõÙ, Ã»¨ ³ÛÝ,

ÇÝã ëï»ÕÍí»É ¿ Å³Ù³Ý³ÏÇÝ, å³Ñå³ÝíáõÙ ¿ Çµñ¨ ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý ³Ý÷áË³ñÇÝ»ÉÇ ³ñÅ»ù:

38


ºñÏñáñ¹, ÷áËíáõÙ, ½³ñ·³ÝáõÙ ¿ Ý³¨ Ñ»Ýó ÙÇ¨ÝáõÛÝ Å³Ýñ»ñÁ, Ó»éù ¿ µ»ñáõÙ Ýáñ

Ñ³ïÏ³ÝÇßÝ»ñ, Ó·ï»Éáí ³é³í»É ÉñÇíáõÃÛ³Ùµ ³ñï³óáÉ»É ÏÛ³ÝùÇ Ýáñ »ñ¨áõÛÃÝ»ñÁ: ²Ûëå»ë

Ï³ï³Ï»ñ·áõÃÛáõÝÁ ëÏÇ½µ ¿ ³é»É ³ÝïÇÏ ³ßË³ñÑáõÙ ¨ Ñ³ë»É ¿ Ù»ñ ûñ»ñÇÝ, µ³Ûó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ

å³ïÙ³Ï³Ý ÷áõÉáõÙ Ï»É ¿ ¿³Ï³Ý ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ: Æñ»Ýó Å³Ýñ³ÛÇÝ Ñ³ïÏ³ÝÇÅÝ»ñáí ³ÛÉ »Ý

§ÏáÙ»¹Ç³ÛÇ Ñ³Ûñ¦ ²ñÇëïáý³Ý»ëÇ Ï³ï³Ï»ñ·áõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ³ÛÉ ¿ ³Û¹ Å³ÝñÁ Þ»ùëåÇñÇ áõ

¶á·áÛÇ, êáõÝ¹áõÏÛ³ÝÇ ¨ ä³ñáÝÛ³ÝÇ ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ, ½·³ÉÇ ã³÷áí ³ÛÉ ¿ ëáí»ï³Ï³Ý

Ã³ï»ñ³·ÇñÝ»ñÇ ÏáÙ»¹Ç³Ý:

Ä³Ýñ»ñÇ ¹³ë³Ï³ñ·Ù³Ý Ù»ç ¨ë ³ÝËáë³÷»ÉÇ ¿áñáß å³ÛÙ³Ý³Ï³ÝáõÃÛáõÝ, µ³Ûó ³Ù»ÝÇó

Ñ³ñÙ³ñÁ ¹ñ³Ýù Áëï ·ñ³Ï³Ý ë»é»ñÇ ùÝÝ³ñÏ»ÉÝ ¿:

¾äÆÎ²Î²Ü Ä²Üðºð: ¾åÇÏ³Ï³Ý Å³Ýñ»ñÇ ÙÇ Ù³ëÁ Í³·»É ¿ ÅáÕáíñ¹³Ï³Ý

µ³Ý³ÑÛáõëáõÃÛ³Ý Ù»ç: ´³Ý³ÑÛáõë³Ï³Ý Å³Ýñ»ñÇ Ý»ñÃ³÷³ÝóáõÙÁ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç

Ï³ï³ñí»É ¿ ï³ñµ»ñ Ó¨»ñáíª ýáÉÏÉáñ³ÛÇÝ ÝÛáõÃ»ñÇ ·ñ³éáõÙ ¨ ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý Ùß³ÏáõÙ, Ýñ³

³ñï³Ñ³Ûïã³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇ áõ Ó¨»ñÇ û·ï³·áñÍáõÙ ¨ ³ÛÉÝ: ê³Ï³ÛÝ ¹¨³ ÏáÕùÇÝ Å³Ù³Ý³ÏÇ

ÁÝÃ³óùáõÙ ³é³ç³ÝáõÙ »Ý Ý³¨ ½áõï ·ñ³Ï³Ý µÝáõÛÃ áõÝ»óáÕ Å³Ýñ»ñ, áñáÝó ½³ñ·³óÙ³Ý

ûñÇÝ³ã³÷áõÃÛáõÝÝ»ñÝ ½·³ÉÇ ã³÷áí ³ÛÉ »Ý: Â»¨ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ï»ëáõÃÛáõÝÝ ½µ³ÕíáõÙ ¿

ÑÇÙÝ³Ï³ÝáõÙ ·ñ³Ï³Ý Å³Ýñ»ñÇ áõëáõÙÝ³ëÇñáõÃÛ³Ùµ, µ³Ûó Ù»ñ ùÝÝáõÃÛáõÝÝ ³ÝÑñ³Å»ßï ¿ ëÏë»É

µ³Ý³ÑÛáõë³Ï³Ý Å³Ýñ»ñÇó, ù³ÝÇ áñ Ýñ³Ýù ½·³ÉÇ ³½·»óáõÃÛáõÝ »Ý ·áñÍ»É Ý³¨ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý

½³ñ·³óÙ³Ý íñ³:

¸Çó³µ³Ý³Ï³Ý ½ñáõÛó, ³é³ëå»É ¨ É»·»Ý¹: ²Ûë Å³Ýñ»ñÁ Ó¨³íáñí»É »Ý ÅáÕáíáõñ¹Ý»ñÇ

å³ïÙáõÃÛ³Ý í³Õ ßñç³ÝáõÙ ¨ ³ñï³óáÉ»É »Ý Ýñ³Ýó Ý³ËÝ³Ï³Ý ÁÙµéÝáõÙÝ»ñÁ, Ýñ³Ýó

å³ïÙáõÃÛ³Ý Ï³ñ¨áñ ¹ñí³·Ý»ñÁ:

¸Çó³µ³Ý³Ï³Ý ½ñáõÛóÝ»ñÝ ³é³ç³ó»É »Ý ³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï, »ñµ Ù³ñ¹Ï³Ýó ·Çï³ÏóáõÃÛ³Ý

Ù»ç ¹é»¨ë ïÇñ³å»ïáõÙ ¿ÇÝ ¹Çó³µ³Ý³Ï³Ý å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñÁ: §²Ù»Ý ÙÇ ¹Çó³µ³ÝáõÃÛáõÝ

µÝáõÃÛ³Ý áõÅ»ñÁ Ñ³ÕÃ³Ñ³ñáõÙ, Ýí³×áõÙ áõ Ó¨³íáñáõÙ ¿ »ñ¨³Ï³ÛáõÃÛ³Ý Ù»ç áõ »ñ¨³Ï³ÛáõÃÛ³Ý

û·ÝáõÃÛ³Ùµ. Ñ»ï¨³µ³ñ, ¹Çó³µ³ÝáõÃÛáõÝÝ ³ÝÑ»ï³ÝáõÙ ¿ª Ñ»Ýó áñ Ù³ñ¹Ý ÇëÏ³å»ë

ïÇñ³å»ïáõÙ ¿ µÝáõÃÛ³Ý áõÅ»ñÇÝ¦,- ·ñ»É ¿ Ø³ñùëÁ:

¸Çó³µ³Ý³Ï³Ý Ùï³ÍáÕáõÃÛ³Ý ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝ »Ý ÑÇÝ ÑáõÝ³Ï³Ý µ³½Ù³ÃÇí ½ñáõÛóÝ»ñ,

áñáÝó Ù»ç Ù³ñ¹ÇÏ ÛáõñáíÇÝ µ³ó³ïñ»É »Ý µÝáõÃÛ³Ý ¨ ÏÛ³ÝùÇ ³ÛÉ¨³ÛÉ ÏáÕÙ»ñ: ²Û¹åÇëÇ

ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛáõÝÝ»ñáí Ñ³ñáõëï »Ý »Õ»É Ý³¨ ÑÇÝ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ÅáÕáíñ¹³Ï³Ý

µ³Ý³ÑÛáõëáõÃÛáõÝÁ. ¹ñ³ÝóÇó »Ý. ûñÇÝ³Ï, ì³Ñ³·ÝÇ, îáñù ²Ý·»Õ, ²ñ³ ¶»Õ»óÇÏÇ Ñ»ï Ï³åí³Í

å³ïÙáõÃÛáõÝÝ»ñÁ:

ÐÝ³·áõÛÝ ³é³ëå»ÉÝ»ñÇ ÙÇ Ù³ëáõÙ Ý³Ë³å»ë ³ñï³óáÉí»É »Ý ïíÛ³É ó»ÕÇ, ÅáÕáíñ¹Ç

ÏÛ³ÝùÇ Ï³ñ¨áñ ¹»åù»ñÁ, ÃßÝ³ÙÇÝ»ñÇ Ñ»ï áõÝ»óáÍ ÁÝ¹Ñ³ñáõÙÝ»ñÁ: ê³Ï³ÛÝ ³ñï³óáÉáõÙÁ

Ñ»Ýó ëÏ½µÇó ëï³ó»É ¿ ÑÇå»ñµáÉÇÏ ¨ ·»ñµÝ³Ï³Ý ï»ëù, ÇëÏ Å³Ù³Ý³ÏÇ ÁÝÃ³óùáõÙ

³é³ëå»ÉÝ»ñÇ Çñ³Ï³Ý ÑÇÙùÝ ³ëïÇ×³Ý³µ³ñ ³í»ÉÇ ¿ ÙÃ³·Ýí»É:

39


ÄáÕáíñ¹³Ï³Ý ³é³ëå»ÉÝ»ñÝ áõ ½ñáõÛóÝ»ñÁ Ñ»ï³·³ÛáõÙ É³ÛÝáñ»Ý Ùß³Ïí»É »Ý ·ñáÕÝ»ñÇ

ÏáÕÙÇó, ÑÇÙù ¹³éÝ³Éáí ï³ñµ»ñ Å³ÝñÇ ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ: ÐÇÝ ÑáõÝ³Ï³Ý

·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ß³ï »ñÏ»ñ ³Û¹ ÝÛáõÃ»ñÇ ·ñ³Ï³Ý Ùß³ÏÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ »Ý:

ØÇçÇÝ ¹³ñ»ñáõÙ ¿ Í³·áõÙ Çñ µÝáõÛÃáí ëñ³Ýó ß³ï Ùáï ¿åÇÏ³Ï³Ý ÙÇ áõñÇß ï»ë³Ïª

É»·»Ý¹, áñÁ ëáíáñ³µ³ñ ÑÛáõëíáõÙ ¿ñ ùñÇëïáÝ»³Ï³Ý »Ï»Õ»óáõ Ýß³Ý³íáñ ·áñÍÇãÝ»ñÇ §ëáõñµ

³ñ³ñùÝ»ñÇ¦, ï³Ýç³ÝùÝ»ñÇ áõ Ù³Ñí³Ý ßáõñç: ²í»ÉÇ É³ÛÝ ³éáõÙáí, É»·»Ý¹Á ã³÷³Íá Ï³Ù

³ñÓ³Ï ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛáõÝ ¿ñ, áñÇ Ù»ç ÅáÕáíáõñ¹Á å³ïÙáõÙ ¿ñ Ù³ñ¹Ï³Ýó ¨ µÝáõÃÛ³Ý Ñ»ï

Ï³åí³Í ½³Ý³½³Ý ³í³Ý¹áõÛÃÝ»ñ:

²í³Ý¹áõÃÛáõÝ: àñáß ÁÝ¹Ñ³ÝñáõÃÛáõÝÝ»ñáí Ñ³Ý¹»ñÓ, Ýßí³Í Å³Ýñ»ñÇó å»ïù ¿ ï³ñµ»ñ»É

³ÛÝ ÷áùñ³Í³í³É ³ñÓ³Ï å³ïÙáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝó Ù»ç Ù³ñ¹ÇÏ ÛáõñáíÇ Ù»ÏÝ³µ³Ý»É »Ý

µÝáõÃÛ³Ý »ñ¨áõÃÛÝ»ñÇ Í³·áõÙÝ áõ ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ëïáõ·³µ³Ý»É ³ßË³ñÑ³·ñ³Ï³Ý

ï»Õ³ÝáõÝÝ»ñÁ, µ³ó³ïñ»É ù³Õ³ùÝ»ñÇ áõ ·ÛáõÕ»ñÇ, µ»ñ¹»ñÇ áõ Ï³ÙáõñçÝ»ñÇ, í³Ýù»ñÇ ¨ ³ÛÉ

ßÇÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ëï»ÕÍÙ³Ý Ñ³Ý·³Ù³ÝùÝ»ñÁ: ¸ñ³Ýù ÏáãíáõÙ »Ý ³í³Ý¹áõÃÛáõÝÝ»ñ, ÇëÏ ¹ñ³Ýó

³ÙµáÕçáõÃÛáõÝÁª ³í³Ý¹³å³ïáõÙ: Þ³ï ³í³Ý¹áõÃÛáõÝÝ»ñ »Ý ÑÛáõëí»É Ý³¨ å³ïÙ³Ï³Ý-

Ùß³ÏáõÃ³ÛÇÝ Ýß³Ý³íáñ ·áñÍÇãÝ»ñÇ ÏÛ³ÝùÇ áõ ·áñÍ»ñÇ Ù³ëÇÝ:

Ð»ùÇ³Ã: ´áÉáñ ÅáÕáíáõñ¹Ý»ñÝ ¿É áõÝ»ó»É »Ý Çñ»Ýó Ñ»ùÇ³ÃÝ»ñÁ, áñáÝù ³ãùÇ »Ý ÁÝÏÝáõÙ

µáí³Ý¹³ÏáõÃÛ³Ý áõ Ó¨»ñÇ µ³½Ù³½³ÝáõÃÛ³Ùµ:

ä»ïù ¿ Ýß»É Ï»Ý¹³Ý³ÏÝ Ñ»ùÇ³ÃÝ»ñÁ, áñáÝó Ù»ç Ù³ñ¹ÇÏ áã ÙÇ³ÛÝ ³ñï³Ñ³Ûï»É »Ý Çñ»Ýó

å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñÁ Ï»Ý¹³ÝÇÝ»ñÇ í³ñù³·ÍÇ Ù³ëÇÝ, ³ÛÉ¨ ³ÛÉ³µ³Ýáñ»Ý ³ÏÝ³ñÏ»É »Ý

Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ ³Ûë Ï³Ù ³ÛÝ Ñ³ïÏ³ÝÇßÝ»ñÁ: ²í»ÉÇ ËáñÁ ÁÝ¹Ñ³Ýñ³óáõÙÝ»ñ »Ý å³ñáõÝ³ÏáõÙ

Ï³Ë³ñ¹³Ï³Ý Ñ»ùÇ³ÃÝ»ñÁ, áñáÝù å³ïÙáõÙ »Ý ã³ñÇ ¨ µ³ñáõ å³ÛÃ³ñÇ, ¹ñ³Ï³Ý Ñ»ñáëÇ

Ññ³å³ßïáõÙ ³ñÏ³ÍÝ»ñÇ, ÷áñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ Ñ³ÕÃ³Ý³ÏÇ Ù³ëÇÝ:

¶ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç Ñ»ï³ùñùáõÃÛáõÝÁ ÅáÕáíñ¹³Ï³Ý Ñ»ùÇ³ÃÝ»ñÇ ÝÏ³ïÙ³Ùµ áõÅ»Õ³ó³í

ΧΙΧ ¹³ñÇ ëÏ½µÇó: ÄáÕáíñ¹³Ï³Ý ëÛáõÅ»Ý»ñÇ Ùß³ÏÙ³Ý ×³Ý³åñÑáí »Ý ëï»ÕÍí»É ¶ñÇÙÙ

»Õµ³ÛñÝ»ñÇ, äáõßÏÇÝÇ, ²Ý¹»ñë»ÝÇ, È¨ îáÉëïáÛÇ, ²Õ³Û³ÝÇ, ÂáõÙ³ÝÛ³ÝÇ ¨ áõñÇßÝ»ñÇ

Ñ»ÃÇ³ÃÝ»ñÁ:

ÄáÕáíñ¹³Ï³Ý ¿åáë:´³Ý³ÑÛáõë³Ï³Ý Å³Ýñ»ñÇó Ëáßáñ³·áõÛÝÁ Çñ ÁÝ¹·ñÏáõÙáí, Í³í³Éáí

¨ Ýß³Ý³ÏáõÃÛ³Ùµª ÅáÕáíñ¹³Ï³Ý ¿åáëÝ ¿: ¾åáëÁ Ñ³Û»ñ»Ý ³Ýí³ÝáõÙ »Ý Ý³¨ íÇå»ñ·áõÃÛáõÝ,

¹Ûáõó³½Ý»ñ·áõÃÛáõÝ: îíÛ³É ¹»åùáõÙ §¾åáë¦ ï»ñÙÇÝÁ ÏÇñ³éíáõÙ ¿ Çñ Ý»Õ, Å³Ýñ³ÛÇÝ ÇÙ³ëïáí,

Ç ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ Ýñ³ É³ÛÝ ÁÙµéÝÙ³Ý, Çµñ¨ ·ñ³Ï³Ý ë»é»ñÇó Ù»ÏÇ:

ìÇå»ñ·áõÃÛáõÝÁ ÅáÕáíñ¹Ç Ñ³í³ù³Ï³Ý Ñ³Ý×³ñÇ ³Ù»Ý³ó³ÛïáõÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ ¿

»Õ»É, Ù³ñÙÝ³íáñ»É ¿ Ýñ³ å³ïÙáõÃÛ³Ý ³Ù»Ý³Ñ»ñáë³Ï³Ý ¿ç»ñÁ, Ýñ³ å³Ûù³ñÝ áõ Ç¹»³ÉÝ»ñÁ,

³½³ïáõÃÛ³Ý ¨ ³ñ¹³ñáõÃÛ³Ý µ³ñÓñ Ó·ïáõÙÝ»ñÁ: ²ÛÝ Ï³½Ùí»É ¿ ³ëïÇ×³Ý³µ³ñª ³ÛÝ »ñ·»ñÇó

áõ ½ñáõÛóÝ»ñÇó, áñ ÅáÕáíáõñ¹Á ÑÛáõë»É ¿ Çñ ÏÛ³ÝùáõÙ ï»ÕÇ áõÝ»óáÍ Ù»Í Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÇ

ßáõñç:

40


Äáíá¹íñ¹³Ï³Ý íÇå»ñ·áõÃÛ³Ý Ï³ñ¨áñ ÏáÕÙ»ñÇó Ù»ÏÁ ¹ñ³Ï³Ý Ñ»ñáëÝ»ñÇ áõ Ýñ³Ýó

·áñÍ»ñÇ Ç¹»³ÉÏ³Ý³óáõÙÝ ¿, µ³Ý³ëï»ÕÍ³Ï³Ý ¹ñí³ïáõÙÁ: Üñ³Ýù µ³ñÓñ³óíáõÙ »Ý ³éûñÛ³

Ù³Ï³ñ¹³ÏÇó, ÷³é³µ³ÝíáõÙ Çµñ¨ µ³ó³éÇÏ áõÅÇ ¨ ³é³ùÇÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ï»ñ Ù³ñ¹ÇÏ: ¾åáëÇ

Ù»ç Ï³ñáÕ ¿ Ý³¨ »ñ·ÇÍ³Ýù ÉÇÝ»É, »ñµ ËáëùÁ í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ µ³ó³ë³Ï³Ý Ï»ñå³ñÝ»ñÇÝ Ï³Ù

¹ñ³Ï³Ý Ñ»ñáëÇ ³é³ÝÓÇÝ ï³ñûñÇÝ³Ï ·Í»ñÇÝ: àõÝ»Ý³Éáí ¿åÇÏ³Ï³Ý ³Ùáõñ ÑÇÙù,

ÅáÕáíñ¹³Ï³Ý ¿åáëÁ ÙÇ³Å³Ù³Ý³Ï Ù»Í Ï³Ù ÷áùñ ã³÷áí Ï³ñáÕ ¿ Ý»ñ³é»É Ñ»ñáëÝ»ñÇ

ùÝ³ñ³Ï³Ý ½»ÕáõÙÝ»ñÝ áõ »ñ·»ñÁ: ²Û¹ ·Í»ñÇ ó³ÛïáõÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÁ Ù»Ýù ï»ëÝáõÙ »Ýù

§ê³ëáõÝóÇ ¸³íÇÃ¦ ¿åáëáõÙ:

ÄáÕáíñ¹³Ï³Ý ¿åáëÁ ëï»ÕÍí»É ¿ ã³÷³Íá, Ï³ÝáÝ³íáñ Ï³Ù ³ÝÏ³ÝáÝ áï³Ý³íáñ,

Ñ³Ý·³íáñ Ï³Ù ³ÝÑ³Ý·: Üñ³ Ñ³Ù³ñ µÝáñáß ¿ ³é³ÝÓÇÝ Ñ³ïí³ÍÝ»ñÇ, ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ

¨ Ù³Ï¹ÇñÝ»ñÇ ÏñÏÝáõÃÛáõÝÁ, ³ÝÙÇç³µ³ñ áõÝÏÝ¹ñÝ»ñÇÝ ¹ÇÙ»ÉÁ, å³ïÙáõÃÛ³Ý Ñ³ïáõÏ ëÏÇ½µÝ áõ

³í³ñïÁ: àñáß ¿åáëÝ»ñ Ù³ëÝ³ÏÇ Ï³Ù ³ÙµáÕçáõÃÛ³Ùµ »ñ·í»É »Ý, ÇÝãå»ë éáõë³Ï³Ý

µÇÉÇÝ³Ý»ñÁ: Ð³ÛÏ³Ï³Ý ¿åáëÁ áñáß Ñ³ïí³ÍÝ»ñ ÝáõÛÝå»ë Ï³ï³ñí»É »Ý »ñ·³Ë³éÝ:

àñáß ÅáÕáíñ¹³Ï³Ý ¿åáëÝ»ñ ¹»é ÑÇÝ Å³Ù³Ý³ÏÝ»ñáõÙ Ñ³í³ùí»É, ·ñ³Ï³Ý Ùß³ÏÙ³Ý »Ý

»ÝÃ³ñÏí»É, ÙÛáõëÝ»ñÁ ΧΙΧ-ΧΧ ¹³ñ»ñÁ å³Ñå³Ýí»É »Ý ÅáÕáíñ¹Ç ÑÇßáÕáõÃÛ³Ý Ù»ç ¨ Ýáñ ÙÇ³ÛÝ

·ñÇ ³éÝí»É Ï³Ù ÑÇÙù ¹³ñÓ»É ³é³ÝÓÇÝ ·ñ³Ï³Ý »ñÏ»ñÇ Ñ³Ù³ñ :

¾åáëÁ Ï³åí³Í ¿ »Õ»É Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý ½³ñ·³óÙ³Ý ÙÇ áñáß³ÏÇ ÷áõÉÇ, áñáß³ÏÇ

å³ïÙ³Ï³Ý µáí³Ý¹³ÏáõÃÛ³Ý Ñ»ï ¨ ã¿ñ Ï³ñáÕ ëï»ÕÍí»É Ñ»ï³·³ÛáõÙ: ÐáõÝ³Ï³Ý ¿åáëÝ Çµñ¨

Ù³ñ¹ÏáõÃÛ³Ý å³ïÙ³Ï³Ý §Ù³ÝÏáõÃÛ³Ý¦ ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý Ñáõß³ñÓ³Ý, ³ñï³óáÉáõÙ ¿ñ

½³ñ·³óÙ³Ý ³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ïí³ ³ëïÇ×³ÝÁ Çñ µáÉáñ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ·Í»ñáí ¨ µËáõÙ ¿ñ ÑÇÝ ÑáõÛÝ»ñÇ

¹Çó³µ³Ý³Ï³Ý Ñ³ÛóùÇó: Ø³ñ¹ÏáõÃÛ³Ý Ñ»ï³·³ ½³ñ·³óÙ³Ý ÁÝÃ³óùáõÙ ¹Çó³µ³Ý³Ï³Ý

Ùï³ÍáÕáõÃÛáõÝÁ ÏáñóÝáõÙ ¿Çñ ÑáÕÁ, Ñ»ï¨³µ³ñª í»ñ³ÝáõÙ »Ý Ý³¨ ¿åáëÇ ³é³ç³óÙ³Ý µÝ³Ï³Ý

ÑÇÙù»ñÁ:

ì»å: ²Û¹ Å³Ýñ»ñÇó Ï³ñ¨áñ³·áõÛÝÁ í»åÝ ¿, áñÁ ´»ÉÇÝëÏÇÝ Ïáã»É ¿ §Ýáñ Å³Ù³Ý³ÏÇ

¿åáë¦: ²Û¹ µÝáñáßáõÙÁ ãå»ïù ¿ Ñ³ëÏ³Ý³É ³ÛÝ ÇÙ³ëïáí, Ã» Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó í»åÁ ÑÇÝ ¿åáëÁ

ÏñÏÝáõÃÛáõÝ ¿ Ýáñ å³Û³ÙÝÝ»ñáõÙ: ÊáëùÝ ³ÛÝ Ù³ëÇÝ ¿, áñ ÁÝ¹·ñÏáõÙÝ»ñÇ É³ÛÝáõÃÛáõÝÁ,

ÁÝ¹Ñ³Ýñ³óáõÙÝ»ñÇ Ù»ÍáõÃÛáõÝÁ, áñ Ñ³ïáõÏ ¿ÇÝ ÑÇÝ ¿åáëÇÝ, µÝáñáß »Ý Ý³¨ í»åÇ Ñ³Ù³ñ, Ã»¨

µáÉáñáíÇÝ Ýáñ Ó¨áí ¨ Ýáñ ÑÇÙùÇ íñ³:

´³óÇ ³Û¹, óáõÛó ¿ ï³ÉÇë ´»ÉÇÝëÏÇÝ, í»åÝ áõÝÇ Ý³¨ Çñ ³é³í»ÉáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝù ã¿ÇÝ

Ï³ñáÕ Ñ³ïáõÏ ÉÇÝ»É ¿åáëÇÝ:

ì»åÇ, Çµñ¨ Ù»Í Í³í³ÉÇ å³ïÙáÕ³Ï³Ý ³ñÓ³Ï ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛ³Ý, Ï³ñ»ÉÇ ¿ Ñ³Ý¹Çå»É

¹»é ³ÝïÇÏ ³ßË³ñÑáõÙª ÙÇçÝ³¹³ñáõÙ, »ñµ ·ñíáõÙ »Ý ß³ï ³ëå»ï³Ï³Ý í»å»ñ: Üñ³Ýó Ù»ç

å³ïÙíáõÙ ¿ÇÝ ÙÇçÝ³¹³ñÛ³Ý ³ëå»ïÝ»ñÇ ëÇñ³ÛÇÝ ¨ é³½Ù³Ï³Ý ³ñÉ³ÍÝ»ñÁª µ³ó³éÇÏ,

³Ýëáíáñ, Ñ³×³Ë ÝáõÛÝÇëÏ Ññ³ß³å³ïáõÙ ï³ññ»ñáí Ñ³·»ó³Í: ²Û¹ í»å»ñÁ ã¿ÇÝ Ñ³ëÝáõÙ

Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý ÏÛ³ÝùÇ Ëáñ ÁÝ¹Ñ³Ýñ³óÙ³Ý, ÇëÏ Å³Ù³Ý³ÏÇ ÁÝÃ³óùáõÙ ¹³ñÓ³Ý ß³µÉáÝ ¨

ëË»Ù³ïÇÏ:

41


ì»åÇ ÇëÏ³Ï³Ý ÏÛ³ÝùÁ ëÏëíáõÙ ¿ ì»ñ³ÍÝáõÃÛ³Ý ¨ Èáõë³íáñáõÃÛ³Ý ¹³ñ³ßñç³ÝÇó:

²é³çÇÝ ÏÉ³ëÇÏ í»å»ñÝ ëï»ÕÍí»óÇÝ ΧVΙ-ΧVΙΙ ¹³ñ»ñáõÙª ì»ñ³ÍÝáõÃÛ³Ý Ëáßáñ³·áõÛÝ

·áñÍÇãÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó: ì»åÇ ³ñï³Ï³ñ· ï³ñ³ÍáõÙÝ áõ Ù³ëë³Û³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ áÙ³Ýó ÝáõÛÝÇë

¹ñ¹áõÙ ¿ñ Ùï³Í»Éáõ, Ã» í»åÁ ÏÉ³ÝáõÙ ¿ ·ñ³Ï³Ý µáÉáñ ÙÛáõë ï»ë³ÏÝ»ñÁ, áñáÝù ³ëïÇ×³Ý³µ³ñ

¹áõñë »Ý ÙÕí»Éáõ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÇó:

²Ù»Ý³µÝáñáßÁ í»åÇ Ñ³Ù³ñ ³ÛÝ ¿, áñ Ý³ ³ñï³óáÉáõÙ ¿ áã Ã» ÏÛ³ÝùÇ Ù»Ï ³é³ÝÓÇÝ ÏáÕÙ

Ï³Ù íÇ×³Ï, ³ÛÉ Ñ³Ù»Ù³ï³µ³ñ É³ÛÝ, µ³½Ù³ÏáÕÙ³ÝÇ Çñ³¹ñáõÃÛáõÝ: ì»åÁ áã Ã» ëáëÏ

í»ñ³ñï³¹ñáõÙ ¿ ³Û¹ Çñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ, ³ÛÉ í»ñÉáõÍáõÙ, µ³ó³Ñ³ÛïáõÙ ¿ Ýñ³ Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý,

µ³ñáÛ³Ï³Ý, ³ÝÓÝ³Ï³Ý ³ñÙ³ïÝ»ñÁ, ³ÝÑ³ïÇ ×³Ï³ï·ñÇ Ù»ç µ³ó³Ñ³ÛïáõÙ ¿

Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý ×³Ï³ï³·ÇñÁ:

ΧΙΧ ¹³ñÇ ëÏ½µÇó ï³ñ³ÍíáõÙ ¿ ³Ûë Å³ÝñÇ ï³ñ³ï»ë³ÏÝ»ñÇó Ù»ÏÁª å³ïÙ³Ï³Ý í»åÁ,

áñÁ ï³ÉÇë ¿ ³ÝóÛ³ÉÇ Ï³ñ¨áñ ¹ñí³·Ý»ñÇ ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý ÝÏ³ñ³·ÇñÁª ÝáõÛÝå»ë É³ÛÝ,

µ³½Ù³ÏáÕÙ³ÝÇ ÁÝÃ³óùáí:

ÈÇÝáõÙ ¿ Ý³¨ í»å-»é»ñ·áõÃÛáõÝ /ïñÇÉá·Ç³/, áñÁ µ³ÕÏ³ó³Í ¿ Çñ³ñ Ñ»ï ë»ñïáñ»Ý

Ï³åí³Í »ñ»ù í»å»ñÇó:

ä³ïÙí³Íù ¨ Ýáí»É: ä³ïÙí³ÍùÁ ¨ Ýáí»ÉÁ å³ïÏ³ÝáõÙ »Ý ³Ûëå»ë Ïáãí³Í §÷áùñ

¿åÇÏ³Ï³Ý Ó¨ÇÝ¦: Æñ»Ýó ÁÝ¹·ñÏÙ³Ùµ ¨ Í³í³Éáí Ýñ³Ýù í»åÇ Ñ³Ù»Ù³ïáõÃÛ³Ùµ ß³ï ÷áùñ »Ý,

¹»åù»ñÇ ÝÏ³ñ³·ñáõÃÛáõÝÁ Ýñ³Ýó Ù»ç ³í»ÉÇ ë»ÕÙ ¿, Ñ³ÏÇñ×: ì»åÇ µ³½Ù³ÃÇí Ï»ñå³ñÝ»ñÇ

÷áË³ñ»Ý ³Ûëï»Õ Ñ³Ý¹»ë »Ý ·³ÉÇë ëáíáñ³µ³ñ ÙÇ³ÛÝ Ù»Ï Ï³Ù ÙÇ ù³ÝÇ Ñ»ñáë, ³ÝÑ³Ù³ñ

¹»åù»ñÇ, íÇ×³ÏÝ»ñÇ, ¹ñí³·Ý»ñÇ ÷áË³ñ»Ýª Ù»Ï ÑÇÙÝ³Ï³Ý Çñ³¹ñáõÃÛáõÝ Ï³Ù ¹ñí³·, áñÇ

ÙÇçáóáí µ³ó³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ Ï»ñå³ñÇ ¿áõÃÛáõÝÁ:

ºñµ ·ñáÕÝ áõ½áõÙ ¿ å³ïÏ»ñ»É áñ¨¿ íÇ×³Ï, ³é³ÝÓÇÝ ¹ñí³·, ³é³Ýó Ýñ³ µáÉáñ ÑÇÙù»ñÇ áõ

å³ï×³éÝ»ñÇ Ù³Ýñ³Ù³ëÝ í»ñÉáõÍáõÃÛ³Ý, Ý³ ¹ÇÙáõÙ ¿ å³ïÙí³ÍùÇÝ ¨ Ýáí»ÉÇÝ: ê³Ï³ÛÝ

ÉÇ³ñÅ»ù å³ïÙí³ÍùÁ Ï³ñáÕ ¿ Ñ³ëÝ»É ÏÛ³ÝùÇ ß³ï Ëáñ ÁÝ¹Ñ³Ýñ³óÙ³Ý, ÷áùñ Ó¨Ç Ù»ç

³ñï³Ñ³Ûï»É Ù»Í ×ßÙ³ñïáõÃÛáõÝ: ´³í³Ï³Ý ¿ ÙÇ³ÛÝ ÑÇß»É ÂáõÙ³ÝÛ³ÝÇ §¶ÇùáñÁ¦ Ï³Ù Ü³ñ-

¸áëÇ §Ø»ñ Ã³ÕÁ¦ å³ïÙí³Í³ß³ñÁ:

ìÇå³ÏÁ: ÎÛ³ÝùÇ ÁÝ·ñÏÙ³Ùµ, Ñ»ñáëÝ»ñÇ ù³Ý³Ïáí ¨ Í³í³Éáí íÇå³ÏÁ ·ïÝíáõÙ ¿

å³ïÙí³ÍùÇ ¨ í»åÇ ÙÇç¨: ìÇå³ÏÝ ³í»ÉÇ ÷áùñ ¿, ù³Ý í»åÁ, µ³Ûó Ù»Í ¿ å³ïÙí³ÍùÇó:

ê³Ï³ÛÝ ³Û¹ ë³ÑÙ³ÝÝ»ñÁ µ³í³Ï³Ý å³ÛÙ³Ý³Ï³Ý »Ý, ¨ ãå»ïù ¿ ½³ñÙ³Ý³É, áñ ³é³ÝÓÇÝ

»ñÏ»ñÇ ÏáãáõÙ »Ý ¨° å³ïÙí³Íù, ¨° íÇå³Ï, ÇëÏ áõñÇß »ñÏ»ñª ¨° íÇå³Ï, ¨° í»å: ²Û¹ Å³Ýñ»ñÇ ÙÇç¨

Ï³ÛáõÝ ë³ÑÙ³Ý ·Í»É ÑÝ³ñ³íáñ ã¿:

ìÇå³ÏÇ Ñ³ïÏ³Ýß³Ï³Ý ûñÇÝ³ÏÝ»ñ »Ý äáõßÏÇÝÇ §¸áõµñáíëÏÇÝ¦, ¶á·áÉÇ §î³ñ³ë

´áõÉµ³Ý¦, ÞÇñí³Ý½³¹»Ç §â³ñ á·ÇÝ¦, ¼áñÛ³ÝÇ §¶ñ³¹³ñ³ÝÇ ³ÕçÇÏÁ¦ ¨ ³ÛÉ ·áñÍ»ñ:

²ÏÝ³ñÏ³ÛÇÝ Å³Ýñ»ñ: ²ÏÝ³ñÏÇ Å³ÝñÁ ëÏÇ½µ ¿ ³éÝáõÙ ΧΙΧ ¹³ñÇ ëÏ½µÇÝ: ²ÏÝ³ñÏÇ

¿³Ï³Ý ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ ³ÛÝ ¿, áñ ³ÛÝ å³ïÙáõÙ ¿ áã Ã» ÑÝ³ñí³Í ¹»åù»ñÇ áõ

Ñ»ñáëÝ»ñÇ, ³ÛÉ Çñ³Ï³ÝáõÙ ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝ»óáÕ Ù³ñ¹Ï³Ýó Ù³ëÇÝ, å³Ñå³Ý»Éáí Ýñ³Ýó ³Ýí³Ý,

42


Ï»Ýë³·ñáõÃÛ³Ý, ³ßË³ï³ÝùÇ Çñ³Ï³Ý ·Í»ñÁ: ¸ñ³Ýáí ³ÏÝ³ñÏÁ ï³ñµ»ñáíõÙ ¿ ·ñ³Ï³Ý µáÉáñ

ÙÛáõë Å³Ýñ»ñÇó:

²ÏÝ³ñÏáõÙ ¿³Ï³Ý Ýß³Ý³ÏáõÃÛáõÝ áõÝÇ Ý³¨ Ñ»ÕÇÝ³ÏÇ ³ÏïÇí ÙÇç³ÙïáõÃÛáõÝÁ. Ñ³×³Ë

Ý³ Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë Çµñ¨ ¹»åù»ñÇ ³Ï³Ý³ï»ë, Ù³ëÝ³ÏÇó Ï³Ù Ñ»ñáëÇ Ëáë³ÏÇó, ÝÏ³ñ³·ñáõÙ ¿

Çñ ë»÷³Ï³Ý ³åñáõÙÝ»ñÝ áõ Ñáõß»ñÁ: Úáõñ³Ñ³ïáõÏ µÝáõÛÃ áõÝÇ Ý³¨ ³ÏÝ³ñÏÇ ëÛáõÅ»Ý:

²Ï³Ý³ñÏÝ ³Ýí³ÝáõÙ »Ý §·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ñ»ï³Ëáõ½áõÃÛáõÝ¦:

9.øÜ²ð²Î²Ü Ä²Üðºð

²ñ¹»Ý ÅáÕáíñ¹³Ï³Ý µ³Ý³ÑÛáõëáõÃÛ³Ý ùÝ³ñ³Ï³Ý ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ß³ñùáõÙ

ï»ëÝáõÙ »Ýù ³ßË³ï³ÝùÇ »ñ·»ñ, áñáÝù ³ñï³óáÉáõÙ »Ý ³ßË³ï³ÝùÇ éÇÃÙÁ, ÁÝÃ³óùáÁ,

³ßË³ïáÕ Ù³ñ¹áõ ÑáõÛ½»ñÁ, ëÇñá »ñ·»ñ, µÝáõÃÛ³Ý »ñ·»ñ, Ï»Ýó³Õ³ÛÇÝ »ñ·»ñª ÝíÇñí³Í ³éûñÛ³

ÏÛ³ÝùÇ ³ÛÉ¨³ÛÉ ÏáÕÙ»ñÇÝ: ´³óÇ Ýßí³Í ï»ë³ÏÝ»ñÇó, Ñ³Û ÅáÕáíáõñ¹Ý áõÝ»óáÉ ¿ Çñ µ³½Ù³ÃÇí

å³Ý¹ËïáõÃÛ³Ý »ñ·»ñÁ, áñáÝó Ù»ç ³ñï³Ñ³Ûïí»É »Ý Ñ³Ûñ»ÝÇùÇó Ïïñí³Í Ù³ñ¹áõ Í³Ýñ

³åñáõÙÝ»ñÝ áõ Ï³ñáïÁ, Ýñ³ ³Ýûñ·³Ý³Ï³Ý íÇ×³ÏÁ: ²Ù»Ý ÙÇ ÅáÕáíáõñ¹ áõÝ»ó»É ¿ Ý³¨

Ë³ÕÇÏÝ»ñ, Ñ³Ý»ÉáõÏÝ»ñ, ³é³ÍÝ»ñ áõ ³ë³óí³ÍùÝ»ñ, áñáÝó Ù»ç ß³ï ë»ÕÙ Ó¨áí ³ñï³óáÉíáõÙ

»Ý ë»ñáõÝ¹Ý»ñÇ Ï»Ýë³÷áñÓÝ áõ ÇÙ³ëïáõÃÛáõÝÁ:

Ü»ñµáÕ: Æñ»Ýó µáí³Ý¹³ÏáõÃÛ³Ý ß³ï Ùáï ¿ÇÝ ³ÛÝåÇëÇ ·ñ³Ï³Ý ï»ë³ÏÝ»ñ, ÇÝãå»ë

û¹³Ý, ÑÇÙÝÁ, ¹ÇýÇñ³ÙµÁ, áñáÝù Ñ³Û»ñ»Ý Ã³ñ·Ù³Ýí»É »Ý Ý»ñµáÕ, ÓáÝ µ³é»ñáí: ÀÝ¹Ñ³Ýáõñ

ëñ³Ýó Ñ³Ù³ñ ³ÛÝ ¿ñ, áñ Ýñ³Ýó Ù»ç ¹ñí³ïíáõÙ, ÷³é³µ³ÝíáõÙ ¿ñ ÏÛ³ÝùÇ áñ¨¿ Ýß³Ý³íáñ

»ñ¨áõÛÃ Ï³Ù ³ÝÓÝ³íáñáõÃÛáõÝ: ´³Ý³ëï»ÕÍáõÃÛ³Ý Ù»ç ÇßËáõÙ ¿ñ Ñ³Ý¹Çë³íáñ

ïñ³Ù³¹ñáõÃÛáõÝÁ: Ü»ñµáÕÝ»ñÁ Ï³ï³ñíáõÙ ¿ÇÝ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý ¨ ÏñáÝ³Ï³Ý ïáÝ»ñÇ,

ÙñóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ïª »ñ·ã³ËÙµÇ áõÕ»ÏóáõÃÛ³Ùµ:

Ü»ñµáÕÙ³Ý ÝÛáõÃ »Ý ¹³éÝáõÙ ³½·³ÛÇÝ ÏÛ³ÝùÇ Ï³ñ¨áñ Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ï³Ù

µ³ñÓñ³ëïÇ×³Ý ³ÝÓÝ³íáñáõÃÛáõÝÝ»Ç ÏÛ³ÝùÁ: ¸ñ³Ý Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý û·ï³·áñÍíáõÙ ¿ñ

å³Ã»ïÇÏ, Ññ×í³ÉÇó á×, Ñé»ïáñ³Ï³Ý µ³½Ù³½³Ý »¨»ñ, ÑÇå»ñµáÉÇÏ ¨ ÷áË³µ»ñ³Ï³Ý

ÙÇçáóÝ»ñáí Ñ³ñáõëï É»½áõ:

Ð³Û µ³Ý³ëï»ÕÍÝ»ñÇó Ý»ñµáÕÝ»ñ ¿ ·ñ»É ¸.ì³ñáõÅ³ÝÁ, áñÇ §ÒáÝÁ¦Ñ³Ûñ»Ý³ëÇñ³Ï³Ý

û¹³ÛÇ ÑÇ³Ý³ÉÇ ÝÙáõß ¿: ØÇ ù³ÝÇ Ý»ñµáÕÝ»ñ áõÝÇ Ý³¨ â³ñ»ÝóÁ:

ºÕ»ñ»ñ·áõÃÛáõÝ: ÐáõÝ³Ï³Ý åá»½Ç³ÛáõÙ û¹³ÛÇÝ Ñ³Ï³¹Çñ µáí³Ý¹³ÏáõÃÛáõÝ áõÝ»ñ ¿É»·ÇÝ,

áñÁ ¹»é ÑÝáõÙ Ñ³Û»ñÁ Ïáã»É »Ý »Õ»ñ»ñ·áõÃÛáõÝ: Üñ³ ÙÇçáóáí Ñ»ÕÇÝ³ÏÝ»ñÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿ÇÝ

Çñ»Ýó ¹Å·áÑáõÃÛáõÝÁ Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý ¨ ³ÝÓÝ³Ï³Ý ÏÛ³ÝùÇ ³ñ³ïÝ»ñÇó, ó³í³·ÇÝ ÏáÕÙ»ñÇó,

Çñ»Ýó áÕµ»ñ·³Ï³Ý ïñ³Ù³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: ºÕ»ñ»ñ·áõÃÛáõÝÁ Ñ³×³Ë ëï³ÝáõÙ ¿ñ

÷ÇÉÇëá÷³Û³Ï³Ý ËáÑÇ ï»ëù:

43


Ð³Û åá»½Ç³ÛÇó Ï³ñ»ÉÇ ¿ ÑÇß³ï³Ï»É ¸áõñÛ³ÝÇ §È×³ÏÁ¦, §ÆÙ Ù³Á¦, §îñïáõÝçùÁ¦,

ä»ßÇÏÃ³ßÉÛ³ÝÇ §¶³ñáõÝÁ¦, ÐáíÑ³ÝÝÇëÛ³ÝÇ §ø»½ ëå³ëáÕ ãÙÝ³ó, á±õñ »ë ·³ÉÇë, ³Û ·³ñáõÝ…¦,

Æë³Ñ³ÏÛ³ÝÇ §úñë ïñïáõÙ, ë¨ ¿ ³ÝóÝáõÙ¦, î»ñÛ³ÝÇ §Ð³ïí³Í¦, §²ßÝ³Ý Ù»Õ»¹Ç¦ ¨ ß³ï áõñÇß

µ³Ý³ëï»ÕÍáõÃÛáõÝÝ»ñ: ²Û¹ Å³ÝñÇÝ ¹ÇÙ»É ¿ Ý³¨ â³ñ»ÝóÁ:

¾åÇ·ñ³Ù ¨ ¿åÇï³ýÇ³: ÐÇÝ ÑáõÛÝ»ñÝ ëÏ½µÝ³å»ë ¿åÇ·ñ³Ù ¿ÇÝ ÏáãáõÙ Ï³ñ× /»ñµ»ÙÝ

Ù»Ï-»ñÏáõ ïáÕ³ÝÇ/ µ³Ý³ëï»ÕÍáõÃÛáõÝÁ, áñÝ Çµñ¨ Ù³Ï³·ñáõÃÛáõÝ ³ñíáõÙ ¿ñ ³ñÓ³ÝÇ,

ßÇÝáõÃÛ³Ý, Ï³ÑáõÛùÇ Ï³Ù ³Ù³Ý»Õ»ÝÇ íñ³:

¶»ñ»½Ù³Ý³ù³ñÇ íñ³ ³ñí³Í ã³÷³Íá Ù³Ï³·ñáõÃÛáõÝÁ ÏáãíáõÙ ¿ñ ¿åÇï³ýÇ³: ²í»ÉÇ

áõß ³Û¹å»ë ëÏë»óÇÝ ³Ýí³Ý»É Ù³Ñí³Ý ³éÇÃáí ·ñí³Í µ³Ý³ëï»ÕÍáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝó Ù»ç

ïñíáõÙ ¿ Ù³Ñ³ó³ÍÇ ÏÛ³ÝùÇ ¨ ·áñßÇ Ñ³Ù³éáï µÝáõÃ³·ÇñÁ: Ð³×³Ë ³Û¹ µÝáõÃ³·ÇñÁ ëáõñ

»ñ·ÇÍ³Ï³Ý µáí³Ý¹³ÏáõÃÛáõÝ ¿ñ ëï³ÝáõÙ:

²ÝóÛ³ÉáõÙ ï³ñ³Íí³Í ¿ÇÝ Ý³¨ ¿ñ·ÇÍ³Ï³Ý µ³Ý³ëï»ÕÍáõÃÛ³Ý Ñ³ïáõÏ ï»ë³ÏÝ»ñª

ë³ïÇñ³ Û³Ùµ»ñ ¨ ³ÛÉÝ: ê³Ï³ÛÝ Ýáñ³·áõÛÝ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ¹ñ³Ýù ã»Ý å³Ñå³Ýí»É:

´³Ý³ëï»ÕÍÝ»ñÁ ·»ñ³¹³ëáõÙ »Ý Çñ»Ýó »ñ·ÇÍ³Ï³Ý ·áñÍ»ñÁ Ññ³å³ñ³Ï»É ³é³Ýó Å³Ýñ³ÛÇÝ

ÝÙ³Ý ë³ÑÙ³Ý³½³ïÙ³Ý:

ÐÇÝ Í³·áõÙ áõÝÇ Ý³¨ Ñáíí»ñ·áõÃÛáõÝÁ, áñÇ Ù»ç å³ïÏ»ñíáõÙ ¿ñ µÝáõÃÛ³Ý ·ñÏáõÙ ³åñáÕ

Ù³ñ¹Ï³Ýóª ÑáíÇíÝ»ñÇ, ÓÏÝáñëÝ»ñÇ, ÑáÕ³·áñÍÝ»ñÇ å³ñ½ áõ Ë³Õ³Õ ÏÛ³ÝùÁª Ñ³×³Ë

·áõÝ³½³ñ¹í³Í:

ä³ñá¹Ç³: ä³ñá¹Ç³Ý ùÝ³ñ³Ï³Ý Å³Ýñ ã¿, ³ÛÝ Ï³ñáÕ ¿ Ñ³Ý¹»ë ·³É Ý³¨ å³ïÙáÕ³Ï³Ý

Å³Ýñ»ñáõÙ, ë³Ï³ÛÝ ³í»ÉÇ µÝáñáß ¿ ÉÇñÇÏ³ÛÇ Ñ³Ù³ñ: ä³ñá¹Ç³ÛÇ ¿áõÃÛáõÝÝ ³ÛÝ ¿, áñ Ñ»ÕÇÝ³ÏÁ,

û·ï³·áñÍ»Éáí ÙÇ áõñÇß ·ñáÕÇ ³Ûë Ï³Ù ³ÛÝ »ñÏÇ ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý Ó¨Ç ·Í»ñÁ, Ýñ³Ýó Ù»ç

Ñ³Ï³¹Çñ µáí³Ý¹³ÏáõÃÛáõÝ ¿ ¹ÝáõÙ ¨ Ï³Ù ³Û¹ ·ÍáñÁ Ñ³ëóÝáõÙ ¿ Í³Ûñ³Ñ»ÕáõÃÛ³Ý, áñå»ë½Ç

ÁÝ¹·ÍÇ Ýñ³Ýó Ã»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: ²Û¹ ÇÙ³ëïáíª å³ñá¹Ç³Ý»ñÝ Çñ»Ýó Å³Ù³Ý³ÏÇ ·ñ³Ï³Ý-

Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý ï³ñµ»ñ ÁÙµéÝáõÙÝ»ñÇ µ³ËÙ³Ý ¨ å³Ûù³ñÇ íÏ³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÝ »Ý:

Ä³Ù³Ý³Ï³ÏÇó ùÝ³ñ»ñ·áõÃÛ³Ý Ã»Ù³ïÇÏ µ³Å³ÝáõÙÁ: Üßí³Í Å³Ýñ»ñáí ÉÇñÇÏ³ÛÇ Ó¨»ñÝ

áõ ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ã»Ý ëå³éíáõÙ: Ä³Ù³Ý³Ï³ÏÇó ùÝ³ñ»ñ·áõÃÛáõÝÁ µáí³Ý¹³ÏáõÃÛ³Ý ¨

Ï³éáõóí³ÍùÇ ³ÛÝù³Ý µ³½Ù³½³Ý ï³ñ³ï»ë³ÏÝ»ñ áõ Ó¨³÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ áõÝÇ, áñ ¹ñ³Ýù

³ÝÑÝ³ñ ¿ ï»Õ³í»ñÉ ³ÝïÇÏ ³ßË³ñÑáõÙ Ï³Ù ÏÉ³ëÇóÇ½ÙÇ ûñáù Ñ³ëï³ïí³Í Å³Ýñ³ÛÇÝ

ë³Ñ³ÙÝÝ»ñÇ Ù»ç: ²í»ÉÇ Ñ³×³Ë µ³Ýëï»ÕÍáõÃÛáõÝÝ»ñÁ µ³Å³ÝíáõÙ »Ý Áëï ÁÝ¹³Ñ³Ýáõñ

Ã»Ù³ïÇÏ³ÛÇ, ³ÛëÇÝùÝª µáí³Ý¹³ÏáõÃÛ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý µÝáõÛÃÇ: ²Û¹ ÇÙ³ëïáí ËáëíáõÙ ¿

ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý, ÷ÇÉÇëá÷³Û³Ï³Ý, µÝáõÃÛ³Ý, ³ÝÓÝ³Ï³Ý, ëÇñ³ÛÇÝ ùÝ³ñ»ñ·áõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ ¨

³ÛÉÝ:

øÜ²ð²-¾äÆÎ²Î²Ü Ä²Üðºð

Ø»Ýù ³ñ¹»Ý ·Çï»Ýù, áñ ùÝ³ñ³Ï³Ý ¨ å³ïÙáÕ³Ï³Ý ï³ñ»ñÁ ß³ï Ñ³×³Ë ÙÇ³ÑÛáõëíáõÙ

»Ý : ê³Ï³ÛÝ Ï³Ý ·ñ³Ï³Ý ³ÛÝåÇëÇë Å³Ýñ»ñ, áñáÝó Ù»ç ùÝ³ñ³Ï³ÝÇ ¨ ¿åÇÏ³Ï³ÝÇ ³Û¹

Ý»ñÃ³÷³ÝóáõÙÁ áã Ã» ÑÝ³ñ³íáñ »ñ¨áõÛÃ , ³ÛÉ Ýñ³Ýó ¿³Ï³Ý, ·ñ»Ã» å³ñï³¹Çñ

44


Ñ³ëïÏ³ÝÇßÝ»ñÇó Ù»ÏÁ: ²Û¹ Å³Ý»ñ»ñÁ å³ïÏ³ÝáõÙ »Ý ¨° ùÝ³ñ³Ï³Ý, ¨° ¿åÇÏ³Ï³Ý ë»é»ñÇÝ,

³í»ÉÇ ×Çßïª ³½³ïáñ»Ý û·ïíáõÙ »Ý Ù»ÏÇ ¨ ÙÛáõëÇ ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó: Î»ñå³ñÝ»ñÁ

µÝáõÃ³·ñíáõÙ »Ý áã ÙÇ³ÛÝ ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý Ù»ç, ³ÛÉ¨ Ýñ³Ýó Ñáõ½³ßË³ñÑÇ ³ëïÇ×³Ý³Ï³Ý

µ³ó³Ñ³ÛïÙ³Ý ÙÇçáóáí: êï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÏáãíáõÙ »Ý ùÝ³ñ³-¿åÇÏ³Ï³Ý: ²Û¹ Å³Ýñ»ñÝ

»Ý ³é³ÏÁ, µ³ÉÉ³¹Á ¨ åá»ÙÁ:

²é³Ï: ²é³ÏÁ Ï½åÝ³å»ë ³é³ç³ó»É ¿ ÅáÕáíñ¹³Ï³Ý µ³Ý³ÑÛáõëáõÃÛ³Ý Ù»ç, ³å³ ³Ýó»É ¿

·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³ÝÁ: ²ñ¹»Ý ÑÇÝ ³ßË³ñÑáõÙ É³ÛÝáñ»Ý Ñ³ÛïÝÇ ¿ÇÝ ÑÝ¹Ï³Ï³Ý ³é³ÏÝ»ñÇ

ÅáÕáí³ÍáõÝ ¨ Ñ³ïÏ³å»ë ÑáõÛÝ ³é³Ï³·Çñ º½áíåáëÇ ·áñÍ»ñÁ: Üáñ Å³Ù³ÝÏÝ»ñáõÙ ³é³ÏÇ

Å³ÝñÁ ¹³ë³Ï³Ý µ³ñÓñáõÃÛ³Ý Ñ³ëóñÇÝ È³ýáÝï»Ýï, ÎéÇÉáíÁ ¨ áõñÇßÝ»ñ:

²é³ÏÁ »ñ·ÇÍ³Ï³Ý Å³Ýñ ¿, »ñ·ÇÍ³ÝùÝ áõÝÇ ³ÛÉ³µ³Ý³Ï³Ý µÝáõÛÃ, Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ ÏÛ³ÝùÇ

Ã»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ýñ³ Ù»ç Ý»ñÏ³Û³óíáõÙ »Ý ³ÝáõÕÕ³ÏÇ Ó¨áí: ²é³ÏÁ ëáíáñ³µ³ñ µ³ÕÏ³ó³Í ¿

ÉÇÝáõÙ »ñÏáõ Ù³ëÇóª ³é³ÏÇ ëÛáõÅ»Ý ¿, áñÁ ß³ï ë»ÕÙ ¿, Ñëï³Ï ³é³Ýó »ñÏñáñ¹³Ï³Ý

ëÛáõÅ»ï³ÛÇÝ ·Í»ñÇ Ï³Ù Ù³Ýñ³Ù³ëÝÝÏ³ñ³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ: öáùñ Í³í³ÉÇ Ù»ç ³é³Ï³·ÇñÁ å»ïù

¿ Ý»ñÏ³Û³óÝÇ ¹»åù»ñÇ ÁÝÃ³óùÁ, Ñ³ëóÝ»Éáí áñáß³ÏÇ ÉáõÍÙ³Ý: ²ÛÉ³µ³Ý³Ï³Ý Ï»ñå³ñÝ»ñÁ ¨

¹»åù»ñÁ Ï³½ÙáõÙ »Ý ³é³ÏÇ ¿åÇÏ³Ï³Ý ÑÇÙùÁ:

ºñÏñáñ¹ Ù³ëÁª µ³ñáÛ³ËáëáõÃÛáõÝÝ ¿, ³ÛÝ »½ñ³Ï³óáõÃÛáõÝÁ, áñ ³é³Ï³·ÇñÁ µË»óÝáõÙ ¿

¹»åù»ñÇ ÝÏ³ñ³·ñáõÃÛáõÝÇó:

²Û¹ Ù³ëÁ ùÝ³ñ³Ï³Ý µÝáõÛÃ áõÝÇ, Ëñ³ï³Ï³Ý µáí³Ý¹³ÏáõÃÛáõÝÁ Ý»ñÏ³Û³óÝáõÙ ¿

Ñáõ½³Ï³Ý ·áõÝ³íáñÙ³Ùµ:

ÐÇÝ ¨ ÙÇçÇÝ ¹³ñ»ñáõÙ ³é³ÏÁ ·ñíáõÙ ¿ñ ³ñÓ³Ï, ÇëÏ Ýáñ Å³Ù³Ý³ÏÝ»ñáõÙ ¹³ñÓ³í

ñ³÷³Íá ·ñ³Ï³Ý Å³Ýñ, ÁÝ¹ áñáõÙ Ýñ³ ï³Õ³ã³÷áõÃÛáõÝÁ Ûáõñ³Ñ³ïáõÏ ·Í»ñ áõÝÇ:²é³ÏÁ ½»ñÍ

¿ ïÝ»ñÇ µ³Å³ÝÙ³Ý áõñ¨¿ Ï³ÛáõÝ ëË»Ù³ÛÇó ¨ ëáíáñ³µ³ñ Ñ»ï¨áõÙ ¿ Ñ³Ý·³íáñ §³½³ï

áï³Ý³íáñÇ¦ ³ÛÝ ëÏ½µáõÝùÇÝ, »ñµ ïáÕ»ñÇ Ù»ç ÙïÝáõÙ »Ý Ã»¨ ÝÙ³Ý, µ³Ûó ï³ñµ»ñ ù³Ý³Ïáí

áïù»ñ Ï³Ù ³Ý¹³ÙÝ»ñ: àï³Ý³íáñÇ ³½³ïáõÃÛáõÝÁ ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝ ¿ ï³ÉÇë ³é³ÏÇ É»½áõÝ

Ñ³ñëï³óÝ»Éáõ Ï»Ý³¹ÝÇ Ëáë³Ïó³Ï³Ý »ñ³Ý·Ý»ñáí: ²é³ÏÇ Ù»ç Ù»Í ï»Õ »Ý ·ñ³íáõÙ

»ñÏ³ËáëáõÃÛáõÝÝ»ñÁ:

´³ÉÉ³¹: Æµñ¨ ·ñ³Ï³Ý ï»ë³Ï, µ³ÉÉ³¹Á ½³ñ·³óÙ³ Ù»Í áõÕÇ ¿ ³Ýó»É: ØÇçÇÝ ¹³ñ»ñáõÙ

ºíñáå³ÛáõÙ ³Û¹å»ëÉ ¿ÇÝ ÏáãíáõÙ å³ñÇ ¨ »ñ·Ç áõÕ»ÏóáõÃÛ³Ùµ Ï³ï³ñíáÕ ùÝ³ñ³Ï³Ý

µ³Ý³ëï»ÕÍáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝù Ñ³ïáõÏ ï³Õ³ã³÷³Ï³Ý Ï³éáõóí³Íù áõÝ»ÇÝ: ´áõÝ §µ³ÉÉ³¹¦

ï»ñÙÇÝÁ Çï³É»ñ»Ý ¨ ýñ³Ýë»ñ»Ý Ýß³Ý³ÏáõÙ ¿ §å³ñ»É¦:

´³ÉÉ³¹Ç ëÛáõÅ»Ý ëáíáñ³µ³ñ áõÝÇ ëáõñ ¹ñ³Ù³ïÇÏ, É³ñí³Í µÝáõÛÃ, ½³ñ·³ÝáõÙ ¿ ³ñ³· ¨

ëñÁÝÃ³ó: ä³ïÙíáõÙ »Ý ÙÇ³ÛÝ ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ûÕ³ÏÝ»ñÁ, ³é³Ýó Ï³å³ÏóáÕ

µ³ó³ïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ: Ð³×³Ë µ³ÉÉ³¹Ý»ñáõÙ Ñ³Ý¹»ë ¿ÇÝ ·³ÉÇë áõñí³Ï³ÝÝ»ñ, Ï»Ý¹³Ý³óáÕ

Ù»é»ÉÝ»ñ, á·ÇÝ»ñ, ë³ï³Ý³Ý»ñ áõ ÏÙ³ËÝ»ñ, ã³ñ³·áõß³Ï ·»ñ»½Ù³Ý áõ ËáñÑñ¹³íáñ ÉáõëÇÝ…

²ÝóÛ³ÉÇ Ñ³Û ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç µ³ÉÉ³¹Ç É³í³·áõÛÝ ûñÇÝ³ÏÝ»ñ »Ý ÂáõÙ³ÝÛ³ÝÇ §ö³ñí³Ý³Ý¦,

45


§²ËÃ³Ù³ñÁ¦, §²Õ³íÝáõ í³ÝùÁ¦, §Ã³·³íáñÝ áõ ã³ñãÇÝ¦, Æë³Ñ³ÏÛ³ÝÇ §Ð³í»ñÅ³Ï³Ý ë»ñÁ¦,

§²å»ëïÇ ë»ñÁ¦:

Æñ ¿áõÃÛ³Ùµ Ýáñ³ñ³Ï³Ý µ³ÉÉ³¹Ç ÷³ÛÉáõÝ ûñÇÝ³ÏÝ»ñ »Ý ïí»É º. Â³ñ»ÝóÁ, ¶. ê³ñÛ³ÝÁ,

¨ áõñÇßÝ»ñ:

äá»Ù: µ³Ý³ëï»ÕÍ³Ï³Ý Å³Ýñ»ñÇó ³Ù»Ý³ËáßáñÝ Çñ Í³í³Éáí, ÁÝ¹·ñÏáõÙÝ»ñáí ¨

ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñáíª åá»ÙÇ Å³ÝñÝ ¿: Ø»Ýù åá»Ù »Ýù ³Ýí³ÝáõÙ ÅáÕáíñ¹³Ï³Ý ¨

³ÝÑ³ï³Ï³Ý ªåáëÝ»ñÁª ÐáÙ»ñáëÇ §ÆÉÇ³Ï³ÝÝ¦ áõ §à¹Çë³Ï³ÝÁ¦ ¨ Ýñ³Ýó Ñ»ï¨áõÃÛ³Ùµ ·ñí³Í

µ³½Ù³ÃÇí áõñÇß ·áñÍ»ñ, ÙÇçÝ³¹³ñÛ³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ³ÛÝåÇëÇ »ñÏ»ñ, ÇÝãå»ë Ü³ñ»Ï³óáõ

§àÕµ»·áõÃÛ³Ý Ù³ïÛ³ÝÁ¦, ¸³ÝÃ»Ç §¦

²ëïí³Í³ÛÇÝ Ï³ï³Ï»ñ·áõÃÛáõÝÁ: ØÇ ß³ñù µ³Ý³ëï»ÕÍÝ»ñ ¨ Ñ³ïÏ³å»ë ´³ÛñáÝÝ áõ

äáõßÏÇÝÁ ëï»ÕÍ»óÇÝ åá»ÙÇ ÙÇ Ýáñ ï»ë³Ï, áñÇ Ù»ç Ñ³Ù³½·³ÛÇÝ Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨

å³ï»ñ³½ÙÝ»ñÇ ÷áË³ñ»Ý Ñ³Ù»Ù³ï³µ³ñ ë»ÕÙ ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ å³ïÙíáõÙ ¿ñ ³ÝÑ³ï³Ï³Ý

ÏÛ³ÝùÇ áñ¨¿ ¹»åùª Ñ³×³Ë ëÇñ³ÛÇÝ Ñ³Ý·áõÛóáí:

Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç åá»ÙÇ Ó¨»ñÁ ß³ï µ³½Ù³½³Ý »Ý: ²Ù»ÝÇó

ï³ñ³Íí³ÍÁ åá»ÙÇ ³ÛÝ ï»ë³ÏÝ ¿, áñÇ Ù»ç Ï³Ý Ï»ñå³ñÝ»ñ ¨ ¹»åù»ñÇ áñáß³ÏÇ ÁÝÃ³óùª

µÝáõÃ³·ñí³Í ÙÇ³ÛÝ ¿åÇÏ³Ï³Ý, ³ÛÉ¨ ùÝ³ñ³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñáí: Ø»Í ï»Õ »Ý ·ñ³íáõÙ ùÝ³ñ³Ï³Ý

ß»ÕáõÙÝ»Á, Ñ³×³Ë µ³Ý³ëï»ÕÍÝ ÇÝùÁ Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë Çµñ¨ ¹»åù»ñÇ Ù³ëÝ³ÏÇó, Çµñ¨ åá»ÙÇ

Ñ»ñáëÝ»ñÇó Ù»ÏÁ: äá»ÙÇ Ù»ç Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ã»Ý å³ïÙíáõÙ ³ÛÝåÇëÇ Ù³Ýñ³Ù³ëÝ,

Ñ³çáñ¹³Ï³Ý ÁÝÃ³óùáí, ÇÝãå»ë í»åáõÙ: Ð»ÕÇÝ³ÏÁ í»ñóÝáõÙ ¿ ÙÇ³ÛÝ ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý

½³ñ·³óÙ³Ý ÙÇ ù³ÝÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ûÕ³Ï, Çñ³¹³ñÓáõÃÛ³Ý §µ³Ý³ëï»ÕÍ³Ï³Ý, µ³ñÓñ³·áõÛÝ

ÙáÙ»ÝïÝ»ñÁ¦, ÇÝãå»ë ³ëáõÙ ¿ñ ´»ÉÇÝëÏÇÝ, ÃáÕÝ»Éáí, áñ ÙÝ³ó³ÍÁ ÁÝÃ»ñóáÕÝ ÇÝùÁ Éñ³óÝÇ Çñ

»ñ¨³Ï³ÛáõÃÛ³Ý û·ÝáõÃÛ³Ùµ: äá»ÙÇ Å³ÝñÇÝ ß³ï Ùáï ¿ ã³÷³Íá í»åÁ , áñÝ ³ãùÇ ¿ ÁÝÏÝáõÙ

¹³ñ³ßñç³ÝÇ ³í»ÉÇ Ù»Í ÁÝ¹·ñÏÙ³Ùµ ¨ ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý µ³½Ù³½³Ý Ó¨»ñÇ ½áõ·³ÏóÙ³Ùµ:

¶ñí»É »Ý Ý³¨ ¹ñ³Ù³ïÇÏ³Ï³Ý åá»ÙÝ»ñ, áñáÝó Ù»ç µáí³Ý¹³ÏáõÃÛáõÝÁ µ³ó³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ Ù»Í

Ù³ë³Ùµ Ñ»ñáëÝ»ñÇ »ñÏ³ËáëáõÃÛ³Ý Ó¨áí, µ³Ûó ³é³Ýó ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áõ å³ïÏ»ñÝ»ñÇ

ËÇëï µ³Å³ÝÙ³Ý:

Äá»ÙÇ Å³ÝñÁ Ï³ñ¨áñ³·áõÛÝ ï»Õ ¿ ·ñ³íáõÙ ëáóÇ³ÉÇëï³Ï³Ý é»³É½ÇÙÇ åá»½Ç³ÛáõÙ:

êáí»ï³Ï³Ý ÅáÕáíñ¹Ç å³ïÙáõÃÛ³Ý µáÉáñ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ÷áõÉ»ñÁ åá»ÙÝ»ñáõÙ ·ï³Ý Çñ»Ýó í³é

·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý ³ñï³óáÉáõÙÁ:

¸ð²Ø²îÆÎ²Î²Ü Ä²Üðºð

¸ñ³Ù³ïÇÏ³Ï³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ ÝáõÛÝå»ë áõÝÇ Çñ ï»ë³ÏÝ»ñÁ, áñáÝù ï³ñµ»ñíáõÙ »Ý

ÇÝãå»ë ³ñï³óáÉ³Í Ï»Ýë³Ï³Ý ÝÛáõÃáí, ³ÛÝå»ë ¿É ³ñï³Ñ³Ûï³Í ïñ³Ù³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ

µÝáõÛÃáí, Ñáõ½³Ï³Ý ·Ý³Ñ³ï³Ï³Ýáí, Ï³éáõóí³ÍùÇ áñáß ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñáí,

Â³ï»ñ·áõÃÛ³Ý Å³Ýñ»ñÁ ÑÇÙÝ³Ï³ÝáõÙ 3 »Ýª áÕµ»ñ·áõÃÛáõÝ /ïñ³·»¹Ç³/, Ï³ï³Ï»ñ·áõÃÛáõÝ

/ÏáÙ»¹Ç³/, ¹ñ³Ù³ /Ý»Õ ³éáõÙáí/, áñáÝù áõÝ»Ý Çñ»Ýó Å³Ýñ³ÛÇÝ ï³ñ³ï»ë³ÏÝ»ñÁª ·áÛ³ó³Í

·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ¨ Ã³ïñáÝÇ å³ïÙ³Ï³Ý ½³ñ·³óÙ³Ý ï³ñµ»ñ ÷áõÉ»ñáõÙ:

46


àÕµ»ñ·áõÃÛáõÝ: àÕµ»ñ·áõÃÛáõÝÁ ·ñ³Ï³Ý-Ã³ï»ñ³Ï³Ý ³ÛÝ Å³ÝñÝ ¿, áñÇ Ù»ç ³é³í»É

ÉñÇíáõÃÛ³Ùí ³ñï³óáÉí»É »Ý Çñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý áÕµ»ñ·³Ï³Ý ÏáÕÙ»ñÁ, Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý

³é³çÁÝÃ³óÇ Ñ³Ù³ñ Ù³ñïÝãáÕ áõ ½áÑíáÕ Ñ»ñáëÇ í»Ñ ·Í»ñÁ: ºÃ» ·ñ³Ï³Ý ÙÛáõë ï»ë³ÏÝ»ñáõÙ

áÕµ»ñ·³Ï³ÝÇ ³ñï³óáÉáõÙÁ Ï³ñáÕ ¿ ÉÇÝ»É Ï³Ù ãÉÇÝ»É, ³å³ ïñ³·»¹Ç³ÛÇ Ù»ç ³ÛÝ å³ñï³¹Çñ ¿

¨ Ï³½ÙáõÙ ¿ Å³ÝñÇ ¿áõÃÛ³Ý Ï³ñ¨áñ³·áõÛÝ ÏáÕÙÁ:

ÐÝ³·áõÛÝ Å³Ýñ»ñÇó Ù»ÏÝ ¿ ïñ³·»¹Ç³Ý: Àëï ÑÇÝ ÑáõÝ³Ï³Ý ¹Çó³µ³ÝáõÃÛ³Ýª Ë³ÕáÕÇ ¨

·ÇÝáõ ³ëïí³Í ¸ÇáÝÇëÁ ëå³Ýí»ó ïÇï³ÝÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó, µ³Ûó ÝáñÇó í»ñ³Ï»Ý¹³ó³í Çñ Ñáñª

¼¨ëÇ Ï³Ùùáí: ¸ÇáÝÇëÇ Ù³ÑÝ áõ í»ñ³Ï»Ý¹³Ý³óáõÙÁ, ÑÇÝ ÑáõÛÝ»ñÇ å³ïÏ»ñ³óÙ³Ùµ, ³Ù»Ý

ï³ñÇ ëÇÙíáÉÇÏ Ï»ñåáí ÏñÏÝíáõÙ ¿ ³ßÝ³ÝÁ µÝáõÃÛ³Ý Ã³é³Ù»Éáí ¨ ·³ñÝ³ÝÁ ÝáñÇó Ï³Ý³ã»Éáí:

ê³Ï³ÛÝ ³ëïÇ×³Ý³µ³ñ Ý»ñÏ³Û³óáõÙÝ»ñÇ µáí³Ý¹³ÏáõÃÛáõÝÝ ÁÝ¹É³ÛÝí»ó. Ïñ³·»¹Ç³ ³ë»Éáí

ëÏëó»ÇÝ Ñ³ëÏ³Ý³É ³éÑ³ë³ñ³Ï ïËáõñ, áÕµ»ñ·³Ï³Ý áñ¨¿ å³ïÙáõÃÛáõÝ:

ÐáõÝ³Ï³Ý áÕµ»ñ·áõÃÛ³Ý ³Ù»Ý³Ù»Í Í³ÕÏáõÙÁ ï»ÕÇ áõÝ»ó³í Ù.Ã.³. ÑÇÝ·»ñáñ¹ ¹³ñáõÙ,

»ñ»ù Ëáßáñ³·áõÛÝ Ã³ï»ñ³·ÇñÝ»ñÇª ¾ëùÇÉ»ëÇ, êáýáÏÉë»Ç áõ ºíñÇåÇ¹»ëÇ ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛ³Ý

Ù»ç: Â»¨ Ýñ³Ýó åÇë»Ý»ñÇ ÑÇÙùáõÙ ¹ñíáõÙ ¿ñ áñ¨¿ ¹Çó³µ³Ý³Ï³Ý ÙáïÇí, µ³Ûó Ýñ³ ÙÇçáóáí

³ñÍ³ñÍíáõÙ ¿ÇÝ Å³Ù³Ý³ÏÇ Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý, µ³ñáÛ³Ï³Ý ¨ ÷ÇÉÇëá÷³Û³Ï³Ý Ñ³ñó»ñ:

ÐáõÝ³Ï³Ý ïñ³·»¹Ç³Ý Çñ Ï³éáõóí³Íùáí å³ñ½ ¿ñ, ·áñÍáÕáõÃÛ³Ùµª ÙÇ³ëÝ³Ï³Ý ¨

áõÕÕ³·ÇÍ, ·ñíáõÙ ¿ñ ã³÷³Íá: ¶áñÍáÕ ³ÝÓ³Ýó ÃÇíÁ ë³ÑÙ³Ý³÷³Ï ¿ñª ëÏ½µáõÙ ÙÇ³ÛÝ Ù»Ï,

Ñ»ïáª ¾ëùÇÉ»ëÇ åÇ»ëÝ»ñáõÙ »ñÏáõ, ³å³ »ñ»ù ¨ ³í»ÉÇ: ¸ñ³ ÷áË³ñ»Ý ß³ï Ï³ñ¨áñ ¹»ñ ¿ñ

Ï³ï³ñáõÙ »ñ·ã³ËáõÙµÁ, áñÁ µ³ÕÏ³ó³Í ¿ñ ÉÇÝáõÙ Ù»Ï-»ñÏáõ ï³ëÝÛ³Ï Ù³ñ¹Ï³ÝóÇó ¨ áõÝ»ñ Çñ

Õ»Ï³í³ñÁ:

Îñ³·»¹Ç³ÛÇ Ù»ç å³ïÏ»ñíáõÙ »Ý ÏÛ³ÝùÇ ³Ù»Ý³áõÅ»Õ, ëáõñ Ñ³Ï³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝù

·ñ»Ã» ÙÇßï áÕµ»ñ·³Ï³Ý í³Ë×³Ý »Ý áõÝ»ÝáõÙ, ³í³ñïíáõÙ »Ý ·ÉË³íáñ Ñ»ñáëÇ ÏáñÍ³ÝáõÙáí:

àÕµ»ñ·áõÃÛ³Ý Ñ»ñáëÁ Ù»Í ÏñÃ»ñÇ áõ Ýå³ï³ÏÝ»ñÇ ï»ñ ³ÝÓÝ³íáñáõÃÛáõÝ ¿, Ñ³×³Ë

ûÅïí³Í µÝ³íáñáõÃÛ³Ý ïÇï³Ý³Ï³Ý ·Í»ñáí: Ü³ ß³ï µ³ñÓñ ¿ Ï³Ý·Ý³Í §ÙÇçÇÝ¦,

§ëáíáñ³Ï³Ý¦ Ù³ñ¹áõó, ¨ Ýñ³ ëË³ÉÁ ¨ë Ù»Í, ÏáñÍ³Ý³ñ³ñ Ñ»ï¨³ÝùÝ»ñ ¿ áõÝ»ÝáõÙ ßñç³å³ïÇ

¨ ³é³çÇÝ Ñ»ñÃÇÝ Ñ»Ýó Çñ Ñ³Ù³ñ:

ì»ñ³ÍÝáõÃÛ³Ý ¹³ñ³ßñç³ÝáõÙ ¨ Ñ³ïÏ³å»ë Þ»ùëåÇñÇ ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛ³Ý Ù»ç

áÕµ»ñ·áõÃÛ³Ý Å³ÝñÁ Ñ³ë³í µ³ñÓñ Ï³ï³ñ»ÉáõÃÛ³Ý: Ì»ùëåÇñÛ³Ý áÕµ»ñ·áõÃÛ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý

Ã»Ù³Ý ÑáõÙ³ÝÇëï ³ÝÑ³ïÇ ÏáñÍ³ÝáõÙÝ ¿ª ÑÇÝ áõÅ»ñÇ Ñ»ï ÁÝ¹Ñ³ñí»ÉÇë /Ð³ÙÉ»ï, èáÙ»á ¨

æáõÉÇ»ï, úÃ»ÉÉá ¨ áõñÇßÝ»ñ/: ´³½Ù³ÃÇí, »ñµ»ÙÝ ÙÇ ù³ÝÇ ï³ëÝÛ³Ï Ñ³ëÝáÕ Ñ»ñáëÝ»ñÁ,

½áõ·³Ñ»é³µ³ñ ½³ñ·³óíáÕ ÙÇ ù³ÝÇ ëÛáõÅ»ï³ÛÇÝ ·Í»ñ, áÕµ»ñ·³Ï³Ý ¨ ÏáÙÇÏ³Ï³Ý ï³ññ»ñÇ

ë»ñï ÙÇ³Ë³éÝáõÙÁ ³ñï³Ï³ñ· Ñ³ñëïáõÃÛáõÝ »Ý ï³ÉÇë Ýñ³ ïñ³·»¹Ç³Ý»ñÇÝ:

Ð»ï³·³ÛáõÙ áÕµ»ñ·áõÃÛ³Ý Å³ÝñÁ ß³ñáõÝ³Ï»ó Çñ ½³ñ·³óáõÙÁ ÞÇÉÉ»ñÇ ¨ ¶ÛáõÃ»Ç

ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛ³Ý Ù»ç:

47


ΧΙΧ ¹³ñÇ Ñ³Û ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ï³ñ³Íí³Í ¿ÇÝ å³ïÙ³Ï³Ý áÕµ»ñ·áõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝù

áñáß³ÏÇ ¹»ñ Ë³Õ³óÇÝ Ã³ïñáÝÇ ½³ñ·³óÙ³Ý ¨ Ñ³Ý¹Çë³Ï³ÝÇ Ñ³Ûñ»Ý³ëÇñ³Ï³Ý

¹³ëïÇ³ñ³ÏáõÃÛ³Ý ·áñÍáõÙ:

êáí»ï³Ï³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ·ñí»É »Ý ³é³ÝÓÇÝ áÕµ»ñ·áõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝù ¹ÇïíáõÙ »Ý

¹³ë³Ï³ñ·³ÛÇÝ ÃßÝ³Ùáõ ¹»Ù ÙÕí³Í å³Û³ù³ñáõÙ Ù»ñ Ù³ñ¹Ï³Ýó Ñ»ñáë³Ï³Ý

ëËñ³·áñÍáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, Ýñ³Ýó ³ÝÓÝ³½áÑáõÃÛ³Ý í»ÑáõÃÛáõÝÝ áõ ·»Õ»óÏáõÃÛáõÝÁ: ¶ñí»É ¿ Ý³¨

å³ïÙ³Ï³Ý áÕµ»ñ·áõÃÛáõÝÝ»ñ:

Î³ï³Ï»ñ·áõÃÛáõÝ:Î³ï³Ï»ñ·áõÃÛáõÝÁ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý µáõÝ ¿ñ·ÇÍ³Ï³Ý Å³Ýñ»ñÇó ³Ù»ÝÇó

ËáßáñÝ ¿: Üñ³ Å³Ýñ³ÛÇÝ ³Ù»Ý³µÝáñáß ·ÇÍÁ »ñ·ÇÍ³Ï³Ý µáí³Ý¹³ÏáõÃÛ³Ý ëé³Ï³ÛáõÃÛáõÝÝ ¿,

áñÁ ÇÝãå»ë ·Çï»Ýù, Ï³ñáÕ ¿ Ñ³Ý¹»ë ·³É Ý³¨ áõñÇß Å³Ýñ»ñáõÙ: Î³ï³Ï»ñ·áõÃÛ³Ý Ñ»ÕÇÝ³ÏÁ

ÏÛ³ÝùÝ ³ñï³óáÉáõÙ ¿ Ýñ³ Ã»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, ÍÇÍ³Õ»ÉÇ ÏáÕÙ»ñÇ ï»ë³Ï»ïÇó, Ó·ïáõÙ ¿

»ñ·ÇÍ³Ï³Ý í»ñ³Ý»ñÙáõÝù ³é³ç³óÝ»É Ýñ³Ýó ÝÏ³ïÙ³Ùµ:

ÐÇÝ ÑéáÙ»³Ï³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ÏáÙ»¹Ç³ÛÇ Å³ÝñÁ, Ç ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ áÕµ»ñ·áõÃÛ³Ý,

ß³ï Ù»Í ï³ñ³ÍáõÙ ·ï³í, Ùß³Ïí»óÇÝ ÏáÙÇ½ÙÇ µ³½Ù³ÃÇí ïå³íáñÇã ÑÝ³ñùÝ»ñ:

Üáñ Å³Ù³Ý³ÏÝ»ñáõÙ Ï³ï³Ï»ñ·áõÃÛ³Ý Å³ÝñÁ Ù»Í ½³ñ·³óÙ³Ý Ñ³ëóñÇÝ Þ»ùëåÇñÁ, Èáå»

¹» ì»·³Ý, ØáÉÇ»ñÁ, ´áÙ³ñß»ÝÁ: ØáÉÇ»ñÇª ³ñï³Ï³ñ· ËáñáõÃÛ³Ùµ áõ ÷³ÛÉáÕ åÇ»ëÝ»ñáõÙ

Ù»ñÏ³óíáõÙ »Ý ³ñÇëïáÏñ³ïÝ»ñÇ ¨ Ñ»·¨áñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý »ñ»ëå³ßïáõÃÛáõÝÝ áõ Ï»ÕÍÇùÁ, Ýáñ

µ³ñÓñ³óáÕ µáõñÅáõ³½Ç³ÛÇ ·é»ÑÏáõÃÛáõÝÝ áõ ³·³ÑáõÃÛáõÝÁ:

Ð³ñáõëï »Ý Ï³ï³Ï»ñ·áõÃÛ³Ý ³í³Ý¹áõÛÃÝ»ñÁ Ý³¨ èáõë³ëï³ÝáõÙ:Ð³Û ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý

Ù»ç ³Û¹ Å³ÝñÇ ¹³ë³Ï³Ý í³ñå»ïÝ»ñÇ êáõÝ¹áõÏÛ³ÝÁ ¨ ä³ñáÝÛ³ÝÝ »Ý: ²ñï³ùëáõÙ ÙÝ³Éáí

ÁÝï³Ý»Ï³Ý-Ï»Ýó³Õ³ÛÇÝ Ñ³ñó»ñÇ ßñç³Ý³ÏáõÙ, Ýñ³Ýù Ñ³ëÝáõÙ ¿ÇÝ ëáóÇ³É³Ï³Ý Ù»Í

ÁÝ¹Ñ³Ýñ³óáõÙÝ»ñÇ, óáõó³¹ñáõÙ ¿ÇÝ Ï³åÇï³ÉÇëï³Ï³Ý Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý

¨ µ³ñáÛ³Ï³Ý ëÝ³ÝÏáõÃÛáõÝÁ:

Î³ï³Ï»ñ·áõÃÛ³Ý, Çµñ¨ »ñ·ÇÍ³Ï³Ý Å³ÝñÇ Ñ³Ù³ñ ß³ï Ñ³ïÏ³Ýß³Ï³Ý ¿

ã³÷³½³ÝóáõÃÛáõÝÇó, ÝáõÛÝÇëÏ ·ñáï»ëÏÇó û·ïí»ÉÁ: Î»ñå³ñÝ»ñÇ ¨ íÇ×³ÏÝ»ñÇ ÍÇÍ³Õ»ÉÇ

ÏáÕÙ»ñÁ óáõÛó ï³Éáõ Ñ³Ù³ñ Ï³ï³Ï»ñ·áõÃÛ³Ý Ñ»ÕÇÝ³ÏÁ ¹ÇïÙ³Ùµ Ëï³óÝáõÙ ¿ ·áõÛÝ»ñÁ,

ëï»ÕÍáõÙ ¿ å³ïÏ»ñÝ»ñ, áñáÝù ï³é³óÇ ×ßïáõÃÛ³Ý ï»ë³Ï»ïÇó Ñ³½Çí Ã» Ñ³í³Ý³Ï³Ý »Ý,

µ³Ûó ·»Õ³ñí»ëïáñ»Ý ×ßÙ³ñï³óÇ »Ý ¨ ïÇå³Ï³Ý:

Î³ï³Ï»ñ·áõÃÛáõÝÁ Ñ³×³Ë Ï³éáõóíáõÙ ¿ ÃÛáõñÇÙ³óáõÃÛ³Ý, µ³ó³éÇÏ, ÝáõÛÝÇëÏ

³Ý»Ï¹áï³ÛÇÝ íÇÏ³Ç íñ³: Ð»ñáëÝ»ñÇ ÙÇç¨ Í³·³Í áñ¨¿ å³ï³Ñ³Ï³Ý ëË³É Ï³Ù

ÃÛáõñÇÙ³óáõÃÛáõÝ ÍÝáõÙ ¿ ÍÇÍ³Õ»ÉÇ ¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇ ³ÙµáÕç ß³ñù, áñáÝù óáõó³¹ñíáõÙ »Ý

Ñ³çáñ¹³µ³ñ: ê³Ï³ÛÝ é»³ÉÇëï³Ï³Ý Ï³ï³Ï»ñ·áõÃÛ³Ý Ù»Í áõÅÝ ³ÛÝ ¿, áñ ³Û¹ µ³ó³éÇÏ Ï³Ù

å³ï³Ñ³Ï³Ý íÇ×³ÏÁ ¹³éÝáõÙ ¿ ëáóÇ³É³Ï³Ý ÏÛ³ÝùÇ ¿³Ï³Ý ûñÇÝ³ã³÷áõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨

Ï»ñå³ñÝ»ñÇ Ñá·»µ³ÝáõÃÛáõÝÁ µ³ó³Ñ³Ûï»Éáõ ÙÇçáóáí:

ºñ·ÇÍ³Ï³Ý ïå³íáñáõÃÛ³Ý Ñ³ëÝ»Éáõ Ñ³Ù³ñ Ñ»ÕÇÝ³ÏÁ Ý³Ë ¨ ³é³ç å»ïù ¿ ëï»ÕÍÇ

áñ¨¿ ÏáÙÇÏ³Ï³Ý íÇ×³Ï, ³ÛëÇÝùÝª Ñ»ñáëÝ»ñÇ ÙÇç¨ ÙÇ ³ÛÝåÇëÇ ¹ñáõÃÛáõÝ, áñÝ ÇÝùÝÇÝ ÍÇÍ³Õ»ÉÇ

48


¿ ¨ ÁÝ¹áõÝ³Ï ¿ Ñ³ÛïÝ³µ»ñ»Éáõ Ýñ³Ýó µÝ³íáñáõÃÛ³Ý ¿³Ï³Ý ÏáÕÙ»ñÁ: ¸ñ³Ý ³í»É³ÝáõÙ ¿ ¨

ËáëùÇ ÏáÙÇ½ÙÁ. Ï³ï³Ï»ñ·áõÃÛ³Ý Ñ»ñáëÝ»ñÇ ËáëùÁ å»ïù ¿ ³é³ÝÓÝ³å»ë ëáõñ ÉÇÝÇ, ÏáÙÇ½Ùáí

Ñ³·»ó³Í, åáïù ¿ µ³ó³Ñ³ÛïÇ Ï»ñå³ñÝ»ñÇ »ñ·ÇÍ³Ï³Ý ·Í»ñÁ:

Î³ï³Ï»ñ·áõÃÛáõÝÁ Ï³ñáÕ ¿ ÉÇÝ»É ¨° ë³ïÇñ³Ï³Ý, ¨° ÑáõÙáñ³Ï³Ýª Ý³Û³Í Ï»Ýë³Ï³Ý

ÝÛáõÃÇÝ ¨ Ñ»ÕÇÝ³ÏÇ í»ñ³µ»ñÙáõÝùÇÝ:

ÎáÙ»¹Ç³Ý ³ÝóÛ³ÉáõÙ áõÝ»ó»É ¿ ÙÇ ù³ÝÇ ï³ñ³ï»ë³ÏÝ»ñ, áñáÝóÇó å»ïù ¿ ÑÇß³ï³Ï»É

ý³ñëÁ ÇÝï»ñÙ»¹Ç³Ý: äÇ»ëÇ Ù»ç ÙïÝáõÙ ¿ÇÝ »ñ·Ç µ³½Ù³ÃÇí ï»ùëï»ñ, Ý»ñÏ³Û³óáõÙÁ

áõÕ»ÏóíáõÙ ¿ñ »ñ³ÅßïáõÃÛ³Ùµ:

Êáí»ï³Ñ³Û ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý É³í³·áõÛÝ Ï³ï³Ï»ñ·áõÃÛáõÝÝ»ñÇó »Ýª ÞÇñí³Ý½³¹»Ç

§Øáñ·³ÝÇ ËÝ³ÙÇÝ¦, ¸»ÙÇñ×Û³ÝÇ §ø³ç Ü³½³ñÁ¦, â³ñ»ÝóÇ §Î³åÏ³½Á¦, ¼³ñÛ³ÝÇ §²ÕµÛáõñÇ

Ùáï¦ ¨ ³ÛÉ ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛáõÝÝ»ñ:

¸ñ³Ù³: ØÇÝã¨ ΧVΙΙΙ ¹³ñÇ Ñ³Ù³ßË³ñÑ³ÛÇÝ ¹ñ³Ù³ïáõñ·Ç³ÛÝ ½³ñ·³ÝáõÙ ¿ñ Ýßí³Í

»ñÏáõ ÑÇÙÝ³Ï³Ý Å³Ýñ»ñáí, áñáÝù ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿ÇÝ Ñ³Ï³¹Çñ ïñ³Ù³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ:

àÕµ»ñ·áõÃÛ³Ý Ù»ç Ñ³×³Ë »ñ»í³Ý ¿ÇÝ ·³ÉÇë ÏáÙÇÏ³Ï³Ý ï³ññ»ñ, ÇëÏ ÏáÙ¹Ç³ÛÇ Ù»çª

áÕµ»ñ·³Ï³Ý, µ³Ûó ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ³éÙ³Ùµ ³Û¹ Å³Ýñ»ñÝ ³ñï³óáÉáõÙ ¿ÇÝ Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ ÏÛ³ÝùÇ »ñÏáõ

Í³Ûñ³Ã¨»ñÁª §ÍÇÍ³½Ý¦ áõ §³ñóáõÝùÝ»ñÁ¦:

²í»ÉÇ áõß ³Û¹ »ññáñ¹ ¹ñ³Ù³ïÇÏ³Ï³Ý Å³ÝñÁ ëÏë»ó Ïáãí»É ¹ñ³Ù³, áñÁ ë³Ï³ÛÝ å»ïù ¿

ï³ñµ»ñ»É ³Û¹ ï»ñÙÇÝÇ É³ÛÝ ·áñÍ³ÍáõÃÛáõÝÇó, »ñµ ¹ñ³Ù³ »Ý ³Ýí³ÝáõÙ ·ñ³Ï³Ý »ñ»ù ë»é»ñÇó

Ù»ÏÁ: ÜáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï ëÏÇ½µ ³é³í Ý³¨ ³Ûëå»ë Ïáãí³Í Ù»Éá¹ñ³Ù³Ý. ¹³ µ³ñáÛ³Ëáë³Ï³Ý

µáí³Ý¹³ÏáõÃÛ³Ý åÇ»ë ¿ñ, áñÁ ëáíáñ³µ³ñ ³í³ñïíáõÙ ¿ñ ³ñ³ïÇ å³ñïáõÃÛ³Ùµ ¨

³é³ùÇÝáõÃÛ³Ý Ñ³ÕÃÝ³Ïáí, áõÝ»ñ ËÇëï ÁÝ¹·Íí³Í Ñáõ½³Ï³Ý µÝáõÛÃ:

¸ñ³Ù³ÛÇ Å³ÝñÁ ÙÇçÇÝ ï»Õ ¿ ·ñ³íáõÙ áÕµ»ñ·áõÃÛ³Ý ¨ Ï³ï³Ï»ñ·áõÃÛ³Ý ÙÇç¨: ´³Ûó ¹³

»ñÏáõ Å³Ýñ»ñÇ ÇÝã-áñ Ë³éÝáõñ¹ ã¿, ³ÛÉ ÇÝùÝáõñáõÛÝ ·ñ³Ï³Ý ï»ë³Ï, áñÝ áõÝÇ Çñ Ûáõñ³Ñ³ïáõÏ

ëÏ½µáõÝùÝ»ñÁ: ¸ñ³Ù³Ý ³í»ÉÇ ³½³ï ¿ Çñ ÁÝïñ³Í Ï»Ýë³Ï³Ý ÝÛáõÃáí ¨ Ï³éáõóí³Íùáí: ²ÛÝ

Ó·ïáõÙ ¿ å³ïÏ»ñ»É ÏÛ³ÝùÇ ëáõñ ÏáÝýÉÇÏÝ»ñÁ, Ñá·»µ³Ý³Ï³Ý ¨ ëáóÇ³É³Ï³Ý

Ñ³Ï³ëáõÃÛáõÝÝ»ñÁª Çñ»Ýó ³ÙµáÕç µÝ³Ï³Ý µ³½Ù³½³ÝáõÃÛ³Ùµ, Çñ³Ï³Ý ßñç³å³ïáí ¨

Ñ³Ý·³Ù³ÝùÝ»ñáí:

Þ³ï ¹ñ³Ù³Ý»ñ áÕµ»ñ·³Ï³Ý í³Ë×³Ý áõÝ»Ý, ³í³ñïíáõÙ »Ý ·ÉË³íáñ Ñ»ñáëÇ ½áÑí»Éáí,

ÇÝãå»ë ÞÇñí³Ý½³¹»Ç §ä³ïíÇ Ñ³Ù³ñÁ¦: ´³Ûó ³Û¹ åÇ»ëÁ áÕµ»ñ·áõÃÛáõÝ ã¿, ³ÛÉ ¹ñ³Ù³,

áñáíÑ»ï¨ µ³ó³Ï³ÛáõÙ ¿ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ áÕµ»ñ·³Ï³Ý ÙÃÝáÉáñïÁ, ·áñÍáÕ ³ÝÓÇÝù ëáíáñ³Ï³Ý

Ù³ñ¹ÇÏ »Ý, ½»ñÍ µÝ³íáñáõÃÛ³Ý ¨ Ïñù»ñÇ ³ÛÝ ïÇï³Ý³Ï³ÝáõÃÛáõÝÇó, áñÁ Ñ³ïáõÏ ¿

ïñ³·»¹Ç³ÛÇ Ñ»ñáëÝ»ñÇÝ:

Ð³ÛÏ³Ï³Ý ¹ñ³Ù³Ý ÷³ëïáñ»Ý Ó¨³íáñí»ó êáõÝ¹áõÏÛ³ÝÇ ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛ³Ý Ù»ç: Â»¨

Ýñ³ µáÉáñ åÇ»ëÝ»ñÁ Ù»Í ¹ñ³Ù³ïáõñ·Ý ³Ýí³ÝáõÙ ¿ñ §Ï³ï³Ï»ñ·áõÃÛáõÝ¦, §Ï³ï³Ï¦, µ³Ûó

Ýñ³ÝóÇ ÙÇ ù³ÝÇëÁ Çñ»Ýó µáí³Ý¹³ÏáõÃÛ³Ùµ ³í»ÉÇ ßáõï ¹ñ³Ù³Ý»ñ »Ý: ÎÛ³ÝùÇ ÏáÙÇÏ³Ï³Ý

49


ÏáÕÙ»ñÇ Ñ»ï Ù»Ïï»Õ, Ýñ³Ýó Ù»ç ³ñï³óáÉí»É »Ý Ý³¨ áÕµ»ñ·³Ï³Ý ¨ Ù³Ý³í³Ý¹

¹ñ³Ù³ïÇÏ³Ï³Ý íÇ×³ÏÝ»ñ, áñáÝù ³í»ÉÇ ïÇñ³å»ïáÕ »Ý, ù³Ý ÍÇÍ³Õ»ÉÇÝ, ÏáÙÇÏ³Ï³ÝÁ:

Ø»ñ ¹³ñÇ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ³é³ç³ó³í áõ ½³ñ·³ÝáõÙ ¿ ¹ñ³Ù³ïáõñ·Ç³ÛÇ ÙÇ Ýáñ

ï»ë³Ïª ÏÇÝá¹ñ³Ù³ïáõñ·Ç³Ý: ²Ûëï»Õ ·áñÍáÕ ³ÝÓ³Ýó Ëáë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, Ý»ñùÇÝ ËáëùÁ

½áõ·³ÏóíáõÙ »Ý Ñ»ÕÇÝ³Ï³ÛÇÝ å³ïÙáõÃÛ³Ý ³é³ÝÓÇ, áã Í³í³ÉáõÝ ÏïáñÝ»ñÇ Ñ»ï, áñáÝù ³ñ¹»Ý

¹áõñë »Ý ·³ÉÇë åÇ»ëÝ»ñáõÙ Ñ³Ý¹ÇåáÕ ëáíáñáÕ Ýß³·ñáõÙÝ»ñÇ ßñç³Ý³ÏÇó ¨ å³ïÙáÕ³Ï³Ý

³í»ÉÇ ¿³Ï³Ý ¹»ñ »Ý Ï³ï³ñáõÙ: êó»Ý³ñÁ ÙÇßï ·ñíáõÙ ¿ Çµñ¨ ³å³· ÏÇÝáÝÏ³ñÇ ÑÇÙù: ²Û¹

å³ï×³éáí ß³ï»ñÁ ã»Ý ÁÝ¹áõÝáõÙ Ýñ³ ÇÝùÝáõñáõÛÝ ·ñ³Ï³Ý Ýß³Ý³ÏáõÃÛáõÝÁ: ê³Ï³ÛÝ ÷áñÓÁ

óáõÛó ¿ ï³ÉÇë, áñ É³í ÏÇÝáÝÏ³ñÇ ÑÇÙù ¹³éÝ³Éáõ Ñ³Ù³ñ ëó»Ý³ñÁ Ý³Ë ¨ ³é³ç ·ñ³Ï³Ý µ³ñÓñ

³ÝñÅ³ÝÇùÝ»ñ åÇïÇ áõÝ»Ý³, å»ïù ¿ ÇÝùÝÇÝ í»ñóñ³Í ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý Ñ»ï³ùñùñáõÃÛáõÝ

Ý»ñÏ³Û³óÝÇ:

10.Ներսես Շնորհալի

Ներսես Շնորհալին հայ մշակույթի նշանավոր գործիչներից է: Նա ստեղծագործել է

գրական ամենատարբեր ձեւերով ու տեսակներով, մի շարք ուղղություններով առաջ մղել

հայ մատենագրությունը՝հատկապես բանաստեղծական արվեստը: Իր խրատական-

ուսուցողական բանաստեղծություններով, հանելուկներով, քնարական ու վիպական

պոեմներով մի ամբողջ շարք նորություններ բերեց նա՝ նոր բեկում առաջացնելով հայ

գրականության ու արվեստի զարգացման բնագավառում:

Ն. Շնորհալին ծնվել է 1098թ. Կիլիկիայի Ծովք ամրոցում՝ բերդատեր իշխան

Ապիրատ Պահլավունու ընտանիքում: Նա հիմնավոր կրթություն է ստանում Սեւ լեռան

վանքում: 1139թ.-ից նա եպիսկոպոս էր, իսկ 1166թ. ընտրվում է կաթողիկոս: 1147թ.-ից

մինչեւ իր կյանքի վերջը՝ 1173թ., նա ապրում եւ ստեղծագործում է Հռոմկլա ամրոցում. այդ

պատճառով հաճախ կոչվում է նաեւ Կլայեցի:

Ստեղծագործական լայն կապեր ուներ նա հայ մշակույթի ու գիտության ականավոր

գործիչների հետ: Բժշկապետ Մխիթար Հերացու խնդրանքով նա գրեց «Հաղագս երկնից եւ

զարդուց նորա» քերթվածը, իսկ մանրանկարիչ Գրիգոր Մլիճեցին Շնորհալու պատվերով

ձեռագրեր էր ծաղկում: Ժամանակի առաջավոր դեմքերի համագործակցությունը

գիտության ու մշակույթի աշխարհականացման շարժում էր, որի մեջ վճռական դեր էր

կատարում Շնորհալին:

50


Շնորհալին գրականության կոչումը տեսնում էր «նիրհած հոգիները» արթնացնելու,

մարդկանց կրթելու մեջ: Նրա երգերի ու շարականների, ինչպես եւ մյուս գրվածքների մեջ

նկատելի է ոսկեդարյան մատենագրության, Եղիշեի պատմության ազդեցությունը:

Քաղաքացիական բարձր գիտակցությունը տեսանելի էր արդեն պատանի Ներսեսի

գրչափորձերի մեջ: Նրա համոզմամբ ժողովրդի կյանքում կարեւոր դեր կարող էր խաղալ

նաեւ եկեղեցին:

1166թ. Շնորհալին գրեց հայ ժողովրդին ուղղված «Թուղթ Ընդհանրականը»՝

կրոնադավանաբանական հարցերը պարզաբանելու, կենցաղային-առտնին

վարվեցողության խրատներ տալու նպատակով: Այն ընթերցողին բավական հստակ

պատկերացում է տալիս XIIդ. հայ իրականության, տարբեր դասերի կենցաղավարության,

կյանքի վերաբերյալ: Թղթերից բավական արժեքավոր տեղեկություններ ենք ստանում

Միջնադարյան Հայաստանում տարածված թոնդրակյան, արեւորդիների աղանդների

մասին եւ այլն:

Շարունակելով Նարեկացու ավանդները՝ Շնորհալին լայնորեն օգտվում էր

ժողովրդական բանահյուսությունից՝ վերցնելով ինչպես տաղաչափական-երաժշտական

ձեւեր ու մոտիվներ, այնպես էլ նյութեր: Նա նոր մակարդակի հասցրեց շարականների

արվեստը: Դրանք, որ գոյատեւում էին արդեն յոթ հարյուրամյակ, թեւակոխեցին

աննախընթաց զարգացման մի շրջան, սկսեցին նախ համատեղվել սաղմոսների հետ,

ապա՝ աստիճանաբար դուրս մղել նրանց:

Տպավորիչ է նրա «Առավոտ լուսո» երգը, որ կարծես արթնացող բնության

օրհներգություն լինի: «Նորահրաշ պսակավոր» շարականում քերթողը մեծ ոգեւորությամբ

երգում է Վարդանանց մարտն ու նրանց հերոսներին: Շնորհալու երգերը, տաղերն ու

շարականները, աղոթքներն ու գանձերը բարձր են գնահատվել օտար հետազոտողների

կողմից:

Մինչեւ XIIդ. շարականները մեծ մասամբ գրվում էին արձակ բանաստեղծության

ձեւով: Այդ առումով եւս Շնորհալին հեղաշրջող դեր կատարեց, բազմազան

տաղաչափական ձեւերով հարստացրեց դրանք:

Բանաստեղծական ժառանգության մեջ առանձնակի տեղ ունի «Հիսուս որդի»

վիպասանական ողբերգությունը՝ գրված 1152թ.: Հայ գրականության մեջ «Հիսուս որդի»

պոեմը նորույթ էր ամենից առաջ իբրեւ վիպական ու քնարական տարրերի հաջող

51


համադրություն, բացառապես քնարական նարեկից հետո: Այս պոեմով Շնորհալին

ընդլայնեց հոգեւոր բանաստեղծության շրջանակները:

Միանգամայն թարմ հղացում ունեն Ն. Շնորհալու մանկավարժական-ուսուցողական

ոտանավորները, որնոց կրթադաստիարակչական, ճանաչողական արժեքը բավական մեծ

էր, եւ որոնց մեջ բանաստեղծը ամեն տեսակի խորհուրդներ ու օգտակար գիտելիքներ էր

հաղորդում ընթերցողին: Ոտանավորները նա գրում էր մեծ մասամբ կարճ տողերով,

ինչպես ինքն էր բացատրում, որպեսզի մտապահելը դժվար չլինի «մանուկների ու

համբակների» համար: Այստեղ բացի կրոնական հարցերից Շնորհալին շոշափում է նաեւ

հայոց պատմության հետ կապված խնդիրներ:

Ոտանավորներում հեղինակը հորդորում է պարկեշտ լինել, նախանձություն եւ

ագահություն չունենալ, որովհետեւ դրանցից շատ չարություններ են ծնվում: Խորհուրդ է

տալիս լինել քաղաքավարի, վարքով «քաղցր ու հեզ», հարգել քաղաքական իշխանությունը:

Իշխանավորներն էլ իրավունք չունեն անարդար լինելու:

Կենցաղային-առօրյա ժամանցի համար է գրել նա իր հանելուկները: Որպեսզի

զվարճությունը անբովանդակ կամ ինքնանպատակ չլինի, բանաստեղծը դրանցով եւս

աշխատում է օգտակար գիտելիքներ տալ:

Ահա թթենին, որի տերեւներով շերամի որդը «անգին դիպակ» է պատրաստում.

Զայն ծառըն տես, որ կու ծաղկի,

Տերեւն է յուրն զերդ ըզկաշի.

Նարմով զգեստ մարդկան լինի,

Խիստ վայելուչ եւ ցանկալի:

Հանելուկներում Շնորհալին պատմում է աստվածաշնչյան ու պատմական դեմքերի,

կենդանիների, բույսերի, բնական երեւույթների, կենցաղային առարկաների,

գրականության ու մշակույթի մասին: Հանելուկները իրենց լուծման դժվարությամբ

տարբերվում են եւ հասցեագրված են տարբեր մակարդակ ունեցող ընթերցողներին: Հայոց

այբուբենին նվիրված հանելուկը լուծելու համար, օրինակ, պետք է որոշ գրագիտություն

ունենալ: Մի այլ հանելուկում ընդգծում է քերականության կարեւորությունը: Պարզ,

բանահյուսական երկի կառուցիկությամբ աչքի ընկնող իր հանելուկները Շնորհալին գրել է

ժողովրդական-խոսակցական լեզվով՝ միջին հայերենով, որը հետագայում դարձավ հայ

52


քնարերգության լեզուն: Շնորհալին ունեցավ իր հետեւորդները, որոնցից մեկը ստեղծել է

մի հանելուկ հենց Շնորհալու մասին.

Իշխան մի կայր յեկեղեցի,

Եւ ի բարձրագոյն աստիճանի,

Քան զոր չեղեւ ոք ավելի,

Երգիչ տաղի, շարականի:

Հեղինակը հաճախ օգտվում էր ժողովրդական բանահյուսությունից, մշակում

ժողովրդական հանելուկներ:

Վիպասանության մեջ, որ հայոց պատմության չափաբերության հետաքրքիր փորձ է,

բանաստեղծը հիշում է, թե իր հայր Ապիրատը զոհվել է սեփական բերդի պարիսպների

պաշտպանության ժամանակ: Հայ հերոսների, արժանահիշատակ թագավորների մասին

Շնորհալին խոսում է սիրով ու հարգանքով: Դա է եղել շարժառիթ՝ չափաբերելու հայոց

պատմությունը («Վիպասանություն»):

Վիպասանությունը հղացված է իբրեւ էպոպեա: Հեղինակն աչքի առաջ է ունեցել

հոմերոսյան վիպերգությունները, որի մասին ակնարկում է վերնագրում: Վիպասանության

հերոսներն իրենց արիությամբ համեմատելի են հոմերականներին: Այս ամենը Շնորհալին

անում է ի հակադրություն ժամանակի աննպաստ պայմանների: Շնորհալու

վիպասանությունը ներբող է հայոց անցյալ փառքի, ազատության տենչի, անկոտրում ոգու,

միասնականության ձգտման, պայքարի՝ ընդդեմ բռնության ու չարի: Հայրենիքի

ազատագրությունը նրա մտասեւեռումն էր:

Ժամանակի իրականության ամենակատարյալ պատկերը եւ հայրենասեր

բանաստեղծի գաղափարների գեղարվեստական մարմնավորումը գտնում ենք «Ողբ

Եդեսիո» ստեղծագործության մեջ, որին գրության առիթ ծառայեց 1144թ. Եդեսիա քաղաքի

առումը Հալեպի Զանգի ամիրայի կողմից:

Ն. Շնորհալին Ողբը գրել է իր նախասիրած՝ դիմառնության հնարանքով: Այրի կնոջ

հանգամանքով Եդեսիան ողբում է իր դժբախտությունը՝ ողբակցության հրավիրելով

քրիստոնյա աշխարհը: Դիմելով Մեծ Հայքին՝ նա հիշեցնում է անցյալի վեհությունը՝

հակադրելով ներկային: Ու՞ր են հայոց երբեմնի թագն ու պսակը, զինակիրները,

նախարարներն ու իշխանները:

53


Ու՛ր քաղցրաձայն երաժշտի,

Կամ գեղգեղումն եղանակի...

Արդ ու՞ր գահույք թագավորի,

Վաղարշապատ քո քաղաքի...

Վաղարշապատն ու Անին Շնորհալու երկում դարձել են հայոց անցյալ փառքի,

միաժամանակ նաեւ անմխիթար ներկայի խորհրդանիշ:

Վարպետությամբ է կերտել բանաստեղծը որդեկորույս մոր կերպարը՝ օժտելով նրան

մարդկային հոգեբանական գծերով: Համակողմանի ու բնական գունավորում են ստացել

քերթվածում ռազմական իրադարձությունները: Թշնամուն ոգեշնչողը ավարի տենչն է,

հարստանալու մոլուցքը, մինչդեռ պաշարյալները բարոյական բարձր նկարագիր ունեն:

Հավաքական կերպարներից բացի Ողբում կա եւ անհատ հերոս՝ Զանգին: Դա արեւելյան

բռնակալ է, որ հաջողությամբ անհատականացված է: Սրա էական հատկանիշներից մեկը

խաբեությունն է: Երդվելով, որ քաղաք մտնելիս ոչ մի վնաս չի պատճառի անձնատուր

եղող բնակիչներին, դրժում է իր խոսքը, կոտորում բոլորին: Իր վիշտը ողբացող

Որբեւայրին (Եդեսիա քաղաքը) անիծում է թշնամուն եւ մխիթարվում նրանով, որ իր

որդիներն անճառ լուսով են պսակվելու: Իսկ վերապրողներին նա հուսադրում է

խաչակրաց երկրորդ արշավանքի հեռանկարով: Բանաստեղծը հավատում է, որ աշխարհի

չորս ծագերից կգան, կհավաքվեն հալածյալներն ու ցրվածները՝ «ի տուն հայրենի»:

Շնորհալին ոչ թե «երկնային մխիթարություն» է խոստանում, այլ հավատացնում է, որ

փրկությունն այս կյանքում է լինելու: Այն մխիթարություն է «տրտմացյալների»:

Առաջին հայացքից Ողբը նմանություն ունի ճգնավորական ողբերգության հետ: Մեր

մեղքերի պատճառով եղավ դժբախտությունը, ասում է Շնորհալին՝ իբրեւ տուրք

եկեղեցական գրականության սկզբունքներին, ինչը ձեւական արժեք ունի: XIIդ.-ից

ակնկալվող հույսն սկսեց քաղաքական իմաստ ձեռք բերել: Խաչակրաց արշավանքներին

նվիրված ամենանշանավոր երկը եվրոպական գրականության մեջ Տորկվատո Տասսոյի

«Ազատագրված Երուսաղեմն» է, որտեղ ամեն ինչ լինում է Աստծո կամքով. Աստծո

միջամտությամբ խաչակիրները գրավում են Երուսաղեմը: Իսկ Շնորհալու Ողբը հուշում

էր, թե կորովն ու կամքը շատ բան են վճռելու քրիստոնյաների համատեղ պայքարում:

Հետագայում, սակայն, խորապես հիասթափվելու էր Շնորհալին եւ 1151թ. «Բան հավատո»

54


քերթվածի հիշատակարանում դժգոհելու էր: Խաչակրության զինվորագրվողները Արեւելք

էին արշավում շահի, ավարի ակնկալությամբ, մինչդեռ արեւելյան քրիստոնյաները,

միամտորեն հավատալով նրանց ազատագրական առաքելությանը, աջակցում էին՝ ինչով

կարող էին:

Պանդխտությունը նա համարում է մարդու ամենամեծ դժբախտություններից մեկը:

Աստանդական էր նաեւ կաթողիկոսական աթոռը («Ատենաբանություն» ճարտասանական

երկ):

Ն. Շնորհալին բանաստեղծական արվեստը սերտորեն կապեց իրականության հետ:

Նա ամենամեծ դեմքն է միջնադարում հայ տաղաչափության ասպարեզում: Նա հայ

բանաստեղծության մեջ արմատավորեց հանգը. անհրաժեշտ էր համարում չափերի

հաճախակի փոփոխությունը՝ մշտապես ձգտելով եւ հասնելով ձեւի ու բովանդակության

ներդաշնակության: Շնորհալին, որ կոչվում է նաեւ Ներսես Երգեցող, միաժամանակ

միջնադարի հայ մեծագույն երգահանն է եւ երաժիշտ-տեսաբանը: Հարյուրների են

հասնում Շնորհալու ստեղծած շարականները, տաղերը, մեղեդիները եւ պատարագի

երգերը, որոնք աչքի են ընկնում թեմատիկ բազմազանությամբ, գեղարվեստական բարձր

մակարդակով: Հոգեւոր պաշտամունքային երաժշտության բնագավառում Շնորհալին

հանդես է եկել որպես բարենորոգիչ: Չկա հայկական միջնադարյան երաժշտածիսական մի

մատյան, որով նա զբաղված չլինի: Իսկ դրանցից մի երկուսը՝ «Շարակնոցն» ու

«Պատարագամատույցը», Շնորհալին վերանայելով լրացրել է հիմնովին

(«Պատարագամատույցը»՝ հատկապես երաժշտական բաղադրիչի տեսակետից):

11.Հայ առակագրության սկզբնավորումը. Մխիթար Գոշի (12-րդ դար-1213թ.) և Վարդան Այգեկցու (12-13-րդ-1229թ.), առակները: (մայրենի 5, Վ.Այգեկցի, Առյուծ և մարդ, էջ 142-143, մայրենի 5, Մ. Գոշ, Ուղտը և իր

խնամողը, էջ149)

Մխիթար Գոշ

Մխ. Գոշը միջնադարյան հայ մշակույթի խոշորագույն դեմքերից է, մեծ մտածող,

գիտնական, օրենսդիր, գրող, մանկավարժ, հասարակական գործիչ: Մխիթարը ծնվել է

Գանձակ քաղաքում 1120ական թ.-ին: Չափահաս դառնալով` որոշում է նվիրվել հոգեւոր

կոչման եւ ձեռնադրվում է կուսակրոն քահանա: Աշակերտում է Հովհաննես Տավուշեցուն

55


եւ ուրիշներին, ստանում վարդապետի կոչում: Նա Արեւելյան Հայաստանից հասնում է

Կիլիկիա եւ թաքցնելով վարդապետական կոչումը՝ վերստին ուսանում է Սեւ լեռան

գիտնականների մոտ: Երկրաշարժի պատճառով երբ ավերվում է Գետիկ վանքը, Զաքարե

եւ Իվանե եղբայրները Տանձուտա ձորում կառուցում են Նոր Գետիկ վանքը: XIIIդ.

պատմագիր Կիրակոս Գանձակեցին այսպես է գնահատում նրան. «Այր իմաստուն եւ հեզ,

վարդապետական ուսմամբ հռչակյալ»: Գոշը եղել է Զաքարե Երկայնաբազուկի

խոստովանահայրն ու խորհրդատուն եւ առանձնապես գնահատվում էր նրա կողմից: Գոշը

մահացել է խոր ծերության հասակում եւ թաղվել Նոր Գետիկում, որն իր անունով կոչվում

է Գոշավանք: Համբավավոր գիտնականի գրչին են պատկանում մատենագրության

զանազան ճյուղերին վերաբերող մոտ մեկ տասնյակ

աշխատություններ(«Հայտարարություն», «Շարք հայրապետացն Աղվանից»):

Մխիթարի աշխատություններից բացառիկ արժեք են ներկայացնում

«Դատաստանագիրքը» եւ առակները:

Մինչեւ XIIդ. հայ իրականության մեջ աշխարհիկ օրենսգիրք չի եղել, իրավական

հարցերը լուծվում էին սովորութական իրավունքով եւ եկեղեցական կանոններով:

Ժամանակը պահանջ էր առաջադրում աշխարհիկ դատաստանագրքի ստեղծման: IXդ.

վերջերին պետականության վերականգնումով նպաստավոր պայմաններ են ստեղծվում

մշակույթի ու տնտեսության զարգացման համար: Սրվում է դասակարգային

հակամարտությունը: Սոցիալ-տնտեսական հարաբերությունների մեջ առաջացած

փոփոխությունները պահանջ են առաջադրում կարգավորելու հասարակական տարբեր

դասերի ու խավերի իրավահարաբերությունները: Գոշը ձեռնարկում է գրել

«Դատաստանագիրքը» Արեւելյան Հայաստանում, իսկ Ներսես Լամբրոնացին թարգմանում

է բյուզանդական օրենքները Կիլիկիայում: «Դատաստանագրքի» ձեռնարկումը սկսվում է

1184թ.: Հեղինակը գիրքը հյուսել է հետզհետե («առ սակավ սակավ»), երկար տարիների

ընթացքում եւ ավարտված չի համարում, քանի որ, նրա կարծիքով, օրենսգրքերը երբեք

կատարյալ եւ ավարտուն չեն կարող լինել: «Դատաստանագիրքը» բաղկացած է երկու

մասից՝ եկեղեցական կանոններ («Եկեղեցական կանոնք», 124 հոդված) եւ աշխարհիկ

օրենքներ («Աշխարհական օրենք», 130 հոդված): Այդ մասերից առաջ հեղինակը դրել է

«Նախադրությունը», որը իրավաբանական խնդիրների մի տեսություն է: Գրավոր օրենքներ

չունենալով՝ ժողովուրդը մատնվում էր դատավորների կամայականություններին: Ինչպես

վկայում է օրենսգրքի հեղինակը, եպիսկոպոսներից, վարդապետներից, քահանաներից ու

56


իշխաններից ոմանք դատաստանը վարում էին կաշառոք եւ աչառու: Նախադրության մեջ

Գոշը նշում է այն աղբյուրները, որոնք օգտագործել է գիրքը կազմելիս: Ըստ այդմ՝ նա

օգտվել է անգիր, սովորութական օրենքներից՝ ընտրելով այն, ինչ նրանք «առին ի Մովսեսի

օրինացն», Աստվածաշնչից եւ կանոնական գրքերից: Քաղելով օրենքներն իրենց

աղբյուրներից՝ Գոշը երբեմն դրանք ընդունում է նույնությամբ, երբեմն լրացնում կամ

փոփոխում, երբեմն էլ մերժում է եւ առաջարկում նոր վճիռ՝ տալով համապատասխան

բացատրություն: Անգամ մովսիսական օրենքները հարմարեցնում է իր ժամանակի

սոցիալ-տնտեսական եւ հասարակական-քաղաքական պայմաններին:

«Դատաստանագրքում» նա ելնում է կամքի ազատության գաղափարից՝ ժխտելով

նախախնամությունը: Նա հանդես է գալիս իբրեւ առաջադեմ մտածող եւ հումանիստ: Գոշը

հետեւողականորեն մեղմացնում է մովսիսական օրենքներով սահմանված պատիժները.

մահապատիժը թույլ է տալիս բացառիկ դեպքերում: Ճորտական վիճակի առաջացման

պատճառների իր բացատրությամբ Գոշը առաջ է անցնում իր ժամանակի մեծ

մտածողներից: Մի շարք հոդվածներում պատիժներ են սահմանված այն տերերի համար,

ովքեր ստիպում են վարձկաններին ուժից վեր աշխատանք կատարել կամ չեն

վարձատրում: «Դատաստանագիրքը» հեղինակի մտահղացմամբ լինելու էր ընդհանուր

օրենսդրություն ամբողջ երկրի համար՝ ունենալով համապետական նշանակություն:

Մխիթարն ուներ քաղաքական ազատության իրական հեռանկար եւ համոզված էր, որ

կվերականգնվի հայկական թագավորությունը: Ըստ որում՝ հույսը կապում էր ոչ թե

արտաքին, այլ երկրի ներքին, սեփական ուժերի հետ: «Դատաստանագրքի» երկրորդ մասն

ընդգրկում է ինքնուրույն պետական համակարգի պատկերը: Օրենսդիրը օրենքներ է

սահմանում թագավորի իրավունքների, գահաժառանգության, թագավորի, իշխանների,

հասարակության տարբեր դասերի փոխհարաբերությունների, հարկերի, կառավարման եւ

համապետական բնույթի այլ հարցերի վերաբերյալ: Գոշը կենտրոնացած ուժեղ

պետականության կողմնակից էր: «Դատաստանագիրքը» գործածվել է ոչ միայն բուն

Հայաստանում, այլեւ հայկական գաղթօջախներում՝ Լեհաստանում, Ղրիմում,

Վրաստանում եւ այլուր: Նշանավոր զորավար ու մատենագիր Սմբատ Սպարապետը

XIIIդ. փոխադրում է գիրքը որոշ խմբագրումներով եւ ստեղծում իր «Հաղագս

դատաստանաց թագավորաց» օրենսգիրքը, որով եւ «Դատաստանագիրքը» գործածական է

դառնում Կիլիկյան հայոց թագավորության սահմաններում: Այն թարգմանվել է բազմաթիվ

լեզուներով:

57


Միջնադարյան գրականության մեծարժեք հուշարձան է նաեւ Մխիթար Գոշի

առակների ժողովածուն: Այն առաջին արձակ ստեղծագործությունն է, որ ներկայացնում է

գեղարվեստական գրականությունն իբրեւ «ինքնուրույն բնագավառ»: Այս իմաստով

Մխիթար Գոշը գեղարվեստական արձակի հիմնադիրն է հայ գրականության մեջ:

Առակագրի նպատակադրումը իրականությունը արտացոլող գեղարվեստական երկ

ստեղծելն է: Առակներում արտացոլված է դարաշրջանի հասարակության պատկերը: Մի

շարք առակներից երեւում է սոցիալական անհավասար դրությունը, հասարակական

շերտավորումը, սոցիալական պայքարը: Ըստ հեղինակի՝ ժողովուրդը պարտավոր է

հնազանդել իշխաններին, իսկ վերջիններս էլ պարտավոր են նրան ապահովել օտար

կեղեքիչներից. նա ջանում է հաշտեցնել «տկարներին» ու տերերին: Հետաքրքիր է

առակագրի տեսակետը «տկարների» վերաբերյալ. չպետք է արհամարհել «տկարներին»,

որովհետեւ նրանք ընդունակ են զորանալու եւ հաղթելու «հզորաց» (մրջյունների եւ արջի

առակը): Մխիթարի ժամանակ երկրորդ իշխող դասը՝ հոգեւորականությունը, իր նախկին

դիրքն ու հեղինակությունը չուներ, ապրում էր բարքերի անկում, ոմանք ժլատ են, ագահ,

ամբարտավան, նույնիսկ՝ կաշառակեր: Հոգեւոր ու աշխարհիկ ավատատերերի ներքին

պայքարը երեւում է Գոշի որոշ առակներում:

Թե՛ «Դատաստանագրքում», թե՛ առակներում Մխիթարը կենտրոնացած ուժեղ

պետականության գաղափարն է տարփողում: Նա առակների մեջ եւս ներկայացնում է իր

որոշակի հայացքը պետական կառուցվածքի մասին: Թագավորը պետք է հավասարակիցը

չունենա, այլ՝ «երկրորդը», որին հաջորդելու են մյուս աստիճանները: Իշխաններից

յուրաքանչյուրը պետք է ունենա առանձին պաշտոն՝ կենտրոնացած պետական

համակարգում, ըստ որում, նրանց այդ պաշտոններում նշանակողը թագավորն է:

Ժողովածուում մեծ տեղ են բռնում մարդկային առօրյա հարաբերություններին,

կենցաղային հարցերին նվիրված առակները: Գոշը դրանք աշխատում է կարգավորել

«Դատաստանագրքում» օրենսդրական, առակներում խրատական միջոցներով: Այդ

հարցերի արծարծումները նորույթ էին մեր գրականության մեջ: Հեղինակի համար առակը

ծառայել է որպես հրապարակախոսական միջոց, որտեղ դրվատվում են

առաքինությունները, ծաղրվում պակասությունները, հիմարությունն ու տգիտությունը,

մտրակվում չարիքը: Նրա առակների մեծ մասի դիպաշարերը ինքնուրույն են, սակայն քիչ

չեն այն առակները, որոնք ստեղծելիս նա օգտվել է տարբեր աղբյուրներից (ս. Գիրքը,

«Բարոյախոս» ժողովածուն, ժողովրդական առակները):

58


Առակների մեծ մասի նյութը հեղինակը քաղել է կենդանիների կյանքից, որ

ամենահարմարն է այլաբանության համար, եւ սակավ դեպքերում՝ բույսերի ու մարդկանց

կյանքից:

Ժողովածուն ունի կուռ կառուցվածք. պարունակում է 190 առակ, որոնք

դասավորված են որոշակի կարգով՝ ըստ գործող անձերի կամ նյութի՝ երկնային

մարմիններ եւ երկիր, տնկիներ եւ ծառեր, բույսեր եւ ծաղիկներ, սերմեր եւ բանջարներ,

մրգեր, լեռ, գետ, աղբյուր, ջրային եւ ցամաքային կենդանիներ, թռչուններ, մարդիկ: Բացի

այս մասնավոր բաժանումներից, ժողովածուն ունի երեք գլխավոր բաժիններ, որոնք

անվանված են՝ բարոյական, առասպելական եւ ստեղծական: Առաջինների մեջ

պատմվածքի նյութը ոչ այնքան գործող անձերի կյանքն է, որքան նրանց՝ բույսերի ու

կենդանիների հատկությունները, որոնք հեղինակը դնում է իբրեւ առակի պատմողական

մաս եւ դրանից հանում խրատական եզրակացություն-բարոյախոսություն. այդ

պատճառով էլ բարոյական կոչված առակները մեծ մասամբ այլաբանական

համեմատություններ են՝ սակավ գործողությամբ: Գործողությունը ուժեղ է առասպելական

եւ ստեղծական կոչված առակներում, որոնց նյութը քաղված է կենդանիների ու մարդկանց

կյանքից: Բոլոր դեպքերում պատմվածքի մասը ծավալուն չէ: Եթե բարոյական

առակներում Գոշը վերցնում է գործող անձերի հատկություններից այնպիսինները, որոնք

հանրածանոթ են, ապա առասպելական, մասամբ նաեւ ստեղծական առակների մեջ նա

վերցնում է այնպիսի գործող անձեր, որոնց սոսկ անունները պատրաստի

հասկացություններ են. աղվես՝ խորամանկություն, նապաստակ՝ վախկոտություն,

աղավնի՝ միամտություն, արջ՝ հիմարություն եւ այլն: Գոշը երբեմն գործող անձերին դնում

է անհամապատասխան գործողության կամ անբնական դրության մեջ, որով ստացվում են

երգիծական առակներ (ինչպես՝ խոզը քաղդեացիների մոտ է գնում աստղաբաշխություն

սովորելու, կամ՝ գոմեշը ցանկանում է սովորել երկրաչափություն եւ ձանձրանալով՝ գնում

է այն անելու ճահճուտում):

Այսպիսով, Մ. Գոշի ձեռքով XIIդ. մեր գրավոր գրականության մեջ մուտք է գործում

ժողովրդական բանարվեստի տեսակը՝ առակը, որը իր հետ բերել է նաեւ ժողովրդական

ոգի ու մտածողություն՝ ազդարարելով գրականության աշխարհականացման մի նոր փուլ:

Իր առաջադիմական հայացքներով Գոշը վեր է կանգնած ժամանակակիցներից եւ

կանխել է անգամ հետագա դարերի ականավոր շատ մտածողների:

59


Վարդան Այգեկցի (մայրենի 5, Վ.Այգեկցի, Առյուծ և մարդ, էջ 142-143)

(Ծննդյան և մահվան տարեթվերն անհայտ են: Ապրել է 12-րդ դարի վերջերին և 13-րդ

դարի առաջին կեսին)

12-13-րդ դարերի հայ նշանավոր մատենագիր, քարոզիչ-առակաբան Վարդան

Այգեկցին ծնվել է Ասորիքի Տուլք գավառի հայաբնակ Մարաթա գյուղում, որտեղ և

նախնական կրթություն ստանալով շարունակել է Կիլիկիայի Սև լեռներում գտնվող

Արքակաղին վանքում, ստացել վարդապետի աստիճան և զբաղվել է քարոզչական –

ստեղծագործական գործունեությամբ, գրել է բազմաթիվ ճառեր, թղթեր, խրատներ,

վկայաբանություններ: 1210 թվականից հաստատվել է Սև լեռների Այգեկ վանքում

(այստեղից էլ՝ Այգեկցի մականունը): Մահացել է ծեր հասակում՝ 1229 թվականից հետո

(խրատներից մեկում այդ թվականն է նշված):

Վարդան Այգեկցին հայ մանկանց ու պատանիների սերունդների հոգում էլ, ահա,

դարեր ի վեր ապրում է իր <<Աղվեսագիրք>> ժողովածուով, որը արդեն սեփականացվել է

նաև որպես մանկական ընթերցարան, և ում առակների զգալի մասը Մխիթար Գոշի

առակների, Ներսես Շնորհալու <<Խրատքի>>, հանելուկների հետ <<գրանցվել>> են մեր

մանկապատանեկան գրականության 12-13-րդ դարերի <<ծննդյան>>

տարեգրամատյանում՝ մեզ մտորել տալով այն մասին, որ հայ մանկագրությունը

ակունքվում է դեռևս այդ դարերից, և իբրև այդպիսին, գիտակցվում և ամրագրվում է միայն

19-րդ դարի առաջին կեսում՝ կապվելով Խաչատուր Աբովյանի անվան հետ: Ճիշտ է նաև,

որ Վարդան Այգեկցու անունով հետագայում կազմվել, <<կնքվել>>, մեզ են հասել

առակների այլ ժողովածուներ, որոնցում տեղ գտած շատ առակների հեղինակն ինքը չէ:

Ըստ Նիկողայոս Մառի, այդ ժողովածուներում տեղ են գտել դեռ հնում հունարենից

թարգմանված Եզոպոսի առակներից, <<Բարոյախոս>> կոչվող առակագրքից, Մխիթար

Գոշի առակներից, հին կենդանական էպոսից և ժողովրդական բանահյուսության այլ

նյութերից:

Նրա մատենագրական-քարոզչական, առավել ևս՝ առակագրական

ստեղծագործությունները, հայ գրականության աշխարհականացմանը բերած մեծ նպաստը

բարձր է գնահատվել հայոց և այլոց երևելիցների կողմից: Մանուկ Աբեղյանը, գնահատելով

նրա քարոզներն ու խրատները, այլաբանական առակներով ու զրույցներով համեմված

60


ճառերի ճանաչողական-իմացական արժեքը՝ իբրև ժամանակի իրականության ու

բարքերի, սոցիալական խորացած հակասությունների և այլ կողմերի արտացոլման

հավաստի աղբյուրներ, միաժամանակ շեշտադրում է Վարդան Այգեկցու մեծ

ծառայությունը հայ գրականությանը՝ իբրև <<նոր ժանրատեսակի՝ առակավոր ճառերի

հիմնադիր>>: Այգեկցու գործը գնահատողները հիմնականում շեշտը դնում են նրա

առակների ճանաչողա-ուսուցողական-դաստիարակչական շերտերի վրա: Իսկ դա

ուղղակիորեն առնչվում է մանկանց ու պատանիների սերունդների կրթության ու

դաստիարակության գործում առակային ժանրի ստեղծագործությունների տպավորիչ

դերակատարության հետ:

Առակների գործող անձինք մարդիկ են՝ իրենց վարք ու բարքով, իրենց դրվատվող

առաքինություններով և ծաղրվող թերություններով, և կամ կենդանիներ, թռչուններ, իրեր

ու երևույթներ՝ առակագրությանը հատուկ այլաբանական արտացոլումներով,

<<անձնավորված-մարդկայնացված տեսքով>>: Ինչպես շատ առակների գլխավոր

<<հերոսը>>՝ աղվեսը, այնպես էլ մյուս կենդանիներն ու թռչունները, առակներում հանդես

են գալիս ոչ միայն իրենց բնորոշ հատկանիշներով, այլև վարքի, վարմունքի տարբեր, բայց

նույնպես իրենց համար բնութագրական այլ կողմերով: Բոլոր դեպքերում նրանք

այլաբանորեն անձնավորված են, ընթերցողը ի դեմս նրանց տեսնում է մարդկանց, նրանց

հատկանիշների մեջ՝ մարդկային հատկանիշներ, հարաբերությունների մեջ՝ մարդկային

հարաբերություններ:

Հայտնի առակներից են <<Եզը և Ձին>>, <<Ջրաղացը և եկեղեցին>>, <<Առյուծը և

Մարդը>>, <<Վարազն ու Աղվեսը>>, <<Իմաստուն զինվորը>>, <<Գող քահանան և այրի

կինը>>, <<Իշխանը և այրի կինը>>, <<Այծեր և Գայլեր>>, Առյուծը, Գայլը և Աղվեսը>>,

<<Թագավորն ու Օձը>>, <<Մի կաթիլ մեղրը պատերազմի պատճառ>>, <<Աղվեսն ու

Որսորդը>>, <<Մուկը և Ուղտը>> և այլն:

Վարդան Այգեկցու առակները բազմաթեմա են ու բազմազան և՛ բովանդակությամբ, և՛

քննադատական լիցքով ու նպատակաուղղվածությամբ: Իր շատ առակներում, հատկապես

ժողովրդական բանահյուսության մշակումներում, ծաղրված են նաև անբարիշտ

հոգևորականները, իրենց հպատակներին խաբող, շահագործող տերերը, կաշառակեր

իշխանավորները, նենգ, արծաթասեր, որովայնամոլ և այլ արատներ ունեցող մարդիկ:

Դրան զուգահեռ դրվատվում է աշխատավոր մարդը, բարությունը, մեղքերից խուսափելը,

ապաշխարանքը: Այս ամենը արտահայտված է նաև նրա քարոզներում ու խրատներում,

61


իսկ առակներում մեծ մասամբ այլաբանական ենթատեքստով: Օրինակ`<<Եզը և Ձին>>

առակը: Այստեղ երկու հերոսները վիճաբանում են, թեիրենցից ով է ավելի օգտակար գործ

անում: Ձին պարծենում է, որ աշխարհի տիրակալները, թագավորները, իշխանները,

հարուստ մարդիկ զարդարում են իրեն ոսկով և արծաթով ու բազմում են իր վրա: Իսկ եզն

այսպես է ասում. <<Ամբողջ աշխարհի բարեկեցությունն եմ ես, որովհետև ես եմ

վաստակում, չարչարվում և հոգնում, իսկ դու և քո թագավորն ուտում եք: Բոլոր մարդիկ

ուտում են իմ վաստակը: Եթե չվաստակեմ, դու և քո թագավորն իսկույն կմեռնեք: Եվ դու

երախտամոռ մի եղիր>>:

Մանուկ և պատանի ընթերցողի համար ավելի մատչելի ու հոգեհարազատ են

կենդանական աշխարհից վերցված , ինչպես և կենդանական աշխարհ-մարդ

փոխհարաբերությունները ներկայացնող առակներն ու զրույցները: Այդ

հարաբերությունները ներկայացնելիս առակագիրը փառաբանում է մարդուն, նրա

իմաստությունը, հնարամտությունը: <<Առյուծը և մարդը>> առակում պատմվում է այն

մասին, թե ինչպես ճանապարհին նստած զորավոր առյուծը զարմանում է, որ իր առջևից

դողալով տարբեր գազաններ են գալիս ու անցնում: Նրա հարցին, թե ինչու՞ և ումի՞ց են

փախչում, նրանք պատասխանում են. <<Փախիր և դու, որովհետև ահա գալիս է մարդը>>:

Առյուծն արհամարհանքով է լսում նրանց և երբ հայտնվում է մարդը, նրան առաջարկում է

կռվել: Եվ մարդն ասում է. <<Այո՛, բայց քո զենքերը քեզ հետ են, իսկ իմը տանն են: Եկ նախ

կապեմ քեզ , որ չփախչես, մինչև ես գնամ, առնեմ իմ զենքը, և ապա կռվենք>>:Մարդը,

առյուծի պահանջով, երդվում է, որ կգա, կապում է նրան կաղնու ծառին ու սկսում է

հարվածել: Առյուծը գոչում է. <<Եթե դու մարդ ես, ավելի խիստ ու անխնա զարկ իմ

կողերին, որովհետև այս խելքին այդպես է վայել>>:

Այգեկցին ժողովրդական ատաղձ ունեցող <<Մի կաթիլ մեղրը պատերազմի

պատճառ>> առակ- զրույցում նույնպես անդրադառնում է պատերազմի թեմային, բայց

արդեն`զավեշտալի հյուսվածքով`ընդդեմ անիմաստ, չնչին ու փուչ պատճառով ծագող

պատերազմների: Մի կաթիլ մեղրի պատճառով երկու գյուղերի միջև ծագում է վեճ-

պատերազմում սպանվում են բոլորը և կենդանի է մնում միայն մի մարդ: Հանրահայտ այս

թեման մեծ վարպետությամբ մշակել է նաև Հովհաննես Թումանյանը (<<Մի կաթիլ մեղրը>>

բալլադը): Նշենք, որ ինչպես Գոշի, այնպես էլ նրա`հատկապես ժողովրդական

բանահյուսությունից ակունքված առակների և զրույցների զգալի մասը հետագայում

մշակվել են ոչ միայն Խաչատուր Աբովյանի, Հովհաննես Թումանյանի, Ղազարոս

62


Աղայանի, Խնկո – Ապոր, այլև ժամանակակից հայ մանկագիրների կողմից (Արշավիր

Դարբնի, Մկրտիչ Կորյուն և ուրիշներ): Ահա նաև այսպես է հավերժացվել Այգեկցու

անունն ու գործը մեր գրականության մեջ, իսկ կապող ծիածանը մեր ժողովրդի մնայուն

արժեքն է`ժողովրդական բանահյուսությունը: Եվ մեծ առակագրի`սերունդներին

հասցեագրված երիցս ճշմարտացի խոսքը. <<Այս գրքով կխոսեմ ձեզ հետ մինչև հինգ,

մինչև յոթ սերունդ և հոգով կմնամ ձեր մեջ… >>:

12.Եզոպոս (Այսոպոս, մթա 6-րդ դար, մայրենի 5, Աղվեսն ու հովազը, էջ 150, Գայլերն ու ոչխարները, էջ 151, Ուղևորներն ու սոսին, էջ 152)

Եզոպոսի կյանքը զարդարված ե լեգենդներով, որ հյուսել է ժողովուրդը մեծ

առակախոսի մասին զանազան ժամանակներում: Ենթադրվում է, որ նա ապրել է 6-րդ

դարում և ծնված պետք է լինի մթա.550թ-ին: Նա ծնվել է Փրուգիայի (Փոքր Ասիայում)

Ամորիոն քաղաքում, եղել է Սոլոնի ժամանակակիցը: Այսոպոսի մասին տեղեկություններ

հայտնում են Հերոդոտը, որը ապրել է Այսոպոսից 100տարի հետո, և Մաքսիմոս Պլանուդը:

Սա եղել է կրոնավոր, ապրել է մթա 14-րդ դարում և գրել է Այսոպոսի կյանքը հունարեն:

Սակայն նրա տեղեկությունները չափազանցված են և արատավորում են առակախոսին:

Այսոպոսը եղել է ստրուկ և պատկանել է սամոսացի Յադմոնին կամ Քսանթոսին: Նա

վաճառվել է իբրև ստրուկ մի քանի անգամ, բայց հետո ազատվել է այդ վիճակից և ապրել

ազատ: Նրա խելքի ու սրամտության համբավը տարածվել է ամբողջ Սամոսում և հասել

մինչև Լյուդիա, Կրեսոս թագավորին, որ նրան հրավիրում է իր մոտ: Իբրև թե Այսոպոսը

երկար ժամանակ ապրել է Կրեսոսի պալատում և գրել իր առակները: Նրա համբավը`

իմաստունի և առակախոսի հասել է մինչև Բաբելոն, Պարսկաստան, Եգիպտոս,

Հունաստան: Նա ճանապարհորդել է այդ երկրները և պատվվել որպես սրամիտ ու

իմաստուն` խարազանելով բարձր խավի մարդկանց, մերկացրել նրանց թերությունները:

Սա վկայում է, որ նա երկար չէր ապրի Կրեսոս թագավորի պալատում: Հաճախ եղել է

Հունաստանում և տեղեկանալով, որ Պիսիստրատը շատ է ճնշում հույներին ու ժողովուրդը

63


բռնավորից անբավական է պատմում է իր նշանավոր մի առակը գորտերի մասին.

գորտերը ձանձրանում են, որ առանց թագավորի են և դեսպան են ուղարկում

աստվածների հայր Զևսի մոտ և խնդրում նրանից թագավոր, որ կառավարի նրանց: Զևսը

ծիծաղում է նրանց պարզամտության վրա և երկար ժամանակ չի կատարում նրանց

խնդրանքը: Բայց հետո ձանձրանալով նրանց կռոցից ու աղմուկից, որոշում է վերջ տալ

այդ աղմուկին: Նա մի հսկա գերան նետում է լիճը: Գորտերը զարհուրում են ջրի աղմուկից

թաքնվում նրա տակ, հետո տեսնելով, որ գերանն անշարժ է մոտենում, ցատկում են վրան,

առհամարհելով նստել նրա վրա: Հետո դժգոհում են, որ իրենց այս թագավորը թույլ է ու

անշարժ ու կրկին դիմում Զևսին (Դիոսին), խնդրում նոր թագավոր նշանակել, քանզի

իրենցը թույլ է ու անշարժ: Բարկացած Զևսը թագավոր է նշանակում արագիլին, որը

որսում է նրանց ու կուլ տալիս: Նրանք աղաղակում են, բայց Զևսը չի լսում նրանց:

Այսոպոսի մասին ևս կան զրույցներ: Զրույցը պատմում է, որ նա Ռգիպտոսից

վերադառնում է Լյուդիա, Կրեսոս թագավորը նրան ուղարկում է Դելոս կղզին կամ Դելփո

քաղաքը, որ կոչվում էր Պիրիա` Ապոլոնին զոհ մատուցելու: Բայց Դելփոյում նա սրամիտ

առակներով խարազանում է բարձր խավի քաղաքացիներին և նրանց գրգռում իր դեմ:

Նրանք որոշում են վրեժխնդիր լինել ու պատժել նրան: Գողանում են Ապոլոնի տաճարի

ոսկե բաժակը և գաղտնի դնում Այսոպոսի խուրջինի մեջ, հայտարարում, որ գողացվել է:

Երբ հրամայում են խուզարկել ուխտավորներին գտնում են բաժակը նրա խուրջինից ու

քարկոծում վերջինիս, իբրև հանցագործի: Այլ զրուցի համաձայն` ժայռից գլորում են

անդունդ: Ըստ զրույցների անդունդ նետելու պահին ևս նա առակներ է պատմել և փրկել իր

կյանքը: Բայց երբ դրանք չեն ազդել ժողովրդի վրա նա ասել է. «ավելի լավ է խորխորատը

ընկնեմ, քան ձեր ձեռքով մեռնեմ: Վկա եմ կանչում աստվածներին, որ իմ մահվան վրեժն

առնեմ ձեզանից, որովհետև ես մեռնում եմ անմեղ»: Նրա ապանությունը Դելփոսում

հաստատում է Հերոդոտը իր պատմության մեջ, բայց թե ե՞րբ է սպանվել այդ հայտնի չէ:

Հունաստանը նրան թաղում է մեծ շուքով: Պատմում են, որ նա շատ տգեղ է եղել և իր

տգեղությամբ գերազանցել է Հոմերոսի Թերսիտեսին. գլուխը սրածայր, փորը մեծ ու դուրս

ցցված, քիթը տափակ, վիզը հաստ ու կարճ, շրթունքները հաստ գույնը սև, խոսել է խռպոտ

ձայնով: Սակայն թե նրա տգեղ արտաքինը և թե Կրեսոսի պալատում ապրելը համարվում

են հերյուրանքներ: Այսոպոսի մասին պատմվել են բազմաթիվ առասպելներ, որոնք

բնորոշում են նրա խելքը, սրամտությունը, ճշմարտախոսությունը, առողջ

տրամաբանությունը և դեմոկրատական ոգին:

64


Հիսուսի (մթա մոտ 4-մթ30) առակների մեկնությունը. դրանց

բարոյախրատական արժեքն ու նշանակությունը: 5-րդ դասարան, էջ 159:

Մանուկների աստվածաշունչ, 3-րդ տպ, 1989, Ստոկհոլմ, Թարգմ.ինստ.,

Առակ անմիտ հարուստի մասին, Էջ 294-296, Առակ սերմնացանի մասին, էջ

294-296:

Քրիստոս հունարեն օծյալ, Հիսուս եբր. Եշուա անձնանվան հուն. ձևը, եբր.

նշանակում է «օգնության աստված», «փրկություն»: Ըստ քրիստոնեական

կրոնադիցաբանական ուսմունքի` քրիստոնեության հիմնադիրը աստծո որդի (սուրբ

երրորդության երկրորդ դեմքը) փրկիչն է նա` մեսիան: Ըստ ավետարանի` Քրիստոսը

ծնվել է Բեթղեհեմ քաղաքում, «Սուրբ հոգուց» և կույս Մարիամից` Աստվածածնից:

Մարիամը Քրիստոսին փաղցրել է Եգիպտոս` նրան փրկելով Հերովդես І Մեծի

մանկաջարդից: Հերովդես І մահից հետո վերադարձել են Նազարեթ քաղաքը, 30տարեկան

հասակում մկրտվել Հովհաննես Մկրտչի ձեռքով, և 12աշակերտների` առաքյալների հետ

ծավալել է քարոզչական գործունեություն: Քրիստոսին իր աշակերտ Հուդայի

մատնությամբ ձերբակալել են Երուսաղեմի Ձիթենյաց լեռան Գեթսեմանի պուրակում և

Հրեաստանի թագավորությունը վերականգնելու մեղադրանքով` դատապարտել մահվան:

Հրեաստանի հռոմեացիների կառավարիչ Պիղատոս Պոնտացին փորձել է ազատել նրան,

սակայն ամբոխի պահանջով հաստատել է մահվան վճիռը: Երկու ավազակների հետ նա

խաչվել է Գողգոթայում: Ըստ կրոնական ուսմունքի` Քրիստոսը կամավոր է ընդունել

տառապանք ու մահ` անձնական զոհաբերությամբ մարդկանց փրկելով Ադամից ու

Եվայից բաժին հասած նախածին մեղքերից: Քրիստոսը հարություն է առել և

աշակերտներին պատվիրելով իր գաղափարների քարոզումը` համբարձվել է երկինք: Նրա

մասին կա հակասական գրականություն, իբր որպես հռոմեական զինվորի ապօրինի

զավակ, կախարդությամբ զբաղվող և դրա համար քարկոծված արկածախնդիր է:

Պատմիչներ Հովսեպոս Փլավիոսը և Տակիտոսը հիշատակում են նրան իրենց գործերում:

Ուսումնասիրողների մի մասը նրան սոսկ դիցաբանական կերպար են համարում,

մյուսները ընդունում են, որպես պատմական անձնավորություն, որ եղել է մթա մոտ 4-մթ30

65


շրջանում`ժխտելով Քրիստոսին վերագրվող գերբնական հատկությունները: Քրիստոսը

ընդունվել է որպես բարոյական կերպար, բարերար, ժողովրդին տառապանքներից փրկող:

Նրա առակներում քարոզվում է ուղղամտություն, արդարություն, ինչպես մարդը, որ

ներել չէր ուզում, ըստ Մաթեոսի ավետարանի, 5-րդ դասարան:

Տես` մանկական աստվածաշունչ էջ 292, Հիսուսը փարիսեցու տանը, որը պատվիրում

է, որ մարդը իրեն բարեպաշտ ու ազնիվ ցույց տալուց բացի, պետք է էությամբ այդպիսին

լինի, որպեսզի կարողանա իսկապես ազնիվ լինել` իրեն «լվանալով,-Հիսուս,- նաև

ներսից»:

Էջ 294, Առակ անմիտ հարուստի մասին, խրատում է զգուշանալ ագահությունից,

որովհետև կյանքը կախում չունի ունեցվածքի առատությունից: Ինչպես մի հարուստ մարդ

որոշում է (Ըստ Ղուկասի) ստացած լիուլի բերքը ամբարել ու ամբողջ կյանքում հանգիստ

ուտել, խմել, զվարճանալ, սակայն աստված նրան ասաց. «Անմիտ, հենց այս գիշեր քո

հոգին պիտի առնվի: Ու՞մ է մնալու այն ամենը, որ այդքան ժամանակ պատրաստել ես»:

Մամոնային` հարստությանը գերի դառնալով մարդը չգիտի, թե ինչ է սպասվում իրեն:

Լեռան քարոզը, էջ 296, Հիսուսի խոսքում ասվում է. «Երանի նրանց, ովքեր

արդարության սով ու ծարավ են զգում, որովհետև նրանք կկշտանան: Երանի նրանց,

ովքեր ողորմած են, ովքեր սրտով մաքուր են ու տեսնում են աստծուն, ովքեր խաղաղասեր

են, ովքեր հալածված են արդարության համար, նրանցն է Երկնքի Արքայությունը:» Ըստ

Հիսուսի նախ և առաջ պետք է փնտրել աստծո ճշմարտությունը և ապրել ճշմարիտ և այդ

դեպքում մնացած բոլոր բարիքները կտրվեն մեզ:

13.Իվան Անդրեևիչ Կռիլով

(1769թ. փետրվարի 13, Մոսկվա - 1844թ.նոյեմբերի 21, Սանկտ-Պետերբուրգ)

Իվան Անդրեևիչ Կռիլովը ռուս բանաստեղծ, առակագիր և թարգմանիչ է։ Կռիլովը ավելի քան 200 առակների հեղինակ է, որոնք լույս են տեսել 1809թ-ից առ 1843 թվականը: Կռիլովի առակները («Գայլն ու գառը», «Կապիկն ու ակնոցը», «Ճպուռն ու մրջյունը», «Կարապը, խեցգետինը և գայլաձուկը» և այլն) օժտված են ժողովրդական ոգով, երգիծանքով, սուր ու դիպուկ լեզվով, որի

66

http://hy.wikipedia.org/wiki/1769

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%93%D5%A5%D5%BF%D6%80%D5%BE%D5%A1%D6%80%D5%AB_13

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%BD%D5%AF%D5%BE%D5%A1


http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%86%D5%B8%D5%B5%D5%A5%D5%B4%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%AB_21

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%A1%D5%B6%D5%AF%D5%BF-%D5%8A%D5%A5%D5%BF%D5%A5%D6%80%D5%A2%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A3


պատճառով էլ առ այսօր լայն ժողովրդայնություն են վայելում: Կռիլովի առակներից մի քանիսը տարբեր հեղինակների կողմից թարգմանվել են նաև հայերեն:

Ծնվել է 1769 թվականի փետրվարի 13-ին Մոսկվայում, բանակի հրամանատարի աղքատիկ ընտանիքում: Շատ է սիրել կարդալ, մանկուց զբաղվել է ինքնակրթությամբ: Ժամանակի ամենազարգացած մարդկանցից մեկն էր: Հոր մահից հետո Իվանը մոր հետ տեղափոխվում է Պետերբուրգ: Մայրաքաղաքը Կռիլովի համար դառնում է գրականությամբ զբաղվելու լավագույն միջավայրը: «Կլեոպատրա», «Ֆիլոմելա» ողբերգություններն ու «Կատաղած ընտանիքը» կատակերգությունը երիտասարդ Իվանին մեծ ճանաչում են բերում թատերական և գրական միջավայրում: Աշխարհում հրաշալի առակագիրներ քիչ չեն եղել: Ռուսաստանում այդպիսի առակագիր էր Կռիլովը: Կռիլովը միշտ գրում էր իր ժամանակի համար ամենակարևոր թեմաների մասին: Նրա առակների գործող անձինք են ագահ գայլերը, անպաշտպան գառները, խորամանկ ու կեղծավոր աղվեսները, հիմար սագերն ու ամենահզոր առյուծը... Իսկ մեծ առակագրի ժամանակակիցներն այդ կերպարների շնորհիվ հեշտությամբ ճանաչում էին ցարական անիրավ իմաստակներին, պարծենկոտներին: Նրա պարզ ու հասկանալի առակները սիրելի են բոլորի համար: Առաջին անգամ Կռիլովի առակներից մի քանիսը տպագրվեցին 1809-ին։ Նրա ստեղծագործություններում հաճախ են հանդիպում ռուսական ժողովրդական առակներ։ Նրա գրվածքներն այնքան սերտ են կապված կյանքի հետ, որ արագ ինտեգրվեցին ժողովրդի խոսակցականի մեջ։ Առակագրի գրած շատ նախադասություններ վերածվեցին թևավոր արտահայտությունների, նրա բառակապակցությունները մարդիկ ամեն օր օգտագործում են` նույնիսկ չգիտենալով դրանց ծագման մասին։ Նրա ստեղծագործությունները թարգմանված են 50-ից ավելի լեզուներով։

Իվան Կռիլովը մահացել է 1844-ի նոյեմբերի 21-ին Պետերբուրգում։

Թարգմանիչ Գ. Այվազովսկին, խոսելով Կռիլովի առակների լեզվի և ոճի մասին, կարծում է, որ դրանք սուր և կենդանի խոսքով են գրված, որի միջոցով հեղինակը կարողացել է տալ ազգային բնավորության և սովորությունների ճշգրիտ պատկերը: Գ. Այվազովսկին կարծում էր, որ որոշ դեպքերում թարգմանիչը պետք է տողատակերում բացատրություններ տա՝ «առակի իմաստը ավելի պարզելու համար»:

«Ճպուռն ու մրջյունը»: Առակում խոսվում է անգործության, ծուլության և դրա հետևանքների մասին: Ճպուռն ամբողջ ամառ թռվռում է, երգում, պարում, ուրախանում, իսկ ձմռանը օգնություն խնդրում մրջյունից: Մրջյունը զարմանում է և հարցնում.

-Չաշխատեցի՞ր Ամառը,

Ասա՛, ինչ էր

Պատճառը:

Երբ ճպուռը արդարանում է, թե ժամանակ չի ունեցել, կանաչն ու ընկերներին թողած ինչպե՞ս աշխատեր, մրջյունը ասում է.

- Երգո՞ւ մ էիր... Շատ բարի,

67


Այժմ էլ բռնի Վեր-վերի, Քամին ծափ տա, Դու պարի՛:

«Ճանճն ու մեղուն» առակում խոսվում է ճիշտ ընկերներ ընտրելու մասին:

Մի օր մոծակը հարցրեց ճանճին. -Կա՞ն արդյոք մոտակայքում ծաղիկներ: -Ծաղիկներից տեղյակ չեմ, - պատասխանեց ճանճը,-ինչ վերաբերում է պահածոների տուփերին, գոմաղբին, կեղտաջրերին, լիքն են: Եվ սկսեց ճանճը թվարկել մոտակայքում գտնվող բոլոր աղբավայրերը,որտեղ մոծակն անպայման պետք է այցելի: Թռավ մոծակը ցույց տված ճանապարհով և հանդիպեց մեղվին: -Չե՞ս տեսել արդյոք մոտակայքում աղբավայրեր,- հարցրեց մոծակը: -Աղբավայրե՞ր, կե՞ղտ՝ ոչ, ոչ մի տեղ չեմ տեսել,- զարմացավ մեղուն: -Փոխարենը շուրջ բոլորը շատ անուշաբույր ծաղիկներ կան: Ու մեղուն մանրամասն պատմեց, թե որտեղ են ծաղկում շուշանները, և որտեղ են վերջերս բացվել հիացիտները: -Ահա թե ինչու է պետք ընտրել ճիշտ ընկերներ,-մտածեց մոծակը:

«Խոզն ու կաղնին» առակը ուսուցանում է համեստություն, հեզություն: Ցույց է տալիս, որ ապերախտությունը վատ հատկանիշ է և, որ լավ վերջաբանի չի հանգեցնի: Ապերախտ խոզը այնքան կաղին կերավ, որ ցած ընկավ ու քնեց, երբ արթնացավ սկսեց ծառի արմատները փորել: Ագռավը, երբ նախատինքներ տեղաց խոզի գլխին, պատասխան ստացավ հետևյալը.

-Չորանում է՝ չորանա, Ինձ ի՞նչ օգուտ՝ զորանա, Միայն կաղին ունենամ, Ուտեմ, պառկեմ, գիրանամ:

-Ա'յ ապերախտ կենդանի, Ով քեզ նման վիզ ունի, Իր կույր աչքով չի' տեսնի, Որ կաղինը հյութալի Լոկ այս ծառն է քեզ տալի,- Ագռավն ասավ խոզուկին, Այն կախգլուխ կուզիկին:

«Տերևները և արմատները»: Այս առակում խոսվում է փառքի անցողիկության մասին: Ինչքան էլ վերև բարձրանաս, դրանից չպետք է գոռոզանալ: Կյանքը չի հանդուրժում գոռոզներին, և ինչքան վերև բարձրանաս վայրէջքը ցավոտ է լինելու: Տերևները պարծենում են, թե իրենք վերևում են, իսկ արմատները պատասխան են տալիս, որ շատ պարծենալ պետք չի.

68


Ինչքան էլ մեզնից վերև բարձրանաք, Թե բարձրանալով շատ գոռոզանաք, Իմացեք, որ ձեր փառքը վեհաշուք Հազիվ դիմանա մի գարուն-աշունք, Կյանքը գոռոզին շատ չի համբերի, Մի քամի, մի ձյուն ձեզ ցած կբերի:

Առակը սովորեցնում է, որ կյանքը ինչքան էլ բարեհամբույր լինի և քեզ ինչքան էլ բարձրացնի չպետք է գոռոզանալ, և վերջում հավելում է.

Բախտդ ում գահն էլ քեզ բարձրացնի՝ Գոռոզությունդ քեզ կկործանի:

«Կարապը, խեցգետինը և գայլաձուկը» Ինչքան կուզեն` իրենց տանջեն, Երբ ընկերներն համերաշխ չեն Օգուտ չունեն բռնած գործից. Այ, մի առակ կյանքի փորձից, Թեև անցուկ, Բայց ոչ մոռցուկ: Մի կարապ, մի խեցգետին, մի գայլաձուկ Բարձած սայլը տեղից քաշել ուզեցին Եվ երեքով եկան սայլին լծվեցին, Ինչ են անում, Ինչ չեն անում, Սայլը տեղից չի էլ շարժվում,- Շատ թեթև է բեռը թվում, Բայց կարապը վեր է թևում, Խեցգետինը քաշում է ետ, Գայլաձուկն էլ հո դեպի գետ. Ով է արդար, ով մեղավոր, Մենք չդատենք: Բանն այն է, որ Մինչև այսօր Թե սայլ, թե բեռ Նույն տեղն են դեռ:

«Գյուղացին ու իր որդիները»: Գյուղացու որդիները մշտապես վիճում էին իրար հետ: Հայրն անընդհատ համոզում էր նրանց, որ հաշտ ու խաղաղ ապրեն, բայց ոչ մի խոսք չէր ազդում: Եվ նա որոշեց օրինակով համոզել. կարգադրեց մի խուրձ շիվ բերել: Երբ բերեցին,կապված շիվերը տվեց նրանց և առաջարկեց ջարդել: Շատ չարչարվեցին, բայց իզուր: Հայրն արձակեց խուրձը և շիվերը մեկ-մեկ տվեց որդիներին, որոնք, առանց դժվարության, ջարդեցին շիվերը: Եվ գյուղացին ասաց.

69


- Այդպես էլ դուք, զավակնե՛րս, եթե իրար հետ հաշտ լինեք, ոչ մի թշնամի ձեզ չի հաղթի, իսկ եթե գժտվեք, ամեն մեկն էլ հեշտությամբ կհաղթի ձեզ:

Հետևություն. որքան անհաղթելի է համերաշխությունը, նույնքան անզոր է պառակտումը:

«Հալալ մարդը»: Մի երիտասարդ ուխտել էր հարամ բան ամենևին չուտել և մի օր նա գնաց գետի եզրը և տեսավ, որ ջուրը մի խնձոր է բերում: Երիտասարդը առավ խնձորը, և քանի որ քաղցած էր կերավ, ապա միտն ընկավ իր ուխտը և խղճմտանքով գնաց գետն ի վեր, գտավ մի այգի և իմացավ, որ խնձորն այդ այգուց էր: Երիտասարդն ասաց այգետիրոջը. «Ողորմի՛ր ինձ և առ խնձորի գինը կամ հալալ արա, որովհետև ես հարամ բան ամենևին չեմ կերել»: Եվ բուրաստանի տերն ասաց. «Կեսը, որ իմս է, հալալ քեզ և կեսը՝ իմ եղբորն է, նրան տեր չեմ: Եվ իմ եղբայրը հեռու է այստեղից վեցօրվա ճանապարհ»: Եվ երիտասարդը ճանապարհ ընկավ և գտավ այն մարդուն, ասաց. «Կամ առ քո խնձորի գինը և կամ հալալ արա ինձ»: Եվ մարդն ասաց. «Ոչ գինը կառնեմ, և ոչ հալալ կանեմ: Թե կուզես, որ հալալ անեմ, ես մի աղջիկ ունեմ՝որ ոչ ականջ ունի և ոչ էլ լեզու և ոչ ձեռք և ոչ ոտք, նրան կին առ, որ հալալ անեմ»: Երիտասարդն անճարացած առավ այդ աղջկան, և երբ առագաստ մտան,տեսավ, որ աղջիկը ամենևին առողջ էր: Եվ երիտասարդն աներոջն ասաց. «Ինչու՞էիր ծաղրում քո աղջկան»: Եվ նա ասաց. «Ես ճշմարիտ էի, որովհետև ծնված օրից իմ աղջիկը արեգակի լույսը երդից է տեսել և օտար մարդու ձայն չի լսել և օտարի հետ չի խոսել և ձեռքով մեղք չի շոշափել և ոտքը դռնից դուրս չի դրել: Եվ ես քեզ նման հալալ մարդ էի ուզում, և ահա դու եկար»:

«Իշխանն ու այրի կինը»: Մի իշխան կար խիստ չար և անիրավ: Եվ նույն քաղաքում ապրում էր մի այրի կին, և իշխանը, հարկ պահանջելով, նեղում էր նրան, և այրի կինն աղոթում էր,որ իշխանն ունենա խաղաղ ու երկար կյանք: Գնացին ասացին իշխանին, թե քո չարության համար աղոթում է այրին: Եվ իշխանը եկավ և ասաց. «Ես քեզ բարիք չեմ արել, ով կին, դու ինձ համար ինչո՞ւ ես աղոթում»: Այրի կինն ասաց. «Քո հայրը վատ մարդ էր. ես անիծեցի, և նա մեռավ: Դու նստեցիր նրա տեղը՝ ավելի խիստ, չար: Եվ այժմ վախենում եմ, որ մեռնես և քո որդին քեզնից ավելի չար լինի»:

«Իմաստուն դատավորը»: Մի մարդ ուներ չար կին և կինը կռվեց նրա հետ և ասաց. «Կարծում ես, թե քո երեք որդիները քեզնից են: Մեկն է քեզնից, իսկ երկուսը՝ բիճ են»: Եվ նա հարցրեց թե, ո՞րն է իմը, և կինը չասաց: Եվ երբ հայրը մեռնում էր՝ ասաց.«Իմ ամբողջ կայքը թող լինի իմ հարազատ որդուն»: Եվ եղբայրները կռվում էին իրար հետ. մեկն ասում էր, թե ես եմ հարազատ որդին և մյուսը՝ թե ես եմ: Եվ գնացին մի իմաստուն դատավորի մոտ: Եվ դատավորը հրամայեց նրանց հորը հանել գերեզմանից և նետ արձակել նրա վրա: Ով հորը զարկեր նետով, և նետը ծակեր հոր մարմինը, նա էր հարազատ որդին: Եվ երկու որդիները զարկեցին հորը, իսկ ճշմարիտ որդին դանակը քաշեց, որ սպանի եղբայրներին և լաց եղավ դառն արտասուքով և թաղեց հոր մարմինը: Եվ իմացան, որ նա էր հարազատ որդին և նրան տվին հայրենի կայքը:

70


«Միամիտ գողերը»: Երկու գող բարձրացան մի մեծատան կտուր և կամեցան երդով վայր իջնել և գողություն անել: Լուսնկա էր: Եվ մեծատուն մարդն իմացավ, որ գողերը երդիկի մոտ են: Կինը մարդուն հարցրեց, թե այս ամեն գանձերը և ոսկին և կերպասը քեզ որտեղի՞ց են: Եվ մեծատուն մարդն ասաց. «Գնում էի գողության, մեծատուն մարդկանց երդիկով իջնում էի, և լուսնկա էր, ինչպես այժմ, և լուսնի շողերը երդիկից ներս էին ընկնում, ինչպես այժմ, և ես գրկում էի շողերի սյունը և վայր էի իջնում և այնպիսի մի բան էի ասում, որ ինչքան գեղեցիկ կերպաս կար այդ տանը, երևում էր ինձ, և կապում էի լուսնի շողերին և վեր բարձրանում: Ես այս ամենն այդպես եմ վաստակել»: Երբ գողերը այդ բանը լսեցին, խիստ ուրախացան և հավատացին այդ ցնորամիտ բանին և լուսնի շողերը գրկելով երդից վայր ընկան և ջարդվեցին:

Խ. Աբովյանը (1809-1848) հայ մանկագրության հիմնադիր և սկզբնավորող: «Նախաշավիղ կրթության»-ը, որպես առաջին դասագիրք: Նրա առակները «Վերքը», «Պատմություն Տիգրանի»:

«Խաչատուր Աբովյանը հայ իրականության մեջ հանդես եկավ իբրև մեծ գրող ու լուսավորիչ, հայ նոր գրականության սկզբնավորող: Նա իր ողջ գործունեության ընթացքում պայքարեց հանուն նոր լեզվի, նոր թեմատիկայի գրականության մեջ, պայքարեց հանուն նոր մանկավարժության ու գիտության, հանուն նոր կյանքի ձևերի, նոր մտածելակերպի և ապրելակերպի: Աբովյանը հանդիսացավ սկզբնավորողը 19-րդ դարի մեր ողջ կուլտուրական շարժման» (Հայ նոր գրականության պատմություն, հատոր 1-ին, էջ 363): Կյանքը: Ծնվելէ 1805 (1809)թ .-ինՔանաքեռ գյուղում, որն անցյալում գտնվում էր Երևանից 5 կմ հեռու, իսկ այժմ դարձել է թաղամասերից : 10տ.-ում նրան հայրը՝ Ավետիքը, տանում է Էջմիածնի վանքը, ուր պատանին սովորում է մի քանի տարի: Այստեղ Խաչատուրը դառնում է Անտոն եպիսկոպոսի փոքրավորն ու սանը՝ մոնթը: 1821թ.-ին Անտոնը Աբովյանին տանում է Թիֆլիս և կրթություն ստանալու հանձնում ժամանակին հայտնի հայագետ Պողոս վարդապետ Ղարադաղցու մոտ: 1824թ.-ին բացվում է Ներսիսյան դպրոցը, որի 1-ին աշակերտներից է դառնում Աբովյանը: Հետագայում ճանաչված խմբագիրՆազարյանը եղել է նրա դասընկերը: Տեսուչն էր Հարություն Ալամդարյանը, հանձին որի Աբովյանը ձեռք է բերում մի լավ բարեկամ: Ներսիսյան դպրոցում Աբովյանը սովորում է ռուսաց լեզու, պարսկերեն, հայ գրականություն և հայոց պատմություն: 1828թ.-ին վերադառնում է Էջմիածին և նշանակվում կաթողիկոսի թարգման: 1829թ.-ին Էջմիածին է գալիս Դորպատի (Տարտու) համալսարանի պրոֆեսոր Ֆրիդրիխ Պարրոտի արշավախումբը: Նպատակն էր բարձրանալ Արարատի գագաթը, իսկ դա հնարավոր էր դարձել 1826 -1828թթ.-ի ռուս-պարսկական պատերազմի արդյունքում Արլ. Հայաստանի ազատագրման շնորհիվ: Աբովյանը որպես թարգմանիչ, միանում է արշավախմբին: Աբովյանն 1-իններից էր, որ ոտք է դնում Արարատ լեռան գագաթը: Այդ վերելքը լեռնագնացության պատմության մեջ 1-ին դեպքն էր: Աբովյանը, լինելով խելացի և հետաքրքրասեր, գրավում է Պարրոտի ուշադրությունը: Վերջինիս հետևողական ջանքերով Աբովյանն ընդունվում է Դորպատի համալսարան՝ որպես ազատ ունկնդիր: Սովորում է 6 տարի՝ 1830-1836 թթ.-ին: Այդ տարիների մասին նա հետաքրքիր տեղեկություններ է գրի առել իր «Դորպատյան օրագրերում»: Ուսումնառության տարիներին և հետագայում Աբովյանը խորապես գիտակցել է, որ իր կյանքը նվիրել է իր ժողովրդի զավակների լուսավորության մեծ գործին: Այս նպատակին լիարժեք հասնելու համար նա Դորպատում

71


յուրացնում է բազմազան գիտելիքներ գիտությունների տարբեր բնագավառներից, հետաքրքրվում է տարբեր արհեստներով, կարդում գերմանացի նշանավոր փիլիսոփաներ Կանտի, Հեգելի ուսումնասիրությունները, Գյոթեի, Շիլլերի գեղարվեստական երկերը, ֆրանսիական լուսավորիչներ Վոլտերի, Մոնթեսքյոյի, Ռուսոյի ստեղծագործությունները: Ծանոթանում է տիեզերագիտության և բնագիտության՝ իր ժամանակի հայտնագործություններին, հաճույքով հաղորդակցվում ժամանակի արվեստներին և գիտելիքների մեծ պաշարով 1836թ.-ի հունվարին վերադառնում է հայրենիք իր ժողովրդի լուսավորությանը անմնացորդ նվիրվելու և գործելու մեծագույն ցանկությամբ: Իր ծրագրերի և անելիքների մասին Պետերբուրգում հայ համայնքի ներկայացուցիչների հավաքին նա երդման պես ասել է. «Հայրենիքիս համար ես հանձն առա այս երկարամյա պանդխտությունը, և ներկայումս իմ ձգտումը պիտի լինի հայրենիքիս օգնության հասնելը: Ոչ մի բան չի կարող ինձ սարսափեցնել 1-ին քայլից, առավել ևս չի կարող ինձ որևէ բան կասեցնել, որպեսզի չկարողանամ իրագործել իմ ցանկությունը: Ես հաստատապես որոշել եմ չխնայել նույնիսկ կյանքս, եթե դա պահանջվի ինձանից»: Աբովյանը նախ ցանկանում էր ազգային դպրոց ստեղծել հայրենիքում, մասնավորապես՝ Էջմիածնում, սակայն նրա ջանքերը զուր էին: Եվ ահա 1837թ.-ին նա ստիպված պետական ծառայության է մտնում՝ նշանակվելով Թիֆլիսի գավառական դպրոցի տեսուչ: Աբովյանն այստեղ հիմնում է նաև մասնավոր պանսիոն, ուր սովորելու հնարավորություն են ունենում ամենատարբեր խավերի հայ երեխաներ: Այստեղ է սովորել նաև նշանավոր դրամատուրգ Գաբրիել Սունդուկյան, սակայն նա որոշակի տպավորություններ չի արտահայտել պանսիոնում սովորելու ժամանակաշրջանի մասին, ինչպես նաև իր ուսուցչի: Այս շրջանում իր ազգանվեր գործունեության պատճառով Աբովյանը հաճախ է բախման մեջ եղել ցարական իշխանության տեղական ներկայացուցիչների հետ, որոնք շարունակ կաշկանդել են նրան, պահանջել, որ կրթությունն ավելի շատ իրականացվի ռուսերենով: Հետագայում արդեն Աբովյանին հնարավորություն է ընձեռնվում մանկավարժական գործունեություն ծավալել բուն հայրենիքում: Այստեղ նշենք, որ թեև Աբովյանը իշխանությունների հետ լարված հարաբերությունների մեջ էր արդեն Թիֆլիսում, բայցևայնպես մինչև Երևան տեղափոխվելը՝ 1843թ.-ը, նրա համար եղավ խիստ բեղմնավոր ժամանակաշրջան. այս տարիներին է նա գրել իր գրեթե բոլոր հայտնի ստեղծագործությունները: 1843 թ.-ին Աբովյանը նշանակվում է Երևանի գավառական դպրոցի տեսուչ: Նրան թվում էր, թե Երևանում ավելի հանգիստ կկարողանա գործել, սակայն նրան խանգարում են նաև այստեղ: Նույնիսկ Թիֆլիսի նրա հակառակորդները նամակներով բորբոքում են երևանյան իրենց պաշտոնակիցների ատելությունը Աբովյանի նկատմամբ: Աբովյանն այստեղ աշխատում է մինչև իր կյանքի վերջը: Երևանում աշխատելիս նրա մի շարք նախաձեռնումները դիմադրության են հանդիպում ոչ միայն ցարական կառավարիչների, այլև տեղի հայ պահպանողականների կողմից: Եթե ցարական պաշտոնյաները պահանջում էին, որ կրթությունն իրականացվի ռուսերենով, ապա հայ պահպանողականները պահանջում էին կրթությունն իրականացնել գրաբարով: Աբովյանը ցավով է նկատում, որ աստիճանաբար ցնդում են այն վառ հույսերը, որ հայ ժողովուրդն ուներ Ռուսաստանի տիրապետության տակ անցնելու նախօրեին: Եվ իրոք, եթե ցարական իշխանությունները նախապես հայ կամավորներին սիրաշահելու նպատակով ռուս-պարսկական պատերազմի ավարտից անմիջապես հետո Հայաստանում ստեղծեցին ինքնուրույն վարչական միավոր՝ «Հայկական մարզ» անվամբ, ապա այդ վիճակը երկար չգոյատևեց: Մարզի ղեկավարը ռուս էր, ցարական իշխանություններն էլ ամենևին շահագրգռված չէին, որ ռուսական զենքի միջոցով գրավված Հայաստանի տարածքում ձևավորվեր վարչական ինքնուրույն միավոր: Ուստի 1840 թ.-ին այն վերացվեց, և Արևելյան Հայաստանի տարածքներում ձևավորվեցին նահանգներ, որոնք ղեկավարվում էին բարձրագույն իշխանությունների կողմից նշանակված նահանգապետերի կողմից: Նման քաղաքականությունը նպատակ ուներ թույլ չտալ ընդհանրապես ինքնուրույն իշխանապետություն ձեռք բերել: Նման քաղաքականության բաղկացուցիչ մասն էր կազմելու նաև ազգային փոքրամասնություններին ռուսականացնելու հետևողական ձգտումը: Այդ դիրքորոշումը ցարական իշխանությունների կողմից լիարժեք կերպով իրականացնելու համար տեղական իշխանության ներկայացուցիչները անբարյացակամ

72


վերաբերմունք էին դրսևորում ազգային կրթության, մշակույթի և տեղական ինքնավարության դրսևորումների դեմ: Ցարական պաշտոնյաների հետ Աբովյանի հարաբերություններն ավելի են սրվում, ինչը զգայուն Աբովյանին հաճախ է հանում հոգեկան հավասարակշռությունից: Իր համար ստեղծված իրավիճակից այլևս ելք չգտնելով՝ Աբովյանը 1848թ.-ի մարտին հրաժարվում է դպրոցի տեսուչի պաշտոնից: Ներսես Աշտարակեցի կաթողիկոսի առաջարկով Աբովյանը պետք է մեկներ Թիֆլիս՝ Ներսիսյան դպրոցի տեսչությունը ստանձնելու համար: Երևանի գավառական դպրոցի նորանշանակ տեսուչ Թուրքեստանովին բոլոր փաստաթղթերն ու գույքը դեռևս չհանձնած՝ նա 1848թ.-ի ապրիլի 2-ի լուսաբացին դուրս է գալիս իր բնակարանից ու այլևս չի վերադառնում: Թեև Աբովյանի անհայտ բացակայության մասին հյուսվում են տարբեր վարկածներ, այնուամենայնիվ մինչ օրս էլ նրա առեղծվածային բացակայության պատճառները չեն բացահայտվել: Ժամանակակից գրականագետները շարունակում են հետազոտություններ կատարել, գրքեր են տպագրում Աբովյանի կյանքի վերջին շրջանի մասին: Այստեղ նշենք Աբովյանի անհայտ բացակայության վարկածներից: Ոմանք կարծում են, որ ցարական իշխանությունները նրան աքսորել են Սիբիր, որտեղ էլ մահացել է 1850-ական թթ.-ի 2-րդ կեսին: Այս կարծիքը հիմնավորվում է նրանով, որ Աբովյանի կինը՝ Էմիլյա Լոոզեն, ամուսնու բացակայությունից հետո թոշակ է ստացել վերջինիս համար: Հայ նշանավոր գրող Ակսել Բակունցը հետազոտություններ է կատարել՝ Աբովյանի մասին կենսագրական վեպ գրելու համար, որն անավարտ է մնացել, թեև տեղեկություններ կան այն մասին, որ ավարտել է: Ըստ Բակունցի՝ Աբովյանը 1848թ.-ին ցանկացել է մեկնել Եվրոպա՝ այնտեղ բռնկված հեղափոխական շարժումներին մասնակցելու: Սակայն այս վարկածը թերի շատ կողմեր ունի, որովհետև Բակունցն ապրում էր մի ժամանակաշրջանում, երբ գրողի դերը գրականության պատմության մեջ գնահատվում էր հատկապես նրանով, թե նա ինչպիսի վերաբերմունք ունի ազգային և սոցիալական հեղափոխությունների նկատմամբ: Իսկ Աբովյանը, որքան էլ հանդես է եկել իբրև իր ազգին անկախ տեսնելու և ազգային ինքնուրույն պետություն ունենալու գաղափարների կողմնակից, այնուամենայնիվ հեռու էր այդ ուղղությամբ հապճեպ քայլեր կատարելու մտքից և իր ջանքերն ուղղորդել էր իր ժողովրդի ինքնագիտակցությունը զարգացնելուն և լուսավորական գործունեությամբ զբաղվելուն, հետևաբար Բակունցի վարկածն անհավանական է և անհամոզիչ: ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆԸ Աբովյանի գրական գործունեության վաղ շրջանը:

Բացառիկ է Խաչատուր Աբովյանի գրական ժառանգության նշանակությունը մեր գրականության համար, ուստի անհրաժեշտ է այն ուսումնասիրել հանգամանորեն: Աբովյանը ստեղծագործել է գրական գրեթե բոլոր ժանրերով, հանդիսացել է նույնիսկ որոշ ժանրերի սկզբնավորողը մեր գրականության մեջ: Նա գրել է քնարական բանաստեղծութուններ, նա է ստեղծել գեղարվեստական արձակի այնպիսի ժանրեր, ինչպիսիք են պատմվածքը, նովելը, ակնարկը, խրատական առակաձև զրույցը, մեծածավալ վեպը, ինչպես նաև մանկավարժական վեպը: Աբովյանը փորձեր է կատարել դրամատուրգիայի բնագավառում, գրել ուղեգրական գրականության հոյակապ նմուշներ: Աբովյանն է 1-ին հայ մանկագիրը, մեծ լուսավորչի գրական ժառանգության մի կարևոր մասն են հանդիսանում նրա գիտական, մանկավարժական աշխատությունները: Ուշագրավ են նրա ուսումնասիրությունները քրդագիտության բնագավառում: Աբովյանը կարևորում էր բանահյուսության և ազգագրության նշանակությունը գրականության համար: Նա խորապես գիտակցում էր կենդանի խոսք ու զրույցի, առակի և առածի նշանակությունը գրողի և գրականության համար: Նա, ըստ էության, 1-ինն էր, որ ըմբռնեց, թե ժողովրդի հետ կապված արվեստը միայն կարող է լինել կենսունակ: Նման պատկերացումը ոչ թե թռուցիկ էր, այլ պայմանավորված էր նրա դեմոկրատական հայացքին բնորոշ դրսևորումներով: Ուշագրավ է, որ Աբովյանը ժողովրդի լուսավորության և կրթության գործում մեծ դեր է հատկացնում արվեստներին, հատկապես՝ գեղարվեստական գրականությանը: Եվ ահա նկատելի է, որ Աբովյանի

73


ստեղծագործությունն ունեցել է իր զարգացումը: 1820-ական թթ.-ին իշխող գրական ուղղությունը դասականապաշտությունն էր: Աբովյանը, բնականաբար, իր ստեղծագործական գործունեության վաղ շրջանում գտնվել է հայ կլասիցիզմի ներկայացուցիչների գրականության ազդեցության տակ: Ու քանի որ նա մեր գրականության պատմության մեջ միջնադարից նոր ժամանակներին անցման շրջանի գրող էր, նրա ստեղծագործություններում դրսևորվել են թե՛ սենտիմենտալիզմի (զգայապաշտություն), թե՛ ռոմանտիզմի (գաղափարապաշտություն) տարրեր: Աբովյանն իր ստեղծագործական գործունեության վաղ շրջանում հանդես եկավ իբրև բանաստեղծ: Իր 1-ին բանաստեղծությունները նա գրել է 1824թ.-ին՝ Ներսիսյան դպրոցում սովորելիս: Չափածո ստեղծագործություններում Աբովյանն օգտագործել է թե՛ գրաբարը, թե՛ աշխարհաբարը, կիրառել է թե՛ արևելյան, թե՛ աշուղական, թե՛ դասական տաղաչափության ձևերը: Նկատելի է այն օրինաչափությունը, որ դասական ոճով գրված բանաստեղծություններում նա կիրառում է գրաբարը, իսկ ժողովրդական մոտիվներում նախընտրում է աշխարհաբարը: Նախապես նա տուրք է տալիս հայ կլասիցիստական բանաստեղծության ավանդույթին: Գրում է ներբողներ՝ նվիրված նշանավոր հոգևորականներին, աշխարհիկ անձանց, փառաբանում է աստվածաշնչյան Եհովա աստծուն: Լեզուն սրանց գրաբարն է: Աբովյանի վաղ շրջանի պոեզիան աստիճանաբար սկսում է հաղթահարել կլասիցիզմի սահմանափակությունները: Նրա 1-ին բանաստեղծություններից մեկը «Կարոտութիւն նախնի վայելչութեանց հայրենեաց իմոցն» է: Աչքի է ընկնում հայրենասիրական ռոմանտիկական վերասլացումով: Փառավոր անցյալի համեմատությամբ խիստ ծանր է ներկան: Բանաստեղծի առջև հառնում է անցյալում տեղի ունեցած պայքարի և ազատության խորհրդանիշը՝ Վարդան Մամիկոնյանը: Մեծ հերոսն իր օրինակով ներշնչում է բանաստեղծին «տալ զկեանս ի զոհ սիրոյ հայրենեաց»: Այսպիսով, կլասիցիզմից ռոմանտիզմին անցնելու պրոցեսը մեր գրականության պատմության մեջ կապվում էր պատմահասարակական նոր փուլում սկզբնավորվող ազգային-ազատագրական շարժումների հետ, դառնում էր այդ շարժման մեջ ներգրավված զանգվածների ազատագրական տենչերի արտահայտության միջոց: 1826-1828թթ.-ի ռուս-պարսկական պատերազմի շնորհիվ ռուսական տիրապետության տակ անցնելու իրողությունը Աբովյանի կողմից դիտվում է որպես ազգային քաղաքական վերածննդի սկիզբ, մի անհրաժեշտ շրջափուլ հայերի՝ իբրև ազգ և պետություն ձևավորվելու ճանապարհին: Աբովյանը բանաստեղծությունների մի ամբողջ շարք է նվիրում այդ իրադարձությանը: «Մուտ Հայկայ ի Հայաստան» բանաստեղծության մեջ Աբովյանը ներկայացնում է Հայկին, որը, հայրենի հողի վրա տեսնելով ռուսներին, զարմանում է, չի կարողանում որոշել՝ նրանք թշնամի են, թե բարեկամ: Եվ ահա նրա որդիներն ասում են.

Թշնամիք քո վաղուց ի չիք, Դարձեալ կորեան,անո՛յշ մեր հայր: Այս բարերար Ռուսսիոյ որդիք Եկին բերել մեզ նոր այս դար:

Նկատելի է, որ Աբովյանի նախադորպատյան պոեզիան մի կողմից սկիզբ է առնում կլասիցիզմից, մյուս կողմից էլ կապվում է հայ միջնադարյան և գուսանական ժողովրդական պոեզիայի հետ: Աբովյանի մի շարք սիրային բանաստեղծություններ իրենց վրա են կրում Պետրոս Ղափանցու և Պաղդասար Դպիրի սիրային տաղերի ազդեցությունը.

Խաչատուրս մերձ եմ, ահա, մեռանիլ, Արի՛, ե՛կ, տե՛ս գոնեա զմահս, սիրելի՛:

Այս սիրերգերն աչքի են ընկնում պարզությամբ, կարճ են, լի են ապրումով, ջերմ են, հուզառատ: Գրված են պարզ գրաբարով: Երբ ուսումնասիրում ենք այս շրջանի պոեզիան, ակնհայտ է դառնում այն, որ Աբովյանը ծանոթ է եղել աշուղական պոեզիային, թերևս նաև Սայաթ-Նովայի խաղերին: Այս է վկայում սայաթնովայական շնչով գրված հետևյալ բանաստեղծությունը.

74


Ջանումս ջան չի մնաց, Որ իմ ահվալն քեզ ասեմ: Բերանս խոսք չի գալիս, Որ իմ խիալն քեզ ասեմ: Թոփ ու թոփխանա ես սարքել, Քանդեցիր բուրճ ու բադանս... Ինչպես կըլի էս իմ բանս, Դու՛ն ես իմ ճար ու դարմանս: Աբովյանի՝ մեզ հայտնի ստեղծագործությունների մեջ սա 1-ին աշխարհաբար երկն է, հետևաբար կարելի է եզրակացնել, որ Աբովյանի ստեղծագործության աշխարհականացման 1-ին քայլերը կրում են մեր միջնադարյան, ինչպես նաև աշուղական պոեզիայի բարերար ազդեցությունը: Դորպատյան շրջանի պոեզիան:

Դորպատում ուսանելիս Աբովյանը հիմնականում շարունակեց բանաստեղծություններ գրել: «Սա մի շրջան էր Աբովյանի կյանքում,- գրում է Հրայր Մուրադյանը,- երբ նրա առջև հրաշքի պտս բացվել էր համաշխարհային պոեզիայի կախարդիչ աշխարհը՝ հանձինս Հոմերոսի, Գյոթեի, Շիլլերի և այլոց ստեղծագործությունների»: Վերոհիշյալ գրողները նպաստել են, որ Աբովյանը խորապես գիտակցի ստեղծագործական գործունեության հասարակական ու բարոյական ազդեցության կարևոր դերակատարությունը: Այս պատճառով էլ նա այս շրջանի բանաստեղծություններում իր նվիրական խոհերն ու տենչերը ամենից հաճախ կիսում է արվեստների հովանավոր մուսայի հետ: Դորպատյան քնարերգությունը թեմատիկ առումով թեև բազմազան է, բայցևայնպես գերակշռողը հայրենիքի թեման է: Հայրենիքից հեռու գտնվող բանաստեղծը տենչում է կրկին լինել հարազատ վայրերում. Երբ եկից, երբ տեսից զքոյդ սահման աննման, Ուր Մասիս, Արագած հոյակապ խոյանան: Աբովյանի դորպատյան հայրենասիրական պոեզիայում նախորդ տարիների ազատության թեման փոխարինվում է ամբողջ Հայաստանի և հայ ժողովրդի տակավին անազատ վիճակի թեմայով: Հեղինակի մտահորիզոնը լայնացել էր. այլևս Հայաստան ասելով նա չի հասկանում լոկ նախկին Երևանի խանությունը: Աբովյանին տանջում է ինքնուրույն պետականությունից զուրկ և այս իսկ պատճառով աշխարհով մեկ սփռված պանդուխտ ժողովրդի տառապալի վիճակը: «Զգացմունք ցավալից» բանաստեղծության մեջ նա գրում է. Եվ թռչունքն ունեն իւրեանց բոյն, ուր օթագային, Եվ սողունք անգամ, որք ի սիրտ երկրի անվրդով հանգչին, Այլ մեզ չիք տեղի, չիք ուրեք դադար Ի վերայ երկրի, զոր ձեռօք քո արար՝ Սահի Հայկազունն միշտ ալեկոծեալ, Զավակ և զտուն, զաշխարհ մոռացեալ: Մեկ ուրիշ բանաստեղծության մեջ Աբովյանը նկարագրում է ազատ, քաղաքակիրթ կյանքով ապրող եվրոպացի երիտասարդության ուրախ զբոսանքը բնության գրկում և ցավով գրում է. ...Ուր չիք գերութիւն, ոչ սուր կամ հարուած դառնաղետ կրի, Որով անողորմ ազգն իմ խղճալի տանջի յավիտեան : Աբովյանն իր հայրենիքն անվանում է սգատուն, նրան այլևս չի մխիթարում Արլ. Հայաստանի համեմատաբար բարվոք վիճակը: Հեղինակի հայրենասիրական բանաստեղծություններում կրկին հարություն են առնում պատմական Հայաստանի հերոսները, բայց այս անգամ փառաբանելու

75


համար ոչ թե Ռուսաստանի տիրապետության տակ անցած հայերի վիճակը, ինչպես այդ տեղի էր ունենում նրա նախադորպատյան ստեղծագործություններում, այլ մեր բարձր անտիկ մշակույթը: Բանաստեղծություններից մեկում, հիշատակելով Հայկ, Արամ, Արմենակ, Պարույր, Տրդատ, Վաղարշակ և այլ անուններ, Աբովյանն ասում է. Որոց գործոց անհամեմատ Չիք դեռ սահման, չիք դեռ օրինակ: Մի այլ բանաստեղծություն Աբովյանը նվիրում է Վարդանանց պատերազմին՝ արժանի կերպով մեծարելու համար նախնիների փառապանծ գործքը: Ըստ Աբովյանի՝ ամենաիսկական հերոսությունն այնտեղ է, ուր ժողովուրդն անձնազոհ, անհավասար կռվով հաստատում է իր գոյության արդարացի իրավունքը: Ուշագրավ է, որ իր բանաստեղծություններում Աբովյանը դատապարտում է փոքր ազգերի դեմ գործադրված ամեն մի բռնություն: Օր. «Միսիսիպի» բանաստեղծության մեջ նա մեղադրում է եվրոպացի «բռնի վարժապետերի» վայրագությունները ամերիկյան ու աֆրիկյան բնիկների նկատմամբ: Այս շրջանում Աբովյանը գրել է նաև սիրո թեմայով բանաստեղծություններ: Բանաստեղծի սիրած էակը նրա չափածո ստեղծագործություններում որոշակի կին է: Հէղինակը ճանաչել է, տեսել, սիրային բացատրություններ ունեցել, գիտի նրա արտաքին ու ներքին բարեմասնություններն ու արժանիքները, որոնք դարձրել է իր հիացմունքի ու գովեստի առարկան: Օրիորդ Ֆոլ Շվերբս, Էմմա, Մ.Ա., Ն.Ն. է անվանում իր բանաստեղծությունների հերոսուհիներին: Նրանք դորպատյան տարիների տարբեր շրջաններում հրապուրել են Աբովյանին, անհուն բերկրանք և միաժամանակ խոր տառապանք պատճառել նրա զգայուն հոգուն: Սրանք սոսկ կենսագրական փաստեր չեն, այլ Աբովյանի բանաստեղծական ժառանգության հոյակապ նմուշներ, որոնք վկայում են աշխարհականացման ուղղությամբ կատարվող քայլերի մասին: Դորպատյան սիրային լիրիկայում զգացվում է եվրոպական գրականության մեջ տարածված ռոմանսների ձևի օգտագործման միտումը, թեև Աբովյանը դեռևս դրանք շարունակում էր գրել գրաբար: «Օրիորդ Ֆոլ Շվերբս ի վերայ երգեղոնի» բանաստեղծության մեջ նա գրում է. Թող զիս դատեսցեն դահիճք դժոխոց, Թող զիս մատնեսցեն նոքա դառնախոց: Այլ ուր հնչեսցի այս անոյշ քո ձայն, Անդ է իմ դրախտ, երկինք և կայան: Աբովյանն այս տարիներին կատարել է նաև թարգմանություններ: Թարգմանելու համար նա հատկապես ընտրում էր ժողովրդական բանահյուսության հետ կապված կամ գեղջկական կյանքը պատկերող ստեղծագործություններ: Այս են վկայում Հոմերոսից, Գյոթեից, Շիլլերից կատարված թարգմանությունները: Այսպիսով, կարելի է ասել, որ Աբովյանի ռոմանտիկական քնարերգությանը հատկապես դորպատյան շրջանում բնորոշ էր ոչ միայն հայրենասիրության, ազատասիրության թեման, այլև ժողովրդական կյանքի և բարքերի պոետականացումը, մարդու ներքին աշխարհի բացահայտումը սիրո, բնության և խոհական-փիլիսոփայական թեմաների միջոցով: Աբովյանի հետդորպատյան շրջանի պոեզիան: Այս շրջանի ստեղծագործական գործունեության կապակցությամբ գրականագետ Հրայր Մուրադյանը գրում է. «Աբովյանի «Դորպատյան օրագրերի» վերջին էջերը գրված են աշխարհաբար լեզվով: Դա պատահական երևույթ չէր. դրանով նա կարծես շեշտում էր իր շրջադարձը դեպի գրականության աշխարհականացումը: Հիրավի, դա այդպես էր. եթե նախադորպատյան և դորպատյան պոեզիայում տիրապետողը գրաբարն էր, իսկ աշխարհաբարով գրված գործերն առանձին բացառություններ էին, ապա հետդորպատյան շրջանի պոեզիայի և ողջ ստեղծագործության լեզուն աշխարհաբարն է, թեև գրաբարի տարրերը մնում են մինչև վերջ»: Պիտի

76


նշել, որ աշխարհաբարի գերակայությունից բացի արմատական հեղաշրջումներ կատարվեցին նաև բովանդակության. գեղարվեստական վարպետության ասպարեզներում: Հետդորպատյան շրջանի պոեզիան վկայում է, որ այս փուլում հեղինակի ելակետը հասարակական լայն շերտերի շահերն է: Դա կարելի է նկատել արդեն «Աղասու խաղը» պոեմում և դրա մոտիվներով ավելի վաղ գրված բանաստեղծություններում: «Աղասու խաղը», անշուշտ, դեռևս անկատար գեղարվեստական ստեղծագործություն է. չունի սյուժետային հստակ կառուցվածք, դեպքերի տրամաբանական զարգացում, կերպարները միշտ չէ, որ դառնում են ամբողջական բնավորություններ: Ուշագրավ է, որ պոեմում պատկերված են ժողովրդի մարդիկ: Այսպիսիք են հենց Աղասին և Նազլուն: Նրանք իրենց դժգոհությամբ, դատողություններով սուր կերպով հակադրվում են իրենց շրջապատող անբարեկարգ հասարակական պայմաններին: «Այստեղ 1-ին անգամ զգացվում է իսկական Աբովյանը՝ կրակված սրտով, ստեղծագործական հախուռն տարերքով: Նա թոթափել է գրաբարի կապանքները, խոսում է հարազատ բարբառով, և բանաստեղծությունը հոսում է լեռան բարձունքից գահավիժող ջրվեժի թափով»,- գրում է Հրայր Մուրադյանը: Նշենք, որ Աբովյանի հետդորպատյան պոեզիան աչքի է ընկնում ժանրային բազմազանությամբ: Վերոհիշյալ պոեմից բացի նա գրում է նաև բայաթիներ, որոնք նրա քնարերգության բարձր ձեռքբերումներից են: Օգտագործելով ժողովրդական խաղիկների՝ ջանգյուլումների ձևը՝ Աբովյանը, իր հույզերն ու ապրումները արտահայտելու համար, շքեղ պատկերներ է ստեղծում, գտնում է հաջողված հանգեր: Բայաթիների գլխավոր թեման սերն է: Նրանցում հնչում են սիրած աղջկա կարոտից տանջվող սիրահարի սրտից պոկված հառաչանքներ: Ընկել եմ,ա՜խ, սարեսար, Դարման չունեմ, ոչ մեկ ճար, Ուզում եմ գամ քո մոտը, Առաջս ծով ա,սար է,սար:

Բանաստեղծը կանչում է իր սիրածին, որ գա և իր աչքով տեսնի նրա ծանր վիճակը. Սիրտս կաթել ա՝ արին, Քո մարմինն եմ, քո արին, Ետ արի, մեկ աչքովդ տես, Թե սիրելուդ ինչ արին:

Նկատելի են ընդհանրությունները այս և Տերյանի «Ես էլ դու եմ» բանաստեղծության միջև:

Բանաստեղծը խոստովանում է, որ ինքը մեղավոր է սիրածի առջև, զղջում է իր արարքների

համար, միայն ուզում է, որ սիրելին հետ գա՝ թեկուզ հոգին առնելու.

Աչքս ճամփիդ է, արի՛,

Արի հոգիս ա՛ռ,արի՛,

Գյունահս երեսովս չտաս,

Փոշմանել եմ ինչ արի:

Քնարական հերոսը, մենության մեջ լինելով, երբեմն հասնում է հուսահատության գիրկը: Նա

մահվան հետ հաշտ է, միայն մի բան է ուզում իմանալ, որպեսզի թեթևացած հոգով հեռանա

կյանքից.

77


Որ գաս,տեսնես ինձ հողումն,

Երափ վրես սուգ կանես:

Երբ սա համեմատում ենք Սայաթ-Նովայի տաղերի հետ, նկատելի է դառնում բանաստեղծների

ապրումների ընդհանրությունը :

Բանաստեղծի ազնիվ, ինքնամոռաց սերը պատրաստ է «ամեն տեսակի զոհաբերության, միայն թե

սիրածի սիրտը շահած լինի, վերադարձնի նրա կանացիական սրտի ողջ քնքշությունը» (Հրայր

Մուրադյան):

Սակայն բանաստեղծը միայն սիրո ցավից չէ, որ տառապում է: Նրա սրտից հառաչանքներ են

հնչում նաև աշխարհում գոյություն ունեցող չարի, բռնության պատճառով.

Տու՛ր էդ հավին, ա՛յ ուրուր,

Աշխարհքս դանակ ա ու սուր,

Զոր մարդի թուրն ա կտրում,

Խեղճն ուր կորչի, ա՜խ, ուր, ուր:

Աբովյանի ցավի մյուս աղյուրը ժողովրդի ծանր կացությունն է: Այն այսպես է արտահայտվել

հետևյալ բայաթիում.

Անի՜,Անի՜,ա՜խ,Անի՜,

Քանդողիդ տունը քանդվի:

Քեզ որ ազգը չպահեց,

Մեկ լաց ըլնողն ինչ անի:

Ի վերջո, հեղինակը խորհուրդ է տալիս կյանքում եղած չարին հակադրվել ու դիմակայել

համախոհների հետ.

Բարեկամիդ հետ մեկտեղ

Թող քեզ սպանեն,ա՜խ,մեկտեղ:

Անբարեկամ որ մեռնես,

Հողն էլ չի տալ քեզ մեկ տեղ:

«Մշակելով արևելյան բանահյուսական այս ժանրը՝ Աբովյանը հետամտել է այն նպատակը, որ

հավաքույթների կամ այլ արարողությունների ժամանակ հայերը թուրքերենի փոխարեն երգեն

հայերեն» ,- գրում է Սերգեյ Սարինյանը:

Աբովյանի սատիրապոեմը:

78


Իր «Հազարափեշեն» սատիրապոեմը Աբովյանը հավանաբար գրել է 1840-ական

թթ.-ի սկզբին: Այս պոեմում նորություն է հատկապես այն, որ գրականության մեջ, թերևս նույնիսկ

անդրկովկասյան ժողովուրդների գրականության մեջ 1-ին անգամ մերկացվում և ծաղրվում էր

ցարական աստիճանավոր գաղութարարի կերպարը: Այստեղ ոչ միայն դատապարտվում է

ցարական պաշտոնյան, այլև արտահայտվում է ցարիզմի դեմ տեղական ժողովուրդների

համերաշխության գաղափարը:

Պոեմի առաջաբանում հեղինակը բացահայտում է իր քաղաքական ձգտումը, այն է՝ պաշտպանել

տեղացի ազգերի շահերը: «Ով չի գիտի, որ տեղից վեր կենողը հենց մեր խեղճ խալխի վրա է ոտ

բարձրացնում: Թե աստված կտա, մեր ասիացիք էլ քիչ-քիչ աչքները բաց կանեն էն ժամանակը, չեն

թողալ, որ ամեն հայվարա մարդ իրանց վրա բերան բաց անի», - գրում է հեղինակը: Այսինքն,

հեղինակը ձգտում է բարձրացնել իր հայրենակիցների քաղաքական և ազգային

ինքնագիտակցությունը:

«Հազարափեշեն» պոեմի հերոսը հեղինակի ժողովրդի վրա «ոտք բարձրացնողներից» մեկն է՝ մի

ցարական աստիճանավոր: Նա Կովկասի «էս կողմն էր անցել» գաղութացված երկրում թալանով

զբաղվելու և այդ կերպ հարստանալու համար: Նա մտածում է հետևյալ կերպ. «Ասիացի մարդը

զակոնն ինչ գիտի: Գլխին տուր, ղրաղին կանգնիր, քեֆ արա, ջեբդ լցրու, քո երկիրը գնա»: Պոեմի

հերոսն ահա այսպես բացահայտ է արտահայտվում կողոպտելու իր մտադրությունների մասին:

Ուշագրավ է, որ հեղինակը պոեմում ընդգծել է իր հերոսի դասակարգային պատկանելության

մասին: Նա ռուս ազնվականության միջավայրին պատկանող մի անձնավորություն է, որի համար

սովորական են դարձել պարահանդեսներում ազնվական օրիորդների հետ պարելն ու նրբաճաշակ

գավաթներով ոգելից խմիչքներ խմելը: Ահա այսպիսի ազնվական ցարական պաշտոնյան

հայտնվել էր Արևելքի ժողովուրդների և անծանոթ ու անսովոր բարքերի մեջ: Կովկասցի ժողովրդի

ներկայացուցիչների և ցարական աստիճանավորի միջև բախումը տեղի է ունենում հենց այս

պատճառով: Եվ ահա նա տեղացիների պարզ, համեստ բարքերն արհամարհում ու անարգում է,

օտարներին ցույց տված սրտաբաց ընդունելությունն ու հյուրասիրությունն էլ ընկալում է նրանց

համար վիրավորական ձևով: Նա ընդգծում է, որ իրեն հյուրասիրելը տեղացի ժողովուրդների

պարտականությունն է, ոչ թե սիրալիր վերաբերմունքի հետևանք: Ի վերջո, ցարական

պաշտոնյայի և նրան հյուրասիրողների միջև հակադրությունը սրվում է ու հասնում նույնիսկ

ծեծկռտուքի: Հակառակորդների միջև հաշտություն է կայանում միայն այն բանից հետո, երբ «հայի

մուշտին ու վրացու քացին» ճաշակած աստիճանավորը ստիպված է լինում խոստովանել

տեղական վարքուբարքի առավելությունները:

«Հազարափեշեն» պոեմը ուշագրավ է նաև նրանով, որ առաջաբանում հեղինակը փորձում է

բացատրել, թե ինչու է հրաժարվում «մութ լեզվով» գրելուց և գրում է պարզ, թեկուզ որոշ

79


ընթերցողների ականջին անախորժ հնչող լեզվով: Աբովյանը գրում է. «Շատ մութ լեզվով գրիլ

էնպես եմ կարծում, թե խալխին դիր չի գալ»:

Մինչև այս պոեմը գրելը, Աբովյանն աշխարհաբար լեզվով մի շարք գրական

ստեղծագործություններ էր գրել՝ շրջադարձ կատարելով դեպի գրականությունն

աշխարհականացնելու կողմը, սակայն անհրաժեշտ էր հիմնավորել աշխարհաբար գրելու

երևույթը, այն քննարկման առարկա դարձնել՝ իբրև պրոբլեմ, իսկ նման փորձ նա գրավոր կերպով

դեռևս չէր արել: Անհրաժեշտ էր բացատրել, իմաստավորել գրաբարից աշխարհաբարին անցնելու

պահանջը: Աբովյանն այս խնդրին հպանցիկ անդրադարձավ այստեղ՝ այս պոեմի առաջաբանում,

իսկ այնուհետև ավելի հանգամանորեն արծարծեց այն «Վերք Հայաստանի» վեպի առաջաբանում:

Աբովյանի առակների գիրքը:

Աբովյանը գրել է նաև երգիծական այլ ժանրերով, որոնց մեջ առանձնանում է «Պարապ վախտի

խաղալիք» վերնագրով ժողովածուն: Ժողովածուի առաջաբանում, որը գրվել է 1841թ.-ին, հեղինակը

նշել է, որ ցանկանում է ընթերցանության գիրք ստեղծել հասարակ ժողովրդի համար և շատերին

հասկանալի լինելու համար որոշել է գրել աշխարհաբար: Նրա խոսքերից ակնհայտ է դառնում, որ

ժամանակի բազմաթիվ գիտուն մարդիկ դժգոհ են եղել իր՝ աշխարհաբար գրելու սկզբունքից:

Աբովյանը, գիտակցելով այս, հույս է փայփայում, որ հասարակ ժողովուրդն իրեն կգնահատի,

ուստի նա գրում է. «Թե գիտուն, խելոք մարդիկ ինձ պախարակին, դու էլա ինձ պահիր, սիրելի՛

ազգ, չունգի իմ ուզածն են ա, որ քեզ ծառայեմ, քեզ իմ կյանքը տամ, քանի շունչս բերնումս ա»: Այս

գրքի առաջաբանը և ողջ գիրքը վկայում են Աբովյանի ժողովրդասիրության, ժողովրդին

լուսավորելու նրա սևեռուն ցանկության մասին:

Իր առակներում Աբովյանը բացահայտում է փողի վրա հիմնված մարդկային

հարաբերությունների ամբողջ կեղծիքը, ծաղրում է հարուստի ու իշխանավորի

ամբարտավանությունը, հասարակ ժողովրդի հանդեպ նրանց արհամարհական կեցվածքը:

Առակագիրն անարգում է նաև փողատիրոջ առջև ստրկաբար խոնարհվողներին, դատապարտում

է շվայտությունը, որկրամոլությունը, խաղամոլությունը, նենգությունը, անընկերասիրությունը,

տգիտությունը...: «Երկաթակեր մուկը», « Հացակեր էշը», «Խանը», «Զարմանալի մարդիկ»

առակներում Աբովյանը ցույց է տալիս, որ ուր մուտք են գործում փողն ու իշխանությունը, այնտեղ

նախադրյալներ են ստեղծվում այլասերման, ապականության ու կեղծիքի համար: Գրողը

դրվատում է պարզ ու համեստ կյանքը՝ իբրև մարդու երջանկության ստույգ պայման, ջատագովում

է հասարակականորեն օգտակար գործունեությունը, իսկ անօգտակար, անաշխատասեր

մարդկանց մարդկանց անվանում է «ժանտ փուշ»: Անօգտակար մարդու մի տեսակն էլ

մարմնավորված է «Խոզն ու եզը» առակի խոզի կերպարում: Խոզը փորձում է խրատել եզանը, նա

80


կյանքը մեկնաբանում է «Աշխարհը՝ դմակ, մարդը՝ դանակ» հայտնի ասացվածքի ոգով: Այսպիսի

սկզբունքով է նա ապրել ու ջանում է իր կենցաղավարությունը պարտադրել նաև եզանը՝ ասելով.

Էսպես եմ արել, էսպես չաղացել,

Որ ճրագուս եկել, աչքերս է լցվել:

Խոզակերպ մարդկանց առակագիրը շատ է հանդիպել կյանքում: Նրանք անհոգի վաշխառուներն

ու վաճառականներն են, հոգևոր ու աշխարհիկ իշխանությունների զանազան ներկայացուցիչներ:

Իսկ մարդասիրական հատկանիշները մարմնավորված են աշխատավոր եզի կերպարում ու

խոսքերում: Նա ասում է խոզին.

Էս աղբրի ջուրը ինչպես ես խմեմ,

Որ աշխարհքումս բանի պետք չկամ,

Իմ գլխիս նայիմ, իմ ցավս հոգամ:

Անշահախնդիր կերպով մարդկանց նվիրվելու, նրանց օգտակար լինելու գաղափարը շատ

հոգեհարազատ էր Աբովյանին, նրա ողջ գործունեությանը: Լուսավորիչ գրողը, իր մարդկային

առաքինություններով հակադրվելով արատավոր միջավայրին, վտանգավոր էր համարում և իր

մարդկային վեհ նպատակներն արգելակող գործոն էր դիտում տգիտությունը: Այս խնդրին

Աբովյանն անդրադարձել է «Էշը և բլբուլը» առակում, որի առաջաբանում՝ գրված արձակ, նա

ընդգծում է, որ այն գրվել է իր կենսափորձի հիման վրա. «Էս ներքևի ոտանավորը էնպես մարդի

վրա է գրած, որ ո՛չ գիր գիտի, ո՛չ գրի զորություն»: Սրան հետևում է առակի բնաբանը.

Էշն ինչ գիտի՝ վարդն ինչ զատ ա,

Նրանը թալանն ու թավալ տալն ա:

Առակում նկարագրվում է՝ ինչպես մի էշի բաժին է դառնում քնքուշ վարդը, քանի որ

շրջապատված է «իշու կերակուր» փշերով: Վշտահար սոխակը ողբում է իր սիրելի վարդի վիճակը:

Առակն ավարտվում է հեղինակի աշխարհայացքին խիստ բնորոշ տողերով.

Իմ սիրու՛ն բլբուլ,մի՛ էդքան ցավիր,

Կաց մեր միջումը քո վա՛րդը գովիր:

Էշը թրքումն ա իր ծնունդն առել,

Էլի թրքի հոտն նա կուզի առնել:

Քեզ վարդ, մանուշակ,

81


Քեզ ծառ ու ծաղիկ է

Աստված փայ տվել,բլբու՛լ գեղեցիկ:

«Այս տողերում,- գրել է Հրայր Մուրադյանը,- արտահայտություն է գտնում խավարի դեմ

պայքարելու գրողի աննկուն հավատը. ոչ թե հուսալքվել ու բռնել փախուստի ճամփան, այլ ապրել

ու մաքառել՝ կյանքի ասպարեզը չթողնելու համար էշերին ու փշերին»:

Ուժեղի և թույլի, շահագործողի և շահագործվողի հարաբերությունները ևս դարձել են կարևոր

թեմաներ Աբովյանի առակների համար: Դրանցում ուշագրավ են «Գելն ու գառը», «Առյուծն ու

մոծակը», «Կատուն ու մուկը», «Ծառերն ու կացինը» առակները, որոնցում Աբովյանը կարևորել է

հետևյալ գաղափարը. խեղճի խեղճ լինելու գլխավոր պատճառն այն է, որ նա չի գիտակցում իր

ունեցած ուժերը, հնարավորությունները ու չի գործադրում հօգուտ իր շահերի ու

պաշտպանության: Կացինը, օրինակ, չի կարողանա կոտորել անտառի ծառերը, եթե նույն անտառը

նրան կոթ չտա: Առյուծի և մոծակի կռվում հաղթող է դուրս գալիս մոծակը, որովհետև համարձակ

կերպով օգտագործում է պայքարի այն զենքերը, որով ինքն օժտված է: Առյուծը ստիպված է լինում

«գետնի վրա չոքել, նրան մեղա գալ»: Հեղինակը եզրակագնում է.

Խեղճի վրա մի՛ ծիծաղիր, անճարին մի՛ վիրավորիր,

Խեղճ մարդն էլ շատ անգամ էնպես կկծի, որ կմնաս սևերես:

Այս առակը թե՛ խեղճերին ուղղված հորդոր է՝ համարձակ լինելու, թե՛ նախազգուշացում

զորեղներին:

Այսպիսով, Աբովյանի առակները մի նոր աստիճան էին մեր առակագրության մեջ ոչ միայն իրենց

բովանդակությամբ, այլև գեղարվեստական հատկանիշներով: Նորույթ էր հատկապես այն, որ

Աբովյանը գրել է չափածո առակներ, մինչդեռ հայտնի է, որ մեր միջնադարյան առակները գրված

են գերազանցապես արձակ:

«Նախաշավիղ կրթության»

Երեխայի ճիշտ դաստիարակության կարևոր միջոցներից մեկը Աբովյանը համարում է

մանկական գրականությունը: Մանկավարժական փորձը, երեխաների հետաքրքրությունների

իմացությունը հնարավորություն են տվել նրան հատուկ զբաղբելու մանուկների համար ստեղծվող

գրականության հարցերով: Նա լավ է գիտակցել, որ պետք է գրել երեխաների մասին, երեխաների

համար: Աբովյանը խիստ է քննադատել եկեղեցական գրքերը, որոնք «միանգամայն օտար և

անսովոր են դեռահաս մանուկների սովորական լեզվին, հոգեկան կարողությանը և բնական

82


հետաքրքրությանը»: Ահա թե ինչու նա մտահոգվել է դասագիրք ստեղծելու խնդրով և առաջինն է

հրապարակի վրա դրել աշխարհիկ բովանդակությամբ, աշխարհաբարով գրված դասագիրք:

Մասնավոր ուսումնարանում դասավանդելու ժամանակ Աբովյանը ձեռնամուխ է լինում

դասագիրք կազմելուն: Սա նրա գլխավոր մանկավարժական երկն է՝ մեր իրականության մեջ

հնչական եղանակով կազմված առաջին դասագիրքը, որում մարմնավորվել են մեծ մտածողի

մանկավարժական հայացքներն ու սկզբունքները: Աբովյանի հիմնական հոգսը հայրենիքի համար

կրթված ու պիտանի քաղաքացիներ դաստիարակելն էր:

«Նախաշավիղ կրթությանը» գրողի կենդանության օրոք տպագրված միակ երկն է: Այն լույս է տեսել

2 հրատարակությամբ՝ 1843 և 1862 թթ.: Սակայն ցարական պաշտոնեությունը և հայ

հետադիմականները խափանել են գրքի գործածությունը:

Գիրքը կազմված է 2 մասից: Աբովյանը ծանոթ էր նույն շրջանում ձևավորվող

պատմահամեմատական լեզվաբանությունը, որի դիրքերից էլ քննել է լեզվի ծագման, զարգացման

ու փոփոխության հարցերը, ծավալել աշխարհաբարը ժամանակի պահանջներին

համապատասխան մշակելու մեծ աշխատանք: Գրքի առաջին մասում տեղ են գտել

բարոյախրատական փոքրածավալ զրույցներ: Զբաղվել է նաև քերականության հարցերով: Գրքի

երկրորդ մասում շարադրել է աշխարհաբարի քերականությունը, բաղդատել աշխարհաբարի և

գրաբարի լեզվաքերականական իրողությունները:

«Հայր և որդի», «Որ մեծազոր հայրենիքը մեր», «Իշխանություն Մարզպանից», «Թագավորություն

Արշակունյաց» գործերում գրողը զրուցում է երեխաների հետ, բացահայտում ժողովրդի,

հայրենիքի վիճակը, ոգևորում պատմական հերոսական անցյալի դրվագներով. նրա խոսքը

պարտավորեցնող է: Նա երեխաներին ոչ միայն ծանոթացնում է ազգի, հայրենիքի ճակատագրին,

այլև մտածել է տալիս:

«Ազատություն» զրույցում բարոյախոսում է, որ առանց մարնմի չկա հոգու ազատություն,

հետրաբար չկա նաև երջանկություն:

Ամերիկացի մի վայրենի երեխայի Ֆրանսիա են բերում: Տերը հարցնում է մանկանը՝ որ

երկիրն է դուր գալիս՝ Ֆրանսիան, թե իր հայրենիքը: «Իմ հայրենիքը,_ պատասխանում է երեխան,

_ որովհետև այժմ դու չի կերած, ես չեմ կարող ուտել, դու չի քնած, ես չեմ կարող քնել: Էսպես գերի

միայն անասունը կարե լինել և ոչ մարդը, որ Աստծու պատկերն ա»:

Դասագրքում տեղ գտած շատ պատմվածքներ երկխոսություններ են՝ հոր և որդու, խելոքի և

հիմարի, սրամիտի ու միամիտի զրույցներ ու խոսակցություններ են, որոնք ունեն երգիծական

բովանդակություն:

83


«Սրամտություն» պատմվածքը երեխայի բնավորության հետաքրքիր մի օրինակ է: Հնարամիտ

փոքրիկը, տեսնելով, որ ուշացնում են կերակուրը, աղ է լցնում ափսեի մեջ: Հարցնում են, թե աղն

ինչ ես անում.

_ Ուզում եմ կերակրիս վրա լցնել, որ ինձ պիտի տաք,_ պտասխանում է նա:

Մի գյուղացի փորձում է ակնոցներով կարդալ, բայց չի կարողանում: Վաճառականը

հարցնում է՝ երևի կարդալ չգիտես:

_Եթե կարդալ գիտենայի, էլ քո ակնոցը իմ ինչ պետքն ա, _ պատասխանում է միամիտ

գյուղացին:

Շատ անգամ հեղինակը դիմում է ավանդական զրույցների, դրանք մշակում երեխաներին

հասկանալի հնարքներով:

Ֆրանսիայի Լյուդովիկոս թագավորը տեսնում է տասնչորս տարեկան մի պատանու խորոված

անելիս: Պատանին հպարտանում է՝ խոհարարի ծառան եմ և այնքան փող եմ դատում, որքան

թագավորը:

_Թագավորը ինչքա՞ն է դատում, _ հարցնում է:

_Որքան իրան ա հարկավոր, _ պատասխանում է պատանին:

Զրույցը վերնագրված է «Պարզամտություն»:

Ալեքսանդր Մակեդոնացին ծովային ավազակներին հարցնում է՝ ինչ իրավունքով են

անհանգստացնում մարդկանց:

_Միևնույն իրավունքով, որ դու ունես և աշխարհը գերի ես անում: Ինձ ավազակ են անվանում,

որովհետև նավս փոքր է, քեզ՝ աշխարհակալ, որովհետև շատ զորք ունես:

Աբովյանը հաճախ է օգտագործում ժպիտով դաստիարակելու հնարը: Ծիծաղեցնում է՝

քննադատելով հիմարությունը: Մի հիմար բժշկին պատահելիս թաքնվում է: Պատճառը հարցնում

են, ասում է, որ երկար ժամանակ չի հիվանդացել և ամաչում է բժշկի աչքին երևալ: Կամ՝

երկվորյակներից մեկը մեռնում է: Հիմարը մյուսին տեսնելիս հարցնում է՝ դու էիր մեռել, թե քո

եղբայրը:

Մի շատախոս տեսնում է փիլիսոփան գիրք է կարդում, հարցնում է.

_Ինչո՞ւ եք միայնակ, տե՛ր իմ:

_Այն ժամանակ եմ միայնակ, երբ դու ինձ հետ սկսում ես խոսել, _ պատասխանում է փիլիսոփան:

Աբովյանը մանկական գրականության հարստացման միջոցներից մեկը համարել է

ժողովրդական ստեղծագործությունները, աշխատել է գրականությունը մոտեցնել ժողովրդական

կյանքին: Ժողովրդայնությունը նրա ստեղծագործությունների հիմնական առանձնահատկությունն

84


է, ժողովրդայնության հիմքում էլ դրված են այնպիսի գաղափարներ, ինչպիսի են

մարդասիրությունը, հայրենասիրությունը, այլ ժողովուրդների հանդեպ ունեցած սերը:

Ազգային լուսավորության նախարարությանն ուղարկած աշխատություններին Աբովյանը կցել է

առաջաբան, որտեղ ընդգծել է նոր հայերենին անցնելու անհրաժեշտությունը,ա յն համարելով

դժվարին կացությունից դուրս գալու միջոց:

Դասագրքում մի քանի գրաբար լեզվով հատվածներ զետեղելու պատճառը գրողը

պատճառաբանել է. «Որպեսզի մինչև այժմ իշխող դասավանդման միջոցներին շատ դեմ չգնամ,

գրքի վերջում գրել եմ գրաբար հատվածներ»:

Աշխարհաբար գրելը Աբովյանի լուսավորական գործունեության միայն մի մասն է: Մեծ

մտածողը հայ հասարակական միտքը, կուլտուրան մղեց դեպի դեմոկրատական լուսավորական

առաջադիմության ուղիները:

Աբովյանը գրել է նաև կրոնական դրսևորումներով զրույցներ. դա կապվում է ժամանակին տիրող

գաղափարախոսության հետ:

Լինելով բազմակողմանի ընդունակությունների տեր՝ Աբովյանը գիտահանրամատչելի

պատմություններ է գրել երեխաների համար և զետեղել դասագրքում:

Աշխարհը մեծ է ու գեղեցիկ, բարդ ու բազմազան բացատրությունից հետո հարց է տալիս՝ ինչ է օդը և պատասխանում. «Օդն այն է, որ շունչ քաշելիս մենք ներ ենք շնչում»:

Աշխարհի առեղծվածները երեք կարգի են բաժանվում՝ կենդանական, բուսական, հանքային: Մարդն իր ապրուստը սրանցից է ստանում:

Երկիրը հինգ մաս ունի՝ Ասիա, Եվրոպա, Աֆրիկա, Ամերիկա, Ավստրալիա:

Աշխարհը չորս կողմ ունի՝ արևելք, արևմուտք, հյուսիս, հարավ:

Տարին տասներկու ամիս ունի, օրը՝ քսանչորս ժամ, ժամը՝ վաթսուն րոպե, րոպեն՝ վաթսուն վայրկյան: Ամիսը՝ չորս շաբաթ, շաբաթը՝ յոթ օր, օրը սկսվում է գիշերվա ժամը 12-ին, տարին՝ հունվար ամսից:

Տարին չորս ժամանակ ունի: Գարուն, երբ ծառերը ծաղկում են, երկիրը կանաչում է: Ձմեռ, երբ ամեն ինչ ծածկվում է սպիտակով, որ սկսվի մաքուր էջից, ամառ, երբ ստեղծվում է բերքն ու բարիքը, իսկ աշնանը վայելում են ստեղծվածը:

Երեխաներին հասկանալի նկարագրություններով հեղինակը բացատրում է երկնային մարմինների առանձնահատկությունները: Երկինքը լուսավորում են արեգակը, լուսինը, աստղերը: Աստղերը փոքրիկ չեն, ինչպես երևում են: Ամեն մի աստղ հազար-հազար անգամ մեծ է, քան Երկիրը: Արեգակն էլ հազար անգամ մեծ է Երկրից: Երկրի բոլոր բարիքները Արեգակի լույսով են

85


ջերմանում: Մարդը հինգ կերպով է բարիքները զգում և վայելում՝ աչքով, քթով, լեզվով, ձեռքով: Սրանք կոչվում են զգայարաններ:

Աբովյանը ցանկացել է, որ բազմակողմանի զարգացում ստանան սովորողները: Դրա համար դասագրքում զետեղել է հետաքրքրաշարժ պատմություններ գիտության տարբեր բնագավառներից: Այդ պատմվածքները ունեն գիտական հիմք և գրված են հասկանալի լեզվով:

Դասագրքում Աբովյանը գործնականորեն կիրառել է այն դրույթները, որոնք հետագայում դարձել են հայ դասական մանկական գրականության հիմնական սկզբունքները: Դրանք են՝ ժողովրդայնություւնը, ռելիզմը, երեխայի տարիքային առանձնահատկություններին համապատասխան մանկական ստեղծագործություն ստեղծելը: Աբովյանը մանկական գրականության հարստացման հիմնական աղբյուներ է համարել ժողովրդական ստեղծագործությունների մշակումները և թարգմանությունները:

«ՎԵՐՔ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ» ՎԵՊԸ Աբովյանի այս վեպը մեր ազգային գրականության մեջ այնպիսի գրական հուշարձաններից է, ինչպիսիք են Մ.Խորենացու «Հայոց պատմությունը» և Գ. Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» պոեմը: Դա մեծ հայրենասերի մի այնպիսի խոստովանություն է, որի մեջ «մարմին է առել ազգի ոգին» (Միքայել Նալանդյան): Աբովյանի նախորդ ստեղծագործությունները վերլուծելիս նշեցինք, որ դրանք որոշակի բովանդակություն ունեցող չափածո երկեր են և մի շարք տեսանկյուններից նորություն հայ գրականության մեջ, իսկ ահա այս վեպի մասին խոսելիս պետք է ասել, որ այն բացառիկ նշանակություն ունի ողջ հայ գրականության և մշակույթի մեջ. այն ուղենիշ հանդիսացավ հայ նոր գրականության զարգացման ճամփին: «Վերք Հայաստանի» վեպը գրվել է հավանաբար 1840թ.-ին: Մշակվել է հեղինակի կողմից, սակայն նրա կենդանության օրոք չի տպագրվել, այլ գրողի անհայտացումից 10 տարի անց՝ 1858թ.-ին: Վեպն ունի «Յառաջաբան», ուր հեղինակը յուրովի ու ավելի հանգամանորեն է գրում աշխարհիկ բովանդակությամբ ու աշխարհաբար լեզվով գրականություն ստեղծելու մասին: Այն սկսվում է պարսից Կրեսոս թագավորի և նրա որդու մասին հորինված ավանդության շարադրումով: Համաձայն այդ ավանդության՝ Կրեսոսի քսանամյա համր որդին, պատերազմում հորը տեսնելով մահվան սպառնալիքի տակ, սկսում է խոսել՝ կանխելով թշնամի զորականի՝ հորն ուղղված հարվածը: Աբովյանը եզրակացնում է, թե «որդիական սերն էր, որ բնության դրած զնջիրը էսպես ջարդեց ու փշրեց»: Հետագա շարադրանքի մեջ գրողը բացահայտում է այս պատմության խորհրդանշական իմաստը: Ծանր կացության մեջ հայտնված Կրեսոսի կերպարով արտահայտված է հայ ժողովրդի վիճակը, նրա համր որդու պատկերմամբ՝ Աբովյանի ապրած անօրինակ խոր ողբերգությունը այդ պայմաններում: Ավանդության մեջ նշված է նաև ստեղծված կացությունից դուրս գալու ելքը: Որդիական սիրուց ծնված սրտառուչ խոսքը փրկարար եղավ մահվան սպառնալիքի տակ գտնվող հոր համար, և հենց այդ հրաշագործ սիրո շնորհիվ էլ տեղի ունեցավ հրաշքը. համր որդին կարողացավ խոսել, հետևաբար հայ ժողովրդին օրհասից փրկելու համար հարկավոր էր որդիական սիրով թելադրված ջերմ ու սրտառուչ խոսք ասել նրան, այնպիսի դյութիչ, ազդեցիկ խոսք, որը «սթափեցներ նրան դարավոր թմրությունից, զարթնեցներ նրա միտքն ու սիրտը, հավատ ու հույս առաջացներ նրա մեջ իր ներկայի ու ապագայի, իր պատվական կոչման հանդեպ» (Հրայր Մուրադյան): Վեպի առաջաբանում Աբովյանը ներկայացնում է նրա գաղափարական բովանդակությունն ու արծարծում գրական նոր շարժման գեղագիտական ընդհանուր սկզբունքները: Գրող-լուսավորիչը նախ խոսում է գրականության լեզվի մասին: Աբովյանն իրավացիորեն նշում

86


է, որ գրաբարը, կատարյալ լինելով հանդերձ, անհասկանալի էր ժողովրդի լայն զանգվածներին, «հարիւր հազարին»: Եվ ահա իր վեպը գրելով աշխարհաբար՝ նա մեծ հեղաշրջում է կատարում հայ մշակույթի ու գեղարվեստական մտածողության մեջ: Գեղագիտական հաջորդ կարևոր դրույթը վերաբերում է գրականության բովանդակությանը: Ուսուցիչ աշխատելիս Աբովյանը համոզվել էր, որ իր աշակերտները մեծ հաճույքով էին ընթերցում օտարալեզու գրողների գեղարվեստական ստեղծագործությունները և գրեթե անտարբեր էին հայ գրողների ստեղծագործությունների նկատմամբ: Նա այս երևույթը բացատրում է հետևյալ կերպ. «Էն լեզվներումը նրանք կարդում էին երևելի մարդկանց գործքը, նրանց արածներն ու ասածները, էն ամենը, ինչ մարդու սիրտ կարող էր գրավել, չունգի սրտի բաներ էին, ով չի սիրիլ: Ով չի ուզի լսիլ, թե սերը, բարեկամությունը, հայրենասիրությունը, ծնողը, զավակը, մահը, կռիվը ինչ զատ են»: Աբովյանը «Վերք Հայաստանի» վեպը գրել է՝ առաջնորդվելով հենց այս սկզբունքով: «Նա նկարագրել է բոլոր այն գործողությունները, որոնք կազմում են մարդու հոգևոր ու աշխարհիկ կյանքի բովանդակությունը» ,- գրել է Ս. Սարինյանը: Ի վերջո, կարևոր մյուս խնդիրը վերաբերում է գրական հերոսի ընտրությանը: Ինչպես գիտենք, կլասիցիզմի գրականության մեջ հեղինակները հերոսներին ընտրում էին հնագույն առասպելներից կամ պատմական անցյալից: Հակադրվելով կլասիցիզմի ստեղծած նմանատիպ ավանդույթին՝ Աբովյանն իր վեպի հերոս է ընտրում Աղասուն, ով ծագումով գյուղացի էր և իրական անձնավորություն: Սակայն գրողը չի սահմանափակվում նման հերոս ընտրելով: Նա իր վեպում պատկերում է տարբեր խավերի պատկանող մարդկանց տիպեր ու կերպարներ (ինչպիսիք են Նազլուն, Մոսին, Կարոն, գյուղացի Հայությունը, քահանա Տեր-Մարկոսը և այլն): Նրանք վերստեղծում են մի ուրույն գեղարվեստական միջավայր, որն արտացոլում էր գրողի ապրած ժամանակաշրջանի հայ իրականության կենցաղը, բարքերը, մարդկանց իրական հույզերն ու ապրումները, տագնապներն ու մտահոգությունները, աշխարհի մասին խորհրդածությունները: «Վերք Հայաստանի» վեպի կառուցվածքը և դիպաշարը: Վեպի առաջաբանին հաջորդում են նրա 3 մասերը, գիրքն ավարտվում է «Զանգի» վերնագրով հավելվածով: Յուրաքանչյուր մաս գեղարվեստական ամբողջություն է, ունի իր ուրույն ենթիմաստը: Վեպի 1-ին մասում նկարագրվում է պարսկական տիրապետության շրջանի հայ գյուղը Քանաքեռի օրինակով: Այստեղ պատկերվում են հայ նահապետական գյուղի բարքերն ու կենցաղը, հատկապես հանգամանորեն է նկարագրված Բարեկենդանի ժողովրդական տոնը: Միանգամից նկատենք, որ Աբովյանը հայ գյուղը նկարագրում է իդեալականացված կերպով: Նման մոտեցման նպատակը ընդգծումն էր այն բանի, որ աստված Հայաստանին տվել է հրաշք բնություն, բազում բարիքներ է տալիս բարեբեր հողը, աշխատասեր հայ գյուղացին դրախտ է դարձնում իր մառանն ու գոմը: Հեղինակն այս ամենից հետո ցույց է տալիս, որ աշխարհը գեղեցիկ կլիներ, եթե չլինեին օտարի տիրապետության լուծը, բռնությունը, և յուրաքանչյուր ազգ կարողանար իր հող ու ջրի, իր բերք ու բարիքի տերը լինել: Իբրև նման աններդաշնակության վառ ապացույց՝ գրողը ներկայացնում է, թե ինչպես պարսից սարդարի ֆարաշները սարդարի հարեմի համար տոնախմբության ժամանակ փորձում են առևանգել ամենագեղեցիկ աղջկան՝ թագուհուն: Նման իրավիճակում տոնախմբությունը վերածվում է սգի: Եվ ահա գյուղի տղաներից ամենաքաջն ու ամենահամարձակը՝ վեպի գլխավոր հերոս Աղասին, հարձակվում է ֆարաշների վրա, ոմանց սպանում է, ոմանց էլ հալածում է, ինքն էլ հեռանում է գյուղից ու միանում Երևանի ուղղությամբ շարժվող ռուսական բանակին: 2-րդ մասում պատկերված է սարդարի նստավայրը՝ Երևանի բերդը: Ճիշտ է նկատված, որ վեպում այն նկարագրված է իբրև բռնության խորհրդանիշ: Քանի որ պարսիկները մահմեդականներ էին, Աբովյանը նկարագրում է նրանց՝ Մահառլան կոչվող կրոնական արարողությունը: Այն վեպում վերածվել է մի դժոխային հանդեսի, քանի որ մասնակիցները հաճույք էին ստանում դաժանությունից, ինքնախոշտանգումներից: Հեղինակը միտումնավոր կերպով այն հակադրում է քրիստոնեական կրոնի բարեսրտությանն ու մարդասիրությանը: Այս մասում Աբովյանը նկարագրում է նաև Հասան խանի ասպատակությունները Հայաստանում և հայերի հերոսական

87


դիմադրությունը Խլղարաքիլիսայում, Ապարանում, Անիում և այլուր: Տպավորիչ է պատկերված Աղասու և խանի մենամարտը: Թվում է, թե հայ երիտասարդն այստեղ հանդես է գալիս իբրև ազատության մարմնացում, իսկ Հասանը՝ բռնության խորհրդանիշ: Ուշագրավն այն է, որ այս դրվագում Աղասին, ծնկի բերելով Հասանին, նրան ստիպում է հավատափոխ լինել: Բայց ահա ինչ-որ անհասկանալի հանգամանքներում խանին հաջողվում է խույս տալ վերահաս մահից: Վեպի 3-րդ մասում ռուսական բանակը գրավում է Երևանը: Աբովյանը օրհնում, մեծարում է ռուսական բանակի զինվորներին, բոլոր նրանց, ովքեր նպաստեցին Արևելյան Հայաստանը պարսից տիրապետությունից ազատագրելու գործին: Գրողը մեծարում է նրանց հիշատակը, ովքեր զոհվեցին հայրենիքի ազատագրության համար: Դիպաշարի իրադարձություններն այս մասում, այնուամենայնիվ, ավարտվում են ողբերգությամբ: Ռուսական բանակի հետ Երևան մտած Աղասին շտապում է ազատել բերդի զնդանում բանտարկված հորը, սակայն այնտեղ թաքնված պարսից զինվորները թիկունքից հարվածում են, և հերոսը մեռնում է հոր գրկում: Որդու սպանությամբ առաջ եկած վշտից մահանում է նաև հայրը: Աղասու ընկեր Մոսին, չկարողանալով դիմանալ ընկերոջ կորստին, ինքնասպան է լինում: Աղասու գերեզմանի մոտ մեռնում է նաև Նազլուն: Ինչու է ռուսական բանակի հաղթանակին զուգահեռ գրողը նկարագրել իր հերոսների տխուր վախճանը: Հիշեցնենք, որ Աբովյանի վեպն ունի «Ողբ հայրենասերի» ենթավերնագիրը: Ինչպես այս ենթավերնագիր-բնութագիրը, այնպես էլ տխուր վախճանը վկայում են այն մասին, որ Աբովյանը դժգոհ էր նաև ցարական տիրապետությունից: Նա երազում էր այն մասին, որ հայ ժողովուրդը հետագայում հզորանալով կարողանա ստեղծել իր անկախ պետականությունը: «Վերք Հայաստանի» վեպի թեման և գաղափարը: Աբովյանն իր այս վեպը համարել է պատմական վեպ: Վեպի թեման գրողն ընտրել է 19-րդ դարի 20-ական թթ.-ից, երբ տեղի է ունեցել 1826-1828 թթ.-ի ռուս-պարսկական պատերազմը: Վեպում հանդես են գալիս իրական մարդիկ, նկարագրվում են ինչպես իրական, այնպես էլ հնարովի դեպքեր: «Պատմականորեն գնահատելով Հայաստանի անցումը ցարական Ռուսիայի տիրապետության տակ՝ Աբովյանը, սակայն, դա չէր համարում ազգային ազատագրության վերջնական նպատակ, այլ միմիայն սկիզբ: Քաղաքակրթության համաշխարհային մրցասպարեզում հայ ժողովուրդը կկարողանա արդյոք բռնել պատմության դաժան քննությունը և ինքնորոշվել իբրև ազգ, թե անցյալում մեծ փառք ունեցած ազգերի նման կոչնչանա ֆիզիկապես կամ կդատապարտվի մոռացության. այս է հայրենասերի ողբի իմաստը» ,- գրում է Սերգեյ Սարինյանը: Վեպի գաղափարը բացահայտելու կողմից կարելի է պարզել, թե Աբովյանն ինչպիսի պատկերացում ունի ազգի գոյությունը պահպանելու գործում նրա ունեցած ընդունակությունների մասին: Ըստ Աբովյանի՝ ազգի գոյությանը նպաստող հիմնական գործոններից են ֆիզիկական ուժը, լեզուն ու հավատը, հոգեկերտվածքի ամբողջականությունը, ինչպես նաև բարոյական միասնությունը: Նա իր վեպում ցույց է տալիս, որ հայ ժողովուրդն այդ հատկանիշներով օժտված է: Ինչպես Սարինյանն է նշում, վեպի գաղափարը, ըստ էության, հանգում է հայոց ազգի ֆիզիկական ուժի, հոգևոր ու բարոյական հարստության բացահայտմանը: Աբովյանը հիշատակում է նշանավոր թագավորների ու ազգային հերոսների անուններ, ցույց է տալիս մեր նախնիների մեծագործությունները օտար նվաճողների դեմ մղված պայքարում: Եվ ահա նա սերտ առնչություններ է տեսնում անցյալի ու ներկայի միջև՝ ձգտելով ապացուցել, որ իր ժողովրդի՝ կռվելու ու գոյատևելու ֆիզիկական կարողությունը չի սպառվել, չի ոչնչացել, այլ իրեն տակավին զգացնել է տալիս և դրսևորվում է Աղասու, նրա ընկերների կերպարներում: Ուշագրավ է, որ վեպում Աբովյանը կարևորել է նաև մի այսպիսի գաղափար. ըստ նրա՝ «ո՛չ ասորիք, ո՛չ պարսիկք, ո՛չ մակեդոնացիք, ո՛չ հռովմայեցիք, ո՛չ պարթևք, ո՛չ օսմանցիք չէին կարող էն զորությունն ստանալ, եթե հայոց ազգը մեկի դինը չէր պահել»: Աբովյանի պատկերացմամբ՝ ազգը, որպեսզի կարողանա իր գոյությունը պահպանել, պիտի ունենա հոգևոր հարստություն: Այս հարցում ևս գրողը բացառիկ կարողություններ է վերագրում

88


հայ ժողովրդին: Նրա կարծիքով ազգի համար անփոխարինելի արժեքներ են կրոնը և լեզուն: Երբ վերացավ հայոց թագավորությունը, քրիստոնեությունը դարձավ հայոց ազգի հույսն ու ապավենը: Աբովյանը գրել է. «Մի ազգի պահողը, իրար հեր միացնողը լեզուն ա ու հավատը»: Իսկ դիմելով հայ երիտասարդներին՝ գրում է. «Ձե՛զ եմ ասում, ձե՛զ, հայոց նորահա՛րս երիտասարդք, ձեր անունին մեռնիմ, ձեր արևին ղուրբան, 10 լեզու սովորեցեք, ձեր լեզուն, ձեր հավատը ղայի՛մ բռնեցեք»: Այս ամենով հանդերձ՝ պիտի ավելացնել, որ վերոնշյալ արժեքները փրկության երաշխիք կարող են լինել միայն այն դեպքում, եթե կիրառվեն: Այս տեսակետից գեղարվեստական առանձնահատուկ նշանակություն է ձեռք բերում հեղինակի կերպարը: Նա սյուժեի ընթացքում անընդհատ այս կամ այն կերպ մասնակցում է իր հերոսների ուրախությանն ու տխրությանը, սրտաբուխ կերպով իր վերաբերմունքն է արտահայտում վեպում արծարծվող հարցերի նկատմամբ: Նա վեպում հանդես է գալիս իբրև իր հերոսներին ճիշտ ուղով առաջնորդող ուսուցիչ, առաքյալ, իսկ այդ ճշմարիտ ուղին, հեղինակի համոզմամբ, ազգի ու հայրենիքի հանդեպ սերն է: Որպեսզի ազգասիրությունն ու հայրենասիրությունն իրական լինեն, Աբովյանը վկայակոչում է կյանքի ու մահվան փիլիսոփայությունը, խոսում է այն մասին, թե առհասարակ ինչ խորհուրդ ունի մարդու գոյությունն այս աշխարհում: Նա գրում է. «Ինչ պետք ա տանենք էս աշխարհքիցը, դատարկ եկել ենք, դատարկ էլ կերթանք: Սաքի որ շատ մալ, դովլաթ ունեցա, աշխարհքի տեր էլ դառա, հո էլի պիտի հողը մտնեմ: Իմն ա մի բուռ հողը, մեկ գազ կտավը»: Նահապետական գյուղացու միջոցով արտահայտված այս դատողության մեջ Աբովյանը մեծ իմաստ է տեսնում. աշխարհը հավերժական է, մարդն՝ անցավոր: Մարդու անունը հետնորդների հիշողության մեջ կարող է պահել միայն նրա բարի գործը, և չկա ավելի բարձր առաքինություն, քան բարեգործություն անելը ազգի համար, անմնացորդ կերպով հայրենիքին նվիրվելը: «Ազգասիրության ու հայրենասիրության այս գաղափարները,- գրում է Սարինյանը,- նորություն չէին հայ գրականության մեջ. այն կլասիցիզմի գրականության գլխավոր գաղափարներից էր: Աբովյանի բերած նորությունն այն է, որ նա հայրենասիրության գաղափարը դարձնում է սեր և զգացմունք, ցույց է տալիս նրա ձևավորումը ժողովրդի հոգեբանության մեջ և ներկայացնում որպես կենսական արժեք»: Բնությունը և մարդիկ «Վերք Հայաստանի» վեպում: «Վերք Հայաստանի» վեպում հայոց բնաշխարհի նկարագրությունը որոշակի նպատակ է հետապնդում: Աբովյանն, ասես, ազգայնացնում է բնությունը՝ ընդգծելով, որ այն յուրովի է կերտել հայ մարդու բնավորությունը: Վեպում բնությունը հանդես է գալիս իբրև ուսուցիչ: Որպեսզի գրողը ցույց տա հայոց լեռնաշխարհի մարդկանց քաջությունն ու հերոսությունը, Աբովյանը գրում է. «Ա՜խ, ինչ տեղ եմ կենում, որ էսպես չանեմ, էս սիրտը չունենամ... Ամեն քար նրանց համար պատմություն, ամեն հին բերդ, քանդված մատուռ կամ եկեղեցի, որ սար ու ձոր լիքն են էստեղ, նրանց համար կենդանի վարժապետ է»: Կարելի է ասել, որ «Վերք Հայաստանի» վեպը Հայաստանի բնաշխարհի և ողջ ժողովրդի գեղարվեստական հայտնագործությունն է: Այս իսկ պատճառով պետք է ընդգծել հատկապես Աբովյանի կողմից հայ գրականության մեջ հայ մարդու գրական կերպարը նորովի պատկերելու առանձնահատկությունը: Աբովյանը նոր բովանդակություն հայտնաբերեց նախևառաջ հայ հասարակ մարդու մեջ, ցույց տվեց նրա մեջ թաքնված անսահման հոգևոր հարստությունը: Ժողովրդասեր գրողը նշում է. «Միտք էի անում, որ կտրիճ մարդ ասես, մեր միջումը հազարավորն են ելել ու էսօր էլ կան, խելոք խոսք ասես, մեր պառավներն էլ հազարը գիտեն... Առակ, մասալա, սուր-սուր խոսքեր որ ուզենաս, հո էն հետին ռամիկ մարդը մեկի տեղակ հազարը կասի»:

Հեղինակը նկարագրում է, թե ինչպես Բարեկենդանի ժամանակ հայ քեթխուդաները ցուցադրում են բնական խելքի մեծ պաշարները՝ փիլիսոփայելով կյանքի ու մահվան մասին: Տպավորիչ են նաև Աղասու մոր ու կնոջ նամակները, որոնք ցույց են տալիս, թե զգացմունքների ինչպիսի բուռն արտահայտություններ ու ապրումներ կարող են դրսևորել հասարակ մարդիկ, ինչքան խորն են կարող նրանք սիրել, վշտանալ ու կարոտել: Այս տեսակետից բնորոշ է նաև Աղասու կերպարը: Վեպում գլխավոր հերոսը պատկերված է ոչ միայն իբրև ուժեղ ու քաջ հայ տղամարդ, այլև խիստ

89


զգայուն բնավորություն ունեցող անհատականություն: Աբովյանն իր հերոսին օժտել է մտավոր մեծ կարողությամբ, հետաքրքրությունների լայն շրջանակով, աշխարհը ճանաչելու, ճշմարտությունը որոնելու և գտնելու ներքին ունակությամբ: Հատկանշական է, որ լինելով հավատացյալ՝ Աղասին, այնուամենայնիվ, կասկած է արտահայտում ժամասացության, հաղորդության ու կրոնական այլևայլ արարողությունների քարացած սկզբունքների վերաբերյալ: Նրա բանականությունը հակված է ըմբռնելու տիեզերական ավելի բարդ երևույթներ: Աղասին առանձնության մեջ հաճախ է խորհում բնության գաղտնիքների մասին, ձգտում է ճանաչել աստծուն, տեսնել նրան, իմանալ՝ ով է ստեղծել աշխարհ կոչված այս հրաշքը: Եվ նա հեղինակի օգնությամբ խորհուրդ է տալիս մարդ արարածին խաղաղ ապրել, բարություն անել, վայելել իրեն տրված բնության գեղեցկությունն ու բարիքները: Աղասու կերպարը վեպում պատկերված է պատմական իրադարձությունների համապատկերում: «Այս իմաստով,- գրում է Սարինյանը,- նա, իրական կերպար լինելով հանդերձ, միաժամանակ նաև պատմական հերոս է: Գրողը պատմականացնում է նրա երևույթը՝ որպես գաղափարատիպ և անհատականություն: Մյուս կերպարներն էլ ոչ թե սովորական իմաստով գործող անձինք են, այլ պատմական շրջադարձերի կրողներ»: Աղասին մյուս հերոսների մեջ պատկերված է առանձնահատուկ գծերով: Նա հավաքական կերպար է, և նրա բնավորության, հոգեկերտվածքի մեջ խտացված է հայ ժողովրդի բարոյական բարձր նկարագիրը:

«Վերք Հայաստանի» վեպի գլխավոր արժանիքներից մեկը «հայոց աշխարհաբար լեզվի գեղարվեստական համակարգումն է» (Սերգեյ Սարինյան): Աբովյանը գեղարվեստականացրեց աշխարհաբարը: Նա ցույց տվեց, որ այն լիովին օժտված է գեղարվեստական պատկերավոր խոսքի անսահման հնարավորություններով: Հեղինակն այստեղ շրջանառության մեջ է դրել աշխարհաբարի հարուստ բառապաշարը, ժողովրդական առածներ, ասացվածքներ, այլաբանություններ, փիլիսոփայական խոհեր, բնության նկարագրություններ և անձնական զգացմունքներ արտահայտելու կարողությունը: Գեղարվեստական ու լեզվաոճական առանձնահատկությունների շնորհիվ այն հզոր խթան հանդիսացավ հայ նոր գրականության զարգացման գործում: Վեպը բարձր են գնահատել հայ անվանի մտավորականներ ու գործիչներ, մասնավորապես Միքայել Նալբանդյանը, Ստեփան Ոսկանը, Րաֆֆին, Ավետիք Իսահակյանը և այլք:

15.Հայ մանկապատանեկան գրականությունը 19-րդ դարում (Միքայել Նալբանդյան)

Անգնահատելի է Մ. Նալբանդյանի ստեղծագործական ժառանգությունը, նրա հայրենասիրական-ազգասիրական ազատատենչ գաղափարները, մայր ժողովրդի ու նրա ճակատագրի մտահոգությամբ անսահման սիրով տոգորված ոգեղեն արարումները: Հայ մանկանց ու պատանիների սերունդները հոգով ու սրտով ձուլվել-մնացել են այդ աշխարհում, և այդպես նա կներկայանա մեզ նաև վաղը, մյուս օրը, միշտ`որպես մի <<զինված մարգարե`մի ձեռքում ջահ, մյուսում`սուր>>:

Ես պիտի դուրս գամ դեպի հրապարակ

Առանց քնարի, անզարդ խոսքերով, 90


Ես պիտի գոչեմ, պիտի բողոքեմ,

Խավարի ընդդեմ պատերազմելով:

Ներկա օրերում այլ ինչ սև քնար,

Սուր է հարկավոր կտրիճի ձեռքին,

Արյուն ու կրակ թշնամու վերա,

Այս պիտի լինի խորհուրդ մեր կյանքի:

Ամեն հայի, ամեն հայ մանկան ու պատանու շուրթերին հնչող <<Մանկության օրեր>> երգն է՝ ազատության համար ժողովրդի պայքարի խիզախ մարտակոչը, և հեղինակն էլ ամեն հայի, ամեն հայ մանկան ու պատանու սրտում հավերժացած մեծ բանաստեղծն է, մեծ հայրենասերն ու ազգասերը, հեղափոխության զինվոր ու նահատակ Միքայել Նալբանդյանը, երգի ծննդյան թվականն է`1859: <<Քանի դեռ հայերը կարողություն չունեն յուրյանց բուն լեզվով մտածելու, խոսելու և գրելու, չկա նաև ոչ հայկական ուսումն և լուսավորություն և ոչ իսկ հայություն, և հայությունն առանց հայաբարմտածելու և խոսելու՝ բարբարոսություն է մեր աչքում, որովհետև ազգ և լեզու մի են>>:

<<Շատ հալածական ու չարքաշ կյանք է անցկացրել մեր Նալբանդյանը, բայց նույնիսկ էդ հալածանքների մեջ էլ բարձրացել է նա, դարձել իր ժամանակի լուսավոր աշարհքի բազմաթիվ առաջավոր մարդկանցից մինը, ճոխացած եվրոպական գիտությունով և լայն ազատական մտքերով, լավագույն մտածողների և գործիչների ընկերն ու մտերիմը: Հալածանքի մեջ էլ վերացել է մեր կյանքի անձուկ ու վատ մթնոլորտից դեպի էն հավերժ բարձրությունը, որտեղից դենը էլ տեղ չկա լավ հոգիների համար, և ընդմիշտ հավերժացել հայ գրականության համաստեղության մեջ ու դարձել նրա ամենավառ, ամենապայծառ աստղերից մեկը>>. Հովհաննես Թումանյանի մեծարումի և գնահատանքի խոսքն է՝ առ Միքայել Նալբանդյան: <<Երևեցավ նա որպես զինված մարգարե՝ մի ձեռքում ջահ, մյուսում՝ սուր… Գրեթե մի ամբողջ դար նա լուսավորում էր մեր ուղին… Նա մեր նոր կյանքի քաջարի ասպետն էր,… իր էպոխայի ամենատիրական և ներշնչող դեմքը>>. Ավետիք Իսահակյանն է հրաշալի բնորոշել իր կյանքը ժողովրդին նվիրած մեծ հեղափոխական-դեմոկրատին, հանճարեղ գրողին ու հրապարակախոսին, հայոց ազատության պայքարի աննահանջ զինվորին ու նահատակին, լուսավորույթան գործի անմահ ջահակրին: Եվ ինքն էլ իր բանաստեղծական հրապարակախոսական քերթվածքներում հանդես է եկել ճշմարտացի, հպարտ, խիզախ բնութագրումներով:

Ազատությու՜ն,- գոչեցի,-

Թող որոտա իմ գլխին

Փսյլակ, կայծակ, հուր, երկաթ,

Թող դավ դնե թշնամին,

91


Ես մինչ ի մահ, կախաղան,

Մինչև անարգ մահու սյուն,

Պիտի գոռամ, պիտ կրկնեմ,

Անդադար՝ ազատությու՛ն:

<<Ազատություն>> բանաստեղծության վերջին ակորդն է, որ իր ծննդից ի վեր բոլոր ժամանակներում հնչել է հայ մանկանց սրտերում՝ <<Մանկության օրեր>>, <<Ապոլոնին>>, <<Իտալացի աղջկա երգը>> (որ հայոց նոր պետականության օրհներգի հիմք դարձավ), այլ ազատաշունչ բանաստեծությունների հետ`որպես ընթերցանության, որպես ուսուցման ու հայրենասիրական դաստիարակության անգերազանցելի աղբյուր և, որքան էլ զարմանալի ու նույնքան էլ բնական, <<մեծական>> կոչվող գրականության գանձարանից նաև մանկապատանեկան գրականություն <<տեղափոխված ու դպրոցականների կողմից յուրացված մնայուն արժեքներ: <<Մենք ազատակամ նվիրեցինք մեզ հասարակ ժողովրդի իրավունքը պաշտպանելու: Մեր անձը և գրիչը չնվիրեցինք հարուստներին, նոքա յուրյանց արծաթի թումբերի տակ միշտ անխոցելի են, նաև բռնակալների իշխանության մեջ… Բայց այն խեղճ հայը, ոչ միայն հարստահարված, ողորմելի, աղքատ, մերկ ու քաղցած հայը, ոչ միայն ճնշված օտարներից և բարբարոսներից, այլև յուր հարուստներից, յուր հոգևորականներից և կիսագրագետ, ուսումնական կամ փիլիսոփա ասվածներից, ահա այն հայը ամենայն արդարացի իրավունքով գրավում է մեր ուշադրությունը և նորան դարձյալ, առանց և վայրկենական երկմտության, նվիրեցինք մեր բոլոր կարողությունը: Պաշտպանել այն հայի առաթուր կոխված իրավունքը, մեր կյանքի բուն խորհուրդը և նպատակը: Եվ այս նպատակին հասնելու համար չէ պիտ ընկնինք ոչ բանտի և ոչ աքսորի առջև, ոչ միայն բանիվ և գրչով, այլև զենքով և արյունով, եթե մի օր արժանի լինինք զենք առնելու մեր ձեռքը և մինչև այժմ քարոզած ազատություն նվիրել և սրբել մեր արյունով>>. <<Երկու տող>> հրապարախոսական պամֆլետից է, ուր երևակվում է ազատության խիզախ զինվորի դիմագիծը և գործունեության նպատակը: Խաչատուր Աբովյանից հետո դեռ ոչ-ոք այսպիսի մարտնչող ոգով հանդես չի եկել`հանուն հայոց ազատության, ի դեմս ազատության բոլոր հակառակորդների: Եվ իր <<քարոզած ազատությունը>> ամբողջովին նվիրեց ողջ կյանքում, սկսած ծննդավայր Նոր Նախիջևանի Գաբրիել Պատկանյանի դպրոցում սովորելու պատանեկան տարիներից (երբ դասընկերն էր ապագա ականավոր բանաստեղծ և մանկական գրող Ռափայել Պատկանյանը), և երբ <<յուր արտաքո կարգի աչքաբացությամբ>> և հետաքրքրասեր բնավորությամբ <<գրավում էր ոչ միայն յուրայինների, այլև օտարների ուշադրությունը>> (Երվանդ Շահազիզ):

Նալբանդյանը մարտնչեց ժողովրդի մեջ աշխարհաբար լեզվի վերջնական հաստատման համար, ինքն էլ նրանով ստեղծելու-արարելու փայլուն օրինակներ տվեց, հայ սերունդներին ուսուցանեց և մանկավարժական գործունեությամբ, և ազատասիրական-հայրենասիրական ոգեղենությամբ շնչող, փայլուն հայերենով հյուսված

92


բանաստեղծություններով: <<Ազատություն>>, <<Մանկության օրեր>> բանաստեղծությունները դրանցից են.

Ազատ աստվածն այն օրից,

Երբ հաճեցավ շունչ փչել,

Իմ հողանյութ շինվածքին

Կենդանություն պարգևել.

Ես անբարբառ մի մանուկ

Երկու ձեռքս պարզեցի,

Եվ իմ անզոր թևերով

Ազատություն գրկեցի…

<<Ազատության>> այս տարերքին ձուլված՝ ընթերցողը հայտնվում է հայ քնարերգության մեկ ուրիշ գլուխգործոցի`<<Մանկության օրերի>> երազային տարերքի մեջ:

Որչափ իմ ազգս կըմնա ստրուկ

Օտարների ձեռք, անխոս, տխրադեմ…

Եվ ընդունում է վճռական, հոգով ու սրտով սրբագործված որոշում`<<առանց քնարի, անզարդ խոսքերով>> դուրս գալ հրապարակ, ենքով մարտնչել ոչ միայն ընդդեմ խավարի, ընդդեմ տգիտության, այլև հանուն ազգի ազատության.

Ներկա օրերու այլ ի՜նչ սև քնար,

Սուր է հարկավոր կտրիճի ձեռքին,

Արյու՛ն ու կրակ թշնամու վերա,

Այս պիտի լինի խորհուրդ մեր կյանքին…

16.Ղազարոս Աղայան (1840-1911) <<Եղեգնուհին>> մայրենի 5, էջ 56

Ղազարոս Աղայանը ծնվել է 1840 ապրիլի 4-ին, Վրաստանի Բոլնիս գավառի Խաչեն գյուղում: Նախնական կրթությունն ստացել է ծննդավայրում և մերձակա Շամշուլդա գյուղի

93


քահանա Տեր-Պետրոսի մոտ, ապա`Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոց: Առաջին գրական քայլերն անում է Թիֆլիսում որպես գրաշար աշխատելու տարիներին (1859թ.):

Մանկական գրականություն տանող ճանապարհը ակունքվել է նրա բուն մանկավարժական գործունեությունից: Սկզբում Թիֆլիսի, ապա`Ախալցխայի, Շուշու, Ալեքսանդրապոլի, Երևանի, վերստին`Թիֆլիսի հայկական դպրոցներում, իր խոսքերով`<<ուժեղ, խելոք, առաքինի>> սերունդ դաստիարակելու բաղձանքով`նա ծավալում է մանկավարժական բեղուն գործունեություն, իր սաների հոգում ամենից առաջ սերմանելով հայրենասիրության, ազգասիրության, մարդասիրության վեհ գաղափարներ, այդպես`ընդմիշտ կապվելով մանուկների բարի, լուսավոր աշխարհին: Նա ստեղծում է <<Պատկերավոր այբբենարան>>, <<Արևիկ>>, Ա, Բ, Գ, Դ տարիների համար <<Ուսումն մայրենի լեզվի>> դասագրքեր: Միաժամանակ գրում է մանկավարժական-մեթոդական մի շարք աշխատություններ`<<Խորհրդածություններ դաստիարակելու վերա>>(1869), <<Պատժի մասին>> (1875), <<Գրագիտություն ուսուցանելու ուղիղ ճանապարհը և նորանից խոտորվելը>> (1883), <<Հայոց գրի մասին>> (1892) և այլն: Աղայանը մեկ տարով նույնիսկ աշխատում է ժամանակի հայտնի մանկավարժ Սոֆյա Բաբայանի մանկապարտեզում: Նա իր մանկական ստեղծագործությունների առաջին`<<Սրինգ հովվական>> ժողովածուն նվիրել է Սոֆյա Բաբայանին: 1883-ից նա աշխատակցեց <<Աղբյուր>> ամսագրին: Դրան զուգահեռ նա աշխատակցեց նաև <<Հասկերին>>: Երազանքն էր հրատարակել <<Արևիկ>> անունով ամսագիր, բայց չհասցրեց իրականացնել: Բանաստեղծական և արձակ հոյակերտ հյուսվածքներ, որ ժամանակին <<Աղբյուր>> և <<Հասկեր>> ամսագրերի, ապա և նրա ստեղծագործությունների ժողովածուների, առանձին հրատարակությունների, դասագրքերի էջերից ընթերցողական սերունդներին լուսավոր ու բարի դասեր են ավանդել ու կշարունակեն ավանդել էլի քանի~-քանի~հարյուրամյակ: <<Անահիտ>>, <<Արեգնազան>>, <<Գյուլնազ տատի հեքիաթը>> նրա հրաշալի գործերից են:

Մանկական գրականության պատմության ուսումնասիրողները, շեշտելով Ղազարոս Աղայանի անգնահատելի ծառայությունը հայ մանկական գրականության զարգացման ճանապարհին, նրան իբրև հեքիաթագիր հաճախ համեմատել են դանիացի Հանս Անդերսենի և իբրև մանկավարժ`Ուշինսկու հետ: Միաժամանակ ընդգծել են Աղայանի <<հայ ժողովրդական բանահյուսության զուլալ ակունքներից բխող աղբյուրի մեղմահոս կարկաչներից, միջնադարյան մեր մեծերի`Շնորհալու, Գոշի, Այգեկցու առակների մանկական շերտերից, հանճարեղ Աբովյանի բացած հիմնահերկի ակոսներում ծլարձակած-զորացած հասկերի առողջ ու կենսալի հատիկներից, Պատկանյանի <<մանկաշխարհի>> գարնանաբույր երակներից սնուցված, բայց միանգամայն նոր, անկրկնելի բարձունք նշանավորող բազմաժանր ստեղծագործությունների տեղն ու դերը հայ մանկագրության մեջ: (Խաժակ Գյուլնազարյան)

Այնքան բազմաժանր, բազմաշերտ ու հարուստ է Ղազարոս Աղայանի <<մանկաշխարհը>>, որ դժվար է հենց այնպես անցնել այդ աշխարհի բոլոր <<կածաններով>>, սպառիչ խոսք ասել նրա ստեղծագործությունների մասին: Աղայանը մանկանը քայլ-քայլ առաջնորդում է դեպի վեր՝ գիտելիքների և մարդկային վսեմ արժեքների բարձունք,

94


աշխարհաճանաչողության առաջին <<դասերից>>, բնության, կենդանական աշխարհի <<բնակիչների> <<բնավորությունը>>, <<վարքուբարքը>> անձնավորման հնարքներով ներկայացնող գեղեցկահյուս պատկերներից, գյուղի երեխաների արտաքուստ անմեղ, զվարճալի <<խաղերից>> մինչև կրտսեր ու միջին տարիքի երեխաների մտքին ու հոգուն հասանելի ուսուցողական-դաստիարակչական <<լուրջ խոսակցություն>>՝ հասարակ ժողովրդի, աշխատող-արարող, Թումանյանի խոսքերով՝ <<դառը դատող, դատարկ նստող>> մարդկանց սոցիալական ծանր վիճակի մասին, միասնությամբ, <<տորքանգեղյան>> ուժի ու զորության շնորհիվ ազատություն ձեռք բերելու, հայրենի հողի վրա արդարության և երջանիկ կյանք հաստատելու և այլ նվիրական երազանքների մասին:

Այդ դասերն սկսվում են <<Ծիտը և բազեն>>, <<Արեգակը>> և այլ խաղերգերից: Աշխատող մարդկանց փառաբանող գործերից են <<Հնձվորները>>, <<Ջրաղացպանի ննջարանը>>, <<Հովվի անկողինը>>, <<Պարտիզպան>> և այլք: Սոցիալական բողոքի կոչ է <<Ճախարակը>> ՝ խեղճ ու աղքատ ջուլհակուհու հոգու ցավերգը:

Աղայանը փոքրիկների հետ դասեր է վարել ոչ միայն բանաստեղծությունների լեզվով, այլև փոքրիկ պատմվածքներով, առակներով, զրույցներով, որոնք նույնպես ժամանակին տպագրվել են <<Աղբյուր>> և <<Հասկեր>> ամսագրերում (<<Գարուն>>, <<Ամառ>>, <<Աշունք>>, <<Ձմեեռ>>, <<Այգեքաղ>>, <<Ծառերի գանգատը>>, <<Արևի ճառագայթները>>, <<Մեղուն ու աղավնին>>, <<Թութակն ու սոխակը>>, <<Երկու այծ>>, Մեղուն ու մարդը>>, <<Կենդանիների վեճը>> <<Մեր Դորսանը>>, <<Մեր Կարմիր ձին>> և այլն):

Աղայան գրող-մանկավարժի դեպքում գործ ունենք միայն նրան բնորոշ թեմա-գաղափար-գեղարվեստական կատարելություն <<եռանկյունու>> հետ, ուր ասելիքի մեջ, ինչ ժանրով էլ այն արտահայտվի բանաստեղծություն թե պատմվածք, զրույց, հեքիաթ թե առակ, ներդաշնակորեն միահյուսվում է պարզ հյուսվածքի <<խորքից>> բարձրացող ներհուն խոհը, երեխային հոգեհարազատ գրավիչ պատմելաոճը, չպարտադրող խրատ-խորհուրդը, այդ ամենի մատուցումը ժողովրդական լեզվով և այլն: Այս ամենի կենտրոնում երեխան է`<<գարունը երեխայի նմանություն ունի>>, <<արևը ծիծաղում է մանկան աչքերով>> և այլ չափանիշ-համեմատելիներով, իր հույզերով, երազանքներով, շրջապատող աշխարհը ճանաչելու, ամեն բան իմանալու իր անհագուրդ ձգտումներով: Նա է Աղայանի սերն ու ցավը, հույսն ու հավատը, մարդու, իդա՛լ մարդու նրա երազանքի կրողը: Ինչ էլ գրելիս լինի, իր <<սիրելի, խելոք թոռնիկներին>> է խոսք-խորհուրդն ուղղված:

Ուսուցողական-դաստիարակչական հուզող գաղափարները այլաբանական ցայտուն հակադրապատկերներով են երևակվում Աղայանի արձակ առակներում: Իր ստեղծածի, մարդկանց օգտակար լինելու մասին աշխատասեր մեղվի անաղմուկ, համեստ կեցվածք և հավի <<աշխարհով մեկ>> կչկչոց, թե`ձու եմ ածել (<<Մեղուն ու հավը>>), պարծենկոտ ու գոռոզ, իր փայլով կուրացած և ուրիշի գեղեցկությունն ու մարդկանց չտեսնող ոսկու և`<<մի ասեղով տուն պահող>>, ուրագ-կացինով , սղոց նմուրճով, էլի հազար ու մի շինվածքով մարդկանց ձեռք մեկնող երկաթի <<երկխոսություն>> (<<Ոսկի և երկաթ>>):

95


Շատ չեն Աղայանի պատմվածքները, զրույցներն ու առակները, բայց իրենց բովանդակությամբ, ասելիքի խորությամբ հայ մանկագրության լավագույն, անկրկնելի էջերից են: Աղայանի ստեղծագործությունների մեջ շատ մեծ տեղ են գրավում հեքիաթները: Նախադպրոցականների համար հյուսված <<Գյուլնազ տատի հեքիաթը>>, դպրոցական տարիքի համար նախատեսված <<Անտառի մանուկը>>, <<Անահիտ>>, <<Արեգնազան կամ կախարդական աշխարհ>>, <<Մանուկ խան>>, <<Վիշապին հաղթողը>>, <<Հազարան բլբուլ>>, <<Զանգի-Զրանգի>> և այլ հեքիաթներ՝ իրապատումի և հրաշապատումի նուրբ միահյուսմամբ, նախատեսված էին ընթերցող մանուկին հետաքրքրաշարժ, ուսանելի, դաստիարակչական դասեր ավանդելու համար:

Ինչպես մեր մյուս հանճարեղ հեքիաթագիրը՝ Հովհաննես Թումանյանը ասել է. <<նա նման չի մեր գրողներից ոչ մեկին: Նա ամեն ճյուղի մեջ ցույց է տվել ինքնուրույն ճաշակ և տաղանդ և երբեք չի եղել երկրորդը…>>:

Մանկավարժական գործունեությունը2

Հայ մանկավարժության պատմության մեջ Աղայանը հայտնի է նաև որպես

մանկավարժության տեսաբան։ Նրա մանկավարժական համակարգի նպատակն էր

զարգացնել «ուժեղ, խելոք, առաքինի» քաղաքացիներ։ Նա առաջնությունը տալիս էր

մայրենի լեզվի ուսուցմանը, բարոյական և գեղագիտական դաստիարակությանը, դեմ էր

մարմնական պատիժներին, կողմնակից՝ երկսեռ ուսուցմանը։ Գրել է մանկավարժական–

մեթոդական բազմաթիվ աշխատություններ։ Առանձնապես գնահատելի են նրա «Ուսումն

մայրենի լեզվի» Ա, Բ, Գ, Դ տարիների համար դասագրքերը, որոնցից առաջինը շուրջ 40

տարի (1875-1916) եղել է ամենատարածված այբբենարանը հայ դպրոցներում։ Աղայանը

ողջ կյանքը նվիրել է մատաղ սերունդների դաստիարակության, ժողովրդին լուսավորելու

գործին։

Աղայանը բազմաժանր գրող է։ Առաջին տպագիր գործը՝ «Հարկավոր է օգնել

չքավորներին» բանաստեղծությունը, լույս է տեսել «Մեղու Հայաստանի» լրագրում, 1862–

ին։ «Արություն և Մանվել»–ով (1867) Աղայանը հիմք է դրել ինքնակենսագրական վեպի

ժանրին հայ նոր գրականության մեջ։ Վեպում նա անողոք պայքար է հայտարարել

խավարին ու հետամնացությանը՝ ընթանալով Աբովյանի բացած ճանապարհով։ «Երկու

քույր» վիպակում արտացոլել է սոցիալական տեղաշարժերը ետռեֆորմյան հայ գյուղում,

գյուղացու պայքարը հողի համար, որը նորություն էր հայ գրականության մեջ։ Վիպակում

շոշափված են կնոջ հասարակական ակտիվության ու ազատ սիրո հարցերը։

96

http://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D5%84%D5%A5%D5%B2%D5%B8%D6%82_%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB&action=edit&redlink=1


Հասարակական չարիքի նախապատճառը Աղայանը համարել է սոցիալական

անհավասարությունը և առաջ քաշել

1.2.Միլեն Գիլավյան, Ժամանակակից Հայ մանկագիր բանաստեղծներ, Հ. Գ. Մ. «Նոր-Դար» Ընկ. Հրատ., Երևան 2004(68-75էջ)

սեփականության արդար բաժանման խնդիրը («Բաժանություն», 1890)։ Աղայանի

գեղարվեստական արձակի ուշագրավ նմուշներից է «Սերը արտաքսված»

ստեղծագործությունը (1889), որտեղ դեմոկրատիզմի դիրքերից տվել է իրականության

ռեալիստական պատկերը։ Մշակել է «Քյորօղլի» վիպերգությունից երեք դրվագ։ Մարդու

հարաբերությունների մասին Աղայանի իդեալն ավելի ամբողջականորեն արտահայտված

է «Տորք Անգեղ» պոեմում (1888), որի ատաղձը Մ. Խորենացու «Հայոց պատմության» մեջ

եղած առասպելն է Անգեղյան Տորքի մասին։

Աղայանը մեծ ժողովրդականություն է ձեռք բերել մանկական գրականության

ասպարեզում։ Մանկական բանաստեղծությունների առաջին ժողովածուն՝ «Սրինգ

հովվական»–ը, լույս է տեսել 1882–ին, հաջորդը՝ «Բանաստեղծություններ»–ը, 1890–ին։

Հեքիաթներն Աղայանի ստեղծագործության մեջ մեծ կշիռ ունեն։ Նա հեքիաթը համարել է

իրական աշխարհի ու կյանքի ճշմարտացի պատկերման, մանուկների

դաստիարակության կարևոր միջոց, հետևողականորեն պաշտպանել չարը կռվով

ոչնչացնելու սկզբունքը։ Նրա հեքիաթների հերոսներն անձնական բարօրությունը

ստորադասում են հանրային երջանկության գաղաձարին։ «Անահիտ»–ը (1881) հայ

հեքիաթագրության լավագույն նմուշներից է։ Աղայանը հարստացրել է մեր թարգմանական

գրականությունը ռուս և արևմտաեվրոպական դասական գրողներից կատարած

թարգմանություններով ու փոխադրություններով։ Նա թարգմանել է Ի. Կռիլովի, Ֆ. Շիլլերի,

Հ. Հայնեյի, Լ. Տոլստոյի, Վ. Շեքսպիրի գործերը։ Առանձնապես հիշատակության է արժանի

Ա. Պուշկինի «Ոսկի ձկնիկ» հեքիաթի փոխադրությունը։

1Հովվի անկողինը

Սարի լանջն է մահճակալ,

Չեչոտ քարը գլխակալ.

Մի հին կարպետ ուսերին,-

Այս է հովվի անկողին:

Երբ անձրև է կաթկթում,

Եվ կարպետը` թըխկթըխկում,

Հովիվն անուշ քնի մեջ

97

http://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D5%94%D5%B5%D5%B8%D6%80%D6%85%D5%B2%D5%AC%D5%AB&action=edit&redlink=1

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8F%D5%B8%D6%80%D6%84_%D4%B1%D5%B6%D5%A3%D5%A5%D5%B2

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%BE%D5%BD%D5%A5%D5%BD_%D4%BD%D5%B8%D6%80%D5%A5%D5%B6%D5%A1%D6%81%D5%AB


Քաղցր երազ է տեսնում,

Եվ խնդում, ծիծաղում.

Ուխա՜յ, ուխա՜ջ, սիրո՛ւն հովիվ,

Քունդ անո՜ւշ…

1.Միլեն Գիլավյան, Ժամանակակից Հայ մանկագիր բանաստեղծներ, Հ. Գ. Մ. «Նոր-Դար» Ընկ. Հրատ., Երևան 200474էջ)

Գրականություն

1. Միլեն Գիլավյան, Ժամանակակից Հայ մանկագիր բանաստեղծներ, Հ. Գ. Մ. «Նոր-Դար» Ընկ. Հրատ., Երևան 2004(38-49էջ)

17.Աթաբեկ Խնկոյան

(1870-1935)

5-րդ դասարան, Էջ 144, Մարգարիտն ու փրփուրը, էջ148, Խխունջն ու սունկը:

Խնկո Ապերը (իսկական անուն-ազգանունը՝ Աթաբեկ Խնկոյան) կրթությունն ստացել

է ծննդավայրում, ապա՝ Ալեքսանդրապոլի (այժմ՝ Գյումրի) քաղաքային դպրոցում:

Գրչակից ընկերներն այնքան են սիրել Խնկոյանին, որ 1918 թ-ին նրան կնքել են

մտերմիկ` Խնկո Ապեր անվամբ:

1890–1910 թթ-ին եղել է ուսուցիչ: 1911 թ-ին տեղափոխվել է Թիֆլիս, պաշտոնավարել

Ստեփան Լիսիցյանի պանսիոնում, աշխատակցել է «Աղբյուր», «Մաճկալ», «Հասկեր» և այլ

պարբերականների:

1920-ական թվականների սկզբին Խնկո Ապերը վերադարձել է Հայաստան, զբաղվել

գրական-մշակութային գործունեությամբ: Գրել է բանաստեղծություններ, պոեմներ,

հեքիաթներ, լեգենդներ, առակներ: «Բանաստեղծական փորձեր» առաջին ժողովածուն

լույս է տեսել 1890 թ-ին: Խնկո Ապերը շուրջ 120 (նաև թարգմանական) գրքերի հեղինակ է:

Ղազարոս Աղայանից և Հովհաննես Թումանյանից հետո, Խնկոյանը համարվում է մեր

մանկական լավագույն գրողներից մեկը: Նրա մանկական նմանը չունեցող 98


ոտանավորներից են՝ «Գիրք», «Այգի», «Լուսին», «Ծիծեռնակին», «Գարուն», «Մեղու», «Ձմեռ

պապի» և այլն: Չափածո գրվածքներից են՝ «Աղվեսն ու Արջը», «Ցորնատերն ու

Ջաղացպանը», «Գյուղացին ու Արջը» և այլն: Իսկ արձակներից՝ «Խուլի այծերը», «Իմ

բալիկը» «Գալոյի Աղվեսը» և այլն:

Սակայն Խնկոյանը մեր գրականության մեջ ավելի հայտնի է որպես տաղանդավոր

առակագիր: Իր առակներում Խնկոյանը դատապարտում է մարդկանց բնական

արատական կողմերը և գովերգում բարեմասնությունները: Բազմաթիվ են նրա մեկը

մյուսից ավելի սուր խայթող ու խորիմաստ առակները: Նշենք որ առակը սկզբնապես

ժողովրդական բանավոր ստեղծագործություն է եղել, կենդանական հեքիաթի մի

տարատեսակ: Կարելի է ասել նաև այն` որ առակը այդ տեսակի հեքիաթից է ծնվել:

Առակը փոքրածավալ ստեղծագործություն է, որը խրատական բովանկակություն

ունի: Այն իրական կյանքը և մարդկանց ներկայացնում է այլաբանորեն, այսինքն`

անուղղակի ձևով: Առակներում հանդես եկող կենդանիների ու բնության երևույթների

միջոցով Խնկոյանը ակնարկուն է մարդկանց, իրենց դրական ու բացասական գծերով:

Օրինակ ` Խնկոյանի <<Մկների ժողովը>> առակի հերոսներիը իրականում մկներ

չեն, այլ այն մարդիկ որոնք միայն փրկության ծրագրեր են առաջարկում, բայց խուսափում

են իրական գործերից ու պատասխանատվությունից:

Իր առակներում Խնկոյանը ներկայացնում է մարդկային տարբեր բնավորություններ,

չարությունը, պարծենկոտուտյունը, ագահությունը, ժլատությունը և այլն:

Ինքնուրույն գործերից բացի՝ ունի և փոխադրություններ՝ մեծ մասամբ ռուս

հռչակավոր առակագիր Կռիլովից: Այս շարքին են պատկանում՝ «Կարիճն ու գորտը»,

որտեղ ներկայացված է տառապյալ գորտը իր մեջքով օգնում է կարիճին լիճն անցնել և

շնորհակալության փոխարեն ստանում է խայթոց: Այն հարցին, թե ինչու կարիճը

խայթեց, կարիչը պատասխանում է. ‹‹Բնական է այդպես, ա´յ գորտ` թե չխայթեմ, ես

կպայթեմ››: Իր առակներումում Խնկոյանը ցույց է տալիս, որ արդարն ու անմեղը

մշտապես զոհաբերվում է ահեղ բռնակալին, բայց բարոյապես հաղթողը աշխատասեր

ժողովուրդն է: Այս գիտակցությամբ է տոգորված ‹‹ Տերևներն ու արմատները ›› առակը:

Խնկոյանի առակների մի խումբը ուղղվախ է մարդկության թերությունների դեմ: Նա

ծաղրում է նախանձը: Օրինակ ‹‹ Գորտն ու կովը ›› առակում, մեծամտությունը, ծույլը`

«Ճը-պուռն ու մրջյունը», կեղծ բարեկամությունը` ‹‹ Հիվանդ եղջերուն ››:

99


Խնկոյանի լավագույն առակներից են նաև «Մկների ժողովը», «Վատ ընկեր», «Կկուն

ու աքլորը», «Գայլն ու գառը», «Աղվեսն ու խաղողը» և այլն:

Առավել հայտնի են «Աղվեսն ու արջը», «Գող մաքին», «Առակներ»,

«Բանաստեղծություններ», «Մրգաստան», «Գայլն ու գառը», «Մկների ժողովը», «Հեքիաթներ

ու պատմվածքներ» ժողովածուները: Խնկո Ապերը զվարթ ու կատակասեր էր, սիրում էր

հանպատրաստից ստեղծագործել: Բնավորության այդ գծերը դրսևորվել են նրա

առակներում, որտեղ ծաղրել է մեծամտությունը, ժլատությունը, ագահությունը, դատարկ

ճառասացությունը, փառամոլությունը, շողոքորթությունը և մարդկային այլ արատներ:

Ճանաչված են նաև «Մեղուն», «Լուսինը», «Բկլիկ ձկնիկը», «Կարմիր գարունը», «Ճանճը»,

«Գիրք», «Փիսիկ», «Խոզի այծերը», «Սերոբը» գործերը: Նրա առակներն ու ոտանավորները,

փոխադրությունները («Մկների ժողովը», «Գայլն ու գառը», «Ճպուռն ու մրջյունը», «Խոզն ու

ագռավը») սիրելի են և՜ մեծերին, և՜ փոքրերին: Խնկոյանի առակներում հիմնականում

հերոսները կենդանիներն են: Խնկոյանը ներկայացնում է կենդանական աշխարհի

բարքերը, կենդանիների և նրանց բնութագրումը, որը մատչելի է դարձնում մանուկ

ընթերցողներին: Առակներում մեծ տեղ ունեն կենդանիների հանդիպումները,

երկխոսությունները: Թեև առակներում քիչ են թեմատիկ թարմությունները ու

նորությունները, սակայն նրանք պարզ են և սեղմ: Հեղինակը հիմնականում

օգտագործում է նույնանիշ և հոմանիշ բառեր: Նա նաև հմուտ թարգմանիչ էր: Բարձր

արվեստով, կենդանի ու հյութեղ լեզվով է թարգմանել կամ փոխադրել ռուս առակագիր

Իվան Կռիլովի գործերից, Սամուիլ Մարշակի, Նիկոլայ Նեկրասովի

բանաստեղծություններից, Ալեքսանդր Պուշկինի «Տերտերն ու իր Բալդի ծառան»,

ռուսական ժողովրդական «Ոսկե ձվիկը», «Պապն ու շաղգամը» հեքիաթները:

Խնկո Ապերը հայկական դպրոցների համար կազմել է մայրենի լեզվի դասագրքեր

(«Մեր դպրոցը», «Կարմիր արև»):

Խնկո Ապոր անունով են կոչվել Մանկական հանրապետական գրադարանը

Երևանում, դպրոց՝ Գյումրիում:

Ինքնուրույն գրվածքներից բացի՝ ունի և փոխադրություններ՝ մեծ մասամբ ռուս

հռչակավոր առակագիր Կռիլովից: Այս շարքին են պատկանում՝ «Կարիճն ու գորտը»,

«Ճպուռն ու մրջյունը», «Մկների ժողովը», «Վատ ընկեր», «Կկուն ու աքլորը», «Գայլն ու

գառը», «Աղվեսն ու խաղողը» և այլն:

100


Խնկոյանը մահացել է 1935 թվականին Երևանում: Նրա անունով է կոչվում Երևանի

քաղաքային մանկական գրադարանը։

18.Սմբատ Շահազիզ

(1840-1907)1 (5-րդ դասարան <<Երազ>> էջ 167)

Սմբատ Շահազիզը հայ նոր պոեզիայի հիմնադիրներից մեկն է: Ծնվել է 1840 թ.-ինԱշ-տարակում:1851 թ.-ին, դեպքերի բարեպատեհ բերումով, հաջողվում է Սմբատին ուղարկել Մոսկվա՝ Լազարյան ճեմարանում ուսանելու: 1860 թ.-ին ավարտում է ճեմարանը և նույն թվականին ընդունվում ճեմարարնին կից լիցեյը և հաջողությամբ ավարտում այն 1862 թ.-

ին, որից հետո նշանակվում է նախակրթարանի ուսուցիչ և վերակացու: Մանկավարժական գործունեությանը զուգահեռ զբաղվել է հասարակական

աշխատանքներով: Շահազիզի ստեղծագործության մի մասն է կազմում հրապարակախոսությունը:Նա ջերմ

հայրենասեր էր:Մահացել է 1907 թ.-ին , 67 տարեկան հասակում սրտի կաթվածից:

1860 թ.-ին Մոսկվայում լույս տեսավ Շահազիզի <<Ազատության ժամեր>> վերնագրով աշխարհաբար և գրաբար բանաստեղծությունների անդրանիկ

ժողովածուն:Հետաքրքրական է ժողովածուի բովանդակությունը : Այնտեղ կան անցյալի փառքին, պատմական սիրած հերոսներին նվիրված բանստեղծություններ,

աշակերտական տարիների միայնության հույզերը պատկերող երգեր և այլն: Շահազիզը երգել է նաև բնությունը(<<Ծաղիկ>>,<<Շուշան>>) համեմատելով այն կյանքի

և երիտասարդության վաղանցիկության հետ: Գրքույկի երկորդ մասը ինքը հեղինակը անվանել է <<Ռոմանսներ>> և մի ընծայականով նվիրել այն հայ աղջիկներին: Ռոմանսների մեջ հեղինակը երգել է անձնական հույզերը:

Հաջորդ բաժինը կոչվում է <<Գրաբարշարադրություններ>> , որոնց մի մասը սիրային բանաստեղծություններ են , մյուսը՝կարոտի: Այս բաժնում զետեղված է նաև Գյոթեի <<Ան-

դորր>> բանաստեղծության թարգմանությունը: 1865 թ.-ին Մոսկվայում լույս է տեսնում Շահազիզի <<Լևոնի վիշտը և զանազան բա-նաստեղծություններ>> ժողովածուն: Իրենց թեմատիկայով և գաղափարական բովան-

դակությամբ Շահազիզի բանաստեղծությունները մի ամբողջություն են կազմում <<Լևո-նիվշտի>> հետ: Վերջինիս առաջադրած առանցքային հարցերն ու խնդիրները՝ պայքար

101


խավարամոլության, ստրկության, կրոնական ֆանատիզմի դեմ: Շահազիզի պոեզիայի հիմնական լարը հայրենասիրությունն է: Սեր դեպի հայրենիքը, անձ-նազոհություն հանուն հայրենիքի, բանաստեղծի ստեղծագործության մշտական

մոտիվներն են: Անողոք ու սուր գրչով նա քննադատում է ազգի տգիտությունն ու խավարամոլությունը:

Բանաստեղծը ներբողում է ազատություն և մարտաշունչ խոսքով երդվում է պայքարել հաղ-թանակի համար: Նա իր քնարը ամբողջովին նվիրել է ժամանակի հրատապ հարցերին, նա գտնում էր ,որ գրողը կոչված չէ երգելու իրականությունից կտրված

վերացական հույզեր: Շահազիզի գրական կյանքը զուգադիպեց 60-ականթ.-ի ազատագրական շարժմանը, երբ

Ռուսաստանում ճորտատիրական կարգերը սուր քննադատության էին ենթարկվում: Նրա <<ԲռնավորՍուլթան>> երկի թեմատիկան շատերին հուզող արևելքն է իր դաժան

բարքերով և բռնակալ ինքնակալներով:

___________________ 1 Հայ նոր գրականության, հատոր 2, Հայկական ՍՍՌ ԳԱ հրատարակչություն, Եր.1962,

էջ298-322 Բանաստեղծության առաջին մասը ամառային երեկոյի նկարագրությունն է: Հանգչում է

ոսկեզօծ մայրամուտը, կապուտակ երկնակամարի վրա սկսկում են փայլել աստղերը: Ան-դորր գիշերի հակապատկերն է բանաստեղծի փոթորկված հոգին: Բնության այս փոքրիկ

պատկերը բանաստեղծի հոգեկան վերափոխման սիմվոլիկ ներածություննէ: Նա անկարող է լռել, երբ ազգը տառապում է բռնության ճիրաններում: Նրա կոչումն է՝ <<նախ քաղաքացի

և ապա պոետ>>. Եվ այժմ պոետն այլ երազում չէ, Որ նա որդի էր վերին երկնքի,

Եվ նրա հոգին պիտո է լռե, Ուր բան էր վատթար խեղճության ազգի:

Ինչքան խիստ և անողոք է իրականության քննադատությունը Շահազիզի բանաս-տեղծություններում, նույնքան և ուժեղ է լավատեսությունը ապագայի նկատմամբ: Առավել հարուստ է <<Պոետ, նյութապաշտ և քաղաքացի>> բանաստեղծության բո-

վանդակությունը: Հասարակության երեք տարբեր ներկայացուցիչներ՝բանաստեղծը, նյութապաշտ հարուստն ու աշխատավոր քաղաքացին հանդես են գալիս իրականության նկատմամբ իրենց ունեցած հայացքներով: Քաղաքացին դատապարտում է և՛ աննպատակ

թափառող պոետին, և՛ շահամոլ հարուստին: Նա դրվատում է աշխատանքը և բաանստեղծից պահանջում ազնիվ վաստակ:

Պատկանյանի նման Շահազիզը քաղաքական պայքարի կոչ է անում. <<սուր>>, <<հրա-ցան>> և <<կացնով>> ուզում է հարթել դժվարին ճանապարհը.

Քաշտի՛ր կռներդ, կտրիճ աննման,

102


Ա՛ռ սուր, հրացան, քլունգ ու կացին, Դժվար ճանապարհ անցիր անսասան.- Աջ ու ձախ քանդիր, թե որ արգելք կան:

Շահազիզը ակտիվորեն արձագանքել է հայերի ազգային-ազատագրականշարժմանը,

մեծարել է հայ ժողովրդի ըմբոստացման փայլուն ցուցանիշ՝ Զեյթունի հերոսական ապըս-տամբությունը :Բանաստեղծի տեսադաշտից չենվ րիպել այն ստոր դավերը, որ զեյթուն-

ցիների շուրջը նետում էին կաթոլիկ քարոզիչները : Միշտ չէ, որ Շահազիզը մարտական պաթոսով պայքար է հայտարարել թշնամիների,

օտար նվաճողների դեմ: Նա ունեցել է նաև <<նահանջի>> պահեր: Բանաստեղծ- քաղաքացին հավատարիմ է իր կոչմանը նաև բնության և սիրո երկերում.

այստեղ ևս նահ այրենասեր է: Շահազիզի քնարին խորթ չէ սիրո ռոմանտիկ . նաև ոգևորվել էր սիրո հրապույրով:

<<Գիշեր>> բանաստեղծությունը գարնանային բնության դյութիչ պահերից մեկի նկարագրությունն է՝ աստղազարդ ջինջ երկինք, անուշաբույր ծաղիկներ:

Շահազիզի համար իր ժողովրդի ազատությունը միայն օտարերկրյա բռնության լուծը թոթափելու մեջ չէր կայանում. Նա տեսնում էր, որ ժողովուրդը շահագործվում է նաև իր

ազգի հոգևոր առաջնորդների կողմից: Տխուրէ, եղբայր, տխուրէմերդար

Հայիվիշտերիցևանարգանքից Թառամելեմես, նա, որպեսթշվառ,

Ազատվելուչէերբեքկապանքից:

<<Ոգի Հայաստանի>>բանաստեղծությունը Շահազիզի հայրենասիրական վառ զգաց-մունքների լավագույն արտահայտություններից մեկնէ:

Հայրենիքի շքեղբնության և ժողովրդի ծանր վիճակի հակադրությունն է տրված<<Աշտարակ>>բանաստեղծության մեջ. Գեղեցկանիստ է Աշտարակ.

Շատ այգիներ նա ունի Այնտեղ երկինքն է կապուտակ

Այնտեղ օդն է քաղցրալի: ……………………. …………………….

Բայց այդ բոլոր ստրկության Կաշկանդված է կապանքով Ժողովուրդը թափառական Խեղդված է մեծ խավարով:

<<Լևոնի վիշտը>> պոեմը Շահազիզի գլուխգործոցն է: Պոեմը, որ Շահազիզը անվանել է <<ժամանակակից վեպք>>, կազմված է չորս գլուխներից և նախերգանքից:Իբրև բնաբան

103


ընտրված է Լերմոնտովի <<Մեր ժամանակի հերոսը>> վեպի հայտնի տողերը. <<Բավական է, ինչքան մարդկանց քաղցրեղենով կերակրեցին, դրանից փչացել է նրանց ստամոքսը. պետք են դառն դեղեր, դառն ճշմարտություններ>>: Պետք էր ժողովրդին ազատել դարավոր քնից, ազատել խավարի և տգիտության կապանքներից: Հին գաղափարների կրողներն իրենց սխոլաստիկ մտածողությամբ ժողովրդի մեջ սերմանել էին ստրկամտություն: Նրանք մոլեգին հակառակորդներ էին նոր և լուսավոր գաղափարների, որոնց համար պայքարի էր պատրաստվում նաև պոեմի հերոսը՝ Լևոնը: Տիրում էր մտավոր անկում, բարոյական քայ-քայում: Նախերգանքից հետո, առաջին գրքում հեղինակը ընթերցողին ծանոթացնում է Լևոնի հետ: Լևոնը բնիկ հայաստանցի էր, Մոսկվայում մեծացած, ում մեջ վառ էր սերը դեպի հայրենիք: Անհատական նկարագրով Լևոնը մռայլ էր, թախծոտ, սակայն, նրա վիշտը անհատական չէր, այլ հասարակական:Նա նոր գաղափարներով տոգորված երիտասարդության ներկայացու-ցիչ էր: Որո՞նք էին նրա հետաքրքրությունների սահմանները: Մոսկվայից հեռանալիս նա իր հետ վերցրել էր Բայրոնի, Շեքսպիրի, Գյոթեի, Կոմս Էմանուելի երկերը: Սկսվում է Լևոնի ու-ղևորությունը: Առաջին հայաշատ քաղաքը Նոր նախիջևանն է, ուր նա ականատես է լինում ցավալի իրողությունների:Լևոնը քննադատում է հայ <<մեծատուններին>>, հոգևոր դասերին և նրանց առաջնորդներին: Հաջորդ գլխում Լևոնն արդեն Թիֆլիսում է:Լևոնը ծանոթանում է հայուհիների հետ և հրապուրված նրանց գեղեցկությամբ, ներբողում վերջիններիս: Գեղեցիկ է հայուհին, բայց վատ դաստիարակության հետևանքով նա զրկված է մայրենի լեզվից: Հայ կինը անարժան հաջորդն է արժանի նախնիների:Լևոնը մերժում է ժողովրդին անհասկանալի գրականու-թյունն ու սխոլաստիկ հեղինակներին: Գրական ընդհանուր այս միջավայրում առանձ-նացված է մի պայծառ դեմք, որի անունը չի նշվում, բայց դժվար չէ կռահել, որ խոսքը Մ.Նալբանդյանի մասին է: Բայց քեզ հանում եմ այս տխուր դասից, Ո՛վ նոր հայախոս և ազնիվ մշակ, Քեզ կարող էի անմահ փշերից Քաջ մարտիրոսի ոլորել պսակ: Լևոնի վիշտն ավելի է թանձրանում, երբ ոտք է դնում իր հայրենի հող: Նշանակալից է այն ավանդությունը, թե Նալբանդյանը բանտում կարդալով պոեմը բացականչել է<<Լևոնի վիշ-տը իմ վիշտն է>>: <<Լևոնի վիշտը>> հայ գրականության պատմության մեջ նորություն էր ժանրային իր որոշ առանձնահատկություններով: Մինչ Շահազիզը պոեմի ժանրը մշակել էինՄ. Թաղիադյանը, Ղ. Ալիշանը, սակայն նրանց ստեղծագործության թեմատիկան հիմնականում պատմական անցյալն էր: Ստեղծելով պոեմը, Շահազիզը օգտագործել է ռուսական և եվրոպական գրականության այդ ժանրի ստեղծագործական փորձը: Զգալի է հատկապես Պուշկինի <<Գրաֆ Նուլին>> և <<Եվգենի Օնեգին>>գործերի ազդեցությունը: Շահազիզը որպես ստեղծագործող ռոմանտիկ էր, նրա ողջ պոեզիան հագեցած էր հույզերի

104


հեղեղմամբ: Իր արժանիքների հետ միասին <<Լևոնի վիշտը>>ունի գեղարվեստական որոշ թերություններ՝ ամբողջության մեջկուռ չէ, կան մտքերի, վերլուծությունների կրկնություն-ներ և այլն: Յուրաքանչյուր ազգի գրականություն Շահազիզը համարում է տվյալ ազգի պահ-պանման կարևորագույն գործոններից մեկը: Շահազիզի աշխատության մեթոդի դրական կոմն այն է, որն նա երևույթները գնահատում է պատմական ասպեկտով: <<Հրապարակախոս ձայն>> զետեղված է նաև <<մեր առօրյա չարն ու բարին>> խորագիրը կրող հոդվածը, որը նվիրված է թուրքական լծի տակ ապրող արևմտահայերի վիճակին: Հայ ժողովրդի համար մահացու համարելով ձուլման վտանգը, ազգությանպահպանման գործում առաջնակարգ դեր է հատկացնում դպրոցին: Շահազիզի գործունեության վերջին շրջանըզուգադիպեց 1905 թվականի ռևոլյուցիային: 1901թ.-ին Մոսկվայում հրատարակված <<ՀիշողություններՎարդանանց տոնի առիթով>> աշխատության մեջ Շահազիզը անուղղակի ձևով պատասխանում է Կովկասի կառավար-չապետ Գոլիցինի, Կովկասի ուսումնական շրջանի հոգաբարձու Յանովսկու , ռեակցիոներ Վելիչկոյի հայահալած քաղաքականությանը: Շահազիզը, իր աշխատության մեջ խոսելով թուրքական բարբարոսական լծի տակ ապրող հայ ժողովրդի մասին, այն համոզման էր, որ ռեֆորմների միջոցով հնարավոր է ապահովել հպատակ քրիստոնեա ժողովուրդների, հետևաբարև հայերի վիճակի բարվոքումը: Հետագայում խորտակվեց բանաստեղծի ռուսական կայսրության նկատմամբ եղած պատրանքը: Շահազիզը անարգանքի սյունին գամեց Եվրոպայի <<խայտառակ դիպլո-մադիան>>, ցույց տվեց, որ Եվրոպայի <<մարդասիրությունը>>,<<քաղաքակրթությունը>> սոսկ դատարկ հնչյուններ են.<<Հայության շունչը սպառում է յուր ազնիվ և դյուցազնական շնչի մեջ, և Եվրոպան խաղ է անում, մի անարգ և բարբարոսական կոմեդիա... Թքեմ ցիվիլիզացիայի երեսին, որ ներկայացնում է մի կատարյալ մտավորական սիֆիլիզա-ցիա…>>: Հայրենասեր բանաստեղծը, ծանր ապրելով իր ժողովրդի ողբերգությունը, չէր հուսալըք-վում, գտնում էր, որ <<ավելի պիտի հուսալ, քան թե վհատիլ>>: Սմբատ Շահազիզը թե՛ որպես բանաստեղծ, թե՛ որպես հրապարակախոս-մանկավարժ խո-շոր և նշանակալից դեր է հայ գրականության և հասարակական մտքի պատմության մեջ:

19.ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ

(1869-1923)

Թումանյանի <<Խոսող ձուկը>> 5-րդ մայրենի էջ 43, <<Լուսավորչի կանթեղը>> 6-րդ էջ 127-

128, <<Սասունցի Դավիթ>> էպոսի մշակումը

Հ. Թումանյանը հայ դասական գրականության գագաթն է: Ռուս անվանի մանկագիր Կ. 105


Չուկովսկու բառերով ասած՝ «Նրան, ով գրել է «Մի կաթիլ մեղրը», «Շունն ու կատուն»,

«Մուկիկի մահը», իրոք չի կարելի համաշխարհային առաջնակարգ վարպետների շարքը

չդասել» : Թումանյանի կապը մանուկների անկեղծ ու անմիջական աշխարհի հետ

հաստատվեց դեռ այն շրջանում, երբ 17-ամյա բանաստեղծի ներշնչանքը Ջալալօղլու

դպրոցից հետո՝ Ներսիսյան դպրոցի վերջին տարում՝ 1886 թվին, տվեց իր սքանչելի

դրսևորումը՝ «Շունն ու կատուն»: Գրողին զբաղեցրին փոքրերի աշխարհն ու

գրականությունը, մանկական պարբերականներն ու դասագրքերը: Ուշագրավ է այն, որ

դեռ նախքան անդրանիկ ժողովածուն՝ 1890 թ., մանկական «Աղբյուր» ամսագրում

տպագրվեց նրա «Արև և լուսին» երկը, իսկ 1905 թվականից նա աշխատակցեց մեկընդմիշտ

մանկական «Հասկեր» լավագույն ամսագրին, մասնակցեց «Լուսաբեր» դասագիրքը

կազմելու շնորհակալ գործին և մանկական գրականությունը հարստացրեց իր սքանչելի

բանաստեղծություններով ու պոեմներով, լեգենդներով ու պատմվածքներով,

հեքիաթներով ու փոխադրություններով:

Հենց Թումանյանի հետ էլ կապվում է դասական մանկական գրականության հետագա

զարգացումը: Նախ շարունակելով Աբովյանին՝ նա հստակ ձևակերպեց մանկական երկի

չափանիշները, մշակեց նրա տեսությունը, տվեց այն բանալին, որով ընթանալու էր

մանկագրությունը 19 - րդ դարում:

Անշուշտ, իրավացի է գրականագետ Խ. Գյուլնազարյանը՝ նշելով, որ «Թումանյանը մի

կիզակետ է , որն իր մեջ է հավաքել այն բոլոր լավն ու լուսավորը, ինչին որ հասել էին

նախահեղափոխական հայ մանկական գրականությունը, հայ մանկավարժությունն ու

մանկական գրականության տեսությունը»: Սակայն Թումանյանը, յուրացնելու հետ

մեկտեղ, այս բնագավառում ևս շարունակ զարգացրել է լավագույնը , ասել իր ինքնուրույն

խոսքը: Իր նախորդների նման Թումանյանն էլ մանկական գրականությանն առաջադրել է

նախ ժողովրդայնության պահանջը:

Առաջնորդվելով այն նշանաբանով, թե «Մարդ որքան մոտ լինի երկրին ու ժողովրդին,

որքան շատ խորանա ժողովրդական ստեղծագործության մեջ, նա այնքան մեծ է ու

համամարդկային»՝ նա մանուկների համար ստեղծագործելիս ևս թափանցում է ժողովրդի

ստեղծագործության խորքերը, հարազատությամբ մշակում ու գոհարների վերածելով՝

վերադարձնում է նրանց: Հ. Թումանյանի մանկական երկերը փոքրիկներին տոգորում են

ժողովրդի պայծառ ու իմաստալից ձգտումներով, ընլկալելի դարձնում ժողովրդական 106


հյութեղ խոսքի հմայքը: Թումանյանի համոզմամբ՝ իրականության բնորոշ

անդրադարձումը ինքնանպատակ չպետք է լիներ: Ռեալիստ գրողը մերժում էր կյանքի

պասիվ վեերարտադրությունը: Մանկական երկը, ըստ նրա, պետք է ընդարձակեր

ճանաչողությունը, հուզեր ու տրամադրեր ընթերցողին: Այս առումով ուշագրավ է նրա այն

ասույթը, թե «Գրականությունը հայելի չէ լոկ, և եթե հայելի էլ ասենք, ապա շատ

տարօրինակ ու կախարդական հայելի է նա: Նա ոչ միայն արտացոլում է ժամանակը և իր

դեպքերն ու դեմքերը, այլև տալիս է իր լույսն ու ջերմությունը կյանքին և ձգտում է

կյանքում ստեղծել մարդու . . . վեհ ու վսեմ, մաքուր ու անաղարտ պատկերը» :

Ձգտելով դաստիարակել բազմակողմանի զարգացած մարդ՝ Թումանյանը դնում էր

ինչպես համակողմանի դաստիարակության, այնպես էլ թեմատիկայի հարցը : Գտնելով,

որ «գիտությունը, գեղարվեստը, գրականությունը՝ ամեն ինչ երեխան մանկուց պիտի

սովորի»՝ նա թեմատիկ տեսակետից էական սահմանագծեր չէր անցկացնում մեծերի ու

փոքրերի գրականության միջև. «Ինչ վերաբերում է սնունդին,- գրում էր նա , - ամեն բան,

ինչ որ շրջապատում է նրան, ինչ որ գոյություն ունի աշխարհում, սնունդ է նրա համար»:

Գտնելով, որ խաղը փոքրիկի «բնական , օրգանական պահանջն է, նրա լրջությունն է,

նրա էությունն է» և որ «կյանքում ամեն բանի նա խաղով է մոտենում, խաղով է քննում,

խաղով է ճանաչում ու ընդունում, դա նրա ձևն է, նրա մեթոդը»՝ Թումանյանը ավելացնում

է. «Եվ ամեն բան, ինչ որ նրան տրվում է խաղով, ուրախությունով ընդունում է, հեշտ էլ

յուրացնում, առանց ձանձրանալու, առանց հոգնելու»:

«Կարծում են՝ հեշտ ու հանաք բան է մանկական գրվածք գրելը, դա ամենադժվար գործն է:

Երեխայի հոգու հետ գործ ունես»: Ազգային մեծ բանաստեղծը մանկական

ստեղծագործության առաջ դնում էր այլ պահանջներ ևս: Դրանցից են՝ մատչելիության,

ապա գրավչության հարցերը: Թումանյանը անհրաժեշտ էր համարում մանկանը մոտենալ

«զգույշ ու նուրբ», նյութը շարադրել «պարզ ու հասկանալի», «հեշտ ու հաճելի» ձևով:

«Մինչև էս պապենական հոգևոր զենք ու զրահով, հայ ժողովրդի կենդանի խոսքով

չգինավառվի հայ գրողը, - գրում է նա, - միշտ պիտի մնա սրա – նրա դռանը

փոխառություններ ու թարգմանություններ որսալով . . . »:

Թումանյանը կարևոր տեղ էր հատկացնում նաև մանկական գրքի

գեղարվեստականությանը: Անվանի գրողին մտահոգում էին մանկական գրքի

107


ձևավորման, լավ թղթի վրա կարատված բնագրին համահնչուն նկարների հարցերը: Այս

բոլորի հետ Թումանյանը բարձր էր արժեքավորում թարգմանական մանկական

գրականության դերը: Հայ մանկանը դաստիարակելիս պետք է օգտագործել թե՛

արտասահմանյան և թե՛ հատկապես ռուս գրականությունը:

Մատաղ սերնդի նկատմամբ ջերմ սիրով է ներթափանցված իր 50 – ամյա հոբելյանին

աշակերտությանն ասած պատասխան խոսքը. «Ես էլ Ձեզ նման երեխա եմ . . . Կյանքիս

ամենապայծառ ու աենալավ օրերը դուք եք ինձ տվել, սիրելի մանուկներ, ձեզ հետ եմ եղել,

ձեզնով եմ ապրել»: Այդ անկաշառ սերն էլ գրողին ոգեշնչել է գրելու մանկական սքանչելի

ստեղծագործություններ, որոնցով սակայն չի շրջափակվում նրա մանկական

ժառանգությունը:

Թումանյանի հարուստ և բազմակողմանի ժառանգության մեջ նախ արժեքավոր տեղ են

գրավում նրա մանկական բանաստեղծությունները, որոնցից մի մասը հեղինակն ինքն է

հասցեագրել ամենակրտսերներին, մյուս մասը՝ ինքնին մտել է դպրոցական դասագրքերն

ու մանկական ընթերցանության շրջանը: Դպրոցական դասագրքերում վաղուց

հաստատուն տեղ են նվաճել նրա «Դժվար տարի», «Գութանի երգը», «Ճախարակ»

բանաստեղծությունները, որոնք աշխատավոր ժողովրդի տառապալից կենսավիճակի ու

սոցիալական վշտի ցայտուն նմուշներ են:

Հայրենասիրությունը փոքրիկի մեջ վառ պահելու նպատակով Թումանյանը

մանուկներին հասցեագրված «Ամենից լավ տունը» բանաստեղծության մեջ դիմում է

օրինակի ուժին: Հանգիստ որոնող երիտասարդը որոշում է թողնել հայրենի հին, գորշ

խրճիթը՝ օտար աշխարհում լավը գտնելու հույսով:

Սակայն տղայի որոնումները ապարդյուն են անցնում. թեև նա այլ աշխարհներում շատ

գեղեցիկ ու նոր տներ է տեսնում, բայց ի վերջո գալիս է այն եզրակացության, որ.

Ամենից սիրուն, լավ տունը, որ կա,

Էս գորշ խրճիթն է,

Էս հին խրճիթն է

Գետի եզերքին,

Ծառերի տակին: 108


Բանաստեղծը մեծ ցանկություն ունի մատաղ սերնդին ապագայում տեսնելու երջանիկ:

Ահա թե ինչու իր հանրածանոթ «Հին օրհնություն» բանաստեղծության մեջ, դիմելով

մանուկներին, ասում է. «Ապրե՛ք, երեխե՛ք, բայց մեզ պես չապրեք» :

Օգտագործելով ժողովրդական բանահյուսության նմուշները՝ Թումանյանը մանուկների

մեջ ներարկում էր սեր ոչ միայն հայրենիքի, այլև մարդու նկատմամբ: Խորիմաստ է

ժողովրդական , պարզ ու անպաճույճ ուրագին ու սղոցին նվիրված քառատողը.

Մի՛ լինի ուրագի պես,

Միշտ դեպի քեզ, միշտ դեպի քեզ,

Այլ եղիր սղոցի պես,

Մին դեպի քեզ, մին դեպի մեզ:

Դատապարտելով եսասիրությունը՝ Թումանյանը երեխայի միտքն ուղղում է ուրիշին

օգտակար լինելու կարևոր գաղափարին: Նա ցանկանում էր, որ մանուկը սիրի նաև

ուսումը, գիտությունը, լինի բազմակողմանի զարգացած, բանիմաց, խոր մտքի ու վեհ

հույսերի տեր մարդ: Անջնջելի տպավորություն է թողնում գրել սովորող դպրոցականի

հոգեբանությունը համոզիչ ներկայացնող «Գրիչը» : Բանաստեղծության մեջ մեծ

նրբանկատությամբ փոքրիկի գանգատի միջոցով բացահայտվում է նրա գեղեցիկ գրելու

ցանկությունը: Հեղինակն այստեղ օգտագործում է մանկական խոսքը, որը բնական է,

համոզիչ:

Ի՞նչ կլինի, ասա՛, գրի՛չ,

Ինձ էլ սիրես գոնե մի քիչ:

Ինչո՞ւ իմ մեծ քրոջ ձեռքին

Գրում ես միշտ վարժ ու կարգին.

Իսկ իմ ձեռքին խազմըզում ես

Սև ագռավի ճանկերի պես:

Ես քեզ վատ բան ի՞նչ եմ արել:

109


Թերթելովբնությանընվիրվածնրամանկականբանաստեղծություններիշարքը՝մենքզգումեն

քչքնաղբնապատկերիբազմերանգ,

թովիչգույներյնուերանգներըևայդբնությամբհմայվածկենսասերմեծբանաստեղծի`

հայրենիբնաշխարհըփոքրիկինճանաչելիևսիրելիդարձնելուձգտումը:

Նրաբնապատկերներըվառեն, բազմերանգ, անձնավորված:

ԴրանումհամոզվելուհամարբավականէդիմելԹումանյանիստեղծագործություններին:

Ահաաշնանայինքամինառաջարկումէ «ծառիծերին» դողացողտերևներին.

Ոսկի, դեղին. վառծիրանի

Գույներհագեքխայտաբղետ

Ուճյուղերիցձերմայրենի

Եկե՛քինձհետ. փախե՛քինձհետ . . .

/«Տերևաթափ»/

Տերևներըլսելովփախչումենքամուհետ, իսկ

Սարիլանջին.

Մեգիմիջում

Խոխոջումէ

Ուտըրտնջում

Ջուրըբարակ.

Ջուրըտըխուր.

- Վաշ – վի՜շ, վաշ – վի՜շ:

/«Աշնանվերջը» /

Նաթախծումէանհետացածկանաչիուխոտի, վարդիուսարվորիսրնգիհամար:

Աշնանըհաջորդողձմեռըևառաջինձյունըմեծուրախությունենպատճառումմանուկներին,

նրանցթվումէ, թեսպիտակթիթեռներենիջնում:

Բնությանպատկերըայստեղներկայացնումէփոքրիկիտեսանկյունով.

Վա՜յ, մայրի՛կջան, տե՜ս,

Բակնուդուռըլի

Ինչքա՜նսպիտակ

Թիթեռէգալի . . .

/«Առաջինձյունը»/

110


Սակայնմայրըբացատրումէ. «թիթեռներնանցանծաղիկներիհետ»,

որդաձմեռվաառաջինձյուննէ: Ձմռանըքունէմտնումբնությունը:

Հեղինակըփոքրիկիուշադրությունըբևեռումէծաղիկներին.

- Ո՞ւրգնացինծաղիկները,

-Սո՜ւս , քնածենհողիտակ,

Տաքծածկվածողջձմեռը

Ձյուն – ծածկոցովսպիտակ:

/«Ծաղիկները»/

Պարզուգրավիչենկենդանիներինվերաբերողբանաստեղծություններըևս:

Առանցշքեղուշռայլգույների,

բառայինավելորդհագուստիկամմանրամասների՝Թումանյանըայնպեսէգծումկենդանուն,

որմատչելիէդառնումփոքրիկիկոնկրետմտածողությանը:

Մանկանհոգեբանությանըորքա՜նհարազատէմութանկյունումնստածանտեղիզրպարտված

գանգատվողփիսիկը:

Բանաստեղծությանանպաճույճտողերըհիանալինյութկարողենծառայելնկարչին:

Ոչմիավելորդբառչկաայսգողտրիկբանաստեղծությանմեջ: Տեսարանըկենդանիէ,

շարժմամբլի, փոքրիկինմատչելի.

Փիսիկընստել

Միմութանկյունում,

Ունքերըկիտել

Ուլացէլինում:

Մոտիկէգալիս

Միուրիշկատու,

- Ինչո՞ւեսլալիս.

-Ա՛յփիսիկջան , դու . . .

/«Փիսիկիգանգատը»/

Նույնքանարտահայտիչեննրա «գարնաննշան» բերող «Արագիլը»,

տունպահպանող«Շունը», ճյուղերիցկախ, հովիցտարուբերվող «Ծիտիկիօրորքը»

ևուրիշներ:

Համանմանեննաևսյուժետային «Բզեզիդպրոցը», «Ծաղիկներիերգը»,

որտեղերևույթներիևբառերիուսուցումըմիանումէգիտելիքներիընդարձակմանը:

111


Այսպիսով՝Թումանյանըհարստացրեցհայդասականմանկականպոեզիանևիրթարմ,

ինքնատիպ,

կատարյալբանաստեղծություններովմանկականչափածոնբարձրացրեցնորաստիճանի:

Թումանյանիպատկերները, իրնախորդներիստեղծածիհամեմատությամբ,

շատենճշմարտացիուկենդանի :

Նրանքլիենշարժումովուգործողությամբևկյանքիռիթմըհաղորդումենայնքանհարազատ,

որթվումէ՝կյանքնէհոսումաչքերիդառաջ:

Թումանյանիերանգապնակըհարուստէգույներով, այդգույներըխամրածչեն, ցայտունեն,

բնորոշ, երևույթըճշմարտացիհատկանշող:

Ահագարնանառաջինամսիբնութագրումը.

Ա՜խ, էսպե՜սէլգիժամիս.

Մարդուհանգիստչիտալիս:

Էսօրուրախօրկանի,

Վաղըանձրևուքամի.

Առավոտպայծառօդ,

Կեսօրըմութուամպոտ . . . ևայլն:

/«Մարտ»/

Թումանյանմանկագրիլեզվումմենքչենքգտնումշքեղկամշռայլգույներ, վերացական,

անմատչելիպատկերներկամմետաֆորմներ:

Ահահանրածանոթ «Կանաչախպերը», որտեղփոքրիկինմատչելիուկոնկրետ,

պարզուդիպուկէբնութագրվումկանաչախպերգարունը, որըբերումէկապուտակերկինք,

կարկաչունվտակ, անուշահոտծիլ, ծաղիկուխոտ: Նրանցումխորհում,

մտորումենհոգնածարևը, սվսվացողտերևը, երգողթռչնակը, ոստոստողնապաստակը

/«Իրիկուն»/, ցրտաշունչքամինխոսումէծառիծայրինդողացողտերևներիհետ

/«Տերևաթափ»/, գետակըզրույցիէբռնվումտղայիհետ /«Գետակ», «Մանուկնուջուրը»/,

իսկամպը, նստելովսարիկատարին,բազմափորձմարդուիմաստությամբասումէ.

- Լըսի՛, պապի, - ասավնրան.

Լավօրերդանցան, կորան.

Խիստսոսկալի

Ցուրտէգալի:

112


/«Ամպնուսարը»/

Փոքրիկիհոգեբանությանըքաջծանոթգրողըգիտեր,

թեուղղակիխրատնուբարոյախոսությունըինչպիսիվանումենառաջացնումերեխայիմոտ :

Ահաթեինչունաբնավնկատելիչէրդարձնում. չէրշեշտումգաղափարը:

Հ.

Թումանյանիմանկականպոեզիայիմշտապեսթարմմնալուպատճառներիցմեկնէլզվարթությ

ուննէ: Խոսքիկախարդիչուժովնաաշխարհըընկալելէտալիս,

փոքրիկիմեջներարկումէկենսուրախություն:

Աշխույժուկենսալիցմանկանըբնորոշայսզգացմամբչէ՞հյուսվածարդյոք.

Հուռինգնացբանջարի,

Բանջարչեղավ՝խոտեղավ,

Խոտիտակինծիտեղավ,

Ծըլվըլալենդուրսթռավ:

Ծիտըթռավգերանին,

Կանաչխոտըբերանին:

/«Ծիտը»/

Կամէլ «Կանաչախպեր», «Ուլունքը», «Ճնճղուկները», «Էսէնտուննէ» ևայլն:

Թումանյանիմանկականպոեզիայիանսպառհմայքիգաղտնիքներիցմեկնէլժողովրդականխ

ոսքիկամարտահայտչամիջոցներիվարպետորենօգտագործումնէ:

Սրահամարբավականէհիշելժողովրդականերգերիմշակումըհանդիսացող

«Փոքրիկերկրագործ», «Ուրագուսղոց», «Խնոցի», «Կռունկները», «Ճնճղուկներ», «Ծիտ»,

«Աղվեսը», «Լուսաբացին», «Արտուտիկ», «Փիսոն», «Արագիլ» ևայլգործեր,

որոնցումոչմիայնպահպանվածէժողովրդականբնագրինբնորոշգաղափարականկողմը,

այլևօգտագործվումենկրկնություններ, որոնքսովորականենկամաճող:

Թումանյանի՝ժողովրդականպոեզիայիցսնվող, ինքնատիպ, պարզուհնչեղ,

սահունուներշնչող,

խորիմաստուգեղեցիկմանկականբանաստեղծություններըազնվացնումենփոքրերիսրտերը

, նպաստումնրանցմեջգեղեցիկիձևավորմանը:

113


ՄանուկներիշրջանումմեծմասսայականությունենվայելումՀովհաննեսԹումանյանիլեգենդ

ները, բալլադներըևպոեմները:

Լեգենդներից «Շուննուկատուն», «Անբախտվաճառականները»

վաղուցարդեննվաճելեննախադպրոցականևկրտսերդպրոցականիսիրտը:

Հիշյալստեղծագործություններիաղբյուրըկրկինժողովրդիբազմահարուստնյութերնեն,

հաջողությանգաղտնիքը՝նրանցհարազատուվարպետորենմշակումը:

1886 թ.-ինգրած «Շուննուկատուն»

լեգենդիմեջհեղինակըբարձրգեղարվեստականությամբմիկողմիցներկայացնումէերկուկենդ

անիներիմեջեղածթշնամանքը,

մյուսկողմից՝շանուկատվիվարքագծովներկայացնումմարդկայինգծերը,

ցույցտալիսայդգծերիմերժելիկամգնահատելիլինելուհանգամանքը:

Շուննիրմեջկենտրոնացնումէազնիվ, ճշտապահուարդարամիտվարքագիծ:

Կատուն , հավատարիմժողովրդականհեքիաթներին, խաբեբաէ, ստախոս,

խարդախուքծնող: Այսբանըարտահայտվումէնաևնրախոսքում, ուրգերակշռումենքծնողի,

կեղծավորիբառերը.

- Աչքիսվըրա, քեռիՔուչի,

Միգըդակա, հոմիքուրքչի,

Քութանկագինխաթերհամար

Ուրբաթօրըհամեցեքտար:

Փողիմասինավելորդէ,

Մերմեջխոսելնէլամոթէ.

Ի՜նչմեծբանէ, տո՜, հերօրհնած,

Միա՜յն, միա՜յնմիգդակիվարձ:

ՄեծէԹումանյանիդերըոչմիայնմանկականչափածոյի,

այլևարձակիզարգացմանգործում: Ճիշտէ,

հայմանկականգրականությանմեջմտածԹումանյանիպատմվածքներից, զրույցներից,

հեքիաթներիցշատերընախապեսստեղծվածչենեղելփոքրիկընթերցողիհամար,

սակայնմշտապեսեղելենմանկանուպատանուուղեկիցը: Նմանպատմվածքները,

114


ըստթեմաների, բաժանվումեներկուխմբի. ա/

անցյալինահապետականգյուղիևնրամարդկանցումանուկներիկյանքնուհոգեբանությու

նըներկայացնող՝ «Գիքորը», «ԻմընկերՆեսոն», «Նեսոյիքարաբաղնիսը»,

«Գարոբիձուշերամապահությունը» ևայլն, բ/ կենդանիներինպատկերողպատմվածքներ՝

«Գելը», «Եղջերուն», «Արջաորս», «Ծղրիդը» ևայլն:

Իրականկյանքիցբխողառաջինխմբիպատմվածքներիցամենիցսրտառուչը «Գիքորն» է:

Գեղջուկտղայիկործանմանտխուրպատմությունըխորապեսազդումէփոքրիկընթերցողի

վրա, հուզումէնրանևտրամադրումէառևտրավաշխառուականգիշատիչաշխարհիդեմ:

ԹափանցելովԳիքորիհոգուծալքերը՝մեծգեղագետըզարմանալիհոգեհարազատությամբ

էորսումունկարագրումմանկանհոգունրբերանգները:

Բավականէհիշելքաղաքիճանապարհինհյուրընկալվելիստղայիմտածումը,

որերբքաղաքումփողաշխատի, իրենցԶանիիհամար «միէնտեսակշորղարկի» ,

կամճշմարտացիէմիամիտտղայիզարմանքըայնառիթով,

որքաղաքացիքբուխարիկամկալչունեն, որնրանքհացը, կաթը, փայտըփողովենգնում:

Համոզիչուհատկանշողենտղայիհրապուրվելըքաղաքիարտաքինփայլովկամկամրջիգլ

խինտարվելըձկներիորսով, վարժեցրածկապիկով:

Պակասհուզականչէնաևանցյալիմանկանբարոյականկործանումըռեալիստորեններկայ

ացնող «ԻմընկերՆեսոն», որըթեևգրվածչէրմանկանհամար,

բայցսկզբիցևեթդարձավնրանցընթերցացուցակիմշտականգիրքը:

Ինչվերաբերումէկենդանականպատմվածքներիցշատերին,

ապանրանցբնագիտականհավաստիությունը,

կենդանիներիվարքիուբարքիճշմարտացիցուցադրումըքիչուսանելինյութչենտվելփոքրե

րին:

Այսպատմվածքներումկենդանուռեալիստորենուհավաստինկարագիրըերբեմնզուգակց

վումէկենդանու «ապրումների» դրսևորմանհետ:

Թումանյանի՝կենդանիներիննվիրվածպատմվածքներըկենդանունկատմամբգորովալից

սիրոհետերեխայիմոտմշակումենանվախություն,

դժվարությունիցելքգտնելուհատկություն:

Այստեսակետիցբնորոշեննրա «Գելը», «Արջաորսը»:

Երկուպատմվածքներումէլմարդնանասելիծանրպայմաններիմեջէընկնում,

115


մեկումգայլերիոհմակովէշրջապատվում,

իսկմյուսումենթարկվումէարջիհափշտակմանսարսափին:

Բայցերկուսումէլմարդունփրկումեննրահնարագետմիտքը,

դժվարություններըհաղթահարելուկամքը, անվախությունը:

ՀովհաննեսԹումանյանինհատուկէխոսքինվազմիջոցներովմեծարտահայտչականությա

նհասնելու՝քչերինտրվածհմտությունը:

Նականգէառնումերևույթիկամկերպարիամենացայտունևբնութագրականկողմիվրա,

հեռացնումէավելորդըևկյանքըտալիսէխտացված:

Այսսկզբունքըպահպանումէնաևսյուժեիկառուցմանմեջ,

սյուժենհանգամանորենծավալելուփոխարեննկարագրումէհիմնականէպիզոդները:

Թումանյաննօգտագործումէհմտորենկառուցվածերկխոսություն,

որիմիջոցովհաջողներկայացվումենպատմողիհոգեբանությունը, մտածելակերպը,

լեզուն:

Այսամենընահամեմումէժողովրդիիմաստունբառուբանովուհարուստբառապաշարով:

Պատմվածքներըպարզությանևավարտվածությանհետշնչումենհուզականությամբ:

ՀսկայականէԹումանյանիդերընաևհեքիաթիժանրիզարգացմանգործում:

Նաժողովրդականհեքիաթիգեղարվեստականմշակմանամենախոշորվարպետներիցէ:

Բարձրարժեքավորելովայսժանրը՝Թումանյանըգրելէ.

«Հեքիաթիմասինդեռպարզհասկացողությունչունեն: Կարծումեն՝դահեշտևհանաքբանէ:

Դագրականությանմեջամենաբարձրարտահայտություննէ,

ուրամբողջըհավիտենականսիմվոլներեն»:

Հ. Թումանյանինմանհեքիաթներիմիմասիհիմքնաշխատանքնէ:

Ցույցտալովժողովրդիաշխատասիրությունը, հումանիզմը,

կենսասիրությունըևայլգծեր՝նաիրցայտուն,

կենսունակկերպարներովվերաբերմունքէմշակումպատանումոտ: Այդպիսինէ

«Քեֆանողինքեֆչիպակսիլ» հեքիաթիցաշխատավորՀասանիկերպարը:

Թումանյանիհեքիաթներըընթերցասերմանկանըտոգորելեննաևապագաերջանիկհասա

րակարգիերազանքով: Այստեսակետիցուշագրավէ «Ոսկեքաղաքը» /1909/

հիանալիփոխադրվածհեքիաթը,

որիգաղափարականմեխըժողովրդիերազածերջանիկկյանքիպատկերումնէ:

116


ՀեքիաթիհանգույցըկապվումէՈւքանաթագավորիաղջիկՔանաքարայիորոշմանհետ՝ամ

ուսնանալՈսկիքաղաքըտեսածերիտասարդիհետ: Իսկո՞րնէայդքաղաքիէությունը:

Ոսկիքաղաքըարդարուազնիվաշխատանքիվայրէ:

Այնտեղբացակայումենդասակարգայիններհակությունները:

«Մենքտերուծառաչգիտենք», - ասումէքաղաքիբնակիչներիցմեկը:

Երջանկություննառաջանումէարդարությունից, հավասարությունից,

աշխատասերմարդկանցազնվությունից,

այդմարդկանցիցհեռուենոսկուգայթակղիչազդեցությունը,

շահագործումնուբռնությունը; Նրանքչունեննաևեկեղեցիներ,

որովհետևբնությունիցբացիայլմիջոցներչենճանաչում,

ինչպեսևահուսարսափտարածողբանակ, որովհետևպաշտումենխաղաղությունը:

ՊակասհետաքրքիրչեննաևԹումանյանիմյուսհեքիաթները,

որոնցումարտացոլվումէչարիուբարուպայքարը /«Գառնիկախպերը», «Կռնատաղջիկը»,

«Եդեմականծաղիկը» ևայլն/,

որոնքմանկանմեջամրացնումենչարիկործանմանանխուսափելիությանգիտակցություն

ը: Առանձնապեսսքանչելիէ «Գառնիկախպեր» հեքիաթը,

որտեղբարինմարմնավորումեներկուորբերը, իսկչարը՝պառավըևիրայլանդակաղջիկը:

Հակադիրայսբևեռներիբախումը, որտեղժամանակավորապեսցնծումէդավադիրչարը,

չէրկարողավարտվելնրահաղթանակով. զուրչէ,

որհեքիաթըկարողանումէմանկանմեջներշնչելբարուվերջնականհաղթանակիլուսաշող

հավատը.

Երկուորբեր.

Քուրուախպեր,

Առածպատիվ, գահութագ.

Աշխարհքնէլի

Խաղա՜ղուլի՜,

Չարըթաղվածծովիտակ:

Այսպիսով՝հայդասականմանկականգրականությանուրվագծումըորոշակիէդարձնում ,

թեինչընթացքուզարգացումապրեցայն՝դեռիրմեկդարըչբոլորած:

117


ԱբովյանիհիմնադրածմանկականգրականությաննախաշավիղըԱղայանի, Թումանյանիումյուսներիջանքերով 20 - րդդարիսկզբինվերածվեցբավականլայնուհարթճանապարհի, իսկավանդներըիրենցբարձունքինհասանհանձինսԹումանյանիստեղծագործությունների: Հայմանկականգրականությանաճիհետ 19–րդդարումստեղծվեցմանկականպարբերականմամուլը, որըքիչգործչկատարեցհայմանկականգեղարվեստականխոսքիհաստատմանգործում: ԽՈՍՈՂՁՈՒԿԸ Միաղքատմարդձկնորսիմոտբեռնակիրէաշխատում: Ձկնորսըմիսիրունձուկէբռնում, տալիսէաղքատին, որպահի: Նախղճումէձկանըևգցումէջուրը: Ձկնորսըսաստիկբարկանումէուզրկումէաշխատանքից: Տխուրումտամոլորգնումէնա, երբհանդիպումէմարդակերպհրեշի՝առաջըմիգեղեցիկկով: Աղքատըպատմումէգլխինեկածը: Հրեշըկովըերեքտարիժամանակովտալիսէաղքատին: Բայցպայմանէկապում, որերեքտարուցկգաուհարցկտա: Եթեպատասխանեն, կովըիրենցկմնա, եթեոչ՝երկուսինէլկտանի: Երեքտարինլրանումէ: Հենցայդգիշերմիճամփորդխնդրումէ, որիրենցտանըգիշերի: Երբգալիսէհրեշը, հարցերէտալիս, նրահարցերինպատասխանումէերիտասարդը: Հրեշըզգումէ, որներսումմիուժկա՝իմաստուն, համարձակ, անհաղթելի: Սուսուփուսհեռանումէ: Մարդուկինուզումենիմանալ, թեո՞ւմենօրհնելու, որայսլավությունըչկորչի: Երիտասարդըասումէ. «Լավությունարաութեկուզջուրըգցիր, չիկորչի: Եսհենցէնխոսողձուկնեմ, որիկյանքըդուխնայեցիր»: ՍՈՒՏԱՍԱՆԸ Միթագավորէլինում: Նաիրերկրումհայտնումէ. «Ովէնպեսսուտասի, որեսասեմսուտէ, իմթագավորությանկեսըկտամնրան»: Բնականաբար, նաայնքանմեծամիտէր, որկարծումէր՝իրենիցհնարամիտուխելացիչկա: Գալիսենհովիվը, դերձակը, բայգնրանցչիհաջողվումհաղթելթագավորին: Բայցգալիսէմիաղքատգյուղացի՝կոտըկռնատակին, ևպահանջումէմիկոտոսկի, որըիբրպարտքէթագավորը: «Միկոտոսկի՞ ,-զարմանումէթագավորը: -Սուտեսասում»: «Թեորսուտեմասում, թագավորությանդկեսըտուր»: Թագավորըստիպվածխոսքըփոխումէումիկոտոսկիէտալիսնրան: Ինչպեսմիշտ, հաղթումէամենասրամիտը: Իսկպարծենկոտներիմեջըփուչէլինում: ՍՈՒՏԼԻԿՈՐՍԿԱՆԸ Հեքիաթըգրվածէբարբառայինլեզվով: Այնմիորսկանիմասինէ, որըսուտասանէ: Նա, Հադին, Հուդին, Չատին, Մատինևհայրըմիասինգնումենորսի: Տեսնումեներեքլիճ, երկուսը՝ցամաք, մյուսիմեջէլջուրչկար: Այդանջուրլճերումլողումէերեքսպիտակբադ, երկուսըսատկածեն, միննէլկենդանիչի: Հայրըկրակումէուսպանումբադին: Բադիթևերըհինգգազուկեսեն: Հայրըմիանբերանդանակուներ, որովորսկանըմորթումէբադին:

118


Շալակումուգնումենմիտեղ: Տեսնումեներեքգյուղ, երկուսիտեղըչիերևում, մեկումէլկենդանություն, տուն-տեղչկա: Մանենգալիսայսգյուղում, գտնումեներեքպառավ, երկուսը՝մեռած, մյուսիբերանումէլշունչչկա: Անշունչպառավըերեքպղինձէգտնում, երկուսը՝ծակ, միննէլտակչուներ: Ջուրըլցնումենանտակպղինձը, մեջնենածումբադնուբրինձը, առանցկրակիեփումեն: Միսնուբրինձըգնումեն, մնումէջուրը: Որսիցեկածմարդիկուտումեն, ուտում, ոչ «աչքերնէբանտեսնում, ոչբերաններըբանմտնում»: ԵԴԵՄԱԿԱՆԾԱՂԻԿԸ Միվաճառականէլինում: Նամիաղջիկէունենում՝անունըԾաղիկ: Հայրնանչափշատէսիրումիրաննմանաղջկան: Միանգամօտարերկիրգնալիսաղջիկըխնդրումէհորըեդեմականծաղիկբերել: Հայրըշատէփնտրում, բայցչիգտնում: Վերջըմիծերմարդնրանճամփաէցույցտալիս, բայցզգուշացնումէ, ործաղիկըհսկումէսպիտակդևը: Հայրըգնումէ, գտնումուպոկումէեդեմականծաղիկը: ՀայտնվումէդևըևծաղկիուհորկյանքիդիմացպահանջումԾաղիկին: Հայրըխոսքէտալիս, ունշանակվածօրըգալիսէդևը, տանումէաղջկանուփակումէՄասիսիմեծվիհիբյուրեղյաապարանքում: ՈրոշժամանականցԾաղիկըփախչումէ, սարսափիցճչումէ, օգնությունկանչում: ԱստծուհրամանովմիդուռէբացվումԱրագածսարիլանջերին: Աղջիկըներսէմտնում, ուդուռընորիցփակվումէդևիառաջ: Ծաղիկըմիզմրուխտպալատէտեսնում, պալատիմեջ՝դագաղ, այդոսկիդագաղիմեջ՝միգեղեցիկերիտասարդ՝Արին-Արմանելին: Աղջիկըլացէլինումուհամբուրումէերիտասարդին, որըոչ՛քնածէր, ոչ՛էլմեռած: Երիտասարդըբացումէաչքերըուվերկենում: Նապատմումէ, որիրենկախարդելէսպիտակդևը: Նադուրսէգալիս, կռվումուհաղթումէդևին: Արաքսիհովտումաստվածայինհանդեսէբացվում: Արին-ԱրմանելինպսակվումէԾաղիկիհետ, ուգեղեցիկհաղթողինենմնումաշխարհը, բնություննուկենսատուարևը: ԱՆՀԱՂԹԱՔԼՈՐԸ Միաքլորքուջուջանելիսոսկիէգտնում: Բարձրանումէկտուրըևգոռումէ, թեոսկիէգտել: Այդմասինլսումէթագավորը, հրամայումէ, որգնանխլենբերենոսկին: Աքլորըգոռումէ, թեթագավորնիրենովէապրում: Թագավորըոսկինհետէտալիս: Աքլորնայսանգամէլհայտարարումէ, թեթագավորնիրենիցվախեցավուոսկինհետտվեց: Թագավորըհրամայումէաքլորինեփել: Բերելիսգոռումէ, թեթագավորնիրենհյուրէկանչել: Երբեփումեն, դնումսեղանին, նորիցկանչումէ՝թագավորիհետսեղանեմնստել: Թագավորնարագկուլէտալիս, բայցաքլորնէլիձայնըչիկտրում: Թագավորըստիպվածհրամայումէխփել: Խփումեն, թագավորիփորըպատռում: Աքլորըդուրսէպրծնում, փախչում, կանգնումէկտուրինունորիցծուղրուղուէկանչում: Ակամայիցմտածումեմ, արդյոքայդոսկուկարիքնունե՞րթագավորը: Իհարկե, ո՛չ: Բայցինչպեսմիշտագահությանպատճառովթագավորըկործանվեց: Իզուրչենասում. «Ագահությունըերբեքչիտանումարքայություն»:

119


ՈՍԿՈՒԿԱՐԱՍԸ Միաղքատհողագործէլինում, ունենումէմիօրավարհողումիլուծեզ: Ձմռանըեզներըսատկումեն: Նաէլհողըվարձովտալիսէհարևանին: Հարևանըհողումոսկովլիքըկարասէգտնում: Հողիտիրոջնասումէ, թեոսկինիրեննէ: Հողիտերնէլասումէ՝վարձըդուեստվել, քոննէ: Վիճումեն: Գնումենթագավորիմոտգանգատ: Թագավորնէլհայտարարումէ, որոսկինիրեննէ: Գնումէ, որոսկինբերի, տեսնումէկարասումլիքըոսկուփոխարենօձեր: Իմաստուններըբացատրումեն, որկարասովոսկինաղքատհողագործներինպարգևէիրենցարդարաշխատանքիհամար: Իսկթագավորինօձերեներևում, որովհետևնափորձումէհափշտակելուրիշիբախտը: Իմաստուններիխորհրդովվիճողներիերեխաներինամուսնացնումեն, ոսկինէլտալիսեննրանց: ԿԱՑԻՆԱԽՊԵՐԸ Միմարդգնումէհեռուերկիր՝աշխատանքանելու: Ընկնումէմիգյուղ: Տեսնումէգյուղիմարդիկձեռքովենփայտկոտրատում: Մարդըիրկացինըհանումէ, փայտը՝ջարդում: ԱնունըդնումենԿացինախպեր: Գյուղացիքհավաքվումեն, շատապրանքենտալիս, խնդրումաղաչումեն, կացինըմարդուձեռքիցառնումեն: Առաջինօրըտանուտերնէտանում, ուոտքըկտրումէ: Գոռալովգնումէգյուղամեջուհայտնումէ, թեԿացինախպերըկատաղելէուոտքըկծելէ: Գյուղացիքհավաքվումեն, փայտերովծեծումեն, փայտերըլցնումենվրան, վառումեն: Երբկրակնիջնումէ, գալիսենտեսնում՝կացինըկարմրելէ: Մտածումեն՝բարկացելէ: Որոշումենբանտարկել: Տանումգցումենտանուտերի՝դարմանովլիքըմարագը: Գցումենթեչէ, կրակէառնում, բոցըբարձրանումէերկինք: Գյուղացիներըսարսափածվազումենտիրոջհետևից, խնդրումենգալուԿացինախպորըբանհասկացնել: ՁԱԽՈՐԴՓԱՆՈՍԸ Միաղքատմարդէլինում, անունը՝Փանոս: Նաբարիմարդէլինում, բայցինչգործորբռնումէ, ձախէգնում: ԴրահամարէլանունըդնումենՁախորդ: Միօրնալծումէեզները, կացինըառնում, գնումէանտառ՝փայտբերելու: Եզներովսելըբերումէ, միմեծծառիտակկանգնեցնում: Ծառըճռճռալովգալիսէզարկում, տակովնէանումսելը, եզներնէլհետը: Կացինըվերցնումէուճամփաէընկնումդեպիտուն: Լճիափովանցնելիստեսնումէ՝վայրիբադերենլողում: Կացինըպտտում, շպրտումէդեպիբադերը: Բադերըճչումեն, թռչում-գնում, կացիննէլկորչումէ: Շորերըհանումէ, դնումլճիափին, ինքըմտնումէլիճը, որկացինըհանի: Այդժամանակլճափովմիմարդէանցնում, հավաքումէշորերը, առնում-գնում: ՍպասումէՓանոսըմինչևմութնընկնի, նորգնումէգյուղ: Շներըհալածումեն, քշումհեռու: ԳտնումենՓանոսիշորերը, վճռումեն, որՓանոսըխեղդվելէ: Գալիսեն,

120


ժամուպատարագենանում, քելեխըտալիս: Կինըմիքիչսուգէանում, հետոուրիշիհետէպսակվում: ՉԱԽՉԱԽԹԱԳԱՎՈՐԸ Իրկիսավերջրաղացումապրումէրմիաղքատջրաղացպան: Ունենումէմիկտորպանիրևմիբաղարջ: Գնումէջաղացիջուրըթողնի, գալիսէտեսնում՝ո՛չպանիրըկա, ո՛չբաղարջը: Թակարդէդնումումիաղվեսբռնում: Ուզումէսպանի, աղվեսըաղաչում- պաղատումէ, որբացթողնի: Ջրաղացպանըբացէթողնում: Աղվեսըխոստանումէլավությունըփոխհատուցել: Նագնումէթագավորիաղբանոցումմանէգալիսումիոսկիէգտնում: Վազումէթագավորիմոտ, կոտէուզում, որՉախչախթագավորըիրոսկինչափի: Կոտըտանումէ, ոսկինամրացնումէկոտիճեղքում, իրիկունըետէբերում: Նույնձևովակնումարգարիտչափելուպատրվակովկոտըբերում, միմարգարիտէթողնումճեղքումևհետէտանում: ՄիօրէլԱղվեսըգալիսէթագավորիմոտխնամախոս: Թագավորնուրախանումէ: Հարսանիքիպատրաստությունենտեսնում: Աղվեսըհարա՜յ-հրոցովմտնումէպալատուպատմումէ, թեինչպեսՉախչախթագավորինթալանելէթշնամին, ունաձորիջրաղացումսպասումէ: Թագավորնիսկույնշորերուձիավորներէուղարկումուջրաղացպանինհանդիսավորկերպովբերումենպալատ: Յոթօրույոթգիշերհարսանիքենանում: Աղվեսնէլդառնումէքավոր: Հարսանիքիցհետոթագավորըճամփաէդնումաղջկանուփեսային: ԱղվեսըՇահՄարինախիրը, ոչխարիհոտը, արտերըևպալատըխաբեությամբուհնարամտությամբդարձնումէՉախչախթագավորինը: Յոթօրույոթգիշերէլայդպալատումենքեֆանում: Չախչախթագավորը, իրկիննուքավորԱղվեսըապրումենպալատումուվայելումենկյանքիբարիքները:

20.Վահան Տերյան

(1885-1920)

<<Չեմ դավաճանի իմ Նվարդին>> 6-րդ դաս. էջ 101, <<Կարծես թե դարձել եմ ես տուն>> 6-

րդ դաս. էջ 28, <<Աշնան>> 5-րդ դաս. էջ 176

Հայ գրական կյանքում 1908 թվականին տեղի ունեցավ մեծ իրադարձություն.լույս

տեսավ ուսանող Վահան Տերյանի «Մթնշաղի անուրջներ» ժողովածուն: Սկսվեց

արևելահայ պոեզիայի նոր շրջանը, գրական մթնոլորտն ամբողջովին համակվեց

121


տերյանական տրամադրություններով: Տաղանդավոր բանաստեղծն անմիջապես

ճանաչվեց որպես գրական նոր սերնդի առաջնորդ:

Հովհ. Թումանյանն ու Ավ. Իսահակյանը ջերմորեն ընդունեցին նոր բանաստեղծին:

«Նրա երգերը,-ասել է Հովհ. Թումանյանը,-շատ գեղեցիկ են և գրեթե մեր լիրիկայի մեջ

բոլորովին նոր բաներ»: «Նա մի նոր գույնով, մի նոր ձայնով երգեց և՛ սերը, և՛ հայրենիքը,

և՛ բնությունը: Նա թարմացրեց հայ պոեզիայի և՛ նյութը, և՛ լեզուն»,- այսպես բարձր է

գնահատել Վահան Տերյանի պոեզիան Ավ. Իսահակյանը:

Տերյանի պոեզիան այսօր էլ պահպանում է իր գեղագիտական մեծ հմայքը: Իրավացի

էր Իսահակյանը. «Նրա բանաստեղծություններից անվիճելի մի քանակ կմնան որպես

հավերժական արժեքներ բոլոր ժամանակների համար, որպես մարդկային բյուրեղացած

զգացմունքներ և անխառն գեղեցկություններ:

Վահան Տերյանը խոր հետք հայ պոեզիայի ընթացքի վրա, ունեցել է շատ

հետևորդներ, որոնց մեջ ամենանշանավորը Եղիշե Չարենցն է: 1920թ. լսելով սիրելի

ուսուցչի մահվան բոթը՝ Չարենցը ծանր կսկիծով գրեց. «Վահան Տերյանի հիշատակին»

շարքը:

Վահան Տերյանը (Վահան Սուքիասի Տեր-Գրիգորյանը) ծնվել է 1885 թվականի

փետրվարի 6-ին Ախալքալակի Գանձա գյուղում: Հայրը՝ տեր Սուքիասը, մեծ սեր ուներ

գիտության ու կրթության նկատմամբ և երեխաների մեջ ևս արթնացնում էր

հետաքրքրություն դեպի գիրքը: Ուսումնասեր քահանան բոլոր տղաներին ուղարկել էր

բարձրագույն կրթության: Վանիկը՝ ընտանիքի ամենակրտսերը, դեռ մանկուց

շրջապատված էր տնեցիների հոգատարությամբ: Նրա համար ընթերցում էին

պատմվածքներ, հեքիաթներ ու մանկան ոտանավորներ: Բայց ամենից առաջ մանկուց

նրան գերել է հայրենի եզերքը, մինչև կյանքի վերջը բանաստեղծի հոգում արթուն է

մնացել բնության ու տան կարոտը: Նա սիրել է մշուշով ու երազներով պարուրված

ծննդավայրը, ոսկեգույնով ողողված ամպերը, միգասքող ու մանուշա-կագույն

մայրամուտը:

Հեռավոր լեռնային գյուղում ծնված պատանու հետագա կյանքն անցնում է մեծ

քաղաքներում: Օտարության մեջ շատ արագ ձևավորում է պատանու միտքը և

հասունանում տաղանդը:

Նախնական կրթությունը նա ստանում է գյուղի պետական դպրոցում: Տասը

տարեկանում ընդունվում է Ախալքալակի քաղաքային դպրոցը, ուր մնում է միայն մինչև

122


հունվար ամիսը: Վերադառնալով գյուղ՝ Վահանն էլ չի ուզում նորից գնալ Ախալքալակ և

խնդրում է, որ հայրն իրեն էլ ուղարկի Թիֆլիս, ուր սովորում էին եղբայրները: Սակայն

հայրը բազում դիմումներ էր հղել Մոսկվա՝ Լազարյան ճեմարանի վարչությանը՝

Վահանին որպես ձրիավարժ աշակերտ ընդունելու համար: Շուտով ստացվում է դրական

պատասխանը:

1899-1906թթ. բանաստեղծը սովորում է Լազարյան ճեմարանում: Նա ձեռք է բերում

հարուստ գիտելիքներ, սովորում ռուսերեն, լատիներեն, ֆրանսերեն, ուսումնասի-րում է

հայ հին ու նոր գրականությունը, համաշխարհային դասականներին ու նորագույն

գրողներին: Ճեմարանում բանաստեղծը մտնում է ազատամիտ ուսանող-ների մի շրջան,

որը տարված էր սոցիալական- քաղաքական շարժումներով:

1906թ. Տերյանն ավարտում է Լազարյան ճեմարանը և ընդունվում Մոսկվայի

համալսարանի պատմալեզվաբանական ֆակուլտետը: Բարձրագույն ուսումն ավարտում

է 1913 թվականին: Նույնիսկ այս ամենից հետո էլ կանգ չի առնում ուսման ճանապարհին:

Արդեն հռչակավոր բանաստեղծ էր, հրատարակել էր «Մթնշաղի անուրջներ» և

«Բանաստեղծություններ» ժողովածուները, բայց որոշում է ուսումը շարունակել. 1913-17

թթ.սովորում է Սանկտ-Պետերբուրգի համալսարանի արևելյան լեզուների բաժնում՝

աշակերտելով Նիկողայոս Մառին՝ ժամանակի պայծառամիտ գիտնականներից մեկին,

խորանում է արևելագիտության մեջ՝ ուսումնասիրելով պարսկերեն, արաբերեն և

վրացերեն:

Մեր ժողովրդի մեծ ողբերգության շրջանում՝ Եղեռնի ժամանակ, Տերյանն անձնազոհ

աշխատանքներ էր տանում հայ գրականությունը և մշակույթը աշխարհին ներկայացնելու

գործում: Նա բացառիկ օգնություն ցույց տվեց հայ ժողովրդի բարե-կամ Վալերի

Բրյուսովին՝ «Поезия Армении» ժողովածուն պատրաստելու: Այս առումով շատ

նպաստավոր եղավ նրա աշխատանքը Մաքսիմ Գորկու հետ, որի հետ ծանոթացել էր 1915

թվականին: Տերյանը եղավ նրա խորհրդատուն՝ «Հայ գրակա-նության ժողովածուն»

ռուսերեն թարգմանելու և հրատարակելու գործում:

Ֆիզիկապես հյուծված, հիվանդ բանաստեղծն այրվում էր կյանքի ու աշխատանքի

մեջ՝ մարդկանց տալով իր հոգու վերջին կրակները, եռանդը, բռնկումները: Ծնվում էին

նոր երգերը, սևագրությունների մեջ ուրվագծվում էին նոր շարքերը, որոնք հայ պոեզիայի

համար բացում էին լայն հորիզոններ:

123


Անբուժելի հիվանդությունն ընդհատում է այդ զարմանալի գեղեցիկ ու ծաղկուն

կյանքի ուղին: Նա այլևս չէր կարող աշխատել: 1919թ. աշնանը պետական

հանձնարարությամբ մեկնում է Միջին Ասիա, որտեղից, ըստ երևույթին, պետք է գար

Հայաստան՝ բուժվելու հույսով: Հիվանդությունը սաստկանում է, և Տերյանը մնում է կես

ճա-նապարհին՝ հեռավոր Օրենբուրգում: Այստեղ էլ 1920 թվականի հունվարի 7-ին, 35

տարին դեռ չբոլորած, վախճանվում է մեծ բանաստեղծը՝ իր հետ տանելով բազում

մտահղացումներ ու «չերգած երգեր»:

Վահան Տերյանը գրել է վաղ հասակից: Ճեմարանի առաջին տարիներին նա երգում

էր գյուղացու ծանր վիշտը, բողոքն ընդդեմ աստծո, բռնության ու պարտատերերի, գրում

էր նաև սիրո երգեր: Առաջին ոտանավորների մեջ, սակայն, դեռ չէր երևում բանաստեղծի

ինքնատիպությունը: Շատ նկատելի էր Հովհաննես Թումանյանի և Ավետիքի

Իսահակյանի ազդեցությունը: Բայց գրեթե մի երկու տարվա ընթացքում նա գտնում է իր

ոճն ու ձայնը, իր նյութն ու աշխարհը:

Տերյանի երգերում երբեմն-երբեմն ծանր հիասթափություն և կյանքից հեռանալու

տրամադրություններ են արտահայտվում: Բայց անգամ նման երգերի մեջ էլ ծավալվում են

անկեղծ ցավը, գռեհկության մեջ տառապող հոգիների երազները և տանջագին ճիգերը՝

դուրս գալու լուսավոր ափեր:

Մեծ ցավն ու վիրավոր երազները դառնում են ամուր պատվանդան Տերյանի

մարդասիրական հայացքների համար, արթուն պահում նրա սերը՝ մարդու և կյանքի

նկատմամբ: 1910 թվականին նա գրում է «Վերադարձ» նշանավոր շարքը: Բայց

քաղաքական ծանր անցքերը, մասնավորապես առաջին համաշխարհային պատերազմը,

կրկին անհուն կսկիծ են բերում բանաստեղծին: Արևմտյան Հայաստանը կուլ է գնում

իմպերիալիզմի խարդավանքներին, հայ ժողովուրդն ընկնում է եղեռնի բերան, տագնապը

համակում է ողջ հայությանը: Բանաստեղծի երգերում արտահայտվում են այդ դժվար

օրերի ապրումները: Նա գրում է «Երկիր Նաիրի» շարքը, հայրենական չքնաղ երգերը,

ստեղծում արյունաքամ ժողովրդի ծանր բախտի և վիրավոր երազների պատկերները:

Տերյանը հայ մտավորականության պայքարի և ապրումների երգիչն էր: Նրա

գրական ուղին կապված էր մտավորականության տրամադրությունների վերելքի ու

վայրէջքի հետ:

Տերյանի անհատականությունը ձևավորվեց գրական բազմազան

հոսանքներիմթնոլորտում, որոնք ազդեցությունեն թողել նրա գեղարվեստական

124


մտածողության վրա: Մասնավորապես առաջին շրջանի երգերում նկատելի են

խորհրդապաշտության, ռոմանտիկական ծավալումների և տպավորականության

երանգներ: Սակայն նրա ոճը ժամանակի ընթացքում կրում է փոփոխություններ:

Տերյանին չէին բավարարում անգամ տաղանդավոր ռոմանտիկները, նա բացահայտորեն

դժգոհում էր սիմվոլիստների գրական քաղաքականությունից և արդեն հնացած էր

համարում նրանց: Նա ուներ կայուն համակրանքներ. հատկապես բարձր էր գնահատում

մեծ ռեալիստների՝ Ա. Պուշկինի, Ֆ. Դոստոևսկու, Լ. Տոլստոյի, Հովհ. Թումանյանի, Գ.

Սունդուկյանի և Ալ. Շիրվանզադեի արվեստը:Նա ի վերջո հաստատում է իր ոճը, գնում է

դեպի հոգեբանական ռեալիզմը:

Մեր նոր քնարերգության մեջ՝ արևելահայ հատվածում, Վ. Տերյանն առաջինն էր, որ

իր բանաստեղծությունները դասավորեց շարքերի մեջ: Շարք կազմող բանաստեղ-

ծությունները թեև ինքնուրույն գեղարվեստական միավորներ են, սակայն, միավո-րելով

թեմատիկ-գաղափարական հիմքով, զգացմունքների և տրամադրությունների

ընդհանրությամբ, կազմում են գեղարվեստական մեկ ամբողջություն: Բանաստեղ-

ծությունները շարքում ունենում են իրենց որոշակի տեղը՝ իբրև նախորդ և հաջորդ

միավորները կապակցող օղակ: Այդպես են ստեղծվել Տերյանի «Մթնշաղի անուրջներ»,

«Գիշեր և հուշեր», «Ոսկի հեքիաթ», «Փշե պսակ», «Վերադարձ», «Կատվի դրախտ», «Երկիր

Նաիրի» շարքերը:

«Մթնշաղի անուրջներ» ժողովածուն (1908) ունի յուրօրինակ զարգացում: Գիրքն

սկսվում է աշնան տխուր մեղեդիներով, նրբակերտ մթնշաղի ու վերջալույսի, մեռնող

բնության և դալուկ աշնան պատկերներով և ավարտվում գարնանային պայծառ երգերով:

Բանաստեղծն ապրել է տրամադրությունների վերելք՝ մռայլ ու տխուր ապրումների

ոլորտից ելնելով դեպի կյանք:

«Տխրություն» բանաստեղծությունը գրված է արտասովոր նրբությամբ և ունի գերող

երաժշտականություն: Խորն ապրած տխրությունը, որպես հոգեկան երևույթ, այստեղ

արտահայտվում է խորհրդանշական պատկերով, որը, նյութին համապա-տասխան,

հնչում է անսովոր քնքշությամբ:

Տխրությունը, որպես տրամադրություն մարմնավորվում է գունատ աղջկա տեսիլով:

Նա գալիս և տխրությամբ է լցնում արձակ դաշտերի ամայությունը: Տխրությունը՝ այդ

խորհրդանիշ աղջիկը, նման է քնքուշ մութի թևին, իրիկնաժամին թփերն օրորող թեթև

125


հովին, նա գունատ է, ճերմակ շողերի մեջ՝ ստվերի պես անմարմին ու աննշմար.

մթնոլորտը լցնում է ազնիվ տխրությամբ և գերող թախիծով.

Արձակ դաշտերի ամայության մեջ նա մեղմ շշնջաց,

Կարծես թե սիրո քնքուշ խոսք ասաց նիրհող դաշտերին.-

Ծաղիկների մեջ այդ անուրջ կույսի շշուկը մնաց,

Եվ ծաղիկները այդ սուրբ շշուկով իմ իմսիրտը լցրին…

Ճիշտ է, նրբին տրամադրությունները հանգում են անորոշ խորհրդանիշի, մշուշոտ

են մնում նաև տխրության ակունքները, բայց մնում է գերագույնը՝ նրբագույն

զգացողությունը, ցաված հոգու պատկերը:

Բանաստեղծը, որն անսահման թախիծով է երգում կյանքի տառապանքները,

«Մթնշաղի անուրջներն» ավարտում է «Գարնանամուտ» բանաստեղծությամբ, որի մեջ

ողջույն է հղում իր հոգում էլ նոր սեր հրդեհած, նոր երգեր ներշնչողարևին ու գարնանը,

իսկ նոր երգերից էր «Գարուն» բանաստեղծությունը՝ գրված նույն 1908թ.: Այստեղ գարնան

գույները ձուլվում են պայծառ ապրումներին: Ծաղկած գարունը ծնում է սիրո և քնքշանքի

ցանկություն.

Գարու՜նը այնքան ծաղիկ է վառել,

Գարու՜նը այնպես պայծառ է կրկին.

-Ուզում եմ մեկին քնքշորեն սիրել,

Ուզում եմ անուշ փայփայել մեկին:

Բանաստեղծության քառյակների առաջին երկու տողերում Տերյանը տալիս է

գարնան պատկերը, մյուս երկու տողերում՝ վերածնվող հոգու ապրումները: Աստի-

ճանաբար աճում են հոգու «անուշ տագնապը» և «նոր հուզումը»:

Այնպե°ս գգվող է երեկոն անափ,

Ծաղիկներն այնպե°ս նազով են փակվում.

- Շուրջըս վառված է մի անուշ տագնապ,

Մի նոր հուզում է սիրտըս մրրկում…

Նույն ձևով վերջին քառատողում բնությանը նվիրված երկտողին հաջորդում է

ըղձանքի զգացումը, որով էլ ավարտվում է բանաստեղծությունը՝ արթնացող սիրտի

մարդակարոտ այդ երգը.

Անտես զանգերի կարկաչն եմ լսում,

Իմ բացված սրտում հնչում է մի երգ.

126


-Կարծես թե մեկը ինձ է երազում,

Կարծես կանչում է ինձ մի քնքուշ ձեռք…

10-ական թվականներին Տերյանի պոեզիայում ուժեղանում է հայրենիքի

քաղաքական բախտի թեման: Դա կապված էր այն աղետալի անցքերի հետ, որոնք

ճակատագրական եղան մեր ժողովրդի կյանքում: Առաջին համաշխարհային պատերազմի

նախօրյակին և ընթացքում բանաստեղծը հոգեպես ավելի է կապվում հայրենիքի հետ:

Բազմաթիվ երգերում և մասնավորապես «Երկիր Նաիրի» շարքում Տերյանն ստեղծում է մի

ուրույն փիլիսոփայություն Հայաստանի հոգևոր հարստության, անցյալի, ներկայի և

գալիքի մասին:

«Որպես Լաերտի որդին…» բանաստեղծության մեջ Տերյանը կատարում է մի

խորունկ և իմաստուն զուգահեռ՝ օտարության մեջ տառապող հայ բանաստեղծի և

Հոմերոսի «Ոդիսականի» հերոսի միջև՝ իրեն նմանեցնելով Լաերտի որդի Ուլիսին

(Ոդիսևսին).

Որպես Լաերտի որդին, որպես

Ուլիս մի՝ թողած հող և տուն՝

Անցա ծովեր ու ցամաքներ ես՝

Ամեն տեղ օտար և անխնդում:

Ոդիսևսի նման՝ նա գիտակցաբար հրաժարվում է օտար սիրենների «անուշ

նվագներից», գայթակղիչ կանչերից ու իրեն առաջարկվող վայելքներից: Ինչպես Հոմերոսի

հերոսն է արկածներով, դժվարություններ հաղթահարելով որոնում տունդարձի ճամփան

և ձգտում օր առաջ հասնել հայրենի քաղաք և տուն, այնպես էլ ցուրտ հեռուներում

անխնդում բախտ որոնող բանաստեղծն է երազում հայրենի մեղմ երգերը և ի վերջո

գտնում հույսի արահետը, վերադառնում հայրենի հող…

Ու կարոտակեզ ահա կրկին

Վերադառնում եմ, որ առհավետ

Ունկնդիր լինեմ քո հին երգին

Եվ լամ, լամ անուշ քո երգի հետ…

Տերյանն ապրում էր հյուսիսում, ցուրտ հեռուներում, ուստիև ծանր օրերին նրան

անսահման սիրելի են դառնում հայրենի հիշատակները: Անցյալի պատկերները, մոր

սրբազան դեմքը և հայրենի հողն անհուն կարոտ են ամբարում բանաստեղծ որդու հոգում.

Նայիր, մեր սարերը ճերմակ-

127


Ձյու՜ն է, ձյու՜ն է ծաղկում…

Օ՜, սիրտ իմ, օտար երկնի տակ

Մեռնում եմ ես անտուն ու անքուն…

Երկիր Նաիրին տրորվում է օտարների կրնկի տակ, արյունով է ներկվում

բազմադարյան հողը, բայց այս ողբերգության մեջ անգամ բանաստեղծը ուժ է գտնում

որոնելու կենսական ուղիներ:

1913թ. Տերյանը գրում է «Մի՞թե վերջին պոետն եմ ես…» բանաստեղծությունը, որի

տողերում խտացված են մտածող, տառապող հայերի հոգեկան խռովքն ու տագնապը:

Հեռուներում թախծող բանաստեղծը երգում է իր պայծառ Նաիրին, նրա բոցե վարդերը,

աղոթքի պես հնչող արքայական լեզուն, տագնապում է նրա ճակատագրի ու վաղվա

համար: Որդիական սերը հասնում է արտասովոր քնքշանքի, պարուրվում լուսեղեն

երազով.

Վտարանդի, երկրում աղոտ,

Լուսե՜ղ, քեզ եմ երազում,

Եվ հնչում է որպես աղոթք

Արքայական քո լեզուն:

Ի՞նչ է սպասվում անհունորեն սիրելի Նաիրի երկրին,- ահա մի ծանր հարց, որը

տագնապ է ծնում բանաստեղծ որդու մեջ: Մի ներքին ուժով բանաստեղծը կանխա-տեսում

է գալիք ծանր աղետներն ու ողբերգությունը: Եվ բանաստեղծությունը հնչում է որպես

մահվան տագնապալի ահազանգ.

Ահով ահա կանչում եմ քեզ՝

Ցոլա°, ցնորք Նաիրի,-

Մի՞թե վերջին պոետն եմ ես,

Վերջին երգիչն իմ երկրի…

«Իջնում է գիշերն անգութ ու մթին…»: Տերյանի երգերը թեև տոգորված են խոր ու

անփարատելի ցավով, բայց հեռու են լալկանությունից: Իր ողբերգականորեն վեհ երգերին

նա տալիս է նաև հպարտ շեշտեր, ծանրագույն ողբերգության մեջ հույսով ու հավատով

նայում գալիքին.

Իջնում է գիշերն անգութ ու մթին

Եվ այգը բացվում դառն ու մահահոտ,

Բայց հրկեզ հոգիս մորմոքում այս տոթ

128


Հավատում է դեռ քո առավոտին:

Դարավոր մաքառումների ճանապարհին հայ ժողովուրդը բոլոր չարիքներին

դիմագրավել է ոգու ուժով: Ո՛չ տարերային աղետները, ո՛չ բարբարոս ցեղերի հարձա-

կումները, ո՛չ պարբերական կոտորածներն ու տեղահանությունները չեն ընկճել նրա

ամրակուռ ոգին: Դարերի ժառանգ նաիրցուն չեն սարափեցնում չար բոթերն ու գուժկան

գիշերները, ոչինչ չի կարող այդ «անդուլ ուխտավորին» շեղել իր հավերժական երթից:

Համառ կամքով նա հաղթահարելու է բոլոր դժվարություններն ու նպատակասլաց

վերելքով շարունակելու է իր սուրբ ուղին.

Ուխտավոր անդուլ, դարերի ժառանգ

Մի հեգ նաիրցի՝ գնում եմ անկանգ-

Թող գուժկանն գիշեր ահասատ դավե-

Որքան մութը սև՝ ես այնքան համառ,

Երկնի՛ր, իմ երկիր, հավատով անմար,

Սուրբ է քո ուղին և պսակդ վեհ…

«Երկիր Նաիրի» շարքի գրեթե բոլոր բանաստեղծություններում Տերյանն ընդգծում է

Նաիրյան ոգու ամրությունը՝ որպես հազարամյակների փորձություն-ներին դիմակայող

գործոն, որպես մեր ժողովրդի տոկունության և հարատևման հիմք: Կործանվել են

Հայաստանի երբեմնի հզոր ախոյաններ Բաբելոնն ու Ասորիքը, իսկ Հայաստանը

հարատևում է հենց ոգու ամրության շնորհիվ: «Ամրակուռ է մեր հոգին՝դարերի զավակ», -

բանաձևել է բանաստեղծը: Նոր ժամանակներում էլ թշնամական ծանր ու կործանարար

հարվածները, ավելի չար բոթերը չեն կարող սասանել մեր ժողովրդի հոգեկան

զորությունը և ապրելու, հարատևելու բնական տենչը.

Ժա°մ է, ե°լ նորից, իմ ծիրանավառ,

Զրահավորվի°ր խանդով խնդագին.

Վառի°ր երկունքի գիշերում խավար՝

Հրով մկրտված Նաիրյան ոգին:

Ողբերգության ծանր օրերին, Հայաստանի քաղաքական բախտի խոր ըմբռնումով,

բանաստեղծն ապրելու, ստեղծագործելու և արիության խորհուրդն էր բերում իր

ժողովրդին:

«Հրաժեշտի գազելը» գրել է 1916թ.վերջերին: 1917թ. հունվարին Տերյանն այն

կարդացել է Երևանում՝ ընթերցողների հետ ունեցած հանդիպման երեկոյին: Ժամա-

129


նակակիցները պատմում են, որ երբ Տերյանը կարդաց գազելը, կարծես մահվան չարաշուք

ստվերը սավառնեց բոլորի վրայով, տխրությունը տարածվեց ողջ դահլիճում: Հիվանդ

բանաստեղծը պայծառ թախիծով իր սիրտը բացում է աշխարհի դեմ և բաժանման խոսք

ասում մարդկանց, բնությանը, բոլոր արարածներին.

Ամեն վայրկյան սիրով տրտում ասում եմ ես մնաս բարով,

Բորբ արևին իմ բոց սրտում ասում եմ ես մնաս բարով:

Մնաք բարով, ասում եմ ես, բոլոր մարդկանց չար ու բարի,

Տանջվող ու որբ Ադամորդուն ասում եմ ես մնաս բարով:

Մնաք բարով, ասում եմ ես, ընկերներիս մոտ ու հեռու,

Ոսոխներիս չար ու արթուն, ասում եմ ես մնաք բարով:

Այս բանաստեղծությունը հարազատություն ունի Պետրոս Դուրյանի, Միսաք

Մեծարենցի՝ մահվան տագնապալից նվագներին, ինչպես նաև Հովհ. Թումանյանի

փիլիսոփայական ընդհանրացումներին՝ տիեզերքի ճամփորդ մարդու մասին: Տերյանը

ծանր ողբերգության մեջ անգամ պահպանում է մեծագույնը՝ սիրո ուժը: Տեղի է ունենում

հոգեկան հզոր մի երևույթ. անհուն ցավը փոխակերպվում է անհուն սիրո, որը տրտում

շեշտի հետ ունի նաև ինչ-որ համամարդկային թանկագին բան.

Ոսկեշղթա իմ հուշերին, իմ գիշերին, իմ փշերին,

Արտույտներին ոսկի արտում, ասում եմ ես մնաք բարով:

Ծաղիկներին դեռ չբացված, դեռ չկիզված հոգիներին,

Մանուկներին վառ-խլրտուն, ասում եմ ես մնաք բարով:

Գնում ես ես մի մութ աշխարհ, հեռու երկիր էլ չեմ գալու,

Բարի հիշեք ինձ ձեր սրտում, մնա՜ք բարով, մնա՜ք բարով:

Այս գազելը՝ բյուրեղյա սիրով և նրբին ծավալումներով, կարող էր ծնվել միայն հազար

ցավ տեսած, կյանքի հմայքներին ու առեղծվածներին հասու, խորագիտակ, խորազգա

մարդու հոգում: Թեև նա հաշտվել է անհրաժեշտի հետ, արդեն ապրում է դեպի անհայտը,

մութ աշխարհը տանող ճամփի սարսափը, սակայն իր սիրով ու հիշատակներով կապված

է այս երկրի հետ. նա մի սրտառուչ իղձ ունի միայն՝ հուշ և հիշատակ ունենալ մարդկանց

մեջ, բարի հիշվել նրանց սրտում: Այս բանաստեղ-ծությունը կարծես լույսի ակունք է,

մեղմորեն շողում և պայծառություն է բերում մարդկանց, վեհացնող, ազնիվ թախիծով

130


տոգորված մի երկ է, որը ողողում է աշխարհը լույսով, արևով, տրտում մի սիրով՝ ծնված

հոգու վերջին կրակի ցոլքերից ու ջերմությունից:

Տերյանը բանաստեղծական ձևի ամենախոշոր վարպետներից մեկն էր: Նրա

նվաճումները ձևի ասպարեզում կապված էին պոեզիայի բովանդակության հետ:

Նա նոր աստիճանի բարձրացրեց հայ պոեզիայի տաղաչափությունը, հարստացրեց

նոր ձևերով, օգտագործեց ռուսական և արևմտաեվրոպական հին ու նոր պոեզիայի

փորձը: Արևելահայ պոեզիայի մեջ առաջին անգամ կիրառեց բանաստեղծական այնպիսի

ձևեր, ինչպիսիք են սոնետն ու տրիոլետը:

Սոնետը 14 տողանի բանաստեղծություն է՝ սովորաբար բաղկացած երկու քառատո-

ղից և երկու եռատողից կամ երեք եռատող և մեկ երկտող տներից: Տերյանն ստեծել է

բարձրավեստ սոնետներ («Արդյոք նորի՞ց երազներն են թափառում», «Պետերբուրգ»,

«Իջնում է գիշերն անգութ ու մթին» և այլն):

Տրիոլետը 8 տողանի բանաստեղծություն է, որի առաջին տողը նույնությամբ

կրկնվում է նաև չորրորդ և յոթերորդ տող, իսկ երկրորդ տողը որպես ութերորդ:

Տերյանը բանաստեղծություններ է գրել նաև հնգատող, եռատող տներով, որոնք ևս

մինչ այդ մեր պոեզիայում չկային:

Տերյանը հմտորեն կիրառեց արևելահայ պոեզիային հատուկ մի այնպիսի

բանաստեղծական ձև, ինչպիսին է գազելը: Գազելի տները բաղկացած են ամբողջական

միտք արտահայտող երկուական տողերից: Գազելն ունի հանգավորման կայուն

համակարգ. առաջին տան մեջ տողերը միատեսակ են հանգավորվում, իսկ հաջորդ

երկտողերում միայն երկրորդ տողերն են հանգավուրվում առաջին երկտողի հետ,

առաջին տողերը չեն հանգավորվում:

Տերյանը բազմազանություն մտցրեց նաև բանաստեղծական չափերի մեջ: Նա

կիրառեց գրեթե բոլոր այն հնարավոր չափերը, որոնք հատուկ են ժամանակակից հայոց

լեզվին և հայակակն պոեզիային:

Տերյանի բանաստեղծությունների մեծագույն մասը համապատասխանում է

վանկային տաղաչափական համակարգին,որը բխում է մեր լեզվի շեշտադրության

յուրահատկությունից և տիրապետող է հայկական պոեզիայում՝ սկսած միջին դարերից:

Տերյանը կիրառել է տարբեր երկարության չափեր՝ 4-ից մինչև 16 վանկանի տողեր:

Վահան Տերյանի պոեզիան խոր հետք է թողել իր ժամանակի և հետագա շրջանի հայ

բանաստեղծության վրա ու ընթերցողի սրտում: Տերյանի՝ մարդկանց առջև փռած

131


«լուսավոր գանձերը», նրանց սրտում վառած անմար ու թաքուն կրակները և կա-րոտի

պայծառ ու լուսավոր կանթեղը, ինչպես Չարենցն էր ասում՝ երբեք չի աղոտա-նալու,

հավերժորեն լուսավորելու է հայ մարդու հոգևոր ուղիները:

21.Ստեփան Զորյան

(1890-1967)

<<Պապն ու թոռը>> 6-րդ դաս. էջ 40, <<Մի կյանքի պատմություն>> 6-րդ դաս.

էջ 11

ՍտեփանԵղիայիԱռաքելյանըծնվելէ 1889թ. դեկտեմբերի 3-ինՎանաձորում

(նախքին` Կիրովական)՝նահապետականգյուղացուընտանիքում:

ՍտեփանընախնականգիտելիքներէստանումԶաքարՎարժապետի «Գաղտնիդպրոցում»,

ապաընդունվումէծննդավայրինորաբացռուսականուսումնարանը: 1906թ.-

ինմեկնումէԹիֆլիս` Ներսիսյանդպրոցընդունվելուհույսով:

Սակայննյութականծանրվիճակըհարկադրումէաշխատանքիանցնելտպարաններիցմեկում

իբրևսրբագրիչ, այնուհետև «Սուհանդակ» թերթում՝որպեսթարգմանիչ: 1912-19թթ.

աշխատումէ «Մշակի» խմբագրությունում՝իբրևթարգմանիչևոճաբան:

ՀաջորդտարիգրողըգալիսէԵրևան: Հինգ-վեցտարվաընթացքումլույսենտեսնում

«Ցանկազատ» (1939), «ՀազարանԲլբուլը» (1925), «Ծովանը» (1925), «Պատերազմ»,

«Խնձորիայգին» ժողովածուները, որոնքԶորյանիաշխարհայացքիլայնացման,

կյանքիսոցիալականուքաղաքականբարդություններըմարդկայինճակատագրերումբեկելու

կարողության,

ազգայինուեվրոպականարձակիլավագույնավանդույթներումստեղծագործաբարյուրացնել

ուհատկությանարտահայտություններնեն:

132


Ստեղծագործությունը

1909թ.-ին «Լույս» ամսագրում տպագրվել է Զորյանի առաջին «Քաղցածները»

պատմվածքը, 1918թ.-ին` պատմվածքների առաջին »Տխուր մարդիկ» ժողովածուն, որը

կյանքի և մարդային հոգեբանության խոր ճանաչողությամբ գրական նոր որակ էր արձակի

մեջ և արժանացավ հայ գրական հասարակության բարձր գնահատականին: Զորյանը

հանդես է բերում սուր դիտողականություն, մարդու հոգեբանության գաղտնարանները

թափանցելու կարողություն:

Ստ. Զորյանի ստեղծագործության այսպես կոչված «պատմական ջիղը» սկիզբ առավ

20-ական թվականներին գրած «Հռոմեական նովելներով», այնուհետև ամբողջացավ նրա 3

պատմավեպերում` «Պապ թագավոր» (1944), «Հայոց Բերդ» (1960), «Վարազդատ» (1967):

Ավելորդ է շեշտել, թե ինչ կարևոր նշանակություն են ունեցել Զորյանի 2

վիպակները, մասնավորապես՝ «Խուժան Արշոն» և «Սև Սեթոն»:

«Խուժան Արշո»

«Խուժան Արշո» վիպակում հեղինակը ընթերցողին միանգամից քաշում,

կանգնեցնում է դրամատիկ գործողությունների կենտրոնում և ստիպում ակնապիշ հետևել

իր հերոսներին, անհանգստանալ նրանց ճակատագրով և անհամբեր սպասել

գործողության ավարտին: Վիպակի հերոսի հետ հեղինակն ընթերցողին ծանոթացնում է ոչ

սովորական` կամերային միջավայրում: Հերոսը` Արշոն, գյուղական անմեղ երեխա էր: Մի

օր երկաթուղու ծառայողներից թաքուն գալիս է քաղաք: Ու հենց առաջին էջերից

ընթերցողն իմանում է Արշոյի հոգին, նրա մանկական մտորումները: Վիպակի առաջին

իսկ էջերից մտահոգություն է դառնում, թե այդ պստիկ երեխայի լայն ու անբացատրելի 133


կյանքի ոլորտն ընկած չեխովյան Վանկ Ճուկովին հիշեցնող մանկան վիճակն ինչ է լինելու:

Պատմվածքի հերոսներից է փոքրիկ Վինավատը: Երեխաները ապրում են, կռվում, սիրում

միմյանց, պաշտպանում ու հովանավորում , ծեծվում ու միմյանց հետ չոր հացի վերջին

պատառը կիսում: Բայց նրանց գողության մեջ քրեական որևէ բան չկա, նրանք թռցնում են,

որովհետև առանց դրա չեն կարող քարշ տալ իրենց գոյությունը: Նա այգում ջուր է

վաճառում: Զարմանալի խորությամբ է կարողանում Զորյանը նկարագրել փոքրիկ

աշխատավորի հոգսերը, մի քանի ռուբլի ետ գցելու նրա միամիտ ցանկությունը: Նա ուզում

էր ոչ թե փող մուրալ, այլ սեփական փողով ճաշարան մտնել: Փողը չէ, որ երջանկացնում է

մարդուն, այս ամենը լավ իմանալով՝ Արշոն Ներզանի երեսին է շպրտում 20 կոպեկանոցը,

որը նրա 4 օրվա ապրուստն էր:

Զորյանը Արշոյին տանում է մանկական գաղութ: Այստեղ ընթերցողին համոզում է

Արշոյի վերափոխությունը, չփչացած խուժանը դառնում է ազնիվ քաղաքացի: «Սկզբում

տպարանում բոլորը նրան «խուժան» էին ասում, բայց քանի որ նեղանում էր, վերջ տվին:

Սակայն երբ մեկը հին սովորությամբ «խուժան» է ասում, Արշոն կանգնում է, նեղացած

նայում ասողի դեմքին և հանդարտ ուղղում.

-Իմ անունը Արշալույս է, ընկե՛ր»:

«Սև Սեթոն»

«Սև Սեթոն» վիպակում ընթերցողը չգիտի, թե ինչ իրադարձությունների հետևանքով

է Սեթոն` վիպակի հերոսը, դարձել անապաստան: Վիպակն սկսվում է Սեթոյի

վերափոխման դարձակետից:

2 պիոներ` Գարիկը և Լևիկը, հանցանքի վայրում բռնում են խուժան Սեթոյին,

համոզում և իրենց հետ տանում պիոներական ճամբար: Սեթոն պատանի է,

անապաստանների միջավայրում ապրել է բավականին երկար, նա արդեն վատ

հակումներ ու սովորություններ է ձեռք բերել: Սեթոն ինչպե՞ս կպահի իրեն ճամբարում,

կարո՞ղ է արդյոք ուղղվել: Սեթոյի ճամբարային կյանքն սկսվում է գողությամբ, ճամբարում

էլ, չնայած Գարիկի, Լևիկի և մյուսների ջանքերին, նա երկար ժամանակ մնում է

134


կղզիացած: Նա տարված է գողանալու թաքուն մտորումներով: Մի անգամ, երբ

իրկատարած հանցանքի համար մեղադրում են ուրիշներին, Սեթոն հոգեբանորեն

փոխվում է, նրա մեջ առաջանում է խղճահարության զգացում: Ոչ ոք Սեթոյի երեսով չի

տալիս արդեն մաքրված Մեղքը, ոչ ոք չի խորշում նրանցից ու այդ բանը նրան հասցնում է

կյանքի մասին փրկարար մտքերի: Վիպակում գերում է պիոներական ճամբարի կյանքի

պարզ ու հմայիչ նկարագրությունը՝ խարույկը, վրանները, պատմությունները, փոքրիկ

դիպվածքները, որ տարբերում են մյուսից: Չկան այն միօրինակությունը ու տոնական

վերամբարձությունը, որ շատ հաճախ ենք հանդիպում ճամբարային թեմաներով գրված

երկերում:

Անանյանի արձակի սոցիալական հենքը մանկության տարիներից ստացած

տպավորություններն են: Գրողի պատկերած աշխարհը չի զատվում անձնականից,

սակայն չի էլ սահմանափակվում միայն անձնական ոլորտում: Անձնականը նրա

ստեղծագործություններում ուղղակի կամ անուղղակի ձուլվում է մարդկային

հարաբերությունների, մտքերի, զգացմունքների լայն տեսադաշտին: Անձնականը ոչ թե

գոյություն ունի ինքնին, այլ դիտվում է կյանքի ամենատարբեր, հաճախ

հակասական զարգացման կապերի մեջ: Այս իմաստով էլ հեղինակային

կենսագրության իրադրությունները ձեռք են բերում ընդհանրական` հասարակական-

գեղագիտական նշանակություն:

Կյանքի փորձը, այն, ինչ գրողը տեսել է ու ապրել` դեպքեր,

իրադարձություններ, որոնցում ինքը մասնակից է եղել, մարդիկ, ճակատագրեր,

հոգեբանանություն, որոնք ուշադրության արժանի են եղել. այս ամենը ծառայել է

ստեղծագործական մտահղացումներին և հեղինակային ընդհանրացումներին:

Հին սերնդի կյանքն ու հարաբերությունները պատկերող Անանյանի

ստեղծագործություններն աչքի են ընկնում սոցիալ - հոգեբանական վերլուծությամբ,

որի հիմքը ինքնակենսագրական ընկալումներում բեկված անձնական պատում է:

Անցյալը ստուգվում է հետադարձ հայացքով, և պատմության հանգույցներում

քննության են դրվում մարդկային ճակատագրերը:

Մանկության օրերին ստացած տպավորությունների, հին գյուղի

հասարակական հարաբերությունների ու մարդկային ներաշխարհի դիտարկումներում

գրողը հաճախ հասնում է փիլիսոփայական իմաստավորման, ճշմարտության ու

բարու հայտնաբերման նոր լուծումների:

135


Անանյանի՝ հին գյուղին նվիրված պատկերները սիրո, ցավի, կարոտի մասին

են, որոնցում ժողովրդական հոգեբանությունը, ազգային գույնն ու խառնվածքը

գեղարվեստական մթնոլորտ են ստեղծում: «Հին վրանի փոքրիկ բնակիչները>>, <<Ո՞ւր

են տանում կածանները>>, <<Մանկությանս օրերին>>, <<Անցած – գնացած բաներից>>,

<<Ինչպես որ կան>> շարքերում գրողի հիշողության մեջ վառ են մնացել <<կարկատած

շալե շորերով ու բրդոտ փափախներով>> սոցիալական և համաշխարհային առաջին

պատերազմի աղետներին ենթարկված լեռնականների տառապանքը, հոգու թախիծն

ու մորմոքը, մարդկային գեղեցկություններն ու լավատեսությունը: Դրանք

հիմնականում պարզ, արդարամիտ, ազնիվ ու բարի, մի փոքր էլ միամիտ մարդիկ են,

որոնք իրենց մեջ կրում են ճակատագրի հարվածների խորուն ցավերը` չկորցնելով

հանդերձ հոգու գեղեցկության, ժողովրդական կենսունակության, պայծառ

լավատեսության, ազգային բարձր հատկանիշների դրսևորումները:

Կյանքի դառն պայմանները երբեմն խեղաթյուրում են մարդկանց, հասցնում

սնահավատության (<<Փուլ գաս, ո~վ մատուռ>>, <<Երկու շաբաթ սատանաների

մեջ>>), ընկճում կամքը, դարձնում հնազանդ (<<Հին նշանդրեք>>, <<Ճակատագիրը>>)

և կամ խաթարում հոգու հավասարակշռությունը: <<Սալդաթ Նիկալը>> պատմվածքը

մի ողբերգական պատում է, որտեղ լեռներից եկած չոբանին ցարական բանակում

անընդհատ ծեծում են այն բանի համար, որ վերջինս չի հասկանում ռուսերեն

հրամանները:

136


22.Ավետիք Իսահակյան

(1857-1975)

<<Գետակի վրա թեքվել է ուռին>> 5-րդ դաս. էջ 173, <<Նուկիմ քաղաքի խելոքները>> 5-րդ դաս. էջ 81, <<Արագածին>> 6-րդ դաս. էջ 125, <<Եղնիկը>> 6-րդ էջ 194, <<Կյանքից թանկ

բանը>> 5-րդ դաս. էջ 155, <<Ուռին>> էջ 173

Իսահակյան Ավետիք Սահակի (1875, Ալեքսանդրապոլ - 1957, Երևան),

բանաստեղծ, արձակագիր, հասարակական գործիչ: Հայաստանի ԳԱ

ակադեմիկոս: Սովորել է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանում, 1893-ին

ընդունվել է Լայպցիգի համալսարան՝ որպես ազատ ունկնդիր:

Գրակ. գործունեությանը զուգնթաց վաղ երիտասարդական տարիներից զբաղվել է նաև

քաղաքական գործունեությամբ: 1895-ին վերադառնալով Լայպցիգից՝ ընդգրկվել է

նորաստեղծ ՀՀԴ կուսակցության Ալեքսանդրապոլի կոմիտեի մեջ, մասնակցել

Ալեքսանդրապոլից Արեւմտյան Հայաստան ուղարկվող զինյալ խմբերի ստեղծմանը, զենք 137

http://armenianhouse.org/isahakyan/isahakyan-am.html


և դրամական միջոցների հայթհայթման գործին: 1896-ին ձերբակալվել է և մեկ տարի

արգելափակվել Երևանի բերդում:

Բանտից դուր գալուց հետո տպագրել է “Երգեր և վերքեր» բանաստեղծությունների իր

առաջին գիրքը (1897), սակայն շուտով կրկին ձեռբակալվել է և, որպես ցարական

միապետության դեմ պայքարող “Ընդհատակյա հեղափոխական

կազմակերպոււթյունների» անդամ, աքսորվել Օդեսա: 1897-ին մեկնել է արտասահման,

Ցյուրիխի համալսարանում ունկդրել գրականության և փիլիսոփայության պատմություն:

1902-ին վերադարձել է հայրենիք, ապա հաստատվել Թիֆլիսում: 1899-1906-ին ստեղծել է

«Հայդուկի երգեր» բանաստեղծությունների շարքը, որը դարձավ հայ ֆիդայական պայքարի

անդրանիկ արտահայտությունը հայ դասական պոեզիայի մեջ: 1908-ի դեկտեմբերին, ի

թիվս 158 հայ առաջադեմ մտավորականների, Իսահակյանը ձերբակալվել է

«դաշնակցության գործով» և կես տարի Թիֆլիսի Մետեխի բանտում մնալուց հետո (ինչպես

և Հ. Թումանյանը), խոշոր գրավականով ազատվել կալանքից: Կովկասում մնալը այլևս

անհնար էր, և 1911-ին Իսահակյանը տարագվել է:

Բնավ չհավատալով երիտթուրքերի խոստումներին Արեւմտյան Հայաստանի

ինքնավարության վերաբերյալ և ենթադրելով, որ Հայաստանին սպառնացող

պանթուրքական վտանգը կարող է կանխել Թուրքիայի հովանավոր կայզերական

Գերմանիան, Իսահակյանը մեկնել է Բեռլին և մի շարք գերմանական մտավորականների

հետ մասնակցել Գերմանա-հայկական ընկերության ստեղծմանը՝ միաժամանակ

խմբագրելով ընկերության «Մեսրոբ» պարբերական հանդեսը: Սկսված առաջին

համաշխարհային պատերազմը և Մեծ եղեռնը հաստատեցին Իսահակյանի ամենամռայլ

կանխատեսումները երիտթուրքերի հայաջինջ քաղաքականության վերաբերյալ:

Պատերազմից և եղեռնից հետո Իսահակյանը արտացոլել է հայ ժողովրդի ողբերգական

ճակատագիրն ու նրա հերոսական ազատամարտը: Բանաստեղծը ձեռամուխ է եղել

հայերի ցեղասպանության մեղադրականի՝ «Սպիտակ գրքի» ստեղծմանը, որի մի զգալի

հատվածը տեղ է գտել 1915-22-ի «Հիշատակարան» գրառումներով: Այդ

ժամանակահատվածում Իսահակյանը հիմնականում հանդես է եկել

հրապարակախոսական հոդվածներով, որոնց բովանդականությունը Հայկական հարցն էր,

Հայաստանի վերամիավորման խնդիրը, հայկական պետականության վերականգնումը:

Եղեռնի ծանր պատկերներով են հագեցած նրա «Ձյունն է եկել ծածկել հիմա...»,

«Հայաստանին», «Ահա նորեն գարուն եկավ» բանաստեղծությունները:

138

http://armenianhouse.org/tumanyan/tumanyan-am.html


XIX դ. վերջի և XX դ. սկզբի հայ քաղաքական կյանքի, Հայկակական հարցի

յուրահատուկ համայնապատկերը պիտի դառնար Իսահակյանի «Ուստա Կարոն»

մեծածավալ վեպը, որը մշտապես ուղեկցեց գրողին ստեղծագործական կյանքում և, ավաղ,

մնաց անավարտ: «Ուստա Կարոն» կավարտվի այն օրը, երբ լուծվի հայկական հարցը»,-

ասել է Վարպետը: Իսահակյանը այդպես էլ չկարողացավ համակերպվել Հայաստանի

մասնատման գաղափարին. «...մեռնեի Սևանը ցամաքած չտեսնեի, ապրեի Արարատը

մերը տեսնեի...»,— սրտի խոր կսկիծով ու ցավով կրկնում էր նա և հավատում, որ կգա

ժամանակը, երբ հայ ժողովուրդը դարձյալ իր հացը կվաստակի հարազատ եզերքում:1926

Իսահակյանը այցելեց Խորհրդային Հայաստանը։ Այստեղ նա հրատարակեց նոր

բանաստեղծությունների հավաքածու եւ մի շարք պատմվածքներ (օրինակ՝ «Համբերության

չիբուխը» 1928)։ Վերադարձավ արտասահման 1930թ եւ ապրեց այնտեղ մինչ 1936թ՝

հանդես գալով որպես Խորհրդային Միության կողմնակից։

1936 բանաստեղծը վերջնականապես վերադարձավ հայրենիք։ Ստացել է ԽՍՀՄ

Պետական Մրցանակ 1946թ, 1946–57թթ Հայաստանի գրողների միության նախագահ է։

1892 թ-ի դեկտեմբերին «Տարազ» ամսագրում լույս է տեսել նրա առաջին

բանաստեղծությունը` «Ծաղիկ էի նորաբողբոջ» վերնագրով: 1893 թ-ին մեկնել է Եվրոպա:

Աշխատել է Վիեննայի մարդաբանական թանգարանում և, միաժամանակ, ունկնդրել

գիտական դասընթացները, ապա եղել Լայպցիգի համալսարանի ազատ ունկնդիր: 1895 թ-

ին վերադարձել է հայրենիք: Իսահակյանի առաջին բանաստեղծական ժողովածուն`

«Երգեր ու վերքերը» (1898թ.), նշանավորել է ժողովրդական բանաստեղծի մուտքը գրական

աշխարհ: Գրքի հիմնական թեմաները` հայրենասիրություն, մայրական սեր,

բնապաշտություն, կյանքի և մահվան առեղծվածի փիլիսոփայական ըմբռնում, բնորոշ

դարձան նրա հետագա բանաստեղծությունների համար: Նրա «Դարդս լացեք», «Սև մութ

ամպեր ճակտիդ դիզվան», «Սիրեցի յարս տարան», «Որսկան ախպեր» և քնարական այլ

բանաստեղծություններ երգի են վերածվել: Իսահակյանի քնարերգությունն իր ոգով ու

ոճով, բովանդակությամբ ու գեղարվեստական առանձնահատկություններով ժողովրդային

է: Բանաստեղծի համար սերը կյանքն է` իր բոլոր հմայքներով ու հրապույրներով, սիրո

կործանումը հավասարազոր է կյանքի իմաստի կորստի`

Վառ աստղերը երկնից ընկան,

Վարդ ու շուշան թառամեց,

Ախ, իմ կյանքս, անուշ կյանքս

139


Կտոր, կտոր փշրվեց…

Իսահակյանի պոեզիան իր քնարական ներշնչմամբ, բացառիկ մեղեդայնությամբ և

զգացմունքների մաքրությամբ նոր բարձունքի է հասցրել հայ քնարերգությունը: Նրա

շնորհիվ հայ մարդու վիշտն ու թախիծը, բերկրանքն ու կարոտը հասկանալի դարձան

աշխարհի ժողովուրդներին: Նա դարձավ իր ժողովրդի ազատաբաղձ հոգու և

արդարության դարավոր կարոտի թարգմանը:

Իսահակյանի պոեմներից յուրաքանչյուրը խոհափիլիսոփայական մի աշխարհ է`

կերտված բանաստեղծական հանճարի բացառիկ ուժով: «Ալագյազի մանիները» (1895-

1917թթ.) պոեմը հայրենի բնաշխարհի հավերժության արտացոլումն է, երիտասարդ

Ավետիքի և Զարոյի զուլալ սիրո պատմությունը: «Իմ կարավանը» (1906թ.) պոեմ է հայոց

անցյալի փառքի մայրաքաղաք Անիի մասին: Բանաստեղծը հիանում է մեր հերոսական

պատմությամբ և ոգեկոչում պայքարի նոր գաղափարներ:

Իսահակյանը պանդխտության և մայրական սիրո թեմային անդրադարձել է

բազմաթիվ բանաստեղծություններում: Հաճախ պանդխտության երգը միաձուլվել է մոր

կերպարին: «Մայրիկիս» բանստեղծության մեջ հայրենիքից հեռացած, մորից բաժանված

պանդուխտը խոսում է իր անհուն կարոտի մասին.

Երբ քունդ գա, լուռ գիշերով

Հոգիդ գրկեմ, համբույր տամ,

Սրտիդ կըպնիմ վառ կարոտով,

Լա՜մ ու խնդա՜մ, մայրի՜կ ջան…

Մայրական սիրո գեղեցիկ պատկերներ են «Մայրը» և «Մոր սիրտը» լեգենդները:

Հայրենասիրական թեման միշտ առկա է նրա ստեղծագործություններում:

Հայրենիքի հավերժության գաղափարն առավել մեծ ընդհանրացման է հասել

«Ռավեննայում» (1926 թ.) բանաստեղծության մեջ, որը գրել է Իտալիայում:

Իսահակյանի «Մասըսա Մանուկը» (1895-1905թթ.) վիպասքը, որտեղ պատկերված

են XIX դարի վերջի հայ իրականությունը, ժողովրդի ազատասիրական ուժերի պայքարն

օսմանյան բռնակալության դեմ` հայդուկների գլխավորությամբ, հայ ազգային-

ազատագրական շարժման նորօրյա էպոսն է: Մասըսա Մանուկը մեր օրերի Սասունցի

Դավիթն է` հայ ժողովրդի ապստամբ ոգու հավաքական կերպարը: Սա դասական էպոսի

ավանդույթներով ստեղծված, սակայն նոր բովանդակությամբ հերոսական ասք է:

140


Հայ խոհափիլսոփայական քնարերգության մեջ անհաս բարձունք է Իսահակյանի

«Աբու-Լալա Մահարի» պոեմը (1910թ.) Հանձինս X դարի արաբ բանաստեղծի կերպարի`

Իսահակյանը վերհանել է ու պարզել ոչ այնքան միջնադարի արաբ հեղինակի կյանքի

պատմությունը, որքան իր անձնական խոհերն ու տագնապները, մտորումներն ու

ապրումները հարազատ ժողովրդի ողբերգական ճակատագրի վերաբերյալ: «Աբու-Լալա

Մահարին» Իսահակյանի արձագանքն է ժամանակի դաժան ու տմարդի իրականությանը:

Պոեմի հերոսի ճախրանքը դեպի արևը հնի մերժումն է ու դատափետումը, նոր կյանքի, նոր

գաղափարների հաստատումը:

Վերջին` «Սասնա Մհերը» (1922թ.) պոեմում բանաստեղծը յուրովի է ներկայացնում

Փոքր Մհերին. Իսահակյանի մեկնաբանությամբ` հենց նա պետք է հագեցներ հայ

ժողովրդի հոգում կուտակված արդարության և հավասարության դարավոր ծարավը:

Մհերը փորձում է իր օրինակով ոգևորել ընչազուրկին և ռամիկին, պայքարել տերերի ու

իշխանների դեմ, սակայն մենակ է մնում իր պայքարում և, զայրացած այս ամենից,

կամավոր փակվում է Ագռավաքարում: 19 տարի անց Իսահակյանն «ազատագրում» է իր

հերոսին կապանքներից և տեր հռչակում իր հացին ու վաստակին:

Հայ արձակի լավագույն գործերից է Իսահակյանի «Ուստա Կարո» անավարտ վեպը

(լույս է տեսել 2006թ-ին). Այն օսմանյան լծից Հայաստանի ազատագրմանը ձոնված երկ է,

որտեղ հեղինակը ներկայացրել է հայ մարդու հոգեբանության և բնավորության ճշմարիտ

ու ամբողջական պատկերը:

Հայ պատմվածքի ժանրը հարստացել է գրողի «Համբերանքի չիբուխը», «Հորս

գութանը», «Գերեզմանի վրա» և այլ գործերով: Իսահակյանը գրել է նաև Հեքիաթներ ու

առակներ, բալլադներ ու լեգենդներ, հուշապատում («Հիշատակարան», հրատարակվել է

1977թ.ին), մանրապատումներ և այլն,ունի օրագրային գրառումներ: 2001թ.-ին լույս է տեսել

նրա «Աֆորիզմներ» գիրքը:

ՀԽՍՀ Նախարարների խորհրդի 1980թ-ի որոշմամբ սահմանվել է Ավետիք

Իսահակյանի անվան ամենամյա գրական մրցանակ:

Իսահակյանի տուն-թանգարաններ են գործում Երևանում. Գյումրիում, նրա

անունով կոչվել են փողոցներ Երևանում, Գյումրիում, հանրապետության այլ

քաղաքներում, Մոսկվայում, դպրոցներ և գրադարաններ` ՀՀ-ում, արձաններ են

կանգնեցվել Երևանում և Գյումրիում:

ՀՀ 10-հազարանոց թղթադրամի վրա պատկերված է Իսահակյանի դիմանկարը:

141


Մահացել է 1957թ հոկտեմբերի 17-ին՝ Երեւանում։

«Արևի մոտ»

Մի որբ երեխա` ցնցոտիներ հագած` կուչ էր եկել հարուստ տների պատերի տակ:

Նա մեջքը հենել էր մի հարուստ տան պատին և մեկնել էր ձեռքը դեպի մարդիկ:

Մայթով անցնող մարդիկ չէին ուզում նայել խեղճ ու որբ երեխային:

Երբ արևը կամաց-կամաց թեքվեց մոտակա սարերի հետևը, սկսեց փչել մի ցուրտ

քամի, և երեխան սկսեց դողալ: «Ա՜խ կարմիր արև, բարի՜ արև, դուն էիր ինձ միայն

տաքացնում, հիմա ու՞ր ես գնամ, թողնում ես ինձ մենակ` այս ցրտին ու խավարին. ես

մայր չունեմ, ես տուն չունիմ, ու՞ր գնամ, ու՞մ մոտ գնամ… Վե´ր առ, տա´ր ինձ քեզ հետ,

անու՜շարև…»: Այս ասելով լալիս էր երեխան լուռ ու մունջ, և արցունքները գլոր-գլոր

սահում էին նրա գունատ երեսից:

«Բարև´ արև, ես գիտեմ, դու գնացիր քո մոր մոտ… Ես գիտեմ ձեր տու՜նը, ա՜յս սարի

հետևն է, ես կուգամ, կուգամ քեզ մոտ, հիմա´,հիմա´»:

Եվ խեղճ երեխան դողալով, հարուստ տների պատերը բռնելով` գնաց և քաղաքից

դուրս ելավ: Երեխան հասավ սարին, և բարձրացավ սարը: Մութը իջավ, և կանաչ սարը

սևերով ծածկվեց: Փչում էր սառը, խիստ քամին: Երեխան անվախ և հաստատուն քայլերով

գնում էր վերև և հանկարծ լսեց շների հաչոց, մի քիչ հետո էլ լսեց մի ձայն խավարի միջից.

-Ով ես ու՞ր ես գնում:

-Ճամփորդ տղա եմ, արևի մոտ եմ գնում, ասա´, ու՞ր է արևի տունը:

Ճրագը ձեռքին մոտ եկավ մի մարդ և իր քնքուշ ձայնով ասաց, որ հոգնած կլինի,

քաղցած ու ծարավ, և ավելի լավ կլինի, որ գնան իր տունը: Եվ ասում է, որ ինչքան անգութ

են նրա հայրն ու մայրը, որ այս մթանը և ցրտին նրան դուրս են թողել:

Երեխան ասում է, որ ինքը հայր ու մայր չունի, և ինքը որբ է ու անտեր:

Նրա տունը մի խեղճ խրճիթ էր, օջախի շուրջը նստել էին բարի մարդու կինն ու երեք

փոքր երեխաները: Նրա խրճիթին կից մի մեծ բակում որոճում էին ոչխարները: Նա հովիվ

էր`սարի հովիվ:

142


Հովիվն ասում է, որ նրանց եղբայր է բերել: Երեքին հաց տվող ձեռքը չորսին էլ կտա:

Ամենից առաջ հովվի կինը գրկեց երեխային և մոր պես ջերմ-ջերմ համբուրեց, հետո

երեխաները եկան և եղբոր պես համբուրեցին նրան:

Հետո սեղան նստեցին ուրախ, զվարթ, մայրը նրանց համար անկողին պատրաստեց

և ամենքին քնեցրեց իր կողքին:

Երեխան երազի մեջ ուրախ ժպտում էր, որպես թե ինքը արևի մոտ է արդեն: Մեկ էլ

վեր թռավ և տեսավ, որ արևի փոխարեն գրկել է իր նոր եղբայրներին և ամուր բռնել է մոր

ձեռքը: Եվ նա տեսավ, որ արևը հենց այս տան մեջն է, որ ինքը ուղիղ հենց արևի գրկում:

«Ամենապիտանի բանը»

Ժամանակով Արևելքի մի հրաշագեղ աշխարհում արդարամիտ և խելացի մի

թագավոր է եղել: Նա ունեցել է երեք որդի: Թագավորը ծերացավ և կառավարության սանձը

կամեցավ դեռ ողջ օրով հանձնել իր ժառանգներից մեկին, որն ավելի ընդունակ կլինի այդ

դժվարին գործին:

Մի օր թագավորը կանչում է որդիներին և ասում է, որ ինքը ծերացել է, և էլ չի կարող

երկիրը կառավարել: Եվ ասում է, որ ինքը վաղուց իջած կլիներ գահից, եթե կատարված

տեսներ այն միտքը, որ երկար տարիներ պաշարել է նրա հոգին: Եվ ասում է, ով որ նրանից

իմաստուն կերպով լուծի այդ միտքը, նրան էլ կտա իր թագը:

Եվ որդիները հարցնում են, թե այդ ինչ մեծ միտք է, որ չի կարողացել լուծել նրա

իմաստուն հոգին: Եվ հայրը ասում է, որ նրա փափագն է, իր շինած շտեմարանը լցնեն

այնպիսի մի բանով, որ ամենապիտանին լինի աշխարհի երեսին:

Որդիները համբուրում են հոր ձեռքը և ճանապարհ ընկնում:

Քառասուն օր նրանք շրջեցին աշխարհե-աշխարհ, քաղաքե-քաղաք, և ժամանակին

եկան կանգնեցին հոր առջև.

Հայրը որդիներին տեսնելով, շատ ուրախանում է և հարցնում թե բերել են

ամենապիտանի բանը աշխարհում: Որդիները պատասխանում են , թե գտել և բերել են

իրենց համար ամենապիտանի բանը աշխարհում: Եվ թագավորը իր հետ գնում է դեպի

շտեմարանը:

Թագավորը բացում է շտեմարանի դուռը, կանչում մեծ որդուն և հարցնում, թե ինչով

կլցնի այս շտեմարանը: Մեծ որդին հանում է գրպանից մի բուռ հացահատիկ, և ասում է,

որ հացով կլցնի շտեմարանը: Նա գտնում է, որ աշխարհում ամենապիտանի բանը հացն է, 143


և ոչ ոք չի կարող ապրել առանց հացի: Եվ ասում է, որ շատ է թափառել, շատ բան է տեսել,

բայց հացից անհրաժեշտ ոչինչ չի գտել:

Երբ, որ հայրը կանչեց միջնակ որդուն, նա գրպանից հանեց մի բուռ հող և ասեց, որ

հողով կլցնի շտեմարանը: Նա գտնում է, որ աշխարհում ամենապիտանի բանը հողն է, և

առանց հողի հաց չի կարող լինել, և ոչ ոք չի կարող ապրել առանց հող: Եվ նա էլ է ասում,

որ շատ է թափառել, և հողից անհրաժեշտ ոչինչ չի գտել:

Երբ որ հայրը կանչեց կրտսեր որդուն, նա գրպանից հանեց մոմը և պատասխանեց

հորը, որ լույսով կլցնի այս շտեմարանը: Նա գտնում է, որ աշխարհում ամենապիտանի

բանը լույսն է: Ասում է, որ շատ է թափառել, և լույսից անհրաժեշտ ոչինչ չի գտել: Առանց

լույսի հողը հաց չի ծնի, առանց լույսի հողի վրա կյանք չի լինի:

Կրտսեր որդու պատասխանը թագավորին ուրախացնում է, և ասում է, որ նրան է

արժան գահն ու գայիսոնը, քանի որ լույսով ու գիտությամբ պիտի լցնի թագավորությունը

և մարդկանց հոգիները:

«Ծիլն ու ապառաժը»

Բարձրացավ դաժան, ցրտաշունչ քամին: Աշուն էր գալիս:

Ծառերը դեղնել-դողդողում էին, տերևաթափ լինում: Տերևները մեռած, ծանր

օրորվում, միմյանց հետևից գետին էին ընկնում և պարտեզ, անտառ, գերեզման դարնում:

Օդը լցված էր թռչկոտող, ոստնող վազող ու քշվող գույն-գույն թերթերով, մանրիկ

սերմերով: Եվ սերմերը գնում էին, ամեն տեղ մտնում, ամեն տեղ ընկնում: Եվ մի սերմ գնաց

ընկավ ժայռի ճեղքի մեջ, և ձյուն եկավ և ծածկեղ սերմը ու տաք-տաք կծկվեց ձյան սավանի

տակ ու լավ քուն մտավ:

Անցավ ամիսներ: Ցուրտ, ձյունոտ, թաց, քամոտ, անվերջ ամիսներ:

Ապա հալոցն ընկավ, ջրերն ելավ լվացին ամեն բան և ցեխ շինեցին, խմեցին նաև

սերմերը հողում: Խմեցին երկար զարթնեցին քնից: Հողը տաքացավ, հատիկների մեջ

կյանքը շարժվեց, բողբոջ ու ծիլ, զանազան կողմեր, կանաչ կապեցին: Ժայռի միջի սերմն էլ

քնից ելավ և գարնան արևից տաքացավ հողից սնունդ ստացավ և ծիլ տվավ: Մի պարզ,

հասարակ, փոքրիկ խոտի շյուղ, որի սերմը որտեղից եկել ընկել էր այտեղ և մի ծառի սերմ

նույնպես:

144


Գարնան սկիզբն էր դեռ սակայն: Սեզ նոր էր բուսնում: Դեռ դալալ ժպտում էր նա

արևին գիշերվա ցողը դեռ կար և զովացնում էր արմատին: Եվ այդպես տխուր օրորվում էր

նա ժայռի վրա: Եվ մի ծիլ է տեսնում նույնպես ժայռի վրա և կիսում է այդ ծիլը իր հետ իր

եղած միայնակ ժամանակի մասին:

Ծիլը չկարծես պարապ էր մնում: Նա մեծանում էր. ինչպես մեծանում: Նրան տեղ էր

պետք, ճեղքը նեղ էր գալիս, հողը բավականություն իսկի չէր տալիս:

Սեզը զարմացած, ուղղակի ապշած` օրորվում էր մոտը և գործը դիտում: Եվ լավ էր

տեսնում, թե ինչպես ծիլը օրը մի մազ արմատից, շաբաթը մի չնչին տարածություն մղում

էր քարի մեջ, գնում ու գնում: Մյուս կողմից էլ ծծում էր ցողից, ամեն կաթիլ ջրից, քամու

բերած փոշուց, նույնիսկ քարի շերտերից և աճում էր, գիրանում ամրակազմ դառնում: Իսկ

նրա մոտ եղած փոքրիկ բարեկամի ոգեշնչող խոսքերից ծիլը քաջալերվում էր, երկաթի

նման կուռ գլխով, իր նորարձակ ճյուղերով, քարն էլ փշրտում, լայն անցք բաց անում, իսկ

ոտները, իր արմատները խոր էր նա մղում, ապառաժը ճեղքում, ճեղքում ու խախտում:

Բայց սեզը մեռավ: Ծիլը տխուր ու ընկճված` մի րոպե ընդհատեց իր աշխատանքը,

նայեց բարեկամին, երթաս բարով ասավ ու լացավ վրան:

Անցան Ամիսներ, ապա` տարիներ, շատ-շատ տարներ: Ծիլը ոչ մի օր իր

աշխատանքը չկանգնեցրեց: Ձմեռը քնում էր ու կազդուրվում, իսկ երբ գարունն էր գալիս-

ելնում էր աշխույժ, նոր ուժ ստացած և ճանկերը պարզած` գործը սկսում: Տարիների

ընթացքում նա այնքան բազմաթիվ արմատ էր արձակե, այնպես լավ ճանկե կարծր

ժայռը,որ մնում էր քիչ էլ մեծանար, բունը հաստացներ, հետո ուժ տար ու քարերը փշրեր:

Այդպես էլ եղավ:

_Ահա՛ վերջապես,-գոչեց նա ուրախ,- վերջ ապառաժներին, վերջ կարծր քարերին:

Եկեք այժմ շուրջս սեզ, խոտ, ծառ ո ւծաղիկ ապրեք ու մեծացեք, ամենքիդ սնունդ և հող

շատ կա այստեղ: Սերմերը ելան, քամու բերած հատիկները շատ հող ունեցան, ապրել

ցանկացան:

Հանկարծ քարի տակից լսվեց մի նոր շշուկ, ապա գլգլաց ու առաջ վազեց առատ

ջրով լի մի վճիտ աղբյուր, որ կչկչալով գգվեց ծառի արմատը, շրջան գործեց ամեն տեղ,

գետնի ծառավը հագեցրեց ու անցավ գնաց: Գնաց բայց որտեղից անցավ սերմերը ծլան:

Թռչուններն էլ եկան գարուն երգեցին նոր բուսնած ծառերի վրա և նոր կյանք ավետեցին…

Եվ այդպես մի փոքր ծիլը նոր կյանքի աղբյուր դարձավ:

145


23.ԱԿՍԵԼ ԲԱԿՈՒՆՑ

(1899-1937)

6-րդ դաս. <<Աշուն էր, պայծառ աշուն>> էջ 213, <<Սպիտակ ձին>> 7-րդ դաս. էջ 56-78

Ակսել Բակունցը ծնվել է 1899թ. հունիսի 1-ին (13-ին) Գորիս քաղաքում։ Հոր՝ Ստեփանի և մոր՝ Բողչագյուլի նախկին հարստությունից ոչինչ չէր մնացել։ «Հիշում եմ մի զարհուրելի

չքավորություն, մի տուն լիքը մանուկներ», - հետագայում մտաբերում էր գրողը։ Աշխատանքային գործունեությունը Բակունցն սկսել է 1912-ին Գորիսի գրադարանում, նաև՝ որպես դասուսույց։ Առաջին գործը, որը «Հիմար մարդը» հայտնի ժողովրդական

հեքիաթի մշակումն էր, 1913-ին տպագրվել է «Աղբյուրում»։ 1915-1916թթ. նա դասվանդում է Լորի դպրոցում։ Այդ օրվա տպավորությունների ծնունդ է «Խոնարհ աղջիկը» չքնաղ

պատմվածքը։ 1915-ին նա դիմում է հայկական կենտրոնական կոմիտե՝ առաջարկելով իր ծառայությունները փախստականներին օգնելու գործում. «Համաձայն եմ ամենածանր ու դժվարին աշխատանքը կատարելու»։ 1919-ի նոյեմբերից Բակունցն ուսանել է Թիֆլիսի

պոլիտեխնիկումի գյուղատնտեսական բաժանմունքում, նաև պաշտոնավարել Մոսկվայի կոմիտեի որբերի գիմնազիայում։ 1920 –ի գարնանը մեկնել է Խարկով և մինչև 1923 թ.

ուսումը շարունակել տեղի գյուղատնտեսական ինստիտուտում։ Նա նաև աշխատել է, կազմակերպել դասախոսություններ, կապերի մեջ եղել տեղի հայության հետ։ 1923-ի

ամռանը՝ Հայաստան վերադառնալուց հետո, դասախոսել է Զանգեզուրի ուսուցչական դասընթացներում։ 1924 -1926թթ. աշխատել է որպես Զանգեզուրի գավառի գլխավոր

գյուղատնտես, հողաբաժնի վարիչ։ Աշխատակցում է մամուլին։ 1923-1925թթ. «Մարտակոչ» և «Խորհրդային Հայաստան» օրաթերթերում լույս են տեսնում նրա «Մեր գյուղերում»,

«Գավառական նամականի», «Նամակներ գյուղից», ակնարկաշարերը։ Այդ տարիներին տպագրվում են նաև նրա առաջին պատմվածքները՝ «Միրհավ», «Սաբու», «Ալպիական

մանուշակ»։ Արդեն տպագրվել էր «Մթնաձոր», (1927) ժողովածուն , գրվում էին նորանոր

պատմվածքներ, հղացվել էին վեպերն ու վիպակները։ Հեշտ չէր անցնում Բակունցի ճանապարհը։ Որպես ազգային դեմք ու դիմագիծ ունեցող գրող՝ հատկապես 1930 – ական թթ. իր գրական հակառակորդների կողմից նա, ինչպես

ինքն է գրում, զրպարտվում է «մահացու բոլոր մեղքերի մեջ»։ Բակունցի դեմ ուղղվում են քաղաքական ծանրագույն մեղադրանքներ, և 1936թ. օգոստոսի 9-ին նա ևս ձեռբակալվում

է։ Մեղադրանքը նույնն էր, ինչ բոլորինը՝ «հակահեղափոխական, հակախորհրդային, ազգայնամոլական գործունեություն»։

Հոգեկան այս մաքառումները տեսնող չկար։ Ընդհակառակը՝ նրա հադեպ պատիժները

ավելի են խստացվում։ Կազմվում է մեղադրական եզրակացություն, և 1937թ. հուլիսի 7-ի

146


ժամը 11.20-ից մինչև 11.55-ը տևած ընդամենը 25 րոպեանոց դատական նիստից հետո Բակունցը դատապարտվում է պատժի առավելագույն չափի՝ գնդակահարության։ Վերջին

խոսքում խնդրում է հնարավորություն տալ ազնիվ աշխատանքով ապացուցելու իր անմեղությունը։ Բայց բոլոր դռները փակվում են նրա առջև։ Ահավոր ծանր ու սրտակեղեք

օրվանից հետո, որի ընթացքում հնարավոր էր, որ իրեն սպասվող ճակատագրից խելագարվեր, Բակուցի գնդակահարության դատավճիռն ի կատար է ածվում ։

Ավարտվում է մեծ ու լուսվոր կյանքը, մարում է ժամանակի հայ արձակի ամենաշողշողուն աստղը։ Կյանքի 38 տարին նոր-նոր լրացած՝ անժամանակ հեռանում է ամենապայծառ,

«արցունքի պես ջինջ» գրողը, արձակի նուրբ քնարերգուն։

Ստեղծագործությունը Ա. Բակունցըհրատարակելէ «Մթնաձոր», (1927), «Սպիտակձին», (1929), «Սևցելերիսերմնացանը», (1933) «Անձրևը», (1935) պատմվածքներիժողովածուները, որոնցումզետեղվածգործերըգրվելեն 1924-1934 թթ.։Մինչևայդ՝ 1918-ին , տպագրվելէրերեքքնարականպատկեր՝ «Աշոտը», «Անտառում» և «Աղոթք»։ 1920-1930-ականթթ. պատմվածքներիցզատտպագրելէնաևակնարկներ։Արձակիփոքրձևերինախապատվությունըպատահականչէր։ՊատմվածքնունորավեպըմեծզարգացումէինապրելանմիջապեսԲակունցիցառաջևլայնհնարավորություններէինիհայտբերումնրագրականգործունեությանշրջանում։ ԲակունցիստեղծագործականնկարագրիձևավորմանընպաստելէնաևՀամաստեղը։Ակնբախէվերջինիս«Գյուղը», (1924) և «Անձրևը» (1929) ժողովածուներիներգործությունը։ԲակունցըևսՀամաստեղիհետևությամբիրժողովածուներիցմեկըվերնագրեց«Անձրևը»,օգտագործեցմիջնադարյանժամանակագրությանձևը։Համաստեղի«Վարդան» պատմվածքըկարողէրազդակլինելիրկրտսերգրաչակցի«Տիգրանուհին»երկիհամար։ԲակունցիՄուրոն(«Մուրոյի «զրուց»-ը »)նույնասացողնէ, ինչՀամաստեցիՄկոն(«Չոպանլերանհեքիաթը»)։Բակունցիմթնաձորյանաշխարհըմիկողմիցբնութագրվումէհերոսներիզգայականանտարբերությամբ, մյուսկողմից՝առանձնանումթաքնվածգեղեցկություններովուանսահմաննրբությամբ գեղեցկությունըենթարկվումենկոպիտուժիմիջամտությանը։Այստեսակետիցառաձնահատուկեն «Միրհավ», «Ալպիականմանուշակ», «Խոնարհաղջիկը» պատմվածքները։ «Մթնաձորի «չարքը»» պատմվածքումբացվումէԲակունցիհերոսներիհոգեբանականողբերգությանհիմնաշերտերիցմեկը՝դարձյալգեղեցկությանևկոպիտիրականությանբախում, որիցհետոայդիրականությանհետհարմարվելնարդենիսկհոգեբանականաղետէ։ Բակունցընորօրերիգրողէր. պատմությունըսահմանաբաժանէրքաշելանցյալիուներկայիմիջև,

147


ևբնականաբարնապիտիպատկերերիրհերոսներիվերափոխմաննորփուլը։Եթենրահերոսներիհոգեբանականկենսագոյությանմիծայրըգտնվումէր «Նամակռուսացթագավորին», «Օրանջիա», «Սպիտակձին» պատմվածքներում, երբհուսախաբենանումորդուկարոտովապրողԱրթինպապինևծեծում, երբավերումենՄանասինորտունը, հիմնահատակջնջումնրաօջախնուընտանիքը, երբբանակենտանումՑոլակին՝միամբողջգերդաստանկերակրողձիուն, որիտիրոջըթվումէ՝ «թեիրենցտնիցտանումենոչթեմիձի, այլիրեղբորը, իրորդուն...», ապաայդհերոսներիհոգևորկեցությանմյուսծայրըգտնվումէնորօրերիմեջ։ Այսառումովհոգեբանականդրամատիկլարվածությամբառանձնանումէնաև «ԻվանԲեյը» պատմվածքը։ՆորկյանքումայլևսիրենցանելիքըչունեցողևկյանքիցհեռացողմարդկանցկերպարներԲակունցնստեղծելէնաև «Ծատունտղան», «Թանգին», «ԴրոգապանԳևոն» պատմվածքներում։Իսկնորհոգեբանականփոփոխություններնարտացոլվածեն «Մինաբիբին», «Մրոցը», «Պրովինցիայիմայրամուտը» պատմվածքներում։Դրանցումհեղինակնուրվագծումէժամանակիծանրհոգեբանականտեղաշարժերիցմեկը, երբնորիուհնիհակադրությամբհակադրվումևօտարանումենհինունորսերունդները՝հայրնուորդին, տատնութոռը։ Հինտանկարոտիայսզգացողություննէլծնունդէտալիս «Ծիրանիփողը», «ԼառՄարգար», «ՔեռիԴավոն» պատմվածքներին, որոնցումառկաէև՛կորսվածհայրենիքիողբերգության, և՛գոյատևմանհավատ, և՛մաքառմանոգի։ ՈրքանորԲակունցընրբագեղուխորունկէպատմվածքներում, նույնքանէլընդգրկունուծավալվողէվեպերումուվիպակներում։Արձակիմեծձևերիմեջնանույնքանվարպետէ, որքանմանրաքանդակդրվագումների։Վկայություննավարտուներկուվիպակէ՝ «ՀովնաթանՄարչ» (1927), «Կյորես» (1936) ևըստվկայությունների՝ավարտված, բայցհատվածաբարմեզհասածերեքվեպ՝ «Կարմրաքար» (1929), «Որդիորոտման» (1932) ևպայմանականվերնագրովհայտնի «ԽաչատուրԱբովյան» (1934-1935)։ Բակունցինախասիրությունըգյուղնէր։Նյութիկուտակումըհանգեցնումէ «Կարմրաքար» վեպին։Ժամանակաշրջանը 20-րդդարիսկիզբնէ՝մինչև 1914թ. օգոստոսը, երբսկսվումէպատերազմը։ Պահպանվելէնաև «Զեյթայիավերումը» հատվածը՝հուշելով, որդեպքերը 1914-իցհետոպետքէշարունակվեինԶանգեզուրում։ Տպագրվածհատվածներով «Կարմրաքարը» Բակունցիծավալվողհնարավորություններիամենավառարտահայտություններիցէ։Այդշունչըառկաէնաև «ԽաչատուրԱբովյան» վեպում։ Բակունցըխոսքիհմուտվարպետէր։Նրագեղարվեստականպատումըներքուստբոցավառումէրոգեղենշնչովևստեղծումիրերկրինուբնաշխարհինհամարժեքխոսքը. վայրիունախաստեղծլեռներ, բայցմարդկայինփխրունհոգիներ, մութութավուտանտառներ, բայցպարզութափանցիկբնավորություններ։Սատեսակիհայտնաբերումէ, որնավելինէ,

148


քանսոսկբարձրարժեքարձակը։Սաայնէ, ինչկոչվումէբնաշխարհի, պատմության, մարդկայինճակատագրերիևայդամենիլեզվականարտահայտմանհարազատություն։Սաժողովրդիինքնություննէ՝սերվածբնաշխարհիցուպարզվածժամանակին։

«Ծիրանի փող» պատմվածքը Առանձնանումէ«Ծիրանիփողը»՝հեռվումմնացածհայրենիքիևհարազատներիկարոտըծխացնող, փրկվածհայրենակիցներինիմիբերողևհաղթականզորավորուժովներշնչվածմիերկ, որընորհունբացեցհայարձակում։Սանաևայնստեղծագործություննէ, որիհամար 1930-ականթթ. Բակունցըհալածվեցևգնդակահարվեց։ Ծիրանիփողըհազարամյաեղեգանփողնէ, որիցծնվեց «հուրհերպատանեկիկը»։Հազրոյիծիրանիփողիցէլէր «ծուխելանում, բոցելանում», բայցդահեռվումմնացածծննդավայրիկարոտիծուխնէր, կորստիցավիբոցը, որիցդարձյալմի «խարտյաշպատանեկիկ» պիտիծնվերևփրկվերերազիուառասպելիվերածնվողհայրենիեզերքը։ Լեռնայինջինջուպայծառ, սառնուառողջօրվազրնգոցովևհանգվածմոխիրդարձածսուսամբարիտերևներիվերհուշովէսկսվումպատմվածքը։Վերհուշնաստիճանաբարորոշակիացնումէգյուղիմարդկանց։Ձյանբերդիճանապարհինհեղինակըհանդիպումումիքանիբառէփոխանակումգյուղիջրբախշիհետ. «Մըրբախտկապածենքգդալջրի... Մերհողերլեցրվուկ։Էհ, հացիտեղարունշատկերանք։Հիմաորսերմթալինք, սերմվերունք, էլիգոհություն»։Բացվումէդժվարճակատագրիտերմարդկանցկյանքիպատկերը։Այնուհետև՝ «Մենակմերսահմաննեղէ, շնորհիվսահմանինեղությանժողովուրդկնեղվի»։ Բացվումէծննդավայրըկորածսասունցիներիողբերգությունը, ինչըխորհրդանշումէամբողջարևմտահայությանճակատագիրը։Կորցրածերկիր, կորցրածսահմաններև Եղեռնիմնացորդներինվիճակվածքարեդաշտումիբուռքարեհող։Պատմականծննդավայրիցհալածվածմարդիկհավաքվելենիրարգլխի, քարըմաղումհողենդարձնում, հողը՝հաց, իսկազատժամերիներգումենիրենցհինուտխուր, նաև՝մարտականուխրոխտերգերը, պարումլեռնականներիիրենցհպարտպարը, որոնքկռիվուպայքարեն։ԻսկՀազրոյինվագիկանչերըոչմիայնքաղցալուրմեղեդիներէին, այլև «կարոտիհնչյուններ՝վերադարձիևվերջինհույսի»։Այդնվագըհոգուձայննէր՝ «Հախմիերթամտեսությանմըրքարերին, մըրձորերին, մըրՄարութաբարձրսարին։Առնիմզիմծիրանիփող, ժողվիմմարդերու... երգեմէնոնցխաղաղությանզիմերգեր... Փչեմզիմծիրանիփող, էլմանծուխբանցրանաերդիկներեն, խմեմմըրլուսաղբըրներեն, զիմքրտինքկաթամըրքարերուվրեն, մըրՄարութաբանձրսարիանպթողլիզազիմսիվտակոսկորներ»։ Իսկթեու՞մպիտիժառանգվիծիրանիփողը, Հազրոնունիմեկպատասխան.

149


«Զիմփողկիտամիմքաջարծիվթոռնիկին»։Այսինքն՝ժառանգաբարպիտիծխացնելհայրենիքիկարոտը, մինչևբացվենհուսոդռները։ՀազրոյիանունիցհայրենիքիհիշողություննէրավանդումԲակունցըևծիրանիփողըպահտալիսժամանակներին։ ԼեռներիուսինդրածվիթխարիծիրանիփողովԲակունցըհիշեցնումէ «մերարդարերգերը», հնչեցնումէմայիսահայացլեռներից, որտեղիցպարզերևումենՀայկականպարը, Արարատյանդաշտիգյուղերը, քաղաքներիլույսը, որտեղիցերևումէնաևծննդավայրը՝նախնիներիևբոլորբռնագաղթվածներիերկիրը։Նրանքամենինչտեսնումենոչմիայնպարզհայացքով, այլևհոգուաչքերով, որովհետևնախնիներիստվերներըհեռվիցկանչումուձեռքովենանումնրանց։

« Լառ – Մարգար» պատմվածքը «Լառ-Մարգար» պատմվածքըԱ. Բակունցիարձակիգեղեցիկէջերիցէ։Նրամեջպատկերվածէհայմարդը՝ողբերգականճակատագրիբերումովհայրենիք, տունուտեղ, հարազատներկորցրած, բայցլավատեսությամբաշխարհիննայող։Լառ-Մարգարիկյանքիպատմությունը, կարծես, «Ծիրանիփողը» պատմվածքիհերոսի՝Հազրոյիկյանքիկրկնություննէ։Գաղթիճանապարհներինամենինչկորցրելէ՝հոգումպահելովհայրենիեզերքիումայրհողիկարոտըևիրազնիվէությունը։Նորբնակավայրերումհամագյուղացիներընրանջրվորենվերցնում։Եթեորևէմեկըփորձումէրջուրտանելհերթիցդուրս, նասաստումէր՝ասելով՝ «ծառդպտուղչիտար, յավրի՛ս, գողությանմիվրեժեցուր»։ ԾառնուպտուղըմեծխորհուրդունիՄարգարիհամար՝մայրհողումամրանալուև արմատներձգելու, ճյուղավորվելուևսաղարթներտարածելու, բերքուբարիքտալու, շարունակելուխորհուրդ: Ե՛վԹոռնիկի, Ե՛վծիրանիկորիզներիմեջհեղինակըայլաբանորենտեսումէկորցրածըվերագտնելուևնորկյանքստեղծելու, շարունակվելուխորհուրդը։ Բակունցինհարազատենուսիրելիիրհերոսիհոգեկանապրումները, նրաբարոյականդասերը, որբխումենիրենցիցանբաժանէությունից՝ազնվությունիցուշիտակությունից, հոգեկանկորովիցուկյանքիբովումթրծվածիմաստնությունից, աշխարհի, բնությանումարդունկատմամբունեցածմեծսիրուցուբարությունից։

150


24.Եղիշե Չարենց (1897-1937)

<<Հայրենիքում>> 7-րդ դաս. էջ 16, <<Տաղ անձնական>> 7-րդ դաս. էջ 17, <<Էլի գարուն

կգա>> էջ 21-22, <<Ես իմ անուշ Հայաստանի>> էջ 23

Եղիշե Չարենցը ծնվել է 1897թ. մարտի 13-ին Կարս քաղաքում: Նրա ծնողները` գորգավաճառ Աբգար Մարգարի Սողոմոնյանը և Թեկղի Ավետիսի Միրզոյանը, Կարս էին

գաղթել Մակու քաղաքից: Դա է պատճառը, որ ծննդավայրի մասին Չարենցը նաև այսպիսի վկայություններ է թողել. “Ես եկել են հեռ~ու Իրանից: Հայրենիքս է- Խանի Մակուն”, “Եղիշե

Չարենց, բանաստեղծ` ծնված Մակու քաղաքում”: Սողոմոնյանների ընտանիքում մեծանում էին չորս տղա և երեք աղջիկ: Գրաճանաչություն

երեխաները ստանում էին տանը, որն ապրում էր ավանդական ընտանիքի բարեպաշտությամբ: Ապագա բանաստեղծը հետևողական կրթություն չի ստացել: 1908-1912թթ. սովորել է Կարսի ռեալական ուսումնարանում և հեռացվել ուսման վարձը (80

ռուբլի) վճարել չկարողանալու պատճառով: Իսկ գիտելիքների պակասը լրացրել է կյանքի համալսարաններում և անհագուրդ ընթերցանությամբ։

1912թ. Թիֆլիսի «Պատանի» ալմանախում Եղիշե Սողոմոնյան ստորագրությամբ տպագրվել է «Ծաղիկները հեզ թեքվում են քամու օրորի տակին» բանաստեղծությունը։ Իսկ

1914-ին արդեն Եղիշե Չարենց ստորագրությամբ լույս է տեսնում 17-ամյա բանաստեղծի առաջին գիրքը՝ «Երեք երգ տխրադալուկ աղջկան»։ Առաջին գիրքն առաջին սիրո ծնունդ

էր՝ նվիրված Աստղիկ Ղոնդաղչյանին, և ընդգրկում էր մեկը մյուսին շարունակող երեք երգ։ Հաջորդ տարի՝ 1915-ին, Թեֆլիսում լույս է տեսում «Կապուտաչյա հայրենիք» պոեմը։

Կապուտաչյա հայրենիքի որոնման առասպելը նրա աչքերի առջև վերածվում է դանթեական դժոխքի։ Եվ հենց պատերազմի դաշտում հեղեղվող արյան, նահատակության

ու հերոսական սխրագործությունների տպավորություններով էլ շարադրվում է «Դանթեական առասպել» պոեմը, որը 1916-ին լույս է տեսում

Թեֆլիսում։

151


Այդ օրերին էլ բանաստեղծը մեկնում է Մոսկվա՝ ուսումը շարունակելու Շանյավսկու համալսարանում, և մնում միչև 1917թ. գարուն։ Կյանքը դուրս էր եկել ափերից, և Չարենցն

այդ հորդուն տարերքի մեջ էր, որի պարգևած հոգեկան ապրումների, ներանձնական զգացողությունների արգասիքն էլ դառնում է «Բանաստեղծություններ . Ծիածանը»

վերնագրված հաջորդ գիրքը։ Այս տարիներին Չանենցը նաև գրում է հոգեբանական խոր դրամատիզմով ներծծված «Լիրիկական բալլադները», հայրենիքի ողբերգական կերպարը

մարմնավորող «Վահագն», «Աթիլլա», «Ազգային երազ», «Հատված» պոեմները, 1918-1920թթ. գրված «Սոմա», «Ամբոխները խելագարված» պոեմները և «Ողջակիզվող կրակ» շարքը։

Ազգային, քաղաքական և հոգեբանական այս բարդ ու հարափոփոխ ժամանակների ծնունդ են նրա «Նաիրի երկրից», «Դեպի ապագա», «Բրոնզե թևերը կարմիր գալիքի»

ռադիոպոեմները՝ գրված 1920-ին։ 1920թ. նոյմբերին ՝ Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո, լուսավորության ժողովրդական կոմիսարիատում նա ստանձնում է արվեստի բաժնի վարիչի պաշտոնը, աշխատում մինչև

1921թ. մայիսը։ 1900-ական թթ. ևս բուռն շրջան են նրա կյանքում։ Մեկը մյուսի հետևից գրում է «Էմալե պրոֆիլը Ձեր», «Փողոցային պչրուհուն», «Տաղարան», «Ութնյակներ արևին»

շարքերը, «Ամենապոեմը», «Չարենց-նամեն», շարադրում «Երկիր Նաիրի» վեպը։ 1922-1924թթ. Չարենցի «ձախ» որոնումների շրջանն է։ Արդյունքում ստեղծվում են

«Պոեզոզուռնա», «Կոմալմանախ» ժողովածուները։ 1927թ. սկզբին մահանում է Չարենցի կինը։ Հուսահատության գիրկն ընկած բանաստեղծը

ապրում է հոգեկան ծանր տվայտանքների օրեր։ Ի հեճուկս հակառակորդների՝ թե՛ ստեղծագործական, թե՝ աշխատանքային կյանքում Չարենցն արագ հաղթահարում է իրեն պաշարած հոգեբանական ճգնաժամը։ 1928-ի

հուլիսից աշխատանքի է անցնում պետական հրատարակչությունում և այնտեղ մնում մինչև հեռացվելը՝ 1935-ի մարտ ամիսը։ Չարենցի գործունեության շնորհիվ դրանք

դառնում են հայ գրահրատարակչության լավագույն տարիները։ 1933-ին ձախողվում է նրա «Գիրք ճանապարհի» ժողովածուի տպագրությունը։ Գրիքի բովանդակության

փոփոխությունից հետո միայն այն լույս է տեսնում մեկ տարի ուշացումով։ Քաղաքական նկատառումներով հանվում է «Աքիլլե՞ս, թե՞ Պյերո» ինտերմեդիան՝ նվիրված Ստալինի և

Տրոցկու քաղաքական պայքարին։ 1935-ից սկսած Չարենցի դեմ ուղղված հալածանքները ավելի են խորանում։ Նրան

հեռացնում են գրողների միությունից։ Մի քանի ամիս անց թեև վերականգնվում է, բայց արդեն մեկուսացված էր գրական կյանքից։

1936թ. սեպտեմբերի 24-ին Չարենցը նորից ենթարկվում է տնային կալանքի, նույն վիճակը նրան պարտադրվում է նոյեմբերի 9-ին։ Ձախողվում է բուժման նպատակով

արտասահման մեկնելը։ Դրա փոխարեն1937 թ. ապիլին Հայաստանի գրողների միության ժողովը նրան ենթարկում է խիստ քննադատության։ Չարենցի ձերբակալության հրահանգը

տրվել է 1937թ, հուլիսի 26-ին։ Նույն թվականի հուլիսին արդեն գնդակահարվել էին նրա ընկերներից մի քանիսը, այդ թվում՝ Ա.

Բակունցը, իսկ Գ. Մահարին և ուրիշներ սպասում էին իրենց դատավճռին։ Ահա այս դժոխային պայմանններում 1937թ նոյեմբերի 27-ի առավոտյան՝ Երևանի բանտի

հիվանդանոցում օրեր շարունակ տևած անգիտակից վիճակից հետո, բոլորից լքված ու անօգնական, իր մահկանացուն է կնքում ժամանակի մեծագույն բանաստեղծը։ Նա, որ

արդեն լեգենդ է դարձել իր ժողովրդի համար, շարունակեց ապրել մինչև իր նոր հարությունը։

Ստեղծագործությունը

152


Չարենցի արտակարգ բարդ ու հարուստ ստեղծագործական ուղին տևել է ուղիղ 25 տարի։ Առաջին բանասեղծությունը լույս է տեսել 1912-ին, վերջինները գրվել են 1937-ին։ Մարդկային ապրումների անսահման աշխարհում՝ սիրո, կարոտի, երազանքների ու կյանքի իմաստի որոնման բարդ հանգույցներում, Չարենցն սկզբիցևեթ հաստատեց իր անմնացորդ նվիրումը հայրենիքին։ Ազգային ցավի ողբերգությունն ու վերածնության հույսը դարձան նրա ապրումների առանցքը, նրա ինքնարտահայտման ու ինքնաճանաչման հիմքը։ Կամավորական զորքերի հետ հայրենիքի փրկության հույսով հասնելով մինչև Վան՝ բանաստեղծը տեսնում է իրական հայրենիքի վիճակը և տեսածի ու զ գացածի անմիջական տպավորությամբ 1915-1916թթ. գրում «Դանթեական առասպել» պոեմը։ Ազգային կեցության ուղիների որոնման ճանապարհին Չարենցը գրում է «Վահագն» (1916) երկը, որը, չնայած իր փոքր ծավալին (16 տող), զետեղվել է պոեմների մեջ։ Այս տրամադրություններն են «Ողջակիզվող կրակ» շարքի «Առավոտ» ենթաբաժնի մեջ։ Ներքին հակասության մեջ լինելով նույն շարքի «Իրիկուն» երթաբաժնի գործերի հետ՝ դրանք աստիճանաբար բերում են նաև ոգու հարության և փորձանքների դիմագրավելու տոկունություն։ Կարմիր նժույգների ու կարմիր երգերի, հուր ու կրակի, բրոնզի ու վառվող ապագայի պատկերներով, առույգ տրամադրությամբ Չարենցը ողջունում է սպասումը։ Այս սպասումը ու դրան հաջորդող խանդավառ տրամադրությունները հիմք են դառնում «Սոմա» (1918) և «Ամբոխները խեկագարված» (1919) պոեմների համար։ «Սոմա» և «Ամբոխները խելագարված» պոեմների խանդավառ տրամադրությունն է իշխում «Նաիրի երկրից», «Դեպի ապագա» և «Բրոնզե թևերը կարմիր գալիքի» պոեմներում, որոնք 1920-ին հրատարակվել են «Բոլորին, բոլորին, բոլորին» վերնագրով։ Ազգային կյանքի ողբերգությունը վերափովեց նաև մարդկային ապրումների անսահման աշխարհը։ Ազգայի վշտի ու տառապանքի ամենօրյա պատկերները,միախառնված հույսի անկրկնելի տրամադրություններին, ի հայտ բերեցին անորոշության, մոլորվածության, լքվածության, կյանքի հիմքերի խախտման, իրականությունը երազանքների մեջ վերակերտելու մտովի ոգու մի նոր՝ ա~յլ աշխարհ հայտնաբերելու մոտիվներ։ Չարենցի գեղարվեստական աշխարհում ամեն ինչ սկսվում է կյանքը իմաստավորող գերագույն զգացողության՝ սիրո և սերը խորհրդանշող տխրադալուկ աղջկա կորստով։ «Երեք երգ տխրադալուկ աղջկան» (1914) առաջին գրքի բանաստեղծությունները տխուր մեռելոցի հնչյուններով երգեր են թոքախտավոր աղջկա մասին։ Սրան հաջորդող «Տեսիլաժամեր» (1915) շարքը հեռացած սիրելի աղջկա տեսիլքն է վերհուշի մեջ։ Իսկ «Լիրիկական բալլադներում» (1915-1917) սերը վերածվում է առասպելական ու ավելի խորհրդավոր մի հոգեվիճակի։ Գոյության հիմքերը վերագտնելու տենչը այս շարքում ցայտունորեն արտահայտված է «Հարդագողի ճամփորդները» բալլադում։ Կյանքի ու երազի սահմանագծերի ճշտման և իր վերջնական կողմնորոշումը տևական մաքառումներով պարզելու ընթացքում Չարենցը գրում է «Ծիածանը» (1917) ժողովածուն, որով ավարտվում է առաջին գրքից եկող սիրո ու մահվան պատմությունը։ Խորհրդապաշտական բանարվեստի միջոցներով բանաստեղծը երանգավորում է իր երազները և «Կապույտը», «Ոսկին», «Մանուշակագույն» բաժանումով ստեղծում երազների գունային մի աշխարհ։ «Ծիածան» ժողովածուի տրամադրությունների շարունակության տեսակետից առանձնանում են «Հեռացումի խոսքեր» (1917) և «Տաղ անձնական» (1919) բանաստեղծությունները։ «Ծիածան» գրքից հետո Չարենցը գրում է «Ողջակիզվող կրակ» (1918-1920) շարքը և վերջնականապես հրաժեշտ տալիս նախկին կարոտներին։ Այս տեսակետից Չարենցի

153


ստեղծագործության մեջ առանձնանում են 1920-1921թթ. գրված «Էմալլե պրոֆիլը Ձեր», «Փողոցային պչրուհուն», «Տաղարան» և «Ութնյակների արևին» շարքերը։ Նոր արվեստի գեղագիտությամբ նա գրեց «Ամենապոեմ» (1920-1921), «Ռոմանս անսեր» (1922), «Մահճակալ Սաքոյի պատմությունը» (1924) պոեմները, «Ասպետական» (1922) ռապսոդիան, «Կապկազ» (1923) թամաշա-թատերգությունը, «Կոմալմանախ» (1924) ժողովածուն և մի քանի բալլադներ։ Բայց նույն այս տարիներին նա ստեղծեց նաև հայ ժողովրդի նորանոր կյանքը պատկերող այնպիսի նշանակալից գործեր, ինչպիսիք են՝ «Պոեզոզուռնա» (1922) ժողովածուն, «Երկիր Նաիրի» (1921-1924) վեպը, «Չարենց նամե» (1922) պոեմը։ Չարենցն արտակարգ ուժի և կենտրոնացնան բանաստեղծ էր: Այդ սեղծագործական տարերքն էլ ծնունդ տվեց «Գիրք ճանապարհի» ժողովածուին։ Բանաստեղծի այդ վերջին մատյանն ընդգրկում է 10 պոեմ, «Տաղեր և խորհուրդներ», «Զանազան բանաստեղծություններ և թարգմանություններ» շարքերը։ Հավատաքննիչների ստիպմամբ գրքից հանված «Աքիլլե՞ս, թե Պյերո» երկի փոխարեն դարձյալ կարճ ժամանակամիջոցում գրեց «Արվեստ քերթության» և «Գիրք իմացության» շարքերը։

Անսահման մեծ նորություն բերեց Չարենցը հայ գրականությանը։ Նա ընդլայնեց գեղարվեստական մտածողության տեսադաշտը, իր ապրած կյանքի ու իրեն վիճակված ժամանակի մեջ տեսավ անցյալը, ներկան ու գալիքը, իր խոսքում խտացրեց ու համադրեց հայ և համաշխարհային ամբողջ գեղարվեստական ժառանգությունը։ Լինելով բացառիկ ու բացահայտ հանճարով օժտված ստեղծագործող՝ նա թարմացրեց գեղարվեստական մտածողության ամբողջ համակարգը, գրականության լեզուն, նորոգեց պատկերային կազմը, տաղաչափությունը, ժանրային տեսականին և դրանով պատմական զարգացման մեջ ձևավորեց միանգամայն նոր օրինաչափություններ։

«Ես իմ անուշ Հայաստանի արևահամ բառն են սիրում» տաղը

«Ես իմ անուշ Հայաստանի արևահամ բառն են սիրում» տաղը աշխարհն ի մի բերող ուժն է, ամեն ինչից անսահման վեր այն միակ պարգևը, որը սերունդների մաքառումների գնով շնորհված է մարդուն։ Եվ դա գերագույն սեր է՝ դուրս մահկանացու և վերջավոր մնացած

բոլոր սերունդներից։ «Ես իմ անուշ Հայաստանի արևահամ բառն են սիրում» տաղը Հայաստանի

գեղարվեստական պատկերների խտացումն է՝ Հայաստանի պատմության ու բնության յուրահատկությունների ոգեղեն համադրությունը։ Հատկանշական երևույթների

թվարկումով ու դիպուկ բնորոշումերով Չարենցն ստեղծում է հայերենի երկրի մի այնպեսի գեղարվեստական պատկեր, որը վերածնվում է ժողովրդի վաղնջական բնօրրանի

բանաստեղծական քարտեզագրման։ Ստեղծվում է Հայաստանի նկարագրական պատկերը։ Արևահամ բառի ու ողբաձայն երգերի, արնանման ծաղիկների ու նաիրյան աղջիկների,

երկինքների ու ջրերի, ամառվա արևի ու ձմեռվա բքի, արտաքուստ անհյուրընկալ խրճիթների ու հազարամյա քաղաքների, երկաթագին գրքերի ու արյունաքամ վերքերի, Նարեկացու ու Քուչակի և այս ամենի հնօրյա խորհուրդ հանդիսացող Արարատ լեռան

միջով Չարենցը տեսանելի հատկանիշներով կերպավորում է հայրենիքը։ Թվարկումներն ու նկարագրությունները ձուլվում են հարենասիրական զգացմունքների հրդեհված

հնոցում՝ ամբողջությամբ ստեղծելով հայրենահիացումի մի շնչավորված մթնոլորտ, որը և՛ անցյալ է, և՛ ներկա, և՛ ապագա, և ընդհանրապես հավերժություն։

154


Մ. Սարյանն այդ տաղի մասին գրել է. «Ես իմ անուշ Հայաստանին» բոլոր մասշտաբներից դուրս պաննո է։ Պաննո՝ հասցված ժողովրդական էպոսի աստիճանին։ Դա անհիշելի

ժամանակներից եկող Հայաստան-Ուրարտու-Արմենիա երկրի համապարփակ պաննո-դիմանկարն է։ Դա մեր ազգային վարքի կենդանի արտացոլում է»։ Իսկ Վ. Սարոյանը,

անգիր արած այդ տաղը և ոգևորված դրանով, գրում է. «Զայն մինչև այսօր կնկատեմ մեր երկրին, մեր հողին, մեր պատմության նվիրված ամենեն գեղեցիկ երգը, գովաբանական

աղոթքը՝ «Հայր-մեր»-ին նմանվող աղոթք մը»։

25.Մկրտիչ Կորյուն

(1913-1984)1

(5-րդ դասրան <<Այգեպան Մոսին>> էջ 37-40)

<<Մկրտիչ Կորյունը հայ նշանավոր բանաստեղծ է, ռուսական դասական և ժամանակակից պոեզիայի պրոպագանդիստը, որը մեծ գործ է կատարել մեր եղբայրական գրականության մերձեցման գործում>>,- այսպես է արժեքավորում հանրահաըտ գրողին ռուս բանաստեղծ Նարովչատովը:Իսկ ռումինահայ բազմավաստակ ուսուցիչ, բանաստեղծ Զարեհ Բլբուլը գրում է հեղինակին. <<Ձեր գրիչը մոգական է և մագնիսացնող:Մտնելով ձեր տողերուն մեջ, ինձ աըսպես թվեցավ , որ պարտեզի մը մեջ կգտնվեմ՝ թարմ ու գունագեղ:Կշնորհավորեմ քեզ, և այդ առթիվ , քաջատաղանդ բարեկամս, կմաղթեմ, որ մեր մանուկները միշտ զբոսնուն ձեր գրական պարտեզին մեջ>>/1960թ.,19.03/:Վիպական գողտրիկ բանաստեղծությունը ու խոհական քառյակը,ծաղրապատումն ու մանրապատումը,մանկական պիեսները, հեքիաթները,պատմվածքները և վերջապես <<Կամո>> վեպը,-շնորհաշատ գրողի ստեղծագործական վաստակի ամփոփագիրը:Դրանցում է ներկաըացնում նուրբ դիտակետերի ու բարի մաղթանքների մտքով լի գրողը, հայրենասեր մարդն ու քաղաքացի գրողը, որի երկերի լուսապաըծառ ասելիքի, պատկերավորության ու ճշմարտացիության արժեքներն է գնահատում Արկադի Ռայկինը:Ռուս մեծանուն գրող մարշակը հեղինակին նվիրած իր գրքի ընծայագրում ասում է . <<Թանկագին Մկրտիչ Կորյունին՝ հայ Մարշակին>>:Նրա ստեղծագործությունները տպագրվել են Մոսկվաըում, Լենինգրադում, Մինսկում,Ռիգայում, Բաքվում,Լատվայում, Լիտվայում, Փարիզում, Վենետիկում, Նյու Յորքում,Լոս Անջելեսում, Թեհրանում, Լատինական Ամերիկայում և այլուր:Նրա ստեղծագործությունները ընկերակցում են մանկանը վաղ մանկությունից մինչև խոր ծերություն:Գրական-ստեղծագործական երկար ու բեղմնավոր ուղի անցած Մ.Կորյունը, նվաճելով ընթերցողների ստվար բանակ, իր շուրջը ստեղծում է սիրո ու համակրանքի ջերմ մթնոլորտ:Հայ դասական մանկական գրողներիէ Աբովյանի, Աղայանի Թումանյանի,Աթաբեկ Խնկոյանի ստեղծագործական

155


լավագույն ավանդույթները յուրացնելով, Մ.Կորյունը ստեղծեց սեխական կայուն վաստակ հայ մանկական գրականության մեջ:

Մկրտիչ Կորյունը/Կորյուն Գրիգորի Մկրտչյանը/ ծնվել է 1913թ. Մաըիսի 19-ին Ղարսի շրջանի Ղզլշախչախ գյուղում, հողագործի ընտանիքում:Եղեռնի ծանր տարիներին, կորցնելով հորը, ապագա գրողի ընտանիքը գաղթում է Կարսից և բնակություն հաստատում Ալեքսանդրապոլում/Լենինական/:Հայաստանում սովետական կարգերի հաստատումով փրկվում է բնաջնջման եզրին կանգնած հայ ժողովուրդը:Ջարդի ու սպանդի տարիները մնում են ետեվում և հայ ժողովուրդը բռնում է նյութական ու հոգևոր վերածննդի լայնահուն ուղին:Հազարարավոր մնանների առջև բացվում են դպրոցի և աշխատանքի դռները:1929թ. Կորյունն ավարտում է Լենինական թվ.1 յոթնամյա դպրոցը:Նրա ընդունակություններն ու նախասիրությունները դրսևորվեցին ուսումնառության տարիներին:Հետագաըում՝ 1971թ. Նա սրտառուչ խոսք է ուղղում իր դպրոցին, որը տպվում է քաղաքային <<Բանվոր>> թերթում.

Կիսամաշ շորով,աղքատիկ օրով,

Կտրելով նեղլիկ փողոցներ քանի՜,

Հոգու մեջ կորով, եկել եմ սիրով

Այս սուրբ դպրոցը իմ Նազանյանի:

Իմ սերը ծով էր, բաըց գրքի սով էր

( 7 աշակերտին մի գիրքն ինչ անի…)

Բայց ինձ շունչ էր մղում լույսովն իր

Այս սուրբ դպրոցն ին Նազանյանի:

Թող սիրով անհագ, շրթներով պապակ

Համբուրեմ քարը ձեր գերեզմանի,

Իմ ուսուցիչներ,ամնահ կմնաք

Այս սուրբ դպրոցով իմ Նազանյանի:

Որքան ներկան մեր դառնա վառ անցյալ,

Կյանքն ինձ բարձունքից նոր բաձունք տանի,

Իմ հոգում դարձյալ կմնա պայծառ

Այս սուրբ դպրոցը իմ Նազանյանի:

156


Մկրտիչ Կորյունն իր աշխատանքային մկրտությունն ստանում է Լենինականի տեքստիլ գործարանում, ուր նա սովորել է ֆաբգործարանում և աշխատել որպես ջուլհակ:Այդ տարիներին /1929-32/ նա ղեկավարում է <<Բնվոր գրող>> մեքենագիր ամսաթերթը, կապ հաստատում Ալավերդու գրական խմբակի հետ:1932 թ. Ընդունվում է Երևանի պետական համալսարանի լեզվագրական ֆակուկտետը և <<Տեմպերի հերոսներ>> բանաստեղծությունների առաջին ժողովածուներ:Սա նոր աշխատանքի գովքն էր, <<Գործարանում>>, <<Մաքոքի երգը>>,<<Անիվի մոտ>>,<<Սպիտակ կտավ>>,<<Դազգահիս>>,<<Կտավի երգը>> գործերով, որոնք անօրինակ թափով կյանք են կերտում:

Եվ կոփում ենք,և՛ կռվում,

Եվ ելնում վեր,բարձրանում,

Ու մեր մղած այդ կռվում

Մեր հաղթ կամքով կածրանում:

Ուսանողական տարիներին Հրաչյա Աճառյանի,Մանուկ Աբեղյանի,Ա.Տերտերյանի սիրելի ուսանողն էր նա:1937թ-ին ավարտում է համալսարանը նվիրվում մանկավարժությանն ու մանկական գրականությանը:Նա աշխատում է Երևանի մանկական ուսումնարանի հայ և մանկական գրականության դասատու:Նա այդ տարիներին է ծանոթանում Մ.Միրզոյանի հետ, որը նրա տեքստերով գրում է երգեր:1938-39թ. Կորյունն անցնում է գաղափարախոսական աշխատանքի, նախ՝ Երևանի մանկական, ապա Լենինականի երկամյա մանկավարժական՝ դասավանդելով մանկական գրականություն:Մեծ հայրենականի ահեղ օրերին, երբ մի սիրտ, մի հոգի դարձան սովն, արևի տակ շնչող բոլոր ազգերը, Կորյունը մնում է ռազմահակ:1947թ. Նա ՀՍՍՀ ԳԱ Մ.Աբեղյանի անվանինստիտուտում դիսերտացիա է պաշտպանում <<Հասկերը>> որպես մանկական գրականության թեմաներով և ստանում բանասիրական գիտությունների թեկնածուի կոչման:Նա աշխատում է Հայպետհրատում, որպես մանկապատանեկան գրականության բաժնի վարիչ, վաչել է <<Պիոներ կանչ>> թերթի գրական բաժինը, Երևանի Հ.Թումանյանի անվան տիկնիկաըին թատրոնում աշխատել է որպես մանկավարժ, աշխատել է ՀՍՍՀ ԳԱ պատմության ինստիտուտի մամուլի անկյունում, հայկական խմբագրությունում և անցել կենսաթոշակի:

Համալսարանն ավարտելուց հետո նա հրատարակեց <<Ծաղիկն ու մեղուն>>,<<Կյանքի և սիրո երգեր>>/1937/ գրքերը:Վերջինը քնարական բնույթի ժողովածու է, որ զետեղված են Ն.Շնորհալուն,Սայաթ-Նովային, Հ.Հովհաննիսյանին, Թումանյանին, Տերյանին նվիրված բանաստեղծական շարքն ու քառյակները:Այս ժողովածուին բարձր գնահատական է տվել Դեմիրճյանը:1938-ին լույս ընծայվեց <<Ծաղկաձոր>>, <<Խորհրդավոր գորգ>>, <<Հանելուկներ>> ժողովածուներն ու <<Զարիկն ու Քաջարիկը>> պիեսը, որը բեմադրվել է բազմիցս: <<Ծաղկաձորը>> մանկական բանաստեղծությունների ժողովածու է ,ու զետեղված են ժողովրդական բանահյուսության մշակումները,օրնակ՝ <<Լուսնի

157


զգեստը>>,<<Աղվեսն ու արագիլը>>,<<Թռչունների վեճը>>, <<Իշուկն ու քամին>>,<<Կատուն ու լորը>> և այլն:

Հեքիաթներ: Մ.Կորյունի գրչին են պատկանում առօրյա և հեքիաթային սյուժետային պիեսներ՝ <<Կարմիր գաթա>>,<<Մկների խնջույքը>>,<<Զարիկն ու Քաջարիկը >>,<<Դարավոր կաղնին կամ աշունը գեղեցիկ>>:

Դրանք առանց բեմադրման մեծ արվեստի կարող են բեմադրվել ճամբարում, խարույկի շուրջ:Դեռևս 1944թ. Լևոն Ատամանովը գրել է. <<Մ.Կորյունի մանկական պիեսների յուրահատկությունն այն է, որ դրանում օգտագործված են ժողովրդական հեքիաթներ, առակներ ու ավանդություններ:Ատամանովը գիտե և սիրում է հայկական ֆոլկլորը և ժողովրդական բանահյուսության նկատմամբ ունեցած իր սիրով համակում է ընթերողին: <<Աղավնին ու տղան>>,<<Սևանի ափին>>,<<Զարիկն ու Քաջարիկը>> ընթերցվում են հեշտ ու մեծ հետաքրքրությամբ:Նրանց բովանդակությունը , առանձին տեսարանների կառուցվածքը, անկասկած հետաքրքրաժարժ են ու միաժամանակ ուսանելի>>:<<Զարիկն ու Քաջարիկը>> թարգմանվել է ռուսերեն, վրացերեն, բուլղարերեն, չեխերեն լեհերեն և խաղացվել Լենինգրադի, Սոֆիայի,Թբիլիսիի,Յարոսլավի, Կոցբիլևի թատրոններում:Գեորգի Կորովի բեմադրությամբ բեմադրված պիեսի համար գրում են. <<Սոֆիայի հազարազոր պիոներներ երկար ժամանակ կհիշեն բարի ու ուրախ Քաջիկին ու ծույլ Զարիկին>>:Բուլղարիայի պետական կինոստուդիան նկարահանեց այդ ֆիլմը, որը ցուցադրվեց մեր հայրենիքում:

Հանելուկներ:Սրանց թիվը հասնում է շուրջ 500-ի:Հանելուկն, այս կարևորագույն ժանրը,ստեղծագործում է դաստիարակչության միջոցով՝ Շնորհալու, հայ և այլազգի հեղինակների հանելուկները ուսումնասիրելով՝ Մ.Կորյունը ընթերցողին դաստիարակում է ազնվության, աշխատասիրության, մարդասիրության և բարոյական այլ հատկանիշներով:Ըստ թեմատիկայի դրանք արծարծում են հայրենի հողի դրվատման, կենդանական աշխարհի, խաղի և աշխատանքի, գրքի ու դպրոցի գովաբանման խնդիրը:Ինքնավարության, մանկական-ճանաչողական հատկանիշների շնորհիվ նրա հանելուկները թարգմանվել են ուկրաիներեն, ռուսերեն, տպագրվել Ուկրաինայում և Մոսկվայում <<Կոլոբոկ>> պարբերականում:

Նրա գրչին է պատկանում <<Մի անգամ Կրեմլում>> բանաստեղծությունը.

Մ՛ի խանգարիր նրանց,ընկե՛ր,

Ես շատ վաղուց եմ արթուն.

Ծիծաղեցեք, երեխաներ,

Ծիծաղը լավ է մարդուն: /1938/

158


Մի տարի առաջ՝ 1937-ին,գրում է <<Պուշկինը պուրակում>> երգիծական բանաստեղծությունը:Հեղինակը հարգանքի հավաստիքն է մատուցում ռուս հանճարեղ բանաստեղծին, և ընդգծում գրքի ու ընթերցանության կենսական նշանակությունը:Թագավորը դիմելով շնիկին,ասում է.

Կարդա,այ շնիկ, որ խելոքանաս

Ու վերջ ի վերջո բանաստեղծ դառնաս:

Սրան հետևում է բանաստեղծի սրամիտ պատասխանը, որը թեև ուղղված է շնիկին, բաըց նկատի ունի թագավորին.

Իսկ թե ծուլանաս ու շատ չկարդաս,

Քո տիրոջ նման արքա կդառնաս…

<<Բարեխիղճ ընթերցողը>> երգիծական բանաստեղծությունում անբարեխիղճ ընթերցողն է ծաղրվում.

Գրադարանից վերցրեց մի օր

<<Պղնձե հեծյալ>> գիրքը փառավոր,

Նկարներն հանեց,

Կազմահան արեց,

Ետ տվեց որպես <<Անգլուխ ձիավոր>>:

Բանաստեղծությունները: <<Դու շատ կարևոր և պատմական գործ ես կատարում մանուկների համար, իսկապես մոտենալով Աղայանի անմահ ստեղծագործություններին>>,-1945 Մ.Կորյունին գրում է Արմեն Արմենյանը և արժեքավորում նրա <<համով-հոտով>> ստեղծագործությունները:Մանուկների քաջածանոթ գրողի բանաստեղծությունների թեմատիկան բազմազան է՝ հայրենի բնաշխարհ, ընկերներ, հայրենի ջրերը, տարվա եղանակները, որոնք անձնավորվում են Մ.Կորյունի գրչի տակ:Գրքի կարևոր դերի մասին է խոսում համանուն բանաստեղծությունը.

Գիրքն է մշակում

Մեր միտքը խոպան,

…Վեհ ձգտումների

Հրով մեզ հուզում,

Բացում աստղերի

159


Եվ ծաղկանց լեզուն:

<<Ծաղկաձոր>>,<<Ձմռան մի ցուրտ առավոտ>>, <<Ծաղկահանդես>>, <<Նորից ժպտաց գարնան արև>>, <<Հրազդան իմ կարկաչուն>>, <<Գարնան անձրև>>, <<Իմ երազանքը>> և այլն:Խորապես ճանաչողական լինելով հանդերձ՝ դրանք ուսանում են բարին ու գեղեցիկը, մղում մղում մաըր բնության ու հաըրենի եզերքի պաշտամունքը:Ինքնանպատակ չեն այդ երգերը և շաղկապում են պատմական անցյալի կամ հիշարժան այլ դեպքեր: <<Շոշ ու շաղի պաըծառ մայիս>> գործն այդպիսին է.

Շող ու շաղի պաըծառ մայիս,

Ծաղկափթիթ կյանքով եկար,

Դու, հայրերիս, եղբայրներիս,

Հերոսական ջանքով եկար:

Եղբայրասուն ու դաշինքի

Խաղաղության ծաղկով եկար,

Մեր նվաճած տիեզերքի

Եվ աստղերի շողքով եկար:

Աշխատանքի ու վայելքի

Կարկաչահոս երգով եկար,

Մեր համերաշխ, խաղախ կյանքի,

Հաղթանակող փեռքով եկար:

Պիոներ-դպրոցականների կյանքի թեման որոշակի տեղ է գրավում նրա ստեղծագործություններում: <<Մեր խարույկը>>, <<Հրաժեշտ ճամբարին>> գործերը: <<Գարնան անձրև>> բանաստեղծության հիմքում կյանքին ու մարդուն օգտակար լինելու գաղափարն է դրվում:

Գարունն անձրեև է մաղում,

Ծաղիկներին ցող շաղում,

Ջերմ արևի ծափի տակ

Ծաղկանց ծովն է ծիծաղում:

Հայրենասիրական զգացմունքներ է դաստիարակում Մկրտիչ Կորյունի այս բանաստեղծությունը.

160


Մեր նորեկ գարնան կանաչ եղևնի,

Դու խաղաղության տավիղ ոսկեշար,

Որքան էլ ոռնան հողմերն եղեռնիէ

Դու պիտի յպտաս մեզ հավերժաբար…

Մ.Մկրյանը նկատում է, որ Կորյունի ստեղծագործություններում տեղ է գտել առողջ, կենսուրախ հումորը:

26.Համո Սահյան1 (1914-1993) ( 5-րդ դասարան <<Արագիլները>> էջ 184, <<Կարոտ>> 5-րդ դաս. էջ 181)

(6-րդ դասարան, <<Արաքս>> էջ 132, <<Ուր որ նայում եմ>>, 7-րդ դաս. էջ 123, <<Իմ քարափներն ու ես>> 7-րդ դաս. էջ 125, <<Ծովն էր, գիշերն էր>> էջ 125, <<Անտառում>> էջ

126, <<Մասրենի>> էջ 128)

Համո Սահյան (Հմայակ Սահակի Գրիգորյանը) ծնվել է 1914թ.-ի ապրիլի 14-ին` Սիսիանի շրջանի Լոր գյուղում: Այնուհետև տեղափոխվել է Բաքու, ուր ստացել է

միջնակարգ կրթութ-յուն:1914թ մեկնում է ռազմաճակատ և մինչև 1945թ. կռվում է ռազմածովային նավատոր-մում: Ռազմաճակատում գրում է բանաստեղծություններ,

որոնց մեջ երգում էր հեռավոր հայրենիքի կարոտը և նրա ազատության համար մեռնելու պատրաստակամությունը: 1946 թ. լույս է տեսնում Հ. Սահյանի առաջին գիրքը`

<<Որոտանի եզերքին>> բանաստեղծական ժո-ղովածուն: Պատերազմի ավարտից հետո Սահյանը վերադառնում է Բաքու և աշխատանքի ացնում <<Կոմունիստ >> թերթում:

Այստեղ աշխատելու տարիներին էլ Հ. Սահյանը հրատա-րակում է իր երկրորդ (<<Առագաստ>>) և երրորդ (<<Սլացքի մեջ>>): Իր <<Սեզամ բացվիր>> ժողովածուի համար

արժանացել է պետական մրցանակի: Մահացել է 1993թ.-ին և թաղվել է Երևանի պանթեոնում:

Համո Սահյանը գրական ասպարեզ իջավ իբրև դասական ավանդների շարունակող: Սահյանն իր ստեղծագործության մեջ համադրեց Թումանյանի բնութենապաշտությունը ան-հետացող գեղեցկությունների նկատմամբ եսենինյան անամոք թախիծը, տերյանական նըր-բությունը: Արտաքուստ թվում է, թե նրա պատկերած ծիածանները, ջրվեժներն ու

161


քարափ-ները ոչ մի կապ չունեն ժամանակի հետ: Նման տպավորության պատճառն այն է, որ բանաստեղծն իրականության մասին խոսում է պատկերների ու հույզերի միջոցով` առանց ճարտասանական աղմուկի: Պատերազմի ընթացքում ռազմաճակատից Սահյանի ուղարկած բանաստեղծությունները կռվի մասին չէին, այլ համակված էին Որոտանի եզերքին թողած իր հարազատերի ու հայրե-նի եզերքի կարոտով: <<Նաիրյան դալար բարդի>> բանաստեղծության միայն վերջին քառա-տողն է հիշեցնում պատերազմի մասին, ուր բանաստեղծը շեշտում է հայրենիքի համար զոհ-վելու իր պատրաստակամությունը. Կմեռնեմ, միայն թեդու դարերում ազատ խշշաս, Իմ հեռու~ , հեռու~, հեռու~ նաիրյան դալար բարդի:

Ետպատերազմյան տարիների մի քանի ժողովածուներում Սահյանը դարձյալ իր ժամա-նակի հետ է: Նա առաջիններից մեկն էր, որ ամբողջ սրտով ողջունեց անահտի պաշտամունքի պսակազերծումը և <<Պատվանդանները թեթևացել են>> բանաստեղծության մեջ գրեց. Պատվանդանները թեթևացել են, Թեթևացել է նաև մեր բեռը… ՀԵղինակին մտահոգություն են պատճառում Երկիր մոլորակի ապագան, տիեզերական պատերազմների վտանգը, մարդկային արատների կուտակումը: ___________________________ 1 Հայ գրականություն 10, Երևան <<Լույս>> 2005, էջ 148-157: Այս բնույթի խնդիրներ են շոշափվում <<Հոգնել եմ արդեն>> բանաստեղծության մեջ, <<Հայրենի գյուղ>>, <<Վերադարձ>> քնարական պոեմներում: Բնությունը Հ. Սահյանի բանաստեղծության հողն է, պատվանդանն ու զինանոցը, որտեղից գրողը վերցրել է իր պատկերները, գույներն ու ձևերը:Սահյանի բնապատկերը, որ շոշափելիության աստիճան տեսանելի է, ինքնանպատակ չէ,այն ծառայում է գեղեցիկի ընկալմանը: Սահյանի բնապատկերը բնության խոր ճանաչողության արդյունք է. Աչք ու ականջն եմ ես մայր բնության, Գիտակցությունը նրա մարմնավոր… <<Եվ ի՞նչ է տվել>> բանաստեղծության մեջ Սահյանը ընդգծում է մարդու և բնության կա-պը: Սահյանի պատկերած բաշխարհում մարդը, հողը, կենդանին, քարափը ներդաշակության մեջ են: <<Ամպրոպից հետո>>, <<Ժայռից մասուր է կաթում>> և բազում այլ բանաստեղծութ-յուններում բնության երևույթներն իմաստավորվում են մարդու կյանքի և ապրած օրվա տե-սանկյունից: Բնության հուզական ու գեղագիտական ընկալման մի գողտրիկ պատկեր է

162


<<Անտառում>> բանաստեղծությունը: Աշնան նիրհող անտառը բանաստեղծության մեջ կենդանություն է ստանում, ձեռք բերում մարդկային վարքագծին բնորոշ հատկանիշներ: Անտառը գործողության մեջ է մտնում սեփական տարրերի շարժման միջոցով: Սունկը, եղ-նիկը, որսկանը, փայտահատն ու անռապահը, խարույկը անտառին բնորոշ մթնոլորտ են ստեղծում. Փայտահատը հին երգն էր կրկնում Եվ տաք սղոցն իր յուղում էր կրկին, Թեղին անտարբեր ականջ էր դնում Տապալված կաղնու խուլ հառաչանքին,

Բանաստեղծության յուրաքանչյուր տողի ու պատկերի հետևում զգացվում է գրողի հու-զական վերաբերմունքը: Փիլիսոփայայկան հարուստ ենթատեքստ ունի նաև <<Քամու համբույրը>> բանաստեղծու-թյունը: Փոքրիկ տերևն ալեկոծում է մի ամբողջ անտառ, իսկ կյանքում հաճախ է պատահում, երբ ոչնչից մեծ աղմուկ է առաջանում: Մարդկային աշխարհի ու բնության զուգահեռը, բնության անձնավորումը առավել ցայտուն է արտահայտվել <<Քարափը>> բանաստեղծության մեջ: Անձնավորված քարափը հիշեցնում է ժողովրդական մի նահապետի, որ արժանի սեր ու հարգանք է վայելում բոլորի կողմից: Նա է կենտրոնը, նրա շուրջն են հավաքվում բոլոր արարածները. Ծանր նստել է ու ամեն մեկին Իրեն արժանի պատիվն է տալիս, Վայրի աղավնուն` հաճարը վայրի, Մոլորված ամպին իր քիվ է տալիս Խրտնած քարայծին` մութն իր քարայրի:

Մանկության ձորի քարափը սոսկ բնության բեկոր չէ, այն նաև ծնդավայրի, հայրենի հողի ու հայրենիքի խորհրդանիշն է, և այդ է պատճառը, որ բանաստեղծի համար նման քարափ աշ-խարհում չկա, այն եզակի է, ինչպես հայրենի հողը: Իսկ հավերժական ժամանակի մեջ քա-րափի դերը չի սպառվում, որովհետև նա դեռ խորհում է, թե ինչ է տալու աշխարհին: Հ. Սահյանի բանաստեղծության քնարական հերոսի կենսագրությունն սկսվում է բնաշ-խարհից: Բնանկարային հյուսված մի փոքր դրամա է <<Ինչո՞ւ հիշեցրի>> բանաստեղծութ-յունը: Ծանր, տխուր մանկության մասին մի վիրավոր հուշ է ամբողջ բանաստեղծությունը: Ցուրտ ձմեռնամուտին պատանին` կիսամերկ ու ցնցոտիների մեջ, տավարն է արածացում. Ես լուռ նստել եմ Կապույտ մի քարի, Կապտել եմ ես էլ, Եվ կապույտ քարից Տարբերվում եմ ես Այնքանով միայն, Որ ես դողում եմ,

163

http://blansh.wordpress.com/2010/04/23/hayrs/


Քարը չի դողում: Ծանր է տղայի վիճակը, բայց նա գիտակցում է իր գործի անհրաժեշտությունը: Երբ ցախը շալակին` հայրը հարցնում է` ցու՞րտ է, տղան պատասխանում է` տաք է: Այս պատասխանի մեջ դիմացինին ցավ չպատճառելու ազնիվ մղում ու բարոյական վեհություն կա: Սահյանի պոեզիայի գլխավոր կերպարը Հայաստանն է, նրա անցյալն ու ներկան, պատմու-թյունն ու գալիքը: Ամբողջ բնաշխարհը, որ երգում է Սահյանը, լեռնային է ու հայկական, և մարդիկ, որ ապրում ու արարում են այդ երկրում, հայ են: <<Անունդ տալիս>>, <<Աշխարհում ամենից առաջ>>, <<Մի բուռ ես…>> և այլ երկերում պատկերներն այնքան տարողունակ են, ուր առաջին` բնանկարային շերտի տակ թաքնված է իմաստային ավելի խոր` պատմական շերտը. Հայաստա՛ն, անունդ տալիս, Ժայռի մեջ մի տուն եմ հիշում, Ալևոր կամուրջի հոնքին Ծիծեռի մի բույն եմ հիշում, Թեքված մի մատուռ եմ հիշում Եվ բերդի տեղահան մի դուռ, Ավերակ տաճարի մի վեմ Եվ բեկված մի սյուն եմ հիշում: (<<Անունդ տալիս>>) Բնապատկերի իմաստավորման տեսակետից այս բանաստեղծությանը մոտ է <<Հայաս-տանը երգերի մեջ>> երկը, որը կառուցված է խորհրդային տարիներին ընդունված հնի ու նո-րի հակադրության սկզբունքով: Հաճախ Հայաստան երկրի որոշ խորհրդանիշներ, ինչպես բարդին, փշատենին կամ մաս-րենին, այլաբանորեն են ներկայացնում Հայաստանի պատկերը: Հատկանշական է <<Մասրե-նին>> բանաստեղծությունը. Կախվել է ժայռը անդունդի վրա Եվ դարեր այդպես կախված է մնում, Ջրերի մեջ են ոտքերը նրա, Իսկ գլխին հոգնած ամպերն են քնում: Եվ այդ քարեղեն երկնքի միջից Մասրի մի թուփ է գլխիվայր բուսել, Որ դալարել է երկնքի շնչից, Բայց ոչ մի անգամ երկինք չի տեսել: Մասրենին դիմացել է ցուրտ հողմերին ու արհավիրքներին: Անմիջապես ծնվում է մաս-րենու ու հայ ժողովրդի զուգահեռի միտքը: Հ. Սահյանը խորապես ազգային բանաստեղծ է, բայց ազգայինը նրա պոեզիայի մեջ կեն-

164


դանացող հայկական լեռնաշխարհը չէ սոսկ, և հայրենիքը միայն տարածքը չէ: Հայրենիքը գոյություն ունի ոչ միայն մարդուց դուրս, այլ նաև նրա ներսում: Այդպիսի ըմբռնման լավա-գույն արտահայտությունն է <<Ախր ես ինչպե~ս>> բանաստեղծությունը.

Ախր ես ինչպե~ս ապրեմ առանց ինձ:

Ապրումների անկեղծությամբ ու բնականությամբ բնորոշվող Սահյանի սիրերգության մեջ առանձնապես ուժեղ են և անմիջական պատանեկան սիրո մասին պատմող բանաստեղծութ-յունները` <<Կանչ>>, <<Առաջին սեր>>, <<Երկրորդ հարկի պատշգամբը>> և այլն: <<Կանչը>> պատանեկան սիրո առաջին արձագանքներից մեկն է, որն աչքի է ընկնում ժո-ղովրդական մտածողությամբ. Անց կացավ օրըս, արևավորըս, Դու ե՞րբ ես գալու, իմ թևավորըս, Իմ թուխ արտույտըս, իմ սիրուն լորըս, Իմ հեռավորըս, դու ե՞րբ ես գալու: Սիրո համար հատկապես ցավալի է բաժանման պահը: Բաժանման պահի տագնապը գրողը մարմնավորել է <<Չես ասի ոչ մի բառով>> բանաստեղծության մեջ. Ա՜խ, նորից «Բարի ճամփա», Ա՜խ նորից «Մնաս բարով»… Մի տեսակ տագնապ կա, որ Չես ասի ոչ մի բառով:

Հակառակ իր ապրած տառապանքին ու դրամային` Սահյանի քնարական հերոսը հոգու խորքում կրում է սիրո հավերժության գաղափարը, որը լավ երևում է <<Կգամ>> բանաստեղ-ծության մեջ. Գետնի տակից կգամ, Մի հեռավոր, անհայտ մոլորակից կգամ, Կգամ ու թափ կտամ Հարդագողի փոշին շեմքիդ վրա:

27.Հրանտ Մաթևոսյան 1

1 Լյուդվիգ Կարապետյան,Դասը վարում է գրողը,Պրակ 1,Երևան 2002,էջ 192-201 165


(1935-2002)

6-րդ դասարանի դասագրքում (<<Մայրենի>>՝Դավիթ Գյուրջինյան,Թամար Ալեքսանյան, Աշոտ Գալստյան,Էդիթ պրինտ հրատարակչություն,Երևան 2012) կա <<Հացը >>ստեղծագործությունը, էջ 53, <<Կանաչ դաշտ>> 7-րդ դաս. էջ 168

Հրանտ Իգնատի Մաթևոսյանը ծնվել է 1935-ի մարտի 3-ին Լոռու մարզի Ահնիձոր գյուղում:1962-ին ավարտել է Երևանի Խ.Աբովյանի անվան հայկական մանակավարժական ինստիտուտի պատմալեզվագրական ֆակուլտետը, 1967-ին՝ Մոսկվայի բարձրագույն սցենարական երկամյա դասընթացը:Աշխատել է թիվ 2 տպարանում (1955-58),<<Սովետական գրականություն>> ամսագրում և <<Գրական թերթում>>(1958-1962):

1983-ին արժանացել է Հայաստանի, 1984-ին ԽՍՀՄ պետական մրցանակների:1996-2001թթ-ին եղել է Հայաստանի գորղների միության վարչության նախագահը:

Նրա ստեղծագործությունները թարգմանվել և հրատարակվել են ռուսերեն, գերմաներեն, անգլերեն, չեխերեն, վրացերեն և այլ լեզուներով:Հ. Մաթևոսյանի երկերի հիման վրա և նրա սցենարներով <<Հայֆիլմը >> նկարահանել է <<Մենք ենք, մեր սարերը >>, <<Աշնան արև>> կինոնկարները:

Հրանտ Մաթևոսյանը հատկապես մանուկներին հասցեագրված ստեղծագործություններ չունի, բայց նրա մի շարք երկեր բարձր տարիքի դպրոցականների ընթերցանության շրջանակներում են :

Հայաստանի գրողների միության անդամ է 1964-ից:

Բարոյական արմատներ

<<Այնտեղ՝ իմ հարազատ գյուղում են ինձ համար ամենագլխավորբարոյական արմատները >>,-մի հարցազրույցում խոստովանել է Հրանտ Մաթևոսյանը:Ապացույց են նրա ամբողջ ստեղծածը՝<<Օգոստոսից >>, <<Մենք ենք, մեր սարոերը>>, <<Ահնիձորից>>, <<Աշնան արև>>, << Մեր վազքը>>,<<Ծառերը>>, <<Տերը>>…մԱթևոսյանն իր ճշմարտությունն ու բարոյական դասերը ավանդում է նաև նոր սերնդին, և բնական է, որ մի շարք ստեղծագործություններ հասցեագրված են հենց նրան:Այդպիսին են <<Մեր վազքը >>ժողովածուի համարյա բոլոր գործերը:Հրանտ Մաթևոսյանի պատանեկան ստեղծագեործությունները ընթերցողին բարձրացնում են , եթե կարելի է ասել, <<ինտելեկտուալ մակարդակի >> սահամնները:Մաթևոսյանը հավատում է իր ընթերցողի ինտելեկտուալ հնարավորություններին, վստահ է, որ նա կհասկանա իր ասելիքը,

166


տողատակում ծավալվող խոհը, սերն առ հայրենի գյուղն ու նրա մարդիկ:Արձակագրի <<Մեր վազքը >> ժողովածուն այն բարձունքն է, ուր պատանի ընթերցողին սպասում է վերփիգ ճանապարհը քայլ-քայլ հաղթահարելու տառապանքը և վերևից <<կանաչ դաշտի>>, <<վազքի>> խորություններն զգալու հրճվանքը.սա իսկական արվեստի համար հաղորդակցման բարդ ու հետաքրքիր պրոցես է:

Հրանտ Մաթևոսյանի արձակը հուսված է հենց այս ելակետով.թանձր ճշմարտություն՝լույսի և ստվերի, բարու և չարի, գեղեցիկի և տգեղի, ցավազգացության և անտարբերության, խղճի և անողոքության, կենսական այլ չափանիշների հարափոխության մեջ, հերոսների ներաշխարհի և բնության շարժերի նուրբ դիտարկումների՝ անվերջ հայտնությունների , անտեսանելի, անսպասելի գաղտնիք-շերտերի, ասք-պատումների բռնկվող շղթայի մեջ:Այս խոհերն են առաջադրվում թեկուզ հենց <<Վազքը>> վիպակն ընթերցոելիս:Վիպակի գործողությունները տեղի են ունենում պատերազմի օրերին:Թիկունքի գյուղն է՝ իր հոգսերով, պատերազմի տագնապալից արձագանքներով:Դպրոցն է ՝անհայր մնացած, ժամանակի մեղքով ժամանակից շուտ մեծացած երեխաներով, դասարանն է, ուր կա նաև Արտավազդ անունով մի թույլ ու նվազ տղա՝ <<Օտար>> մականունով, որին չեն սիրում նրա համար, որ հայրը սրտի հիվանդության պատճառով ռազմաճակատ չի մեկնել, մինչ մյեւսների հայրերը կռվում են :Իհարկե, երեխաները հասկանում են , որ <<Օտարը >>ոչնչով մեղավոր չէ, բայց, միևնույն է, նրա նկատմամբ ուրիշ վերաբերմունք ունեն :Եվ <<Օտարն>> էլ համակերպված ու լուռ տանում է իր անմեղ մեղքը, ընկերների արհամարհանքն ու ծաղրը:Գրողը այս լարված մթնոլորտին ավելացնում է ևս մի նրբագիծ գրադարանի կարմիր հին կավճապատ պաստառից <<Օտարի>> մայրը որդու համար վերնաշապիկ էր կարել, իսկ մյոիսների հագուստները դարչնագույն էին:Այս <<անմեղ>> գունաբաժանումն անգամ հոգեբանորեն ընդգծում է <<Օտարի>> ու իր ընկերների հակադրությունը:

Ուսուցիրը երեխաներին բաժանում է երկու խմբի և առաջադրանք տալիս՝ վազքով հասնել Սղոցարան կոչվող վայրը և մի-մի բուռ թեփ բերել:Բայց <<Օտարին>>որ ոք չի ուզում իր խմբում պահել՝պատճառաբանելով, որ նա չի կարող վազել:Ի վերջո, վիպակի հերոսը, ում անունից հյուսվում է պատմությունը, տեղի է տալիս, խղճի խայթն ու կարեկցանքը մի պահ բարձրանում են հոգում, նա համաձայնում է, որ <<Օտարը >> իր խմբում լինի;Սկսվում է վազքը:Սկզբում կարխես թե ամեն ինչ հարթ է՝ կարեկցանքի ու ցավի զգացումով , ընկերոջ նկատմամբ արդարացի վերաբերմունքի գիտակցումով՝տղան հետ է մնում շարքից, վազում է <<Օտարի>> հետ ուս ուսի:Մեկ-մեկ նա պոկվում է տեղից, անցնում առաջ, դժվար պայքար է նրա ներսում, բախվուըմ են երկու զգացում. Բոլորի կողմից արհամարհված <<Օտարի>> հետ վազել վերջում, ամենավերջում էլ պարտության դառնությունը կիսե՞լ, թե՞ ձեռքը թափ տալ ու վազել առաջ, շահել մրցույթը:Տղայի ինքնասիրությունն ու հաղթողի հրճվանքը մի պահ գլուխ են բարձրացնում, բայց <<Օտարի>> համար նույնպես ծանր է մնալ վերջում և կամ հետ դառնալ: Նա ուզում է ինչ-որ բան ապացուցել, որ նրանք սխալվում են , որ անարդարացի են իր նկատմամբ, որ ինքն էլ կարող է վազքով հասնել Սղոցարան և բերել իր բաժին թեփը, բայց…Բայց ուժերը դավաճանում են և… Այդպես

167


չորեքթաթված էլ տղան կեսճանապարհին է թողնում նրան ու վազում առաջ՝ Սղոցարանից իր և <<Օտարի>> համար թեփ բերելու: Բաըց հիմա արդեն նրա վազքը ծանր է, շատ է ծանր, և որքան էլ տղան ուզում է դա արդարացնել, ոչինչ չի ստացվում. <<Ես զգում էի , որ տհաճ մի բան է եղել, և կարծում էի իմ վազքն ինձ հեռացնում է տհաճ այդ բանից: Ես ինձ ասում էի՝ արա՛գ, արա՛գ, արա՛գ…ուսուցչուհին քազ հանձնարարել է , և գնում ես թեփի…Դու ուրիշ հանձնարարություն րունես, քո առաջագրանքը թեփն է, արա՛գ, արա՛գ, արա՛գ…Տհաճ մի բան, այո՛, եղել է, բաըց արդեն եղել է, հեռու՛, հեռու՛, հեռու՛…իսկ ով չի կարողանում՝ թող չվազի>>:

Հոգեբանական մակընթացություններն ու տեղատվությունները հայորդում են իրար.հերոսն իր մտքերի հետ է, իր ցավեղ խղճի, իր ինքնասիրության հետ:Եվ նրա վազքը գլալով ավելի թ ծանրանում՝հեռվում կեսճանապարհին չորեքթզթ մնացաց ընկերոջ առջև ունեած մեզքի գիտակցումից:Հետդարձի ճանապարհին հիմա արդեն նա ինքը չի կարողանում ուղիղ նայել ընկերներին;Վերջիններիս վերաբերմունքն էլ է փոխվել:Հիմա արդեն ոչինչ չի կարող թեթևացնել նրա մեղքը:Հիմա նույնիսկ նրա ընկերներն ավելի <<անմեղ>> ու <<բարձր>> են, քան նա, որ ընկերոջը թողել է կեսճանապարհին և ուզում է իրեն արդարացնել, որ նրա համար թեփ է վերցրել: <<Մի քիչ դանդաղ գնանք>>,-ասում է նա ընկերներին: <<Չես կարողանում՝ մի վազիր>>,- ծաղրանքով նետում են ընկերները և շարժվում առաջ:

Հոգեբանական պատկերներն այսպես ժարունակվում ու լրացնում են իրար:Հաջորդ պահին, ասես երազում , նրա դեմ ներից կանգնում է <<Օտարը>>՝ խոշոր աչքերի պղտոր հայացքով՝Սղոցարանի ճանապարհին. <<Քեզ համար թեփ եմ բերել>>,-ասում է:Բայց <<Օտարը>> շատ է դառնացած: <<Ինձ հետ ինչու՞ ես գալիս…ինձ հետ մի արի>>:Նրա հոգում փշրվել է շատ բան, բայց հիմա նա ավելի ուժեղ է, քան իրեն լքած ընկերը: <<Օտարն>> ուզում է ինչ գնով լինի հասնել Սղոցարան ու իր ձեռքով բերել իր թեփը: <<Դուք բոլորդ Սղոցարան հասել եք, միայն ես չեմ հասել>>,-լաց է լինում ու բռունցքի մեջ սեղմում ընկերոջ տված թեփը, ուժահատ հաշտվելով պարտության հետ: <<Չես ասի , չէ՞, որ իմ թեփը դու ես բերել>>:Բայց ոչ, <<ստի համար նրա մարմնի մեջ տեղ չկար, և նա մտածում էր , թե ինչ կասեն, եթե իմանան , որ ինքը Սղոցարանում չի եղել, իսկ ձեռքի մեջ թեփ կա:Ավելի շատ <<Օտարին>> տանջում է իրնք իր առաջ արդարացում չունենալը>>:<<Բաըց ես Սղոցարան չեմ հասել,-խեղդվում էր նա,-Սղոցարաններ չեմ հասել, բայց ձեռքիս մեջ թեփ կա, որտեղի՞ց է>>:Եվ <<Օտարը>> ավելի դառնացած փշրվում է. <<Դու գնա>>:

Գրողը դեռ չի ավարտում պատմությունը. Տղան բլրից գյուղի դառը հայացքի տակ դեռ պիտի մտնի դպրոցի ամայի բակը և իր բռի թեփը, որ արդեն գունդ էր դարձել, շաղ տա մյուսների բերած թեփին, դեռ պիտի հայտնվի ուսուցչուհու տանը և լուռ կանգնի նրա տագնապալից հարցի առջև. <<Իսկ Արտավազդն ու՞ր է>>.<<Եվ ես զգացի, որ նա ուզում է ինձնից լսել՝<<Եկել է, դպրոցում է>>, բայց նա չէր եկել, դպրոցում չէր, ձորի իր հատակներում, մենակ, շեղվելով ու ընկրկելով, կռվում էր իր վազքի դեմ: <<Գալիս է>>, ասացի ես, և նրա հայացքը դարձավ այնպիսին, կարծես իմ մեջ նա տեսնում էր եղբոր

168


սպանողին. <<Այո՛>>:<<Նա շուռ եկավ ու ներս տարավ իրենց կովերի խոտը>>:Սա վիպակի ավարտն է՝սովորական այնպես, ինչպես նրա սկիզբը. <<Դասարանում կար Սամադ, կար Մադաթ, կար Ամրխան…>>:Սովորական, ինչպես եղել էր կյանքում, ինչպես կար:Բայց թե ինչ տեղի ունեցավ այդ <<սկզբի>> ու <<ավարտի>> ներսում,մենք հո՞ տեսանք:Մենք հո՞ զգացինք , որ գործողությունների ու կննֆլիկտների հաջորդականության մեջ գրողի բացառիկ տաղանդով հոգեբանական ինչ ալեբախություններ տեղի ունեցան, ինչը շեշտվեց և ինչը, ի վերջո, ժխտվեց:Ով որպես այդ ամենի եզրահանգում՝ մեզ մնում է մեջբերել ևս մի հոգեբանական խոր մտորում, որ գրողի տագնապալից և ինչ-որ տեղ ավելորդ թվացող բացատրականն է այս ամբողջ պատումին. <<Ամեն ինչ խամրում է, ամեն ինչ փոխվում է... Չի փոխվում, չի մոռացվում, քո մեջ չի խամրում միայն այն, ինչը որ քեզ հետ քո մանկության ժամանակ է եղել, ինչը որ դու ես արել։ Եվ եթե պատահել է, որ խմբի հետ վազել ես՝ քո մեջ հավիտյան թպրտալու է, տագնապահար թռչունի գիշերային թևաբախման պես, ձեր ոտքերի դոփդոփումը— թափ-թափ-թափ-թափ-թափ թփա-թփա–թփա-թփա... և եթե դու քո ընկերոջը թեփի հետ փոխել ես... այո վազքի քո ընկերոջը փոխել ես թեփի հետ, այսինքն՝ նրան թողել ես չորեքթաթված քո ետևից նայելիս, մի՛ կարծիր, թե ահա այս զառիվերը կանցնես, քո վազքը կհեշտանա, էլ ետ չես նայի ու չես տեսնի նրան չորեքթաթված, խոշոր աչքերի շաղված հայացքը բարձրացնելիս։ Ետ չես նայի՝ բայց նա քո դեմ կլինի, արագ կգնաս՝ բայց քո վազքը կլինի ծանր ու անթև։ Մազութի մեջ թաթախված թռչունի նման՝ քո խիղճը կնվա, կնվա ու չի կարողանա ճախրել։ >>

Ահա թե փիլիսոփայական-բարոյական ինչ շեշտերով է գրողը <<բացատրվում>>ընթերցողի հետ՝ հյուսելով հոգեբանական, դրամատիկ պատում պատերազմի դաժան ժամանակներում պատանեկության խաթարված կյանքից, նրանց դժվար ու բարդ փոխհարաբերություններից:Գործողության լարված ընթացքը , պատումի ներհուն լիցքը՝ ոճական-կառուցվածքային անսովոր համակարգում, պատանեկան բնավորությունների հոգեբանական բարդ շարժերը, խտացված, զսպանակի պես սեղմված ասելիքը՝ այս ամենը ձգում, տանում է վիպակի ներքին շերտերը:Բարոյախոսական ընդհանրացումը խորապես բխում է հեղինակին հուզող խնդիրներից ու թեև, ասացինք, ինչ-որ տեղ թվում է ավելորդ բացատրական –միջնորդություն ընթերցողի ինքնուրույն եզրահանգումներում, բայց խոսքի ու խոհերի տարողությունն ուժեղանում է , շեստվում, և վազքը դառնում է կյանքի արմատների ու ընթացիկ շարժերի , մարդուն հողի վրա ամուր պահող բարոյական արժեքների չափանիշ, ապրելու փորձաքար: <<Վազքը>> իր խորքում պահում է մեծ լիցք, որն ընդունելու և ճիշտ հասկանալու համր նույն ընթերցողից պահանջվում է ինտելեկտուալ-իմացական-ճանաչողական կարողություններ:Միայն այդ դեպքում նա կարող է ճիշտ ընկալել Մաթևոսյանի արվեստը:Ինչու՞ միայն <<Վազքը>> :Գրողի <<Կանաչ դաշտը>>, <<Հացը>> և ուրիշ գործեր հոգեբանական պատումի հիանալի նմուշներ են :

<<Հացը>> պատմվածքը արտաքուստ սովորական մի պատմություն է գյուղացի փոքրիկ տղայի մասին, որն, ի վերջո, խղճի խայթ է զգում՝ ծնողների աչքին <<թոզ փչելու>>, նրանց խաբելու համար:Եվ սկիզբն էլ այնպես սովորական է. <<Իմ հայրիկը կացինն առել, գնում էր

169


գոմ սարքելու:Իմ մայրիկը գոգնոցը կապել, գնում էր հանդ՝կարտոֆիլ հավաքելու:Իմ հորեղբայրը եղանն ուսել և գնում էր սարերում խոտ դիզելու:Բակում, արևի տակ, ես նստել էի կոճղին և հաց ուտելով կարդում էի քաջագործությունների մասին մի գիրք>>:Բայց մենք լավ գիտենք, որ մաթևոսյանական այս պարզ սովորականությունն ինչպիսի կարողություն ունի:Մեզ սպասում են պատանեկան հոգու նուրբ պեղումներ:Պատումը հյուսվում է փոքրիկ տղայի անունից, այսպես ասած, ինքնազննման, ինքնավերլուծման դիտակետից;Ընտանիքում ամեն մեկն իր գործն է անում, տղան՝նույնպես:Թվում է, թե ամեն ինչ կարգին է:Դպրոցում նա բոլոր առարկաներից <<պայծառ գերազանցներ >> է ստանում. և ծնողներն էլ հրճվում են, որ իրենց որդին գիտնական պիտի դառնա, չեն ուզում խանգարել՝թող կարդա, <<հաց ուտելով թող կարդա>>:Այո, թվում է, թե ամեն ինչ կարգին է: <<Եթե մեր խոզերը կորած չլինեին, այդ պահին աշխարհում ամեն ինչ անչափ գեղեցիկ կլիներ>>,-մտորում է տղան:Բայց շուտով արտաքին կեղևը բացվում է, և երևում են հերոսի բնավորության ու վարքագծի խութերը:

Մաթևոսյանը հերոսի ինքնազննումը առաջ է տանում հակադրության ճանապարհով, իրականի ու երևութականի ներհակության սկզբունքով:Ինչպիսի նրբանկատությամբ ու ներողամտությամբ է հայրը որդուն ակնարկում գնալ Պարզ բացատ՝ խոզերին փնտրելու.նա չի ուզում որդուն խանգարել,բայց ուրիշ ելք չկա…Եվ երբ տղան ծույլ-ծույլ համաձայնվում է գնալ Պարզ բացատ, ծնողները հոգատարությամբ հագցնում են նրան ու շնորհակալության զգացումով ճանապարհում:Բայց ապերախտ տղան կես ճանապարհից հետ է դառնում:Եվ մի կուշտ էլ խմում է անտառի աղբյուրի ջրից՝ամենևին էլ չմտածելով, որ <<այդ աղբյուրը իմը չէ, ինձ չի պատկանում…Ես չհասցրի հասկանալ, որ այդ աղբյուրին ես արժանի չեմ…>>:Եվ տանն էլ աշխատանքից հոգնած հայրը ժպտալով է ընդունում նրան ու շնորհակալություն է ասում, որովհետև օգնության եկած ուսուցիչները գովել էին որդուն՝լավ սովորելու համար:<<Էդ ոչինրչ, որ խոզերը չես գտել, ես հիմա կգնամ, կբերեմ:Հոր մեջ ապրում է հավատը որդու հանդեպ, որդու մեջ կայծկլտում է խղճի խայթը…>>:<<Մթան մեջ՝ հևոցով ու փափուկ թափով մի բան անցավ, շունն էր, գնում էր իմ հայրիկի հետ փնտրելու, հեռու անհայտություններում գտնելու, բերելու մեր խոզերը, որոնց միսը ամբողջ ձմեռ ես պիտի ուտեի, որոնց գնով ես պետք է հագնեի տաք վերարկու, ունենայի դահուկներ, դահուկային կոշիկներ, փափուկ վզնոց, ականջակալ գլխարկ…>>:

Եվ այսպես՝ի՞նչ տեղի ունեցավ պատմվածքում:Երեխայական <<անմեղ>> արա՞րք, թեթևամտությո՞ւն, եսասիրությո՞ւն, թե՞…Բայց գրողը հենց այդ <<դատարկ բաների>> մեջ է զննումներ կարտարումև նուրբ դիտարկումներով , հոգեբանական ելևէջներով տեղ հասցնում ասելիքը: <<Աշխարհագրության իմ դասը գիտեմ, պատմութան դասը գիտեմ, մաթեմատիկայի իմ խնդիրը…>>:Հիմա արդեն մենք էլ գիտենք, որ թեև պատմվածքի հերոսը բոլոր առարկաներից <<պայծառ գերազանցներ>> է ստանում, բայց չի սովորել ամենակարևոր դասերը՝ ազնվություն, աշխատասիրություն, ծնողների հանդեպ պարտքի ու պատասխանատվության և ուրիշ շատ դասեր, որոնք այնպես նրբանկատորեն վարում է ինքը՝ գրողը:Դա եզրահանգում է ընթերցողի համար, ամենակարևոր դասը, որ գրողի բուն նպատակն էր. <<Ես հաց չեմ ուզում,-ասացի ես, մտա անկողին և շուռ եկա դեպի պատը:Եվ

170


բրդի ու փետուրի փափկությունն էր ափսոս, և անկողնու ճերման մաքրությունը:Մայրս մոտենում էր, ես աչքերս փակեցի:Մա ծածկեց իմ մեջքը և մրմնջաց.

Երեխաս այսօր շատ է չարչարվել>>:

Ահա այսպես՝ բարոյախրատական ներքին լիցքերոց տոգորված խոսքը հետագիծ է թողնում ընթերցողի հոգում, նա սկսում է խորհել, թե ինչ էր ուզում ասել գրողը, ինչն էր ուզում հաստատել և ինչը՝ ժխտել: Եվ հարցը դառնում է ազնվության, աշխատանիքի ու արարման, բարոյականության խորհրդանիշ:

<<Այնտեղ՝ իմ հարազատ գյուղում են ինձ համար ամենագլխավոր բարոյական

արմատները>>,-խոստովանում է Հրանտ Մաթևոսյանը և իր ստեղծագործությամբ

հաստատում, որ այդ արմատներից սնվելով ու զորանալով՝ պետք է ծլարձակեն առողջ ու

դալար ճյուղեր, որոնց հետ հարատևելու են բարոյանան այն վեհ արժեքները, որ

սերունդների հարստությունն են ու կենսական հողը:

28. Հովհաննես Շիրազ

(1914-1984)

<<Մարգարիտն ու փրփուրը>> 5-րդ դաս. էջ 144, <<Հորս հիշատակին>> 6-րդ դաս. էջ 22,

<<Մայրս փոքրիկ, մայրս խեղճ>> 6-րդ դաս. էջ 29, <<Բալլադ>> 6-րդ դաս. էջ 104,

<<Թագադրում>> 7-րդ դաս. էջ 111, <<Հայ ժողովրդի երգը>> 7-րդ դաս. էջ 112,

<<Էքսպրոմտ>> 7-րդ դաս. էջ 113, <<Կտակ>> 7-րդ դաս. էջ 114, <<Ձյուն է իջնում,

կուտակվում>> 7-րդ դաս. էջ 116

Հովհաննես Շիրազը ծնվել է Կումայրիում (նախկինում` Գյումրի): Ամբողջ կյանքում

նրա համար անմոռաց մնացին գյումրեցի Թադևոսի (հոր) և կարսեցի Աստղիկի (մոր) հետ

կապված տպավորությունները: Թադևոսն Ախուրյանի ափին մի հին ու խարխուլ տնակ

ուներ, ուր անց էր կացնում աշխատավոր գյուղացու իր կյանքը՝ գոհություն հայտնելով

աստծուն և՛ տվածի, և չտվածի համար:

Կգար հայրս Շիրակի հովերի հետ, իրիկվա,

Կշողշողար բահն ուսին, սարից ելնող լուսնի պես...

171


Բայց ահա սպանվում է հայրը իր իսկ խրճիթի շեմին թուրքական արշավանքի

ժամանակ: Սկսվում է մանուկ Օնիկի տխուր մանկությունը, որն անցնում է գյուղից գյուղ,

բանջարանոցից բանջարանոց, մինչև որ ծվարում է Ալեքսանդրապոլի որբանոցում:

«Որբանոցից շատերն էին փախչում,Ї պատմում է Շիրազն ինքնակենսագրականում,Ї մեծ

մասը դեպի շուկա, իսկ ես` դեպի Արփաչայի հովիտները` փնտրելու հայրիկիս բոստանը:

Եվ մի վայրկյան ծաղիկների ու կակաչների մեջ մոռանում էի, որ որբ եմ»:

Անհանգիստ ու կրակոտ խառնվածքը, սակայն, փողոց է նետում նաև Օնիկին, ուր

վխտում էին անապաստան երեխաները: «Ջուր տամ, պաղ ջուր, պուլպուլակի սառը ջուր»

կանչելով՝ թափառում էր նա, բայց իր իսկ խոստովանությամբ միշտ ձախողակ էր ու

անհաջող: Բայց ահա այդ ձախողակ օրերի մեջ փայլում է «ճակատագրական մի սուրբ

վայրկյան»: Փողոցով անցնում է սև հացի բոքոնը ձեռքին մի խեղճ կին: Սոված Օնիկը

փորձում է փախցնել հացը, բայց կինը բռնում է նրան ու ... սեղմում կրծքին: Այդ նրա մայրն

էր` Աստղիկը, որ վերջապես գտել էր կորած որդուն: Նա, փաղաքշելով ու «գիժ ջան, գիժ»

կրկնելով, տուն է տանում որդուն, որը հին ու կիսափուլ խրճիթ էր: Մոր խոսքը օրենք էր

Օնիկի համար, իսկ նա խորհուրդ է տալիս` «Արհեստ սովորիր... արհեստն է մարդուն ոսկե

բիլազուկ»:

Արհեստներով հարուստ քաղաք Գյումրիում Շիրազը սկզբում դառնում է

կոշկակարի աշակերտ, ապա զբաղվում այլ արհեստներով, բայց ոչ մի զբաղմունք դուր չի

գալիս նրան: Դպրոցում էլ նա լավ սովորողներից չէր: Միայն հայոց լեզուն էր, որ

հարազատ էր նրան: Այստեղ էլ երևում էր նրա բնածին տաղանդը: Հասակակիցներից

ստանալով «խելառ» մականունը՝ պատանին սկսում է անընդհատ հանգեր հորինել, բառեր

կառուցել, բանաստեղծություններ գրել: Գրում է ձեռքն ընկած պատառոտված թղթերի, ինչ-

որ տեղից ճարած թղթե անձեռոցիկների վրա: Այդ օրերին Գյումրիում իր գրական

մայրամուտն էր ապրում Ատրպետը, որին էլ ապագա գրողը ծանոթացնում է իր

բանաստեղծական գաղտնիքներին: Ատրպետը դառնում է Շիրազի առաջին քննադատը և

առաջինն էլ կռահում, որ ծնվող բանաստեղծն օժտված է շքեղ տվյալներով:

1930 թ.-ին պատանի Շիրազի բանաստեղծությունները տպագրվում են «Տեքստիլ»

գործարանի թերթում: Այդ գործարանում նա աշխատում էր որպես ջուլհակ: Բայց Շիրազի

երազանքը «Բանվորի» էջերն էին: Հեռու չէր նաև այդ օրը: Իսկ հետո ժամանակի գրական

երիտասարդության հովանավոր Վահրամ Ալազանի շնորհիվ երիտասարդ բանաստեղծի

անունը շրջում է Երևանում: Հովհ. Շիրազը սովորել է Երևանի համալսարանի

172


բանասիրական ֆակուլտետում, այնուհետև` Մոսկվայի Մ. Գորկու անվան գրականության

ինստիտուտի գրական բարձրագույն դասընթացներում:

1984 թ., երբ այլևս չկար Շիրազը, գրականագետ Սուրեն Աղաբաբյանը գրում է.

«...Ամեն օր, նույն ժամին հայտնվում էր Աբովյան, Ամիրյան, Տերյան փողոցների

խաչմերուկներում` գլխին հավաքելով իր տաղանդի երկրպագուներին: Սրանք ասես թե

հաղորդակցվում էին Նոյի վաղնջական ժամանակներից, Ավարայրի ռազմադաշտերից,

Անիի բերդապարիսպներից, հայոց պատմության քառուղիներից մեր օրերը հասած

հրաշագործ առասպելական հերոսի հետ: Այլևս չի երևալու ազգային ըղձասացի արծվենի

կերպարանքը, այլևս բազմությունները չեն լսելու նրա կենդանի, սրամիտ, պատկերավոր

խոսքը, այլևս Հովհաննես Շիրազը անցել է հավերժության գիրկը` անմահների համար

սահմանված հավերժության օրենքով»:

Հովհաննես Շիրազը պաշտում էր երեխաներին: Նա նրանց համար մինչև ափերը

լցված բարության ծով էր:

Երբ գրկում եմ բալիկներիս,

Ձեզ եմ գրկում հայ բալիկներ,

Երբ գրկում եմ ձագուկներիս,

Ձեզ եմ գրկում հայ գալիքներ:

Կուզեմ դառնան տիեզերքիս

Աստղերը ձեզ խաղալիքներ:

Հորս հիշատակին Կգար հայրս Շիրակի հովերի հետ իրիկվա,

Կշողշողար բահն ուսին,սարերից ելնող լուսնի պես,

Կգար հայրս, կհիշեմ երազի պես երեկվա,

Կարծես աշխարհն էր մտնում մեր խրճիթի դռնով ներս…

Կգար Շիրակի բոլոր բոստանների բույրերով,

Կշողշողար բահն ուսին՝մեր տան ոսկե հույսի պես,

Եվ ինձ կառներ ուսերին, ու խրճիթում զնգալով

Իմ թոթովանքն էր թռչում՝ հայրի՛կ, բոստան կտանե՞ս…

173


Բոստաններից միշտ կգար տուն՝ բերելով բույրը հողի,

Ու ես գիրկը կընկնեի, կսուզվեի ողջ գիշեր

Համեմների մարգերը ու մարգերը թարխունի.

Մանուկ սիրտս հեքիաթի դրախտներում կշրջեր…

***

Մայրս փոքրիկ, մայրս խեղճ,

Մայրս մի մայր հասարակ,

Մայրս այս մայր երկրի մեջ

Արևի դեմ մի ճրագ:

Բայց արևի լույսի տակ,

Երբ ցավեր եք ինձ բերում,

Սրտիս մռայլն անհատակ

Այն խեղճ ճրագն է ցրում:

Մայրս փոքրիկ,մայրս խեղճ,

Մայրս մի մայր հասարակ,

Մայրս մի բուռ սրտի մեջ

Գիշեր և զօր արեգակ:

Բալլադ Ասում են՝ իբրև խարույկի վրա

Ջահել ըմբոստի մի սիրտ են այրել.

Ասում են՝ իբրև մոխիրը նրա

Խարույկից հանել ու մորն են տարել.

Մայրը լացել է այն մոխրի վրա,

Ու երբ արցունքն է ընկել այն մոխրին,

Կենդանացել է զավակը նրա…

Հարցեր

174


1.Քո բառերով վերարտադրի՛ր <<Հորս հիշատակին>> բանաստեղծության բովանդակությունը:

2.Ի՞նչ մասնագիտություն ունի հայրիկդ. պատմի՛ր այդ մասին:

3.Բանաստեղծություններից մեկի բովանդակությունը հաղորդի՛ր արձակ՝ազատ շարադրանքով:

4.Գտի՛ր և դու՛րս գրիր քեզ դուր եկած արտահայտությունները, բացատրի՛ր դրանք:Փորձի՛ր կիրառել խոսքիդ մեջ:

5.Մորը նվիրված ուրիշ բանաստեղծություններ գտի՛ր:Կարդա՛ և համեմատրի՛ր սովորածդ բանաստեղծությունների հետ:

29.Սիլվա Կապուտիկյան2

(1919-2006)

<<Խոսք իմ որդուն>> մայրենի 5, էջ 4, <<Քելե լաո>> 7-րդ դաս., էջ 131, 6-րդ դասարանի դասագրքում (<<Մայրենի>>՝Դավիթ Գյուրջինյան,Թամար Ալեքսանյան, Աշոտ Գալստյան,Էդիթ պրինտ հրատարակչություն,Երևան 2012) կա <<Մասիսին մոտիկ >>ստեղծագործությունը, էջ110

Սիլվա/Սիլվարդ/ Բարունակի Կարապետյանը ծնվել է 1919 թ. հունվարի 20-ին Երևանում:Ավարտել է Երևանի Կրուպսկայայի անվամն դպրոցը, ապա՝Երևանի պետական համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետը/1941թ./:1949-1950 թթ. Սովորել է Մոսկվայի Մ. Գորկու անվան գրականության ինսպիտուտի գրական բարձրագույն դասընթացներում:Առաջին բանաստեղծությունը /<<Պատասխան Թումանյանին>> տպագրվել է <<Պիոներ կանչ>> թերթում՝1933-ին, առային գիրքը/<<Հատուցում>>/՝ 1942թ.:Բանաստեղծակամն բազմաթիվ ժողովածուների, գեղարվեստահրապարակախոսական գրքերի, դրամատիկական երկերի հեղինակ է:

1952թ. <<Իմ հարազատները>> գրքի համար արժանացել է ԽՍՀՄ պետական մրցանակի, 1983թ.՝ Հայաստանի գրողների միության Ավետիք Իսահակյանի անվան մրցանակի/<<Ձմեռ է գալիս>> բանաստեղծությունների ժողովածուի համար/, 1970թ.՝ Հայկական ՍՍՀ

2 Լյուդվիգ Կարապետյան,Դասը վարում է գրողը,Պրակ1,Երևան 2002,էջ 164-184 175


կուլտուրայի վաստակավոր գործչի կոչման:Պարգևատրվել է մի շարք շքանշաններով և մեդալներով:

Հայաստանի գրոցների միության անդամ է 1941 թվականից:

<<Լսի՛ր, որդիս, պատգամ որպես…>>

<<Պիոներ կանչ>> թերթի 1933 թվականի դեկտեմբերի 24-ի համարը դպրոց բերեց մի ներություն.

-Մեր Սիլվան բանաստեղծուհի է, նրա ոտանավորը տպագրվել է թերթում:

Լուրը դասարանից դասարան անցավ, և տասնչորսամյան աղջկա անունը հայտնի դարձավ շատերին:Ինքը՝ Սիլվան, զարմանքով <<Պիոներ կանչի>> առաջին էջում կարդաց իր անունը՝Կրուպսկայայի անվան դպրոցի աշակերտուհի, ոտանավորի խորագիրը՝ <<Ձեզ պես չենք ապրում>>, իսկ քիչ ներքև Թումանյանի խոսքերն էին՝ <<Ապրե՛ք, երեխեք, բայց մեզ պես չապրեք>>: Իսկ հետո հայացքը սահեց իր հորինած տողերի վրայով:

<<Ապրեք, երեխեք,

Բայց մեզ պես չապրեք>>:

Այսպես է գրել

Մեծ պոետը մեր

Օրհներգը այս հին…

Ոտանավորը Հովհաննես Թումանյանի հանրահայտ բանաստեղծության պատասխանն էր:Հիմա, երբ Սիլվա Կապուտիկյանն անվանի բանաստեղծուհի է, հեղիանկը մի քանի տասնյանկ գրքերի, երբ այդ անմոռաց օրից ավելի քան կես դար է անցել, <<Պիոներ կանչի>> էջերից հնչում է նրա խոստովանությունը. <<…Իհարկե, առաջին բանաստեղծություն տպագրելը դեռ ոչինչ չի նշանակում:Երևի հարյուրավոր երեխաներ այդ տարիքում տպագրվեն են <<Պիոներ կանչում>> և հետո կյանքն այնպես է դասավորվել, որ նրանք բանաստեղծ չեն դարձել:Մի խոսքով՝ ստացվում է այնպես, որ <<Պիոներ կանչում>> հանդես եկող աղջնակը, ինչպես տեսնում ենք, 50 տարի հետո կարծես թե րիեն արդարացրել է:Րեի կարող ենթադրել, որ պիտի գա մի օր, երբ ոչ միայն պետք է դառնամ 50 տարեկան, այլև պետք է հիշեմ իմ առաջին բանաստեղծության աշխարհ գալու 50 տարին>>:

…Առաջին բանաստեղծություն հոգու քնարական առաջին թրթիռ, տպագիր առաջին խոսք:Այն հատկապես թանկ է Սիլվա Կապուտիկյանի համար:Չէ՞ որ մինչև <<Ձեզ պես չենք ապրում>> խոհին հանգելը՝ նրա մանկության ճանապարհն անցել էր դժվարին ու ծանր արահետներով: <<Հայրս՝ զբաղմունքով ուսուցիչ, մահացել է իմ ծնունդից առաջ,- հիշում է բանաստեղծուհին ,-մեծացել եմ գաղթ ու մահեր տեսած վանեցու

176


ընտանիքում;Ինձ խնամել է տատս, ապրուստը վաստակել է մայրս…Իմ մանկության բակը…նեղ, երկար, տիպիկ հայկական բակ՝ մեջտեղում առվակ, նրա կողքին՝ ավանդական թթենի>>: Եվ հետո՝

Կավից ծեփված մի խրճիթ ու փաըտե թախտ ահագին՝

Գաղթի ճամփեքը կտրած՝ զոլ-զոլ կարպետը վրան,

Մայրս գնում էր գործի, ես համարյա ինքնիշխան,

Խաղում էի՝ թողնված տատիս բարի խնամքին:

Շուշատիկնիկ չունեի:Աստաֆյանի փողոցում

Ցուցափեղկի իր գահին նա բազմել էր անխռով…

<<Ձեզ պես չենք ապրում>> բանաստեղծությունը դարձավ բարի ուղեկից նրա գրական ճանապարհին:Հետո նրա ստորագրությունը հաճախ երևաց թերթերում, իսկ որբ սովորում էր Երևանի պետական համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետում, արդեն ճանաչված բանաստեղծուհի էր:Հիշենք նրա առաջին մեծական ժողովածուն՝ <<Օրերի հետ>> խորագրով, որ պատերազմի մեղքով լույս տեսավ հինգ տարի անց՝ 1945-ին:Հետո իրար հաջորդեցին <<Զանգվի ափին>>,<<Այս իմ երկիրն է>>,<<Իմ հարազատները>>,<<Սրտաբաց զրույց>>,<<Բարի երթ>>,<<Մտորումներ ճանապարհի կեսին>>, <<Յեթ կայարաններ>>,<<Իմ էջը>>,<<Դեպի խորքը լեռան>>,<<Իմ ժամանակը>>,<<Լիլիթ>>,<<Ձմեռ է գալիս>> և այլ բանաստեղծական ժողովածուներ, <<Քարավանները դեռ քայլում են>>,<<Խճանկար հոգու և քարտեզի գույներից>>, <<Չեմ կարող լռել>> ր ուրիշ բեղուն ստեղծագործական ճանապարհ…Մանուկների համար գրելը Սիլվա Կապուտիկյանի համար եղել է տարերքի և ոչ թե ժամանակավոր զբաղմունք, լուրջ ու կարևոր խնդիր և եչ թե թեթև ձեռքի գործ:Իրար հաջորդեցին մանկական բազմաթիվ ժողովածուներ՝ <<Փոքրիկ Արա̔ ականջ արա>>/1950/, <<Դեպի Մոսկվա>>/1961/, <<Մեր Լալիկը, փոքրիկ, սիրուն բալիկը>>/1952/, <<Տանը, բակում, փողոցում>>/1953/, <<Մի տարով էլ մեծացանք>>/1958/ և այլն:

Կապուտիկյանի բանաստեղծությունները դառնում են բարի ուզեկից տարբեր տարիքի երեխաների համար, իսկ դրանց նպատակը մնում է նույնը՝ օգնելու <<մարդ լինել կյանքում, ապրել հպարտ, ապրել ազնիվ…>>:Ու շարունակվում են երեխայի դաստիարակության պատվիրանները նաև մյուս դասարաններում:

Երբ երեխան արդեն աշխարհին է նայում <<իմաստունի>> հայացքով, երբ նա արդեն շատ բան գիտի իր շրջապատի, մարդկանց, աշխարհի, հայրենի եզերքի մասին, նրան մատուցվում է մայրենի լեզվի հավերժության բոցավառ երգը՝ <<Խոսք իմ որդուն>> բանաստեղծությունը, որը հնչել է փոքրիկի շուրթերից դեռ մանկապարտեզի բեմից, երբ հայոց տառերն անգամ չի ճանաչոել, բայց հոգում ալիքվել է այդ սրբազան տառերի, մայրենի լեզվի հանդեպ դեռևս չգիտակցված սերը:Հիմա չես գտնի մի հայ մանկիկ՝ հայրենիհողում, թե սպյուռքում, որ նվիրական զգացումներով իր հոգում չփայչայի այդ բանաստեղծական պատվիրան-բառերը.

177


Լսի՛ր, որդիս, պատգամ որպես, Սիրող քո մոր խոսքը սրտանց, Այսօրվանից հանձնում եմ քեզ, Հայոց լեզուն հազարագանձ…

Հայրենասիրական բոցավառ շնչով գրված այս տեղերը հնչում են որպես երդում <<ժամանակի հանց աստղալույս>> ճառագած, <<հայկայն նետի սլացքի հետ>> խռովահույզ շառաչած ալեհեր հայոց լեզվին և անսահման թանկ պատվիրան ներկա ու գալիք սերունդներին.

Պահի'ր նրան բարձր ու վճիտ,

Արարատի սուրբ ձյունի պես,

Պահի'ր նրան սրտիդ մոտիկ,

Քո պապերի աճյունի պես,

ՈՒ ոսոխի զարկիցը սև

Դու պաշտպանի'ր կրծքով նրան,

Ինչպես մորդ կպաշտպանես,

Թե սո'ւր քաշեն մորդ վրա…

Մայրենի լեզվի՝ հայրենիքի ու մայր ժողովրդի հավերժության խորհրդանիշ-պատկերը վերջին քառատողում հուզավառ լիցքով ծավալվում է, իմաստավորվում ու ամբողջացնում բանաստեղծուհուն հուզող գաղափարը.այո,քեզ համար ամենաթանկ էակը մայրն է, որդիս, բայց՝

ՈՒ տե'ս, որդիս, ո'ւր էլ լինես, Այս լուսնի տակ ո՜ւր էլ գնաս, Թե մո'րդ անգամ մտքիցդ հանես, Քո մա՜յր լեզուն չմոռանա'ս…

Այս բանաստեղծությունը հայրենասիրության միշտ շարունակվող, ընդմիջում չունեցող դաս է աճող սերնդի համար, մայրենի լեզվին նվիրված ամենահուզիչ ձոներից մեկը մեր պոեզիայում:

Կապուտիկյանի մանկապատանեկան առաջին ստեղծագործություններում հիմնականը երեխային հայրենասիրական ոգով դաստիարակելու խոհը:Այն ավելի շատ արտահայտված է ուղղակի ձևով, անմիջականորեն, հաճախ՝ բարոյախրատական երանգներով, ոչ միշտ տարիքային առանձնահատկությունները նկատի ունենալով, բաըց միշտ՝ սևեռուն գաղափարով, բուռն շերտերով, որն իր հետ բերում է նաև բառընտրության վրիպումներ, պարզունակ կապակցություններ, բռնի հանգավորում:Ահա թե ինչու , այնուամենայնիվ, այդ ստեղծագործություններից շատ քչերը <<մուտք գործեցին>> նրա մանկայան պոեզիայի ընտրանի:Ս.Կապուտիկյանի <<Փոքրիկ Արա, ականջ արա>>,<<Տանը, բակում, փողոցում>>, <<Մեր Լալիկը, սիրունիկը>>, <<Մի տարով էլ մեծացանք>>, <<Արդեն գիտեմ նկարել>>, <<Մենք օգնում ենք մայրիկին>>, << Մեր

178


փոշեկուլ մեքենան >> և այլ մանկական ժողովածուները՝ ծնված ընդամենը մեկուկես տասնամյակում, այդ նվաճումների շարքում են:

Կապուտիկյանին հաջողվում է նկարել մանկական հոգու անտեսանելի թվացող նուրբ երանգները, նրա տրամադրության տարբեր պահերը և ընթերցողին ստիպել՝ մտորելու տվյալ երևույթի, բնավորության այս կամ այն գծի դրսևորման, այս կամ այն արարքը գնահատելու, բարու ու չարի, լավի ու վատի մասին:Ինչպես նկատում է մանկագիր Էդուարդ Ավագյանը, <<բանաստեղծուհին կարողանում է աշխարհին նայել իր փոքրիկ հերոսների աչքերով, նրանց հետ խոսել իրենց իսկ լեզվով>>:Ընդհանրապես դա բնորոշ է բոլոր իսկական մանկական գրողներին:Ահա բանաստեղծական խանդաղատանքով բացատրում է մանկան աշխարհի դռները և սկսում զրույցը.

Իմ լա՛վ բալիկ,

Իմ Արայիկ,

Թող խաղերդ,

Նստի՛ր մոտիկ.

Արի՛ կարդանք

Այս գիրքը նոր,

Քեզ համար եմ

Բերել այսօր…

Սովորական գիրք չէ դա.այն բանաստեղծուհու ազնիվ մտորումների և մանկության մոլորակում լուսարձակված գույների գիրքն է, ինչ-որ տեղ նաև ծրագրային ու դրանով իսկ՝ հեղինակի համար թանկ ու նվիրական:Այդ գրքում տարբեր բնավորություններ կան , <<տեսակ-տեսակ բալիկներ>>, <<մեկը՝ խելոք, մեկը՝ անկարգ, մեկը՝ մաքուր, աշխատասեր, մյուսը՝ ծույլ, անմաքրասեր…>>:Դա մանկան աշխարհն է, կյանքն ու իջավայրը, որը ճանաչելու և դասեր քաղելու է կոչում բանաստեղծուհին.

Լա՛վ ճանաչիր

Դու բոլորին

Ու նմանվիր

Բարո՛ւն, լավի՛ն:

Դե՛, մո՛տ նստիր,

Փոքրի՛կ Արա,

Եվ ուշադիր

Ակա՛նջ արա…

Բանաստեղծուհին մանկանում է այնպես, որ թվում է՝ իր փոքրիկ հերոսի խաղընկերն է , ժպիտով ու թեթև հեգնանքով հետևում է նրա արարքներին, արտաքուստ սովորական մեծ

179


ու փոքր հայտնություն-իրադարձություններին, որ բացվում են երեխայի հայացքի առաջ հենց իր՝ հեղինակի անտես միջնորդությամբ՝ ստիպելով ընթերցողին ուշադիր նայել ամենքին, ինչ տեղի է ունենում այս պարզ բանաստեղծությունների աշխարհում, նրա հերոսների յուրաքանչյուր քայլը իմաստավորելու ու նայել նաև սեփական հոգու խորքը՝ իմաստավորելով սեփական քայլերը:Բայց այս ամենը , ասացինք, կատարվում է աստիճանաբար:Ահա փոքրիկ Լալայի առաջին քայլը ներկայացնող պարզ պատկերը՝ մանկան համար գրավիչ ու մատչելի լեզվով, բառընտրության նուրբ զգացումով հյուսված.

Տոտի՛կ, տոտի՛կ, տո՜տ արի,

Սիրուն բալի, մո՜տ արի,

Էլ սեղանից մի՛ բռնի,

Էլ տեղումդ մի՛ կանգնի,

Արդեն կարող ես քայլել.

Մի քա՛յլ արա,

Մի քայլ էլ:

Հետո՝ մայրական գորովանք-հրճվանք, հարազատ ու մտերիմ տարերք, մայրական խրախուսանք .

Տոտի՛կ, տոտի՛կ, տո՜տ արի,

Մի՛ վախենա, մո՜տ արի,

Արի՜, արի՜,

Այ՜ այդպես.

Հո՛պ, ինձ հասա՞ր,

Շա՛տ ապրես…

Այսպես շարունակվում են սովորական թվացող դասերը, և զվարթության, խաղապատկերների, բարի հեգնանքի, վարպետորեն հյուսված <<զուտ մանկական>> բառակրկնակների ու արտահայտչական միջոցների համադրումով բանաստեղծուհին հասնում է անսովոր մեծ տպավորության:Կապուտիկյանը դրականն ու բացասականը միմյանց հակադրում է ոչ թե պարզունակ ձևով, այլ, եթե կարելի է ասել, ներքին տարողունակությամբ:Նախկին պարզ կառուցվածք ունեցող բանաստեղծություններին հաջորդում են ավելի բարդ ճանաչողական-դաստիարակչական խնդիրներ առաջադրող և լուծող ստեղծագործություններ:Եվ դա, ասացինք, կատարվում է քայլ առ քայլ, աստիճանական ձևով.Կապուտիկյանն արդեն նախապատրաստել է իր ընթերցողին և փոքրիկ հերոսին հերթական քայլին՝ տրամաբանական առավել լիցք ունեցող խոհերի: <<Այն ո՞վ արեց>> բանաստեղծությունն այս տեսակետից ոչ միայն հետաքրքիր

180


կառուցվածք ունի, այլև հակադրության միջոցով հուզող գաղափարն արտահայտելու հնարամիտ լուծում.

Այն ո՞վ արեց՝

Գետնին ընկած խնձորն առավ,

Առանց լվալ բերան տարավ:

Լալան չարեց,

Խոզուկն արեց,


Առանց գդալ մածուն կերավ,

Երեսն ամբողջ մածուն դառավ:

Լալան չարեց,

Փիսոն արեց…

Դրական արարքները վերապահելով փոքրիկ հերոսուհուն, իսկ բացասականները՝ կենդանիներին՝ Կապուտիկյանը ընթերցողին մղում է ճշմատրացի եզրակացության. Չի կարելի գետնին ընկած խնձորն առանց լվանալու ուտել, չի կարելի առանց գդալ մածուն ուտել, չի կարելի…Բանաստեղծությունն ավարտվում է այնպես, ինչպես կուզենայինք, որ վարվեր փոքրիկ Լալիկը.


Գետնից կեղտոտ խնձոր չառավ,

Ու գդալով մածուն կերավ,

Չգոռգոռաց, աղմուկ չարեց,

Տատի քունը չխանգարեց:

Լալան արեց:

Ի դեպ, ասենք, որ ավելի բարձր տարիքի երեխաներին հասցեագրված մի շարք բանաստեղծություններում Կապուտիկյանն ավելի խորացնում է գույները, բարի հեգնանքը փոխարինում երգիծանքի թունդ կաթիլներով, որոնց մպատակը, սակայն, նույնն է ՝ վերացնել մանկական բնավորության բացասական, խոցելի գծերը, նրան դաստիարակել լավի ու բարու զգացումներով:Այս բանաստեղծություններում հեղինակն ասես ներադառնում է հուզող գաղափարը ոչ թե միջնորդավորված ձևով, այլ խոսքի անմիջական սլացքով տեղ հասցնելու արտահայտչաձևերին:Փոքրիկ Լալայի անմեղ արարքների և այս բանաստեղծությունների հերոսների արարքների միջև ինչ-որ կապող օղակ կա.եթե ժամանակին չեն վերանում բնավորության վատ գծերը՝ հետագայում շատ ավելի դժվար է

181


այդ անելը:Ուրեմն , այստեղ գործում է հակադրության մեկ այլ մեխանիզմ.բացասականը ներկայացնելով և արտահայտելով իր ժխտական վերաբերմունքը՝ բանաստեղխուհին, փաստորեն, հաստատում է լավն ու գեղեցիկը, դրականն ու օրինակելին:Ահա ծույլ Պետիկը, որ չի ունկնդրում ժամացույցի թիկ-թակին և միշտ ուշանում է դասից(<<Ժամացույցը>>).ահա մանկուց քաղքենիական հակումներ դրսևորող մի աղջիկ, որ դպրոց է գալիս աշակերտին ոչ վայել զգեստներով ու պահվածքով/<<Կարինոչկան>>/.ահա անբան մի տղա, որ րի սիրում աշխատել, լավ չի սովորում թափառում է պարապ-սարապ, և որին ներկայացնելիս բանաստեղծուհին չի թաքցնում մտահոգությունը/<<Բայց ասացեք, երբ մեծանա, այս տղան ի՞նչ պիտի դառնա>>/՝ ակտիվ մտորումների կորելով նաև ընթերցողին/<<Անբան տղան>>/.ահա <<գիտուն>> տղան /<<Այս գիտունը>>/, որ օրնիբուն կարդում է գրքեր այն մասին, թե աշխարհում ինչպես ապրել, ինչպես հարգել մեծերին, սիրել փոքրերին, հայրենիքին զոհաբերել կյանքը, բաըց…Երբ մայրը խնդրում է ձայտ կոտրել, տատիկը ջուր է ուզում, հայրիկը ցանկանում է հաց գնելու ուղարկել՝տղան պատճառաբանում է. <<Գիրք եմ կարդում, մի խանգարի>>:Հետևում է բանաստեղծուհու մտահոգ բացատրությունը, որ. Թերևս, բարոյախրատական երանգ է տալիս, բայց շեշտում է հուզող խնդիրը.

Մի հարցնող լինի՝ էլ ուր

Այդքան գրիք ես կարդում իզուր,

Երբ որ ոչինչ չես սովորում,

Ինչ գրված է այդ գրքերում….

Կապուտիկյանի բանաստեղծությունների հերոսն արդեն մեզ է ներկայանում ավելի լրջմիտ ժոհերով, հողին ավելի հաստատուն կանգնած, աժխարհաճանաչողության առավել լայն ծրջաբնակներով:Մի տեսեք այդ փոքրիկին, որ դեռ երեկ առաջին քայլն էն անում, խաղ էր անում տիկնիկի հետ, իսկ հիմա այնքան բան գիտի, որ արդեն ինքն է դաստիարակում նույն տիկինիկն, նրան սովորեցնում է լինել բարեկիրթ, տրամվայում տեղը զիջել մեծերին, ուտելուց հետո ձեռքերը սրբել անձեռոցիկով և այլն:Բանաստեղծուհին յուրաքնաչյուր դեպքում ջանք է թափում՝ նոր նրբերանգով, թարմ հնարանքով ներկայացնելու հոզող խնդիրը:Տվյալ դեպքում, <<Ինձ լավ լսիր, այ՛ տիկնիկ>> բանաստեղծության մեջ փոքրիկի խրատը տիկնիկին հնչում է որպես անկեղծ ու բնական մտորում և ոչ թե խրատաբանություն:Եվ բանաստեղծուհին հրճվանքով շարունակում է հետևել իր հերոսների հասնունացումը վկայող նոր քայլերին, նրանց նախապատրաստում ամենակրևոր իրադարձությանը՝ դպրոց հաճախելուն:

Դեռևս մանկանան պոեզիայի աշխարհ կատարած թռիչքից առաջ Կապուտիկյանը գրել էր <<Դեպի Մոսկվա>>/1951/ պոեմը, որտեղ լայն կտավի նրա փորձել էր ներկայացնել երեխաների երազանքը՝ երկրի մայրաքաղաքը տեսնելու ցանկության իրականացումը խաղ-ճանապարհորդության միջոցով:Բանաստեղծուհին, ասացինք, հետագայում հաճախ է դիմել մանկական պոեզիայի փորձված այդ հնարանքին՝ խաղի միջոցով ճանաչողական-

182


դաստիարակչական խոհեր արտահայտելուն:Այս պոեմում նույնպես խաղը դառնում է միջոց ՝ ընթերցողին տոգորելու երկիրը ճանաչելու ու սիրելու զգացումով:Ռուբիկն ու իր ընկերները տանը խաղում են <<Մոսկվա-Մոսկվա>> խաղը:Նրանց համար սեղանը դառնում է օդանավ, և իրենք էլ երևակայությամբ նրանով Երևանից թռչում են Մոսկվա:Ճանաչողական այս դասի ճանապարհին ծանոթանում են Թբիլիսիի, Քուռ և Դոն գետերի, Կովկասի, Ռոստով քաղաքի, երկրի այլ վայրերի հետ, նրբորեն հյուսվում են բարոյական-դաստիարակչական խոհերը:Ճանապարդորդության ընթացքում երևակվում են նաև երեխաների բնավորության որոշ բացասական գծերը՝ անճշտապահություն, վախկոտություն, մեծամտություն և այլն:Բայց այդ ամենից նրանք բուժվում են. չէ՞ որ Մոսկվա կարող են թռչել միայն լավ, արժանավոր երեխաները:Թեև պոեմն ունի նաև թերություններ, բայց իր հայրենասիրական լիցքով ժամանակին սիրով ընդունվեց ընթերցողների կողմից:

Ահա դասագրքում հաստատուն տեղ գտած մի բանաստեցծություն, որ հասցեագրված է դպրոցական տարիքի երեխաներին /<<Վերադարձի երգ>>/: Այնտեղ արտահայտված են պատանեկան բուռն հրճվանքի ու կարոտի զգացումներ՝ ամռան հասցեներից, բաժանումից հետո հարազատ դպրոցի հետ հանդիպման առիթով:Խոսքի կառուցման ծանոթ տարերքը, պաթետիկ երանգը, կենսախինդ ոգին ստեղծում են այն տպավորությունը, որ այնքան ազդեցիկ է ու մնայուն Կապուտիկյանի մանկական պոեզիայում.

Ողջո՜ւյն, դպրոց մեր թանկագին,

Մենք եկլել ենք քեզ մոտ կրկին:

Դու մեր դիմաց

Դռներդ բաց:

Եկել ենք մենք արդեն թողած.

Ես՝ մեր կանաչ Ծացկաձորը.

Ես՝ մեր Նորքի զով ճամբարը.

Ես՝ Ավանը.

Ես՝ Սևանը.

Ես էլ՝ մեր գյուղ Հացավանը:

Կարդում ենք Սիլվա Կապուտիկյանի մանկական բանաստեղծությունների շարքերը և զարմանքով հայտանբերում, որ նրա հերոսը մեկն է՝ իսկական մարդ դառնալու ճանապարհ ելած փոքրիկ քաղաքացին, որ նրա երազանքն է՝ այդ քաղաքացուն տեսնել մարդկային վսեմ արժանիքների բարձունքում՝ աշխատասեր, բարի, ազնիվ ու գթասիրտ, հայրենասեր ու պատվախնդիր:

183


30.Համո Բեկնազարյան

(1892-1965)

6-րդ դաս. էջ 18

Հայ ազգային կինեմատոգրաֆիայի հիմնադիր Համո Բեկ-Նազարյանը այն արվեստագետներից է, որոնք անվերապահորեն հարգանքի ու երախտագիտության զգացմունք են ներշնչում: Նա իր ամբողջ կյանքը նվիրաբերեց հայկական կինոյին: Բեկ-Նազարյանը օգնության ձեռք մեկնեց նաև Վրաստանի, Ադրբեջանի ու Միջին Ասիայի նորաստեղծ կինեմատոգրաֆիստներին, պատրաստեց երիտասարդ մասնագետներ, նկարահանեց ֆիլմեր, հիմնեց կինոստուդիաներ: Անխոնջ կազմակերպիչ, փայլուն դերասան ու տաղանդավոր ռեժիսոր Համո Բեկ-Նազարյանն իր ստեղծագործական ուղին սկսել է Մոսկվայի թատրոններում: Նա առանձնապես ուսումնասիրել է Ստանիսլավսկու սկզբունքները, նրա արվեստի յուրահատկությունները: Ավելի քան չորս տասնյակ կինոժապավեններում նկարահանվելուց հետո, Բեկ-Նազարյանը վրաստանում էկրանավորում է «Հայրասպանը»(1923 թ.), «Կորսված գանձեր»(1924 թ.), և «Նաթալեա»(1925 թ.)կինոնկարները: 1925 թվականին Բեկ-Նազարյանը նկարահանում է առաջին հայկական գեղարվեստական կինոժապավենը՝ «Նամուսը», որը դարձավ հինավուրց ժողովրդի նոր արվեստի ուղենիշը:«Նամուսը» համր կինոյի լավագույն ժապավեններից է: «Զարե»կինոնկարից հետո (1926 թ.)Բեկ-Նազարյանը էկրանավորում է սոցիալ-կենցաղային հենքի վրա ստեղծված հայկական առաջին կինոկատակերգությունը՝ «Շոր և Շորշորը» : Բեկ-Նազարյանի վարպետության ապացույցներն են նաև «Խաս-Փուշ»(1927 թ.), «Տունը հրաբխի վրա»(1928 թ.)և այլ համր կինոնկարներ: 1935 թվականին Բեկ-Նազարյանը ստեղծում է հայկական առաջին հնչյունային՝ «Պեպո»կինոնկարը, որը աննախադեպ հաջողություն է ունենում և հեղինակություն ստեղծում ոչ միայն բեմադրողի, այլև ամբողջ հայ կինոյի համար: Հայկական կինոարվեստի այս գլուխ-գործոցը նվաճեց միութենական և համաշխարհային էկրանները: Այն մինչև այսօր հիացնում է հանդիսատեսին: «Պեպոն»իրավամբ մտել է սովետական և համաշխարհային կինեմատոգրաֆիայի ոսկե գանձարանը: Հետագա տարիներին նկարահանելով «Զանգեզուր»(1938 թ.),«Դավիթ-Բեկ»(1944թ.),«Անահիտ»(1947թ.),«Արարատյան դաշտի աղջիկը»(1949թ.)կինոնկարները, Բեկ-Նազարյանն իր ծանրակշիռ նպաստը բերեց հայ կինորավեստի զարգացմանն ու առաջընթացին: Կյանքի վերջին շրջանում տաղանդավոր կինոգործիչը աշխատեց Միջին Ասիայում, որտեղ և ստեղծեց «Բնակարանային խնջույք»(1954թ. Տաշքենդի կինոստուդիա),և «Նասրեդդինը Խոջենթում»(1959թ. Տաջիկական կինոստուդիա)կինոնկարները:

184


«Օրվա յուրաքանչյուր ժամին, մարդու յուրաքանչյուր տարիքում բնությունը մեզ նվիրում է իր յուրահատուկ գեղեցկությունը: Մարդն իսկապես ծերանում է այն ժամանակ, երբ մարում է նրա ստեղծագործական ոգին, սերը աշխատանքի նկատմամբ: Այդ ամենը ապրում է իմ մեջ: Սակայն նկար ստեղծելը կապված է ֆիզիկական մեծ ուժերի ծախսման հետ, իսկ այժմ հարկ է ունկնդրել սրտի աշխատանքին… Եվ այնուամենայնիվ, ես երջանիկ եմ: Մենք՝ վետերաններս, ունենք մեր գործի հավատարիմ շարունակողները, որոնց հետ կապում ենք մեր բոլոր ակնկալությունները, մեր բոլոր հույսերը»: Համո (Համբարձում) Բեկ-Նազարյանըծնվելէ 1892 թվականին, երևանում: սովորելէՏաշքենդիգիմնազիայում, իսկ 1918 թվականինավարտելէմոսկվայիառրտրականինստիտուտը: 1914 թվականիցմինչև 1922 թվականընկարահանվելէ 43 ֆիլմերում: 1923 թվականիցմինչև 1959 թվականըբեմադրելէ 22 գեղարվեստականև 7 վավերագրականկինոնկար: Նրաղեկավարությամբաճելէռեժիսորներիուդերասաններիմիամբողջսերունդ: Վատառողջլինելըմեծկինեմատոգրաֆինզրկեցբազմաթիվմտահաղացումներից: Հայկականկինոյիհիմնադիր, ՀՍՍՀժողովրդականարտիստՀոմոԲեկ-Նազարյանըմահացավ 1965 թվականին:

Հուշեր կինոդերասանի և կինոռեժիսորի

Տունը, որտեղ լույս աշխարհ եկա ես (դա տեղի ունեցավ հին տոմարով 1892 թվականի մայիսի 19-ին),որտեղ ծնվեցին իմ եղբայրներն ու քույրերը, գտնվում էր Հրազդանի կիրճի եզրին:Տանի դիմաց՝ գետի մյուս ափին, տարածվուն էր մրգի այգին՝ մի քանի սերունդների ընթացքում մեր ընտանեկան հպարտությունը: Մայրս (նրա անունը Շուշանիկ էր) շատ էր սիրում մեր այգին և բոլորիս մեջ նրա նկատմամբ հատուկ սեր էր սերմանել:Հայրս՝ Արտեմի որդի Իվանը, ընդհակառակը, դրանով քիչ էր հետաքրքրվում:Լինելով բնիկ երևանցի՝նա ձգտում էր նահապետական կենցաղը զուգակցել Արևմուտքից եկած նոր հովերի հետ:

Եռանդուն մարդ էր, վճռական ու նախաձեռնող:Նա շրջապատի մարդկանց զարմացնում էր լեզուներ ուսումնասիրելու իր ընդունակությամբ: Ես ստույգ չեմ հիշում, թե քանի լեզու գիտեր նա:Եվրոպական լեզուներից՝ գերմաներեն, ֆրանսերեն, իտալերան, հունգարերեն, ասիական լեզուներից՝ ադրբեջաներեն, ճապոներեն, չինարեն…:Ռուսերենին տիրապետում էր կատարելությամբ:

Իսկ մայրենի լեզուն ՝ բազմաթիվ բարբառներով, գիտեր անթերի, թեև տանը խոսում էր ժամանակակից գրական լեզվով:

Որևէ նոր լեզու նա սովորում և ուսումնասիրում էր գրեթե առանց ջանքերի: Համոզված եմ, որ եթե հայրս ապրեր այլ պայմաններում, նրանից խոշոր լեզվաբան դուրս կգար: Իսկ տասնիններորդ դարի վերջին Երևանում այդ ունակությունը հորս հնարավորություն էր տալիս մեծ թափով զբաղվելու առևտրով: Նա հաճախ էր ճամփորդում:

Հարցեր

1.Ըստ այս հատվածի՝ նկարագրի՛ր Համո Բեկնազարյանի հորն ու մորը:

185


2. Փորձի՛ր մանրամասնորեն նկարագրել Հրազդան գետի ափին ընկած մրգի այգին:

3.Քո ընտանիքն ունի՞ <<ընտանեկան հպարտություն>>. պատմի՛ր դրա մասին:

4.Մեր մայրենի լեզվի ո՞ր բարբառով ես խոսում դու:Քո մայրենի բարբառով զվարճալի ի՞նչ պատմություններ գիտես:

5.Դու ի՞նչ օտար լեզու ես սովորում: Ի՞նչ պետք է անել օտար լեզվի տիրապետերու համար:

6.Հայկական ֆիլմերում ի՞նչ արտահայտությեւններ ես լսել, որոնք տպավորվել են քո հիշողությամ մեջ կամ զվարճալի են թվացել քեզ:

31.Մարտիրոս Սարյան

(1880-1972)

6-րդ դասարանի դասագրքում,(<<Մայրենի>>՝Դավիթ Գյուրջինյան,Թամար Ալեքսանյան, Աշոտ Գալստյան,Էդիթ պրինտ հրատարակչություն,Երևան 2012) կա <<Գրառումներ իմ կյանքից>> հատվածը, էջ14

Մարտիրոս Սարգսի Սարյան (փետրվարի 28 (16), 1880 թ ), հայ մեծ նկարիչ, ՍՍՀՄ ժողովրդական նկարիչ (1960), ՍՍՀՄ Գեղարվեստի ակադեմիայի իսկական անդամ (1947), ՀՍՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս (1956), Սոցիալիստական աշխատանքի հերոս (1965), ՀՍՍՀ նկարիչների միության նախագահ (1945 - 51)։

Սարյանի նախնիները եղել են անեցի, որ գաղթել են Ղրիմ, մասնակցել տեղի հայկական

գաղթավայրի հիմնադրմանը։ Նրանց շառավիղները Ղրիմից տեղափոխվել և մասնակցել են Նոր

Նախիջևանիհայկական գաղութի ստեղծմանը։ 1895-ին Սարյանը ավարտել է տեղի

հանրակրթական երկլեզվյան (հայերեն,ռուսերեն) ուսումնարանը։ Հ. Արծաթպանյանի

ղեկավարությամբ մասնագիտական նախնական գիտելիքներ ստանալուց հետո, 1897-1904-ին

սովորել էՄոսկվայի Գեղանկարչության, քանդակագործության և ճարտարապետության

ուսումնարանի գեղանկարչության բաժնում։ 1901-ին, առաջին անգամ, մեկնել է Կովկաս,

եղել Երևանում, Աշտարակում, Վաղարշապատում,Սևանում, 1902-ին՝ Անիում։ Ճամփորդության

ընթացքում, ինչպես և հետագա տարիներին, հափշտակությամբ ուսումնասիրել է իր ժողովրդի

պատմությունը, նիստուկացը, մշակույթը, ճարտարապետության, քանդակագործության,

որմնանկարչության և դեկորատիվ-կիրառական արվեստի հուշարձանները, որը վճռական

ազդեցություն է ունեցել Սարյանի աշխարհայացքի և ստեղծագործական մեթոդի ձևավորման ու

զարգացման վրա։ 1903-ին ավարտել է ուսումնարանի հիմնական դասընթացը և մոտ երկու տարի

կատարելագործվել նույն հաստատությանը կից Վ. Ա. Սերովի և Կ. Ա. Կորովինի «Դիմանկարի

արվեստանոցում»։ Ուսումնառության տարիներին մոտիկից շփվել է ռուս մտավորականության

186

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%93%D5%A5%D5%BF%D6%80%D5%BE%D5%A1%D6%80%D5%AB_28


http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%B5

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B1%D5%B6%D5%AB

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%82%D6%80%D5%AB%D5%B4

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%86%D5%B8%D6%80_%D5%86%D5%A1%D5%AD%D5%AB%D5%BB%D6%87%D5%A1%D5%B6

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%86%D5%B8%D6%80_%D5%86%D5%A1%D5%AD%D5%AB%D5%BB%D6%87%D5%A1%D5%B6

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%B5

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%B6

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8C%D5%B8%D6%82%D5%BD%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%B6


http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BF%D5%B8%D5%BE%D5%AF%D5%A1%D5%BD

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B5%D6%80%D6%87%D5%A1%D5%B6

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B1%D5%B7%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%AF

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%80%D5%B7%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D5%BF

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D6%87%D5%A1%D5%B6


լավագույն ներկայացուցիչներից շատերի հետ, ինչը զգալի նշանակության է ունեցել նրա՝

առաջադեմ մտավորականի և քաղաքացի արվեստագետի դիրքորոշման մեջ։

Արդեն ինքնուրույն դիմագիծ ու ոճ ունեցող արվեստագետը հաճախ է ճանապարհորդել. 1910-ին

եղել է Կոստանդնուպոլսում, 1911-ին՝Եգիպտոսում, 1913-ին՝ Պարսկաստանում։ Վերադառնալով

ուղևորություններից՝ Սարյանը ակտիվորեն մասնակցել է «Ոսկե Գեղմ» («Золотое руно») ,

«Արվեստի աշխարհ» («Мир искусства») և այլ ընկերությունների ցուցահանդեսներին։

«Գլիցինիաներ», «Մրգեղենի կրպակ», «Փողոց Կոստանդնուպոլսում» (երեքն էլ՝ 1910) նկարները

առաջին անգամ գնել է Տրետյակովյան պատկերասրահը։

1915-ին, Մեծ Եղեռնի օրերին Սարյանը աշխատել է «Հայերին օգնող մոսկովյան կոմիտեում»։

Մեկնել է Էջմիածին՝ թուրքական սրից հալածական հայ գաղթականներին տեղում օգնություն ցույց

տալու համար։ Հ. Թումանյանի, Գ. Հովսեփյանի և հայ այլ մտավորականների հետ, մոլեգնող

համաճարակի պայմաններում, բոլոր ջանքերը գործադրել է Արևելյան

Հայաստանում ապաստանած արևմտահայերի վերջին մնացորդներին մահվան ճիրաններից

փրկելու համար։ Անքուն գիշերների հետևանքով և տեսածի ծանր տպավորության տակ հոգեկան

ցնցում է ստացել։ Հովհաննես Թումանյանի հանձնարարությամբ Սարյանին տեղափոխել

են Թիֆլիս՝ հիվանդանոց։ 1916-ին, Վ. Սուրենյանցի, Փ. Թերլեմեզյանի, Ե. Թադևոսյանի և այլոց

հետ մասնակցել է Հայ արվեստագետների միության ստեղծմանը, Վ. Սարենյանցի հետ ձևավորել Վ.

Բրյասովի «Հայ պոեզիան հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը» անթոլոգիան, 1919-ին Նոր

Նախիջևանում հիմնել է գավառագիտական թանգարան։

Հայաստանում սովետական կարգերի հաստատումից հետո Սարյանը 1921-ին ընտանիքով

տեղափոխվել և մշտական բնակություն է հաստատել Երևանում, որտեղ էլ 1972 թ-ի մայիսի 5-ին

վախճանվել է։ Թաղված է Երևանի Կոմիտասի անվան պանթեոնում։ 1967-ին Երևանում բացվել է

Սարյանի տուն-թանգարանը, ուր գտնվում է նրա ստեղծագործական ժառանգության մի զգալի

մասը։ Սարյանի գործերը կենտրոնացված են Հայաստանի պետական պատկերասրահում և նրա

մասնաճյուղերում, ինչպես և Տրետյակովյան պատկերասրահում, ԱՊՀ երկրների տարբեր

թանգարաններում, ԱՄՆ-ի, Ֆրանսիայի և այլ երկրների մասնավոր հավաքածուներում։

Սարյանը ստեղծել է դիմանկարներ, բնանկարներ, նատյուրմորտներ, պաննոներ, ձևավորել գրքեր, կատարել բեմանկարչական գործեր։ Նրա համար չեն եղել կարևոր ու երկրորդական ժանրեր։ Գեղարվեստական որակը նկարչի համար դարձել է հիմնանպատակ։

Նրա 1896-1903-ի երկերում («Մոր դիմանկարը», 1898, «Կովեր», 1899, «Ուստիան Սարյանի

դիմանկարը», 1900, «Ինքնադիմանկար», «Մաքրավանք», երկուսն էլ՝ 1902, «Սոֆյա

Միանսարյան», 1903) տրված է օբյեկտների ռեալիստական, «քանդակային» կառուցվածքը։

Կոլորիտը աքրոմատիկ է ու «թանգարանային»։ Գերակշռող մոխրաշագանակագույնը կատարում է

լույսի ու ստվերի աստիճանավորումն իրացնող դեր։ Ձևը սահմանափակվում է իրականի

արտաքին-ֆիզիկական հավաստիությունը վերարտադրելով։

Ստեղծագործության առաջին շրջանում (1904 - 1909) Սարյանը հրաժարվել է ավանդական

մտածելակերպից՝ ստեղծելով մի նոր ու նորարարական արվեստ, որը ժամանակի առաջադեմ

մտավորականությունն ընդունել ու կոչել է «սարյանական»։ Այդ տարիներին նա ծանոթացել է

ֆրանսիական նորագույն շրջանի գեղանկարչությանը (ըստ Ի. Ս. Շչուկինի հարուստ հավաքածուի

և «Ոսկե գեղմ» ամսագրի ցուցահանդեսների), առավել ևս համոզվել իր ստեղծագործական

որոնումների ճշմարտացիության մեջ։ 1907-ին մասնակցել է «Երկնագույն վարդ» («Голубая роза»)՝

187

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BF%D5%B8%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%A4%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%BA%D5%B8%D5%AC%D5%AB%D5%BD

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B5%D5%A3%D5%AB%D5%BA%D5%BF%D5%B8%D5%BD

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D6%80%D5%BD%D5%AF%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8F%D6%80%D5%A5%D5%BF%D5%B5%D5%A1%D5%AF%D5%B8%D5%BE%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%BD%D6%80%D5%A1%D5%B0

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%A5%D5%AE_%D4%B5%D5%B2%D5%A5%D5%BC%D5%B6

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B7%D5%BB%D5%B4%D5%AB%D5%A1%D5%AE%D5%AB%D5%B6

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B1%D6%80%D6%87%D5%A5%D5%AC%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B1%D6%80%D6%87%D5%A5%D5%AC%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%B8%D5%BE%D5%B0%D5%A1%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D5%BD_%D4%B9%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%B5%D5%A1%D5%B6

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6



http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BF%D5%B8%D5%B4%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%BD%D5%AB_%D5%A1%D5%B6%D5%BE%D5%A1%D5%B6_%D5%BA%D5%A1%D5%B6%D5%A9%D5%A5%D5%B8%D5%B6

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B1%D5%8A%D5%80

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B1%D5%84%D5%86

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%96%D6%80%D5%A1%D5%B6%D5%BD%D5%AB%D5%A1

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B4%D5%AB%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%AF%D5%A1%D6%80

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B2%D5%B6%D5%A1%D5%B6%D5%AF%D5%A1%D6%80

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%86%D5%A1%D5%BF%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B4%D5%B8%D6%80%D5%BF

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%B6%D5%B6%D5%B8











ներկայացնելով «Հեքիաթներ և երազներ» ֆանտաստիկ պատկերների մեծ շարքը («Լուսնկա

գիշեր», 1904, «Հեքիաթ։ Արարատի ստորոտում», 1904, «Ծաղկած սարեր», 1905, «Փերիների

լիճը», 1905, «Լուսնի կախարդանքը», 1906, «Համբույր», 1906, «Հովազներ», 1907,

«Գիսաստղ», 1907, «Հովազը և կանայք», 1908, «Տապ։ Վազող շուն», 1909)։ «Հեքիաթներ և

երազներ»–ում Սարյանը մերժել է ավանդական, «թանգարանային» մութկեկ կոլորիտը։ Սակայն

նրան խորթ էր նաև գունալուսային անցողիկ տպավորությունների, առարկաների արտաքինի վրա

թրթռացող ելևէջների իմպրեսիոնիստական ֆիքսումը։ Նա ստեղծագործել է գունընկալման առօրյա

փորձի տվյալների անմիջական վերարտացոլումը բացասելով։ Պատկերվող բոլոր առարկաներն ու

արարածները մեկնաբանել է որպես լիովին պայմանական, գունալուսաճառագման ներքին

զորությամբ օժտված ոգի էակներ։ Սարյանի մոտիվները բնույթով պատմողական չեն։ Դրանք

ծառերով, գազելներով, սարերով, մարդկանց ու այլազան կենդանիների կերպարանքներով

կազմակերպված ֆանտաստիկ իրադրություններ են, որ բացառում են ավանդական «գրական»

սյուժեն։ «Հեքիաթներ և երազներ»–ում միահյուսվել են մանկական անմիջականությունը և

իմաստունի խոհը։ Էությամբ յուրովի պանթեիստական շարքը դիտողին ներշնչում է կյանքի

առօրյայից բարձրանալու և մայր բնության, տիեզերքի անսահմանության մեջ հավերժանալու

բերկրալից ձգտումը։

Սարյանի ստեղծագործության երկրորդ շրջանի (1910-ական թթ.) երկերը («Կ. Պոլիս։ Փողոց։

Կեսօր», 1910, «Ի. Ս. Շչուկինի դիմանկարը», 1910, «Փյունիկյան արմավենի, 1911, «Եգիպտական

գիշեր», 1911, «Բանաններ», 1911, «Գ. Լևոնյան», 1912, «Պարսկական նատյուրմորտ», 1913,

«Քաղաքիկի ծաղիկները», 1914, «Ա. Ծատուրյան», 1915, «Ծաղիկներ», 1916, «Դաշտային

ծաղիկներ», 1918) ի տարբերություն «Հեքիաթներ և երազներ»–ի՝ թեմատիկայով ֆանտաստիկ չեն։

Դրանք մոտիվներով արդեն կոնկրետ-իրական են։ Բայց կերպավորման ընդհանուր-էսթետիկական

մի քանի սկզբունքներով դարձյալ, ճիշտ է յուրովի, զարգացնում են նախորդ շրջանի գործերի

տեսիլքային կողմնորոշումը։ Լինեն ծաղիկներ թե մրգեր, մարդիկ թե կենդանիներ, բնապատկերներ

թե կենցաղի առարկաներ՝ նկարչի 1910-ական թթ. կտավներում ստացել են ընդհանրացված

բնութագրություն, վերածվել հավաքական, մոնումենտալ-էպիկական կերպարների։ Ընդգրկված

կոնկրետ նյութի եզակիորեն հատկանշական գծերը բացահայտելով ու դրանք երևակայաբար

վերամիավորելով, Սարյանը ստեղծել է էությամբ մտահայեցողական տեսիլքներ, որոնք

նշանաբանում են բնությունը հավիտենական շարժման մեջ պահող համատիեզերական կենսաուժի

գոյության նկարչի պանթեիստական հավատամքը, անմահության, երջանկության և ազատության

գաղափարները։ 1910-ական թթ. նրա գործերը, հագեցած ու հնչեղ, հակադիր ու համագիր

գույների, սինթետիկ գծերի, լուսաստվերների և հարթությունների այդ զմայլելի աշխարհները,

արտահայտում են կյանքի հավերժության խորհրդավոր ներզգայումը։ Այդ գործերում Սարյանը

համաձուլել է Պոլ Գոգենի դեկորատիվ գունամտածողությունը, եռաչափ ծավալաձևի սեզանյան

ըմբռնումը, Վինսենթ Վան Գոգի շեշտված գունագծային տեսակետը և հայ միջնադարյան

մանրանկարչության, որմնանկարչության, ճարտարապետության մի շարք սկզբունքները՝

ստանալով մի նոր, բացարձակապես սարյանական արժեք ու որակ։ Եվ դա նրան լիակատար

հնարավորություն է տվել վճռելու երանգների ենթակարգության, «գրաֆիկական» գծի ու համասեռ

մակերեսների, տարանջատված լույսի ու ստվերի փոխհարաբերման, առարկայի ու տարածության

կոնստրուկտիվ-երկրաչափական կառուցման, կոմպոզիցիայի բաղադրամասերի միջև դինամիկ ու

ստատիկ հավասարակշռության ստեղծման, Արևելքի ու Եվրոպայի գեղարվեստական

մտածելակերպի լծորդման բարդ պրոբլեմները, կարևորագույն պրոբլեմներ, որոնք զբաղեցրել են

Սարյանի սերնդի ու Սարյանի մասշտաբի բոլոր մեծություններին (Մարկ Շագալ, Պաբլո

188
























http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%B8%D5%AC_%D4%B3%D5%B8%D5%A3%D5%A5%D5%B6

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%AB%D5%B6%D5%BD%D5%A5%D5%B6%D5%A9_%D5%8E%D5%A1%D5%B6_%D4%B3%D5%B8%D5%A3

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B1%D6%80%D6%87%D5%A5%D5%AC%D6%84

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B5%D5%BE%D6%80%D5%B8%D5%BA%D5%A1

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%AF_%D5%87%D5%A1%D5%A3%D5%A1%D5%AC

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%A2%D5%AC%D5%B8_%D5%8A%D5%AB%D5%AF%D5%A1%D5%BD%D5%BD%D5%B8


Պիկասսո, Անրի Մատիս, Ժ. Բրաք, Ժ. Ռուո, Վ. Կանդինսկի), և որոնցով էլ պայմանավորվել է 10-րդ

դարի նորարարական գեղանկարչական ըմբռնումների զարգացումը։

Հայաստանում սովետական կարգերի հաստատումից հետո Սարյանը 1921-ին ընտանիքով

տեղափոխվել և մշտական բնակություն է հաստատվել Երևանում։ Սկսվել է նրա բեղմնավոր

կյանքի՝ նոր՝ երրորդ (1920 - 72) շրջանը։ Աշխարհի տարբեր վայրերից հայրենիք վերադարձած

գիտնականների, արվեստագետների, գրողների հետ լծվել է նորագույն ժամանակի հայ մշակույթի

և մշակութային մի շարք օջախների ստեղծմանը։ 1921-ին նշանակվել է նոր կազմակերպվող

Հայաստանի պետական թանգարանի վարիչ։ Իր նպաստն է բերել Հայաստանի հնությունների ու

գեղարվեստի պահպանման կոմիտեի (նախագահ), Հայաստանի կերպարվեստի աշխատողների

միության, Երևանի գեղարվեստական ուսումնարանի կազմակերպմանը։ 1921թվականին Հակոբ

Կոջոյանի հետ ստեղծել է խորհրդային Հայաստանի գերբը, ընտրվել Հայաստանի կերպարվեստի

աշխատողների միության առաջին նախագահ։ 1924-ին մասնակցել է Վենետիկի Բիենալեի XIV

ցուցահանդեսին։ 1928-ին Փարիզում «Ժիրար» պատկերասրահում բացվել է Սարյանի

անհատական ցուցահանդեսը։ Այդտեղ ցուցադրված աշխտանքները հայրենիք տեղափոխող

«Ֆրիժի» նավի վրա հրդեհ է առաջացել, այրվել է նկարների մեծ մասը։ 1937-ին Փարիզում բացված

համաշխարհային ցուցահանդեսի ՍՍՀՄ-ի տաղավարի դեկորատիվ պաննոյի համար ստացել է Մեծ

մրցանակ (Grand prix)։ 1923-ից ստեղծել է հայրենասիրական ոգով տոգորված պաննոներ,

դիմանկարներ, բնանկարներ, նատյուրմորտներ («Հայաստան», «Լեռներ։ Հայաստան», «Եղիշե

Չարենցի դիմանկարը», «Արևոտ բնանկար», չորսն էլ՝ 1923, «Աշնանային մառախլապատ օր»,

1928, «Զանգվի ափը», 1930, «Ծաղիկներ», 1945, նկարիչ Ս. Աղաջանյանի, 1930, Թ. Թորամանյանի,

1934, Ս.Մալխասյանի, 1943, դիմանկարները, «Երանոսի լեռները», 1951, «Բակի անկյուն», 1953)։

Այս շրջանում արմատապես կերպարանափոխվել են Սարյանի պոետիկայի ու տեխնիկայի մի շարք

սկզբունքներ։ Իրականության հետ խիստ միջնորդավորված այն հարաբերությունը, որ բնորոշ էր

նրա նախորդ շրջանի երկերին, այժմ դարձել է անհամեմատ ավելի անմիջական։ Ֆանտաստիկան

ու կյանքի իդեալական-երկրաչափական մոդելավորումը տեղի են տվել շոշափելի առարկայական և

առօրյա-բնական պատկերացումներին։ Իր ակնթարթային արագությամբ արած պատկերներում

Սարյանը նորովի հետազոտել է Հայաստանը՝ աշխատելով որքան կարելի է մոտ ու հարազատ լինել

նրան, նրա ներքին ու արտաքին բազմակերպ դրսևորումներին։ Քառասունից ավելի տարիների

ընթացքում ստեղծած բազմաքանակ երկերում անմիջապես կարելի է տարբերակելԱրարատյան

հովտի, Սևանի ավազանի, Արագածի փեշերի, Լոռվա, Զանգեզուրի և այլ վայրերի

բնապատկերները։ Մոտիվի կոնկրետությունը առկա է այն աստիճան, որ թվում է թե գործ ունես

«նկարիչ-երկրաբանի», «նկարիչ-աշխարհագրագետի», «նկարիչ-բուսաբանի» հետ։ Սարյանի

ստեղծագործություններում բնականության այդ միտումն ունի որոշակի պատմաբարոյական

ատաղձ. արվեստագետը նպատակ է ունեցել Հայաստանը ցույց տալ «իր շոշափելի գոյությամբ»

(Սարյան)։ 1961-ին «Իմ հայրենիքը» (1952 - 58) նկարաշարի համար նա արժանացել է լենինյան

մրցանակի։

Սարյանը խոշոր ներդրում է կատարել 10-րդ դարի հայկական գրքարվեստի և բեմանկարչության

ասպարեզներում։ Շատ չեն Սարյանի գրքային ձևավորումները, սակայն դրանք ունեն նույն որակը,

ինչ նկարչի մյուս ժանրերի երկերը։ Դրանց ձևաբանական, տեխնիկական հնարքները ևս ճկուն ու

բազմազան են։ Չնայած իր նկարազարդումներում խստորեն հետևել է գրական երկի սյուժետային

գործողությանը, մոտիվներին ու բովանդակությանը, դրանք ունեն նաև ինքնուրույն

կերպարվեստային արժեք (Ա. Իսահակյանի «Բանաստեղծություններ»–ի (1929), Հ. Թումանյանի

«Հեքիաթներ»–ի (1930), «Հայկական հեքիաթներ»–ի (1930), Ե. Չարենցի «Երկիր Նաիրի»–ի (1933), 189

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%A2%D5%AC%D5%B8_%D5%8A%D5%AB%D5%AF%D5%A1%D5%BD%D5%BD%D5%B8

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B1%D5%B6%D6%80%D5%AB_%D5%84%D5%A1%D5%BF%D5%AB%D5%BD

http://hy.wikipedia.org/wiki/10-%D6%80%D5%A4_%D5%A4%D5%A1%D6%80


http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%AF%D5%B8%D5%A2_%D4%BF%D5%B8%D5%BB%D5%B8%D5%B5%D5%A1%D5%B6

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%AF%D5%B8%D5%A2_%D4%BF%D5%B8%D5%BB%D5%B8%D5%B5%D5%A1%D5%B6

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D4%BD%D5%8D%D5%80

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%93%D5%A1%D6%80%D5%AB%D5%A6

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B1%D6%80%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%BF%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D5%A4%D5%A1%D5%B7%D5%BF

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B1%D6%80%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%BF%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D5%A4%D5%A1%D5%B7%D5%BF

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D6%87%D5%A1%D5%B6%D5%A1_%D5%AC%D5%AB%D5%B3

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B1%D6%80%D5%A1%D5%A3%D5%A1%D5%AE

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BC%D5%B8%D5%BC%D5%AB

http://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D4%B6%D5%A1%D5%B6%D5%A3%D5%A5%D5%A6%D5%B8%D6%82%D6%80&action=edit&redlink=1





http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B5%D5%B2%D5%AB%D5%B7%D5%A5_%D5%89%D5%A1%D6%80%D5%A5%D5%B6%D6%81



Ֆիրդուսու «Ռուստամ և Սոհրաբ»–ի (1934) նկարազարդումները և այլն։ Սարյանի

բեմանկարչական երկերը արվեստի իսկական գլուխգործոցներ են։ 1923 թվականին ստեղծել է

Հայաստանի Առաջին պետթատրոնի վարագույրը, որով խորհրդանշել է հայ ժողովրդի

կենսունակությունը։ Սարյանի բեմանկարչական գործերը նույնպես բնորոշվում են

մոնումենտալությամբ, ներթափանցված են էպիկական հզոր շնչով, ճարտարապետորեն կառուցիկ

են և ունեն խորապես ազգային նկարագիր։ Նա հոգեհարազատ է մնացել բեմադրվող երկի ոգուն և

դարձել բեմադրող ռեժիսորի համահեղինակ։ Ձևավորել է Ալեքսանդր

Սպենդիարյանի «Ալմաստ» (1930, Օդեսայի օպերայի և բալետի թատրոն, 1933, Երևանի

Սպենդիարյանի անվան օպերայի և բալետի թատրոն, 1939 թվականին՝Մոսկվայում Հայ արվեստի և

գրականության առաջին տասնօրյակի առթիվ, ՍՍՀՄ պետական մրցանակ, 1941), Ռիմսկի-

Կորսակովի «Ոսկե աքլորիկ» (1932, Մոսկվայի Ստանիսլավսկու անվան օպերային թատրոն, 2-րդ

արար), Հ. Ստեփանյանի «Քաջ Նազար» (1935, Սպենդիարյանի անվան օպերայի և բալետի

թատրոն), Է. Դե Ֆիլիպոյի «Ֆիլումենա Մարտուրանո» (1956, Մոսկվայի Վախթանգովի անվան

թատրոն), Ա. Տիգրանյանի «Դավիթ Բեկ» (1956, Սպենդիարյանի անվան օպերայի և բալետի

թատրոն, IV. Եսայանի և Ա. Միրզոյանի մասնակցությամբ) բեմադրությունները։

Սարյանը 1901 թվականից մասնակցել է ցուցահանդեսների։ Անհատական ցուցահանդեսներ է

ունեցել Մոսկվայում (1907, 1956, 1961,1964), Լենինգրադում (1956), Թբիլիսիում (1955, 1970), Փարի

զում (1928, 1980, ետմահու), Երևանում (1936, 1955, 1961, 1964, 1970) և այլ

քաղաքներում։ ՍՍՀՄ II–IV գումարումների Գերագույն սովետի դեպուտատ։ ՀՍՍՀ պետական

մրցանակ (1965)։ Պարգևատրվել է Լենինի 3 և երկու այլ շքանշաններով։

Գրառումներ իմ կյանքից

Մերձազովյան տափաստանում՝ եղեգնապատ գետակի ափից մի փոքր հեռու՝բլրակի վրա, հայրս ջրհոր էր փորել, հում աղյուսից տնակ կառուցել և ծածկել եղեգով:Մեր մեծ ընտանիքն ապրում էր այդտեղ, ինչպես պալատում…

Այդ նոր տան կառուցումը ես հիշում եմ այսօրվա պես:Երեք տարեկան էի:Մինչ այդ գիշերում էինք ցուրտ տափաստանում՝բաց երկնքի տակ:Վախենում էինք գայլերից, որ գիշերները վխտում էին շրջակայքում:Հրաշալի շուն ունեինք, որ մեր պահապանն ու ընկերն էր:Այդ ոսկեգույն գամփռը սարսափ էր տարածում իր շուրջը, բայց և բարի ու հասկացող էր:

Մարդկանցից կտրված էինք ու մերկ տապաստանում ընկած:Բայց մեր հրաշալի ընտանիքն սկսեց աշխատել, կառուցել ու նոր կյանք ստեղծել: Երեխաներով օգնում էինք հայրիկին ու մայրիկին:

Հայրս ամեն ինչ անում էր իև ընտանիքի կյանքն ապահովելու համար: Վերջապես ինքնուրույնություն էր ձեռք բերել և ապրում էր՝ շրջապատված զավակների բանակով:

Աշխատում էր, դատում և գոհ էր դրանից:Կյանքի ծանր պայմանները չէին չարացրել նրան:Դեռ վաղ մանկությանս տարիներից հասկացել էր, որ հայրս, աշխատասեր լինելուց բացի, բարի և խելոք մարդ էր:Բոլորը սիրում էին նրան , լսում նրա խորհուրդները:Հիշում

190



http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B1%D5%AC%D5%A5%D6%84%D5%BD%D5%A1%D5%B6%D5%A4%D6%80_%D5%8D%D5%BA%D5%A5%D5%B6%D5%A4%D5%AB%D5%A1%D6%80%D5%B5%D5%A1%D5%B6

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B1%D5%AC%D5%A5%D6%84%D5%BD%D5%A1%D5%B6%D5%A4%D6%80_%D5%8D%D5%BA%D5%A5%D5%B6%D5%A4%D5%AB%D5%A1%D6%80%D5%B5%D5%A1%D5%B6

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B1%D5%AC%D5%B4%D5%A1%D5%BD%D5%BF_(%D6%85%D5%BA%D5%A5%D6%80%D5%A1)



http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B5%D6%80%D6%87%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%8D%D5%BA%D5%A5%D5%B6%D5%A4%D5%AB%D5%A1%D6%80%D5%B5%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%A1%D5%B6%D5%BE%D5%A1%D5%B6_%D6%85%D5%BA%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%B5%D5%AB_%D6%87_%D5%A2%D5%A1%D5%AC%D5%A5%D5%BF%D5%AB_%D5%A9%D5%A1%D5%BF%D6%80%D5%B8%D5%B6

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B5%D6%80%D6%87%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%8D%D5%BA%D5%A5%D5%B6%D5%A4%D5%AB%D5%A1%D6%80%D5%B5%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%A1%D5%B6%D5%BE%D5%A1%D5%B6_%D6%85%D5%BA%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%B5%D5%AB_%D6%87_%D5%A2%D5%A1%D5%AC%D5%A5%D5%BF%D5%AB_%D5%A9%D5%A1%D5%BF%D6%80%D5%B8%D5%B6



http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%8D%D5%80%D5%84











http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BC%D5%A5%D5%B6%D5%AB%D5%B6%D5%A3%D6%80%D5%A1%D5%A4


http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B9%D5%A2%D5%AB%D5%AC%D5%AB%D5%BD%D5%AB













http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%8D%D5%80%D5%84

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%8D%D5%8D%D5%80


http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BC%D5%A5%D5%B6%D5%AB%D5%B6%D5%AB_%D5%B7%D6%84%D5%A1%D5%B6%D5%B7%D5%A1%D5%B6


եմ, որ հայրս վճար չէր վերցնում աղքատ մարդկանցից, երբ նրանց համար պատրաստում էր այս կամ այն իրը:

Երեք-չորս տերեկան էի, երջանիկ,անհոգ: Վազվզելու համար տարածություն՝ինչքա՜ն ուզես:Մոտակայքում ոչ մի տուն չկար:Չորս կողմը հորիզոնն էր, անծայրածիր տափաստանը՝գեղեցիկ իր ամայի ու խիստ բնությամբ:Հեռվում՝թմբերի վրա,ուրվագծվում էին երկու հողմաղացներ:

Դեպի հյուսիս՝գետակից այն կողմ, բարձրանում էր մի այլ ՝ ավելի մեծ թումբև այնքան դիք, որ երբ նրա լանջին արածում էին անասունները, թվում էր թե մեկը մյուսի վրա են կանգնած:

Մենք գիտեինք, որ այդ տափաստանը մեր հայրենիքը չէ:

Դեռ մանկությանս օրերին հայրս ու մայրս սիրով ու կարոտով պատմում էին մեր լեռների ու ձորերի, գետերի ու անտառների, պտղաբեր այգիների ու դաշտերի մասին: Պատմում էին և ասում, երբ մեծանանք, անպայման գնանք հայրենիք:

Հարցեր

1.Քո բառերով վերարտադրի՛ր հատվածի բովանդակությունը:

2.Ի՞նչը քեզ դուր եկավ այս հատվածում:

3.Տեքստում գտի՛ր և նորից կարդա՛ այն հատվածները, որոնցում նկարագրվում է հեղինակի հայրը: Նկարագրի՛ր Մ.Սարյանի հորը ըստ քո պատկերացման:

4.Հմամեմատի՛ր քո և Մարտրրոս Սարյանի հայրերին:Ի՞նչ ընդհանրություններ ես տեսնում նրանց միջև:

5.Ի՞նչ ես կարծում՝անհրաժե՞շտ է, որ մարդ ապրի իր հայրենիքում:Ասածդ հիմնավորի՛ր:

6.Ի՞նչ է տափաստանը:Հանրագիտարանից տեղեկություններ հավաքիր և պատմի՛ր:

32.Մարո Մարգարյան1

(1915-1999)

(5-րդ դասարան <<Այդ քամին է որ>> էջ 186, <<Հայրենի անտառներ>> էջ 208)

6-րդ դասարան, էջ 92 <<Հայրենի մեր հող>>

191


Սովետահայ պոեզիայի երրորդ սերնդի շարքում իր ուրույն տեղն ունի Մարո

Մարգարյանը:

Մարո Մարգարյանը ծնվելէ 1915-ին, Շուլավերում (այժմ Շահումյան շրջան, Վրացական

ՍՍՌ): Ավարտել է Երևանի պետական համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետը: Մ.

Մարգարյանի բանաստեղծությունների առաջին ժողովածուն՝ <<Մտերմությունը>>, լույս է

տեսել 1940 թվականին: Մոտիվները սահմանափակ են. տխուր հուշեր, սիրո

տագնապներ, արև, անտառ և այլն:

Երկրորդ ժողովածուն (<<Բանաստեղծություններ>>, 1945) վկայում է գեղարվեստական

ինքնատիպ եղանակներով ընդհանրացումներ կատարելու հմտություն:

Ժողովածուն սկսվում է մի ոտանավորով՝<<Երգ երգոց>>, որը կարելի է համարել

հեղինակի բանաստեղծական ծրագիրը: Երգը նվիրական պարգև է, թեթև չպետք է նայել

երգին.

Երգը սիրտ է, երգը սեր է,

Երդում է նա ու երազանք,

Երգն ամենից սուրբ ու վեհ է,

Երգն ամենից ջերմ է ու թանկ:

Ժողովածուն եզրափակող <<Ընկուզենին>> ոտանավորը բարիք ստեղծող, կյանքը

հարստացնող ու զարդարող գործերի բանաստեղծական ոգեշնչված գովք է:

Ուշագրավ են 1942-1944 թվականներին գրած այն ոտանավորները, որ զետեղված են

ժողովածվի <<Հայրենիք>> բաժնում: Բանաստեղծուհին գիտակցում է երկրի վրա կախված

վտանգիմ եծությունը, բայց հոգու արիությունը չի կորցնում: Մ. Մարգարյանի քնարական

հերոսը չի վհատվում. Ռազմադաշտից տխուր լուրեր է ստանում՝ ընկերներից շատերը

չկան, կռիվ ու կրակ է սառույցներիվրա, իսկ ինքը շուրջը գարուն է տեսնում, փթթող

կյանք:

Հավատով լի տրամադրությունների կողքին տեղ են գտել նաև վհատ նվագներ: Որոշ

բանաստեղծություններում քնարական հերոսը հավատացնել է ուզում, թե կյանքում չկա

իսկական երջանկություն:

<<Դեռ չեմ պոկել մի ցողուն>> ոտանավորի քնարական հերոսն իրեն համարում է

աշխարհի կարոտը՝ կնոջ տեսք առած: Համակված մարդասիրական զգացմունքներով,

մարդկանց ցանկանում է ծիծաղ ու խնդություն պարգևել, իրեն համարելով կնոջ տեսք

առած սփոփանք, կոչ է անում.

192


Բայց երբ վշտից վհատվեք, եկեք ինձ այցի

Ես ըսփոփանքն եմ բարի՝ կնոջ տեսք առած:

___________________________________

1 Սովետահայ գրականության պատմություն,հատոր 2, Հայկական ՍՍՌ ԳԱ

Հրատարակչու-թյուն, Երևան 1965, էջ 506-512:

Մ. Մարգարյանը գրել է նաև սիրո և մանկության նվիրված ոտանավորներ: Առանձին

բանաստեղծություններ պտտվում են մանր փաստերի շուրջը՝ հեղինակին շեղելով

ընդհանրացումների ճանապարհից:

Հետ պատերազմյան տարիներին զգալի փոփոխություններ են տեղի ունենում

բանաստեղծուհու ստեղծագործական կյանքում: <<Փշատենի>> ժողովածուի մի քանի

ոտանավորներում քնարական հերոսն ասում է, որ հաճախ է չարն ու բարին խառնել,

ոտքը հաճախ է քարին դիպել, և հիմա նա ձգտում է կատարյալին, և խոստանում է կյանքի

մնացած ճանապարհն անցնել իմաստացած:

Բանաստեղծուհու նվաճումն այն է, որ նրա հայացքը դեպի մեծ աշխարհն է:

Բանաստեղծական նյութի գլխավոր աղբյուրը շրջապատի կյանքն է: Բանաստեղծուհուն

ավելի զբաղեցում են քաղաքական թեմաները ՝ հայրենասիրությունն ու

հակապատերազմյան շարժումը: Դա խաղաղասիրական ծավալված շարժման

գեղարվեստական արձագանքն է, որը հատկապես մեծ տեղ է գրավել <<Մոր ձայնը>>

ժողովածվում: Այդ թեման շոշափող բանաստեղծությունների պատկերային հյուսվածքը

կազմված է 2 գլխավոր տարրերից՝ մայր ու որդի. ոդին որպես խաղաղության, փթթող

կյանքի սիմվոլ, մայրը՝ որպես բողոքի ձայն պատերազմի հրձիգների դեմ:

<<Մոր ձայնը>> և <<Փշատենի>> ժողովածուներում խոշոր տեղ են գրավում <<անձ-

նական>>թեմաները: Բանաստեղծուհին խոստովանում է, որ հեշտությամբ չի կտրել

անցած ճանապարհը և հիմա հեշտությամբ չի անցնում իր կյանքը.

Ասել ամեն ինչ հարթ է ու դյուրին,

Մեկ է, ինձ ոչ ոք չի հավատալու,

Ասել բոլորը ժպտում են լռին,

Մեկ է, ինձ ոչ ոք չի հավատալու:

193


Առհասարակ սիրո մոտիվներին դիմելիս Մ. Մարգարյանի քնարում ինչ-որ անհամարձակ

մոտեցում է նկատվում, նա փառաբանում է սիրո անհաղթահարելի ուժը:

<<Լիրիկական լուսաբացը>> գիրքը Մ. Մարգարյանի վերջինժողովածուն է: Այնտեղ

շոշափված են զանազան մոտիվներ: Առանձնապես ջերմ են հնչում հայրենիքին նվիրված

երգերը:

Մ. Մարգարյանի վերջին շրջանի բանաստեղծություններում մեծ տեղ է գրավում սիրո

թեման, որը հնչում է նորովի: Առաջվա անհամարձակ մոտեցումը վերացելէ: Այդ

գործերում հանդիպում ենք նաև նոր մոտիվներ, ինչպիսիք են ստեղծարար մարդու գովքը:

Մ. Մարգարյանը ոչ մի տեղ բարձրագոչ չի ազդարարում իր իդեալների ու սիրո մասին:

Նրա հայացքը պայծառ է, հավատը՝ուժեղ, իսկ ձայնը լցվում է ցավով ու ցասումով, երբ

խոսում է անտարբեր ու քարասիրտ մարդկանց մասին:

Բանաստեղծուհին ձգտում է ժամանակակից մարդուն ցույց տալ իր ներքին

հակասությամբ` բացահայտել նրա հավատն ու հուսախաբությունը, վերելքն ու անկումը,

խինդն ու վիշտը, բայց միշտ իշխող ուժը մնում է հավատը: Այդ հավատով է նրա հերոսը

առաջ շարժվում.

Այնքան կարոտ ու սիրառատ,

Սիրահոժար ու սիրասեր,

Այնքան լեցուն, այնքան վարար,

Գնու~մ, գնու~մ, գնում ես դու:

Մ. Մարգարյանի գրչին է պատկանում նաև <<Այդ քամին է քո…>>2 տողով սկսվող

ոտանավորը.

Այդ քամին է քո

Պատուհանի տակ…

Մի կանաչ, կարմիր

Երգ է հորինում,

Դու ունկնդի՛ր միայն

Ուքնի՜ր, քնի՜ր …

194


Գնաց հրթիռը

Երկնուղիներով

Նոր մոլորակներ

Ու երջանկության

Աստղե ճամփաներ

Փնտրելու համար:

Այդ կարոտներն են

Մեր անճանապարհ.

Մշուշների մեջ

Ելք են որոնում,

Կգտնեն անշուշտ

Քնի՜ր, քնի՜ր…

2 Մայրենի 5, Դ.Գյուրջինյան, Թ. Ալեքսանյան, Ա. Գալստյան

Նշանավոր մարդկանց նամակները զավակներին

Մայրենի 5, էջ 205-207

Նամակների շուրջ զրուցել նշանավոր մարդկանց (Ավ. Իսահակյան, Կոմիտաս, Հովհ.

Թումանյան, Շառլ Ազնավուր): Մենք առաջարկում ենք նաև Անտուան դը Սենտ

Էքսյուպերիի, Գարսիա Մարկեսի, Չարլի Չապլինի հույժ մարդասիրական նամակները

զավակներին, ընկերներին, սերունդներին:

33.Գևորգ էմին1

(1919-1998)

(5-րդ դասարան, <<Մեր այբուբենը>> էջ 16, Մայրենի 6 էջ 90 <<Պատգամ>>)

Գևորգ էմինը (Կարլեն Գրիգորի Մուրադյան)ծնվելէ 1919 թ.-ինԱշտարակում: Հայրը ուսուցիչ էր գյուղի դպրոցում: 1940-ին ավարտել է Երևանի պոլիտեխնիկական

ինստիտուտի հիդրոտեխնիկական բաժինը: Այդ նույն տարում լույս տեսավ նրա բանաստեղծական առաջին ժողովածուն՝ <<Նախաշավիղը>>,որը ջերմ ընդունելություն

195


գտավ ընթերցողների շրջանում: Աշխատել է Մատենադարանում: Հիմնականում ստեղծագործել է մեծերի համար՝ <<Խաղաղության ծխամորճը>>, <<Նոր

ճանապարհ>>,<<Քսաներորդ դար>>,<<Հավերժի ճամփորդ>>: <<Հայֆիլմ>> կինոստուդիան նրա սցենարով նկարահանել է <<Յոթ երգ Հայաստանի

մասին>> կինոնկարը:

<<Խոսի՛ր, Հայաստան >> Հարցազրույցներից մեկում Գևորգ էմինն ասել է. <<Լուրջ>> սկսել եմ գրել 9-10-րդ

դասարանից: Պահպանվել են Չարենցին նվիրված իմ բանաստեղծությունները՝ գրված հենցն նրա ոգով ու ոճով>>:

Ունկնդրենք. Պարույր Սևակ. <<Գևորգ Էմինը այսօր ոչ միայն Հայաստանի մի քանի հայտնի ու լավ բանաստեղծ-ներից մեկն է, այլև՝ ամբողջ Խորհրդային միության…>>: Լուի Արարգոն. <<Գևորգ էմինի տաղանդավոր, թարմ ու լուսավոր պոեզիան , ավելի, քան որևէ

այլ բան, ապացուցում է, որ հայ ժողովուրդը թոթափել է իր դարավոր վիշտը և մտել իր վերծննդի դարը>>:

Այսպես՝ էլի տասնյակ գնահատանքի խոսքեր՝ ասված ու գրված ի խորոց սրտի՝ հասցեագրված այն բա-նաստեղծին, որ ի լուր աշխարհի, իր ժողովրդի ու իր հայրենիքի

հանդեպ սիրո ու հպարտության վեհ զգա-ցումներով դեռևս դեռևս ստեղծագործական ճանապարհի սկզբին՝ <<Նորքի>> էջերից ազդարարեց <<երգ-երգոցով>>.

Ես հայեմ, հին, ինչպես լեառն այս բիբլիական,

Թաց են ոտքերս դեռ ջրհեղեղի ջրից,

Իմ սուրբ հողն է տեսել Նոյն առաջին անգամ,

Բաբելոնյան Բելը խորտակվել իմ սրից:

Ես հայեմ, հին, ինչպես լեառն այս Արարատյան,

Հազար սուր է բախվել իմ վահանին ահեղ,

Փշրել եմ ես սակայն ամեն սուր ու պատյան Եվ լեռներիս նման գլուխս վեր պահել:

Եվ բանաստեղծի խոհերում ոչ միայն Արարատ լեռն է դառնում խորհրդանիշ, այլև ծննդավայրը, իր ժողովրդին բախտակից խաղողի որթը, ի վերջո, Սասունցիների խելահեղ

պարը, որը հնչում է <<Սասունցիների պարը>> բա-նաստեղծությունում. Պարեց Սասունն, ու ողջ աշխարհը հիացավ,

Պարեց Սասունն, ու ողջ աշխարհը հասկացավ,

Որ պար չէ սա, այլ՝մի երկրի քաջ պատմություն,

ՈՒր պարտություն նանգամ ունի հպարտություն,

Եվ չի՛հաղթի ոչինչ այն հին ժողովրդին,

Որ այս ջանքով,

ՈՒ այս կամքով

Պարել գիտի...

196


Բանաստեղծությունը, որ հայրենասիրության դաս է, ավարտվում է խորհրդանշական կոչնակով՝ մեր ժողովրդի անմեռ երազանքի իրագործման տենչանքով.

Սասուն, պարի՛... Պարի՛,

Դու դեռ երազ ունես կատարելու,

Վրեժ ունես պատմությունից դեռ հանելու.

Պարի՛, Մինչև ողջ հայերին դու ամբարես,

Եվ այս պարը

Մասիս լեռան լանջին պարես...

Գրի ոգեղեն ուժի հանդեպ ակնածանքի ինչպիսի հզոր տարերք կա <<Մեր այբուբենը>> բանաստեղծության մեջ.

_____________________________ 1 ԼյուդվիգԿարապետյան<<Դասը վարում է գրողը>> Պրակ 2, Երևան 2004 էջ 143-156

Այբուբեն չէ սա,

Բերդ է անմատույց,

Գանձ է աննվաճ:

Դուռ է փրկության,

Ելք, երբ հույս չկա,

Զարթոնքի նվագ:

Էությունն է մեր,

Ընթացքն ու ուղին,

Թագ ու զորավար.

Ժողովող մի կանչ,

Իմաստուն խորհուրդ,

Լինելու համար:

Էմինի հայրենասիրական դասերը չափազանց բազմերանգ շերտեր ունեն, ընթերցողին տոգորում են վեհ զգացմունքներով հայրենի հողի,մեր պատմության, և ընդհանրապես Հայոց ոգու ֆենոմենի հանդեպ, որ սքանչելի վարպետությամբ նա ներկայացրել է իր <<Յոթ երգ Հայաստանի մասին>>էսսեում: Այս արձակ վավերապատումի մեջ, դիմելով Հայոց պատմությանը ներհյուսված յոթ խորհրդանիշերին (դար, քար, ջուր, հող, գիր, երգ)՝Էմինը ներկայացնում մեր ժողովրդի անցած դժվար ուղին: Այն յուրօրինակ դասագիրք է, որը կոնկրետ պատասխան է տալիս <<ի՞նչ է հայրենիքը>> վերացական հարցին. <<Մեր ժողովրդի պատմության հին ու նոր դարն է նա, մեր հողն ու քարը, ջուրն ու հուրը, գիրն ուերգը, որոնք այսօր,վերածնված ու լեզու առած, պատմում են իրենց մասին>>: Դարին ու մարդուն հուզող խնդիրները նրա պոեզիայում արծարծվել են ազգային-համամարդկային խոր զգացո-ղությամբ .

197


Երգը զենքի պես զգույշ գործածիր, Երբ խառն է դարը. Նույն արճիճից են ձուլում, իմացիր, Գնդակն ու .. տառը: Հայրենական պատերազմի ու նրան հաջորդող տարիներին գրված բանաստեղծություններից հիշենք<<Երեկ, Ղրիմում…>> գործը, որը խաղաղությանը նվիրված լավագույն երկերից է. Երեկ, Ղրիմում, մի փոքրիկ մանուկ, Անմեղ մի մանուկ՝երեք տարեկան, Խաղաղ ծովափին երբ խաղ էր անում, Մի հին ականի պայթյունից ընկավ: Մեծ արժեք ունի նաև Գ.Էմինի <<Շաքե>>պոեմը: Պոեմի հերոսուհին Բեյրութից հայրենիք եկած Շաքեն է: Պոեմի 2 գլուխներն են՝ <<Շաքեն Բեյրութում>> և <<Շաքեն տանը>>: Առաջին գլխում մենք աղջնակին հանդիպում ենք հեռավոր, օտար քազաքում: Նա ստիպված է լռությամբ տանել անգլիացի հղփացած տղայի՝ Ջորջի վիրավո-րանքները: Ուրախալի է, որ այդ մռայլ շրջապատում կան նաև լուսավոր գույներ. արաբ տղան՝ Շամիլը, ով ընկերների հետ կարեկցում և պաշտպանում է աղջկան:Եվ ահա՝ հրաշք: Տուն է գալիս հայրը և հայտնում, որ վաղը պիտի վերադառնան: Պոեմում ցցուն է շարադրված հակադրությունը հերոսուհու հին և նոր միջավայրի, օտար և հայրենի երկրում ապրող երեխաների վարքուբարքի միջև: 1952թ.-ին լույս է տեսնում Գ. Էմինի <<Սարյակներ>> բանստեղծությունը. Երբ ձմեռն եւ ձյունը անցան, Երբ արևը ժպտաց պայծառ Երկու սևուկ սիրուն սարյակ. Իրենց բույն վերադարձան… Վերադառնում և ի՞նչ են տեսնում. Իրենց բնի տեղում նոր շենք են կառուցել:Դասից տուն վերադարձող փոքրիկին սարյակները նախատում են, ասելով թե ինչու՞ իրենց համար բույն չի պատրաստել, իսկ տղան ասում է, որ բույն պատրաստել ե, բայց քազաքից դուրս:

34. Օտարագիր հայ գրողներ և արտասահմանյան գրողներ

Վիլյամ Սարոյան

(1908-1981)

<<Իմ սիրտը լեռներում է>> 7-րդ դաս. էջ 184

198


§Â»¨ ³Ý·É»ñ»Ý ÏÁ ·ñ»Ù áõ Ñ³Ï³é³Ï ³Ýáñ, áñ ÍÝáõÝ¹áí ³Ù»ñÇÏ³óÇ ÙÁÝ »Ù, ÇÝù½ÇÝùë

ÏÁ ÝÏ³ï»Ù Ñ³Û ·ñáÕ ÙÁ: ¶áñÍ³Í³Í µ³é»ñë ³Ý·É»ñ»Ý »Ý: ØÇç³í³ÛñÁ, áñáõ Ù³ëÇÝ ÏÁ

·ñ»Ù, ³Ù»ñÇÏÛ³Ý ¿: à·ÇÝ, áñ Ï❜ëïÇå» ÇÝÓÇ ·ñ»É, ë³Ï³ÛÝ, Ñ³°Û ¿: àõñ»ÙÝ Ñ³Û ·ñáÕ ÙÁÝ »Ù

»ë: Êáñ³å»ë ÏÁ ëÇñ»Ù Ñ³Û ·ñáÕÝ»ñáõ Ù»Í ÁÝï³ÝÇùÇÝ å³ïÏ³Ý»Éáõ å³ïÇíÁ¦3:

²Ûëå»ë ¿ ³ñï³Ñ³Ûïí»É Çñ Ù³ëÇÝ ê³ñáÛ³ÝÁ 1940Ã. ÈÇµ³Ý³ÝáõÙ ÉáõÛë ï»ë³Í

§Ð³ÛÝ áõ ³ßË³ñÑÁ¦ í»ñÝ³·ñáí Çñ å³ïÙí³ÍùÝ»ñÇ ÅáÕáí³ÍáõÇ Ñ³Û»ñ»Ý

Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛ³Ý ³éÃÇí ·ñ³Í ³é³ç³µ³ÝáõÙ: ²½·áõÃÛ³Ùµ ¨ á·áí Ñ³Û Ù»Í³Ñéã³Ï ·ñáÕ

àõÇÉÛ³Ù ê³ñáÛ³ÝÁ 20-ñ¹ ¹³ñÇ ³Ù»ñÇÏÛ³Ý ¨ Ñ³Ù³ßË³ñÑ³ÛÇÝ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ³Ù»ÝÇó

ëÇñí³Í ¨ ³Ù»ÝÇó ß³ï Ï³ñ¹³óí³Í ¹»Ùù»ñÇó ¿: Ü³ Çñ å³ïí³íáñ ¨ Ñ³ëï³ïáõÝ

ï»ÕÝ áõÝÇ Ñ³Ù³ßË³ñÑ³ÛÇÝ ×³Ý³ãÙ³Ý ³ñÅ³Ý³ó³Í ³Ù»ñÇÏ³óÇ Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó ãáñë

Ù»Í ·ñáÕÝ»ñÇª Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÇ, üáÉÏÝ»ñÇ, êï³ÛÝµ»ÏÇ ¨ ÎáÉ¹áõ»ÉÇ ß³ñùáõÙ: Üñ³

ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝù Ý»ñÍÍí³Í »Ý ³Ýë³ÑÙ³Ý µ³ñáõÃÛ³Ùµ ¨ µ³ñÓñ

Ù³ñ¹³ëÇñáõÃÛ³Ùµ, Ñ³Ù³ßË³ñÑ³ÛÇÝ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ·³ÝÓ³ñ³ÝÇ ÙÝ³ÛáõÝ ³ñÅ»ùÝ»ñÇó

»Ý: Üñ³ ³ßË³ñÑ³Û³óùÇ ¨ µ³ñáÛ³Ï³Ý Ç¹»³ÉÝ»ñÇ ³ñÙ³ïÝ»ñÁ Ï³åí³Í »Ý Ñ³ë³ñ³Ï

Ù³ñ¹Ï³Ýóª ³ßË³ï³íáñÝ»ñÇ áõ Ã³÷³é³ßñçÇÏÝ»ñÇ, µ³ÝíáñÝ»ñÇ áõ

³·³ñ³Ï³å³ÝÝ»ñÇ, Ù³Ýñ Í³é³ÛáÕÝ»ñÇ áõ ³ñÑ»ëï³íáñÝ»ñÇ ³ßË³ñÑÇ Ñ»ï, Ù³ñ¹ÇÏ,

áñáÝù ëïáÛÇÏÛ³Ý Ñ³Ùµ»ñáõÃÛ³Ùµ ï³ÝáõÙ »Ý ×³Ï³ï³·ñÇ ¹³éÝáõÃÛáõÝÝ»ñÝ áõ ÏÛ³ÝùÇ

Ñ³ñí³ÍÝ»ñÁ:

àõÇÉÛ³Ù ê³ñáÛ³ÝÁ ÍÝí»É ¿ 1908Ã., Î³ÉÇýáéÝÇ³ÛÇ Ý³Ñ³Ý·Ç üñ»½Ýá ù³Õ³ùáõÙ,

²ñ¨ÙïÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÇó ·³ÕÃ³Í ÙÇ ãù³íáñ Ñ³Û ÁÝï³ÝÇùáõÙ:

Üñ³ Ñ³ÛñÁª ´ÇÃÉÇëóÇ ²ñÙ»Ý³Ï ê³ñáÛ³ÝÁ, áñáß Å³Ù³Ý³Ï ù³Ñ³Ý³ÛáõÃÛ³Ùµ ¿

½µ³ÕíáõÙ üñ»½ÝáÛÇ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ñ³Ù³ÛÝùáõÙ, ³å³ å³ñïùáí í»ñóÝáõÙ ¿ Ë³ÕáÕÇ ³Û·áõ

ÙÇ ÷áùñÇÏ ³·³ñ³Ïª ÁÝï³ÝÇùÇ ³åñáõëïÁ Ñá·³Éáõ Ñ³Ù³ñ: ê³Ï³ÛÝ Ý³ »ñÏ³ñ ãÇ

³åñáõÙ: öáùñÇÏ àõÇÉÛ³ÙÁ ÁÝ¹³Ù»ÝÁ »ñ»ù ï³ñ»Ï³Ý ¿ñ, »ñµ ÏáñóÝáõÙ ¿ Çñ ÑáñÁ, áñÇ

Ñ»ï¨³Ýùáí ÁÝï³ÝÇùÁ Ù³ïÝíáõÙ ¿ ÝÛáõÃ³Ï³Ý Ý»ÕáõÃÛ³Ý: Ø³ÛñÁª Â³·áõÑÇ ê³ñáÛ³ÝÁ,

ëïÇåí³Í Çñ ãáñë »ñ»Ë³Ý»ñÇÝ Ñ³ÝÓÝáõÙ ¿ úùÉ»Ý¹ ù³Õ³ùÇ µáÕáù³Ï³ÝÝ»ñÇ

áñµ³ÝáóÁ, ÙÇÝã¨ Ï³ñáÕ³ÝáõÙ ¿ ³ßË³ï³Ýù ·ïÝ»É å³Ñ³ÍáÝ»ñÇ ·áñÍ³ñ³ÝáõÙ: àñáß

ï³ñÇÝ»ñ áñµ³ÝáóáõÙ ÙÝ³Éáõó Ñ»ïá àõÇÉÛ³ÙÁ í»ñ³¹³éÝáõÙ ¿ Çñ ÁÝï³ÝÇùÇ Ùáï: àõÃ

ï³ñ»Ï³Ý Ñ³ë³ÏáõÙ Ý³ Ñ³×³ËáõÙ ¿ ¹åñáó: ê³Ï³ÛÝ »ñÏ³ñ ãÇ Ï³ñáÕ³ÝáõÙ ëáíáñ»É

¹åñáóáõÙ ¨ ÉÇ³ñÅ»ù áõëáõÙ ãÇ ëï³ÝáõÙ:

3 î»°ë ìÇÉÛ³Ù ê³ñáÛ³Ý, §Ð³ÛÝ áõ ³ßË³ñÑÁ¦, ÈÇµ³Ý³Ý, 1940Ã., Ï³Ù ¸³íÇÃ ¶³ëå³ñÛ³Ý, Ð³Û ·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝ, ºñ¨³Ý, 2000Ã., ¿ç 195:

199


¼ñÏí³Í ÉÇÝ»Éáí ÑáñÇó ¨ Ù³ï³Õ ï³ñÇùÇó Çñ áõë»ñÇ íñ³ ½·³Éáí ï³ñ³·Çñ

ÁÝï³ÝÇùÇ ³åñáõëïÁ Ñ³ÛÃ³ÛÃ»Éáõ Ñá·ëÁª 13 ï³ñ»Ï³Ý Ñ³ë³ÏáõÙ Ý³ ëïÇåí³Í ¿

ÉÇÝáõÙ ³ßË³ï³Ýù áñáÝ»É: êÏ½µáõÙ Çñ»Ýó ù³Õ³ùáõÙ ¹³éÝáõÙ ¿ Éñ³·ñ³í³×³é ¨

÷áÕáóÇó ÷áÕáó ³ÝóÝ»Éáíª µ³ñÓñ³Ó³ÛÝ Ñ³Ûï³ñ³ñáõÙ ¿ ûñí³ Ññ³ï³å Éáõñ»ñÁ:

²ÛÝáõÑ»ï¨ ¹³éÝáõÙ ¿ Ñ»é³·ñ³ï³Ý óñÇã ¨ ³Ù»Ý ûñ µ³½Ù³ÃÇí Ñ»é³·ñ»ñ ¿ óñáõÙ

ïÝ»ñÁ: Î³ñ× Å³Ù³Ý³Ï ³Ýóª Ý³ ³ßË³ïáõÙ ¿ ³·³ñ³ÏÝ»ñáõÙ áñå»ë ³Û·»·áñÍ, ³å³

ÉÇÝáõÙ ¿ Ýå³ñ³í³×³é, ·ñ³ë»ÝÛ³Ï³ÛÇÝ Í³é³ÛáÕ, ë¨³·áñÍ µ³Ýíáñ ¨ ³ÛÉÝ: ºí ³Ûëå»ë,

ËÇëï ÁÝ¹áõÝ³Ï, µ³Ûó ÇÝùÝ³ë»ñ å³ï³ÝÇÝ áã ÙÇ ï»Õ ãÇ Ï³ñáÕ³ÝáõÙ »ñÏ³ñ ÙÝ³É:

Ð»ï³·³ÛáõÙ Ý³ Çñ ·ñí³ÍùÝ»ñÇó Ù»ÏáõÙ Çñ³í³óÇáñ»Ý ³ë»É ¿. §àõëáõÙë ëï³ó³

áõÕÕ³ÏÇ ÷áÕáóÇó, µ³Ûó »ë ³ÛÝ ÑÕÏ»óÇ áõ Ï³ï³ñ»É³·áñÍ»óÇ ÏÛ³ÝùÇë ÁÝÃ³óùáõÙ ÇÙ

Ï³ñ¹³ó³Í µáÉáñ ·ñù»ñáí¦:

ê³ñáÛ³ÝÇ ³é³çÇÝ å³ïÙí³ÍùÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ 1933Ã. ´áëïáÝáõÙª Ñ³Û»ñÇ

ÏáÕÙÇó Ññ³ï³ñ³ÏíáÕ ³Ý·É»ñ»Ý ÙÇ ß³µ³Ã³Ã»ñÃáõÙ: ²Ý¹ñ³ÝÇÏ ·ñí³ÍùÁ, áñÁ

ïå³·ñí»É ¿ñ êÇñ³Ï ê³ñáÛ³Ý Í³ÍÏ³ÝáõÝáí, ÙÇ³Ý·³ÙÇó Ñéã³ÏáõÙ ¿ Ýñ³ ³ÝáõÝÁ: ²Û¹

å³ïÙí³ÍùÁ ïå³·ñíáõÙ ¿ §È³í³·áõÛÝ å³ïÙí³ÍùÝ»ñ¦ ÅáÕáí³ÍáõáõÙ: Ø»Ï ï³ñÇ

Ñ»ïá, 1934Ã. ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ Ýñ³ å³ïÙí³ÍùÝ»ñÇ ³é³çÇÝ ÅáÕáí³ÍáõÝª §Ð³Ý¹áõ·Ý

»ñÇï³ë³ñ¹Á ÃéãáÕ Ù³ñ½³ÓáÕÇ íñ³¦ Ëáñ³·ñáíª µ³ÕÏ³ó³Í 26 å³ïÙí³ÍùÝ»ñÇó: ²Ûë

ÅáÕáí³ÍáõÝ ßéÝ¹³ÉÇó Ñ³çáÕáõÃÛáõÝ ¿ áõÝ»ÝáõÙ ³ÙµáÕç ²Ù»ñÇÏ³ÛáõÙ: Üñ³ »ñÇï³ë³ñ¹

Ñ»ÕÇÝ³ÏÇÝ ÇëÏáõÛÝ Ññ³íÇñáõÙ »Ý ÐáÉÇíáõ¹: ²ÛëåÇëáí ê³ñáÛ³ÝÁ ¹³éÝáõÙ ¿

åñáý»ëÇáÝ³É Ñ³ÛïÝÇ ·ñáÕ: Þ³ï ã³Ýó³Í Ýñ³ ·áñÍ»ñÁ Ã³ñ·Ù³ÝíáõÙ »Ý ýñ³Ýë»ñ»Ý,

·»ñÙ³Ý»ñ»Ý, Çï³É»ñ»Ý ¨ »íñáå³Ï³Ý µ³½Ù³ÃÇí ³ÛÉ É»½áõÝ»ñáíª »ñ»ëÝ³ÙÛ³

Ñ»ÕÇÝ³ÏÇÝ ³å³Ñáí»Éáí ÙÇç³½·³ÛÇÝ Ñ³Ùµ³í: Ð»ï³·³ÛáõÙ ê³ñáÛ³ÝÁ

ëï»ÕÍ³·áñÍáõÙ ¿ ³ÛÝù³Ý ³ñ³· ¨ ³ÛÝù³Ý ß³ï, áñ Ýñ³Ý Ñ³Ù³ñáõÙ »Ý ³ßË³ñÑÇ

³Ù»Ý³µ»ÕÙÝ³íáñ ·ñáÕÝ»ñÇó Ù»ÏÁ: ºñÏáõ ï³ëÝ³ÙÛ³ÏÇ ÁÝÃ³óùáõÙ Ý³ ·ñ»É ¿ 1500

å³ïÙí³Íù áõ Ýáí»É, 12 Ã³ï»ñ³Ï³Ý »ñÏ ¨ 7 í»å: Ü³ Ó»éùáí ãÇ ·ñ»É Çñ ·áñÍ»ñÁ, ³ÛÉª

áõÕÕ³ÏÇ ·ñ³Ù»ù»Ý³ÛÇ íñ³, áñÇÝ í³ñÅí»É ¿ñ 15 ï³ñ»Ï³Ý Ñ³ë³ÏÇó: Æñ É³í³·áõÛÝ

åÇ»ëÁª §Ò»ñ ÏÛ³ÝùÇ Å³Ù³Ý³ÏÁ¦, ê³ñáÛ³ÝÁ ·ñ»É ¿ Ù»Ï ß³µ³Ãí³ ÁÝÃ³óùáõÙ: Ü³

ûñ³Ï³Ý ·ñáõÙ ¿ñ ³éÝí³½Ý Ù»Ï, »ñµ»ÙÝ Ý³¨ »ñÏáõ å³ïÙí³Íù: §Ø³ñ¹Ï³ÛÇÝ

Ï³ï³Ï»ñ·áõÃÛáõÝ¦ íÇå³ÏÁ ê³ñáÛ³ÝÁ ·ñ»É ¿ ÁÝ¹³Ù»ÝÁ ÙÇ ù³ÝÇ ûñáõÙ:

1935Ã. Ñ³Û³½·Ç ·ñáÕÁ Ù»ÏÝáõÙ ¿ ºíñáå³: Ð»ïá Ý³ ³Ûó»ÉáõÙ ¿ ØáëÏí³ ¨ ³å³

Ý³¨ êáí»ï³Ï³Ý Ð³Û³ëï³Ý ¨ ÙáïÇÏÇó ï»ëÝáõÙ Çñ ÅáÕáíñ¹Ç í»ñ³ÍÝáõÝ¹Á:

ê³ñáÛ³ÝÁ ³Ûó»ÉáõÙ ¿ ´ÇÃÉÇëª Çñ Ý³ËÝÇÝ»ñÇ µÝûññ³ÝÁ:

200


Øáõïù ·áñÍ»Éáí ·ñ³Ï³Ý ³ëå³ñ»½ª Çñ Ñ»ï µ»ñáõÙ ¿ ÙÇ Ýáñ, Ã³ñÙ áõ Ï»ÝëáõÝ³Ï

Ñáë³Ýùª ³Ù»ñÇÏÛ³Ý Ýáñ³·áõÛÝ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç, í³ñ³ÏÇã ÙÇ Ýáñ Ëáëù, ÏïñáõÏ,

ÇÝùÝ³ïÇå ¨ ³Ýëáíáñ ÙÇ á×: àÙ³Ýù ³ÛÝ Ï³ñÍÇùÝ ¿ÇÝ Ñ³ÛïÝáõÙ, Ã» Ýñ³

·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ Ï³ñ×³ï¨ ÏÛ³Ýù áõÝ»óáÕ Ùá¹³Û³Ï³Ý ÙÇ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝ ¿. áñáß

ùÝÝ³¹³ïÝ»ñ ÝáõÛÝÇëÏ ÑÇÙ³ñ »Ý ³Ýí³ÝáõÙ Ýñ³Ý: ê³Ï³ÛÝ ê³ñáÛ³ÝÁ Ñ³éÝ»ó

½³ñÙ³Ý³ÉÇ ÇÝùÝ³ïÇå áõ ï³Õ³Ý¹³íáñ Ùïùáí:.

²Ýï»ë»Éáí å³ïÙí³Íù ·ñ»Éáõ ÙÇÝã ³Û¹ µáÉáñ Ñ³ÛïÝÇ Ï³ÝáÝÝ»ñÝ áõ ¹³ë³Ï³Ý

Ó¨»ñÁª ëï»ÕÍáõÙ ¿ å³ïÙí³Íù ·ñ»Éáõ Çñ Ýáñ Ó¨Á: Ü³ Ñ»ï¨Û³É Ï»ñå ¿ ë³ÑÙ³ÝáõÙ Çñ

·ñ³Ï³Ý ûñ»ÝùÝ»ñÁª Ýß»Éáí. §²é³çÇÝ ûñ»ÝùÁ 11 ï³ñ»Ï³Ý »Õ³Í Å³Ù³Ý³Ï ÑÝ³ñ»óÇ.

áõñÇßÝ»ñÇ ëï»ÕÍ³Í ûñ»ÝùÝ»ñÇÝ Ï³ñ¨áñáõÃÛáõÝ ÙÇ° ïáõñ, Ýñ³Ýù ëï»ÕÍáõÙ »Ý ³Û¹

ûñ»ÝùÝ»ñÁ Çñ»Ýó ³å³ÑáíáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ: ¶ñ³Ï³Ý »ñÏñáñ¹ ûñ»ÝùÁ ÑÝ³ñ»óÇ ÙÇ ù³ÝÇ

³ÙÇë Ñ»ïá. Ùáé³óÇ°ñ ¾¹·³ñ ²É»Ý äáÝ ¨ ú.Ð»ÝñÇÝ áõ ·ñÇñ ³ÛÝåÇëÇ å³ïÙáõÃÛáõÝÝ»ñ,

ÇÝãå»ë ÇÝù¹ »ë ÷³÷³·áõÙ¦: ²ÛÝáõÑ»ï¨ ëï»ÕÍáõÙ ¿ ¨ë ãáñë Ï³ÝáÝ Ç Ñ³í»ÉáõÙÝ ³Ûë

»ñÏáõëÇ: Ü³ ³ëáõÙ ¿. §ºñµ»ÙÝ ³Ù»Ý¨ÇÝ ã»Ù Ùï³Ñá·íáõÙ ûñ»ÝùÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ ¨

å³ñ½³å»ë ÝëïáõÙ »Ù áõ ·ñáõÙ: ºñµ»ÙÝ ¿É áïùÇ íñ³ »Ù ·ñáõÙ¦:

²Û¹å»ë ê³ñáÛ³ÝÁ ·ñáõÙ ¿ ³ÛÝå»ë, ³ë»ë Ýñ³ÝÇó ³é³ç ÁÝ¹Ñ³Ýñ³å»ë

·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝ ãÇ »Õ»É, ¨ Ý³ ¿ ³é³çÇÝ ³Ý·³Ù Ñ³ÛïÝ³·áñÍáõÙ Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ

Ï»ñå³ñÝ»ñÇ, Ïñù»ñÇ áõ ½·³óÙáõÝùÝ»ñÇ Ù³ñÙÝ³íáñÙ³Ý Ññ³ß³ÉÇ ³ñí»ëïÁ µ³é»ñÇ

ÙÇçáóáí:

1939Ã. ê³ñáÛ³ÝÁ ·ñáõÙ ¿. §ÆÙ ëÇñïÁ É»éÝ»ñáõÙ ¿¦4 Ã³ïñ»ñ·áõÃÛáõÝÁ, áñÇ

ÑÇÙùáõÙ ÁÝÏ³Í ¿ñ §Ø³ñ¹Á, áñÇ ëÇñïÁ É»éÝ»ñáõÙ ¿¦ å³ïÙí³ÍùÁ: ä³ïÙí³ÍùÇ

·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ï³ï³ñíáõÙ »Ý üñ»½Ýá ù³Õ³ùáõÙ, 1924 Ãí³Ï³ÝÇÝ:5

ØÇ ÑÇÝ, Ë³ñËáõÉ ÷³Ûï³ß»Ý ï³Ý Ù»ç ³åñáõÙ »Ý æáÝÇÝ, Ñ³ÛñÁ ¨ ï³ïÁ: æáÝÇÇ

Ñ³ÛñÁ µ³Ý³ëï»ÕÍáõÃÛáõÝÝ»ñ ¿ ·ñáõÙ: æáÝÇÝ 9 ï³ñ»Ï³Ý »ñ»Ë³ ¿: àã áù ãÇ ³ßË³ïáõÙ:

î³ïÝ ³ñ¹»Ý Í»ñ ¿, ÇëÏ Ñ³ÛñÁ Ç½áõñ ¿ ó³ÝÏ³ÝáõÙ ·ñáßÝ»ñ í³ëï³Ï»É

µ³Ý³ëï»ÕÍáõÃÛáõÝÝ»ñáí: ÜÛáõÃ³Ï³Ý ã³÷³½³Ýó Í³Ýñ íÇ×³ÏáõÙ æáÝÇÇ Ñ³ÛñÁ

ëï»ÕÍ³·áñÍáõÙ ¿, ÇëÏ ¹ñëÇó ß»÷áñÝ ¿ Ñá·»Ù³ß ¹Õáñ¹áí ÑÝãáõÙ: Þ»÷áñ³Ñ³ñÁ Í»ñáõÝÇ

Ø»ù-¶ñ»·áÝ ¿ª í³Õ»ÙÇ »ñ³ÅÇßï-¹»ñ³ë³ÝÁ, áñÁ Å³Ù³Ý³ÏÇÝ Ë³Õ³ó»É ¿ Þ»ùëåÇñÛ³Ý

åÇ»ëÝ»ñáõÙ: ²ÛÅÙ Ç ½áñáõ ã¿ Ñ³ó í³ëï³Ï»É Çñ Ù³ëÝ³·ÇïáõÃÛ³Ùµ ¨ ¹³ñÓ»É ¿ Í»ñ³ÝáóÇ

4 ìÇÉÛ³Ù ê³ñáÛ³Ý, ÀÝïÇñ »ñÏ»ñ, ãáñë Ñ³ïáñáí, Ñ³ïáñ ³é³çÇÝ, ä³ïÙí³ÍùÝ»ñ. Ø³ñ¹Ï³ÛÇÝ Ï³ï³Ï»ñ·áõÃÛáõÝ, ºñ¨³Ý, §êáí»ï³Ï³Ý ·ñáÕ¦, 1986Ã.: 5 î»°ë ìÇÉÛ³Ù ê³ñáÛ³Ý, Ñ³ïáñ »ñÏñáñ¹, 1987Ã., ¿ç 6-43:

201


³Ý¹³Ù: æáÝÇÇ Ñ³ÛñÁ Ý»ñë ¿ Ññ³íÇñáõÙ, çáõñ ï³ÉÇë Ýñ³Ý, µ³Ûó Í»ñáõÝÇÝ ë³ëïÇÏ

ù³Õó³Í ¿, ÇëÏ í»ñçÇÝë Ýñ³Ý Ï»ñ³Ïñ»Éáõ ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝ ãáõÝÇ, ù³Ý½Ç

Ýå³ñ³í³×³éÇÝ ³ñ¹»Ý å³ñïù ¿ 80 ë»ÝÃ: æáÝÇÝ Çñ ÑÝ³ñ³ÙïáõÃÛ³Ùµ Ï³ñáÕ³ÝáõÙ ¿

Îáë³ÏÇó ¿ÉÇ° Ñ³ó µ»ñ»É: Üñ³Ýù ÙÇ ÷áùñ ÁÝ¹³ñÙ³ÝáõÙ »Ý ÏÛ³ÝùÇ Ñá·ëÇó, µ³Ûó

Ñ³ÛïÝíáõÙ ¿ Í»ñ³ÝáóÇ »ñÇï³ë³ñ¹Áª üÇÉÇå Î³ñÙ³ÛùÉÁ ¨ ï³ÝáõÙ ¿ Í»ñ ß»÷áñ³Ñ³ñÇÝ:

²Ù»Ý ÇÝã ÝáõÛÝÝ ¿: Èáõé ¿ §²ÃÉ³ÝÃÇÏ¦ ³Ùë³·ÇñÁ, ¨ Ñ³çáÕáõÃÛáõÝÁ ãÇ ÅåïáõÙ: ì»ñç³å»ë

÷áëï³ï³ñÁ µ»ñáõÙ ¿ ³ÛÝù³Ý ëå³ëí³Í Íñ³ñÁ, µ³Ûó áã Ã» Ý»ñ÷³Ï ¹ñ³Ùáí, ³ÛÉ

áõÕ³ñÏí³Í µ³Ý³ëï»ÕÍáõÃÛáõÝÝ»ñáí: ößñíáõÙ ¿ í»ñçÇÝ ÑáõÛëÁ ¨ »ñÇï³ë³ñ¹

³ÙáõëÇÝÝ»ñÇÝ ÙÝáõÙ ¿ Éù»É µÝ³Ï³ñ³ÝÁ:

Ø»ù-¶ñ»·áñÇÝª Í»ñ ß»÷áñ³Ñ³ñÁ, ÏÛ³ÝùÇ í»ñçÇÝ ñáå»Ý»ñÁ ³ÝóÏ³óÝáõÙ ¿ ³Ûë

ïÝ³ÝÏ áõ Ë»Õ× Ù³ñ¹Ï³Ýó Ñ»ï: Ü³ Ù³Ñ³ÝáõÙ ¿ ëÇñïÁ É»éÝ»ñáõÙª Ùáñ, Ñáñ,

Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÇ ëñï»ñÇÝ ³·áõóí³Í: ²Ûá°, Ù³ñ¹Á Ù»éÝáõÙ ¿ ýÇ½ÇÏ³å»ë ÃáÕÝ»Éáí

³ßË³ñÑáõÙ Çñ Å³Ù³Ý³Ï³íáñ ·áÛÁ, ÇëÏ ³ÛÝï»Õª »ñÏÝùáõÙ, ïÇ»½»ñùÇ ³ÝÑáõÝ áõ

³Ýí³Ë×³Ý ïÇñáõÛÃÝ»ñáõÙ ×³ËñáõÙ ¿ Ñá·ÇÝ áõ ëÇñïÁ ³ÝÏ³ßÏ³Ý¹, ³é³Ýó µ³ëñ³ÝùÇ

áõ Ïïï³ÝùÝ»ñÇª í³Û»É»Éáí É»éÝ»ñÇ µ³ñÓáõÝùÝ»ñÁª ³½³ï áõ ³ÝÏ³ßÏ³Ý¹:

ÆÙ ëÇñïÁ É»éÝ»ñáõÙ ¿, ³Ûëï»Õ Í³Ýñ »Ù ßÝãáõÙ,

ÆÙ ëÇñïÁ É»éÝ»ñáõÙ ¿, áõñ ù³ñ³ÛÍÝ ¿ ÃéãáõÙ,

ì³ÛñÇ íÇÃ ¿ áñëáõÙ áõ Ñ³É³ÍáõÙ ³ÛÍÛ³Ù,

ÆÙ ëÇñïÁ É»éÝ»ñáõÙ ¿, áõñ ¿É áñ »ë ·Ý³Ù:6

²Ï³Ù³ Ùï³ÍáõÙ »ë, áñ áõñ ¿É ·Ý³ë ³Ûë »ñÏÝùÇ ï³Ï, Ñ³Ûñ»ÝÇ µÝûññ³Ý ¿ ù»½

³ñÙ³ï³Ï³ÉáõÙ ÑáÕÇÝ: êáóÇ³É³Ï³Ý ËÝ¹ÇñÝ»ñÇó ½³ï Ï³ ÙÇ áõñÇß ³í»ÉÇ ½áñ»Õ áõ

Ñá·»Ù³ß å³ï×³é, áñ ÝáõÛÝÇëÏ ÝÛáõÃ³Ï³Ý µ³ñ·³í³×Ù³Ý ¹»åùáõÙ Ùßï³å»ë Ù³ßáõÙ ¿

Ù³ñ¹áõÝ: ¸³ á·áõ ëáíÝ ¿, Ñ³Ûñ»ÝÇ »½»ñùÇ Ñ³Ý¹»å Ï³ñáï³µ³ÕÓ á·ÇÝ:

ê³ñáÛ³ÝÇ ÝÙ³Ý³ïÇå å³ïÙí³ÍùÝ»ñÁ ¹³éÝáõÙ »Ý Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó ²Ù»ñÇÏ³ÛÇ

ÛáõñáíÇ ï³ñ»·ñáõÃÛáõÝÝ»ñª ÷áùñ Ù³ñ¹áõ, ³ßË³ï³íáñÇ Ñá·ë»ñáí ³éÉ»óáõÝ,

³ñï³ùÝ³å»ë ãÝãÇÝ Ãí³óáÕ, µ³Ûó Ëáñ³å»ë ×ßÙ³ñÇï áõ Ï³ñ¨áñíáÕ ÏÛ³ÝùÇ

å³ïÏ»ñáõÙáí:7

6 î»°ë ìÇÉÛ³Ù ê³ñáÛ³Ý, Ñ³ïáñ »ñÏñáñ¹, ¿ç 6: 7 ìÇÉÛ³Ù ê³ñáÛ³ÝÇ Ù³ëÇÝ ï»°ë Ý³¨ ê. ². êáÕáÙáÝÛ³Ý, ²ñï³ë³ÑÙ³ÝÛ³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝ, §ÈáõÛë¦ Ññ³ï³ñ³ÏãáõÃÛáõÝ, ºñ¨³Ý, 1979, ¿ç 247-257:

202


²Ûë åÇ»ëÁ8 µ»Ù³¹ñíáõÙ ¿ ´ñá¹í»ÛáõÙª Ù»Í Ñ³çáÕáõÃÛ³Ùµ Ýß³Ý³íáñ»Éáí Ýñ³

Ñ»ÕÇÝ³ÏÇ ÙáõïùÁ áñå»ë Ã³ï»ñ³·ñÇ: Ð»ï¨Û³É ï³ñÇ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ Ýñ³ Ù»Ï áõñÇß

åÇ»ëÁ §Ò»ñ ÏÛ³ÝùÇ Å³Ù³Ý³ÏÁ¦ í»ñÝ³·ñáí, áñÝ ³ñÅ³Ý³ÝáõÙ ¿ ØÇ³óÛ³É Ü³Ñ³Ý·Ý»ñÇ

³Ù»Ý³µ³ñÓñ äáõÉÇïó»ñÛ³Ý ·ñ³Ï³Ý Ùñó³Ý³ÏÇÝ ¨ »ñÏ³ñ Å³Ù³Ý³Ï ãÇ ÇçÝáõÙ ²ØÜ-Ç,

Î³Ý³¹³ÛÇ, üñ³ÝëÇ³ÛÇ ¨ áõñÇß »ñÏñÝ»ñÇ µ»Ù»ñÇó: ê³ñáÛ³ÝÁ Ññ³Å³ñíáõÙ ¿ ³Û¹

Ùñó³Ý³ÏÇóª Ñ³Ûï³ñ³ñ»Éáí, áñ §¸ñ³ÙÇ áõÅÝ Çñ³íáõÝù ãáõÝÇ ËÝ³Ù³ñÏ»Éáõ ³ñí»ëïÁ¦:

Ü³ Ù»ñÅáõÙ ¿ ¹ñ³ÙÇ ³ÏÝÏ³ÉáõÃÛ³Ùµ ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛáõÝ ·ñ»Éáõ áñ¨¿

÷áñÓ: ê³ñáÛ³ÝÇ åÇ»ëÝ»ñÁ Ñ»ñùáõÙ »Ý Ã³ï»ñ³Ï³Ý Å³ÝñÇ ·áñÍ»ñÇ Ñ³Ù³ñ

ë³ÑÙ³Ýí³Í µáÉáñ Ñ³ÛïÝÇ Ï³ÝáÝÝ»ñÁ: Ü³ µ³ó³ñÓ³Ï³å»ë ÇÝùÝ³ïÇå Ó¨»ñÇ Ù»ç

Ëï³óÝáõÙ ¿ Ù»Í µáí³Ý¹³ÏáõÃÛáõÝ, ÑáõÙ³ÝÇëï³Ï³Ý Ù»Í ·³Õ³÷³ñÝ»ñ: §Ò»ñ ÏÛ³ÝùÇ

Å³Ù³Ý³ÏÁ¦ åÇ»ëáõÙ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÁ, áñÇ Ù»ç µ³ó³Ï³ÛáõÙ »Ý ÁÝ¹·Íí³Í ëáõñ

ÏáÝýÉÇÏïÝ»ñ, ï»ÕÇ ¿ áõÝ»ÝáõÙ ê³Ý üñ³ÝóÇëÏáÛÇ Ý³í³Ñ³Ý·ëïÇ ÙÇ å³Ý¹áÏáõÙ,

áñï»Õ Çñ³ñ »Ý Ñ³Ý¹ÇåáõÙ ï³ñµ»ñ ³½·»ñÇ ¨ Ù³ëÝ³·ÇïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ïÏ³ÝáÕ

½³Ý³½³Ý Ù³ñ¹ÇÏ: ÂíáõÙ ¿, Ã» ³Û¹ Ù³ñ¹ÇÏ å»ïù ¿ µ³Ëï³íáñ ÉÇÝ»Ý, ë³Ï³ÛÝ åÇ»ëÇ

·áñÍáÕáõÃÛ³Ý ÁÝÃ³óùáõÙ å³ñ½íáõÙ ¿, áñ Ýñ³ÝóÇó ¨ áã Ù»ÏÁ µ³Ëï³íáñ ã¿: Üñ³Ýù

µáÉáñÝ ¿É ½áÑ»ñÝ »Ý ëáóÇ³É³Ï³Ý Ï³ñ·»ñÇ, áñÇ ³ñ¹ÛáõÝù »Ý ³Õù³ïáõÃÛáõÝÁ,

ï·ÇïáõÃÛáõÝÁ, ³ï»ÉáõÃÛáõÝÁ, å³ï»ñ³½ÙÝ»ñÁ:

§ÎÛ³ÝùÇ¹ Å³Ù»ñÝ ³åñÇñ ³ÛÝå»ë, áñ ³Û¹ ù³Õóñ Å³Ù»ñÇÝ áã ù»½, áã ¿É ÏáÕùÇ¹

³åñáÕÝ»ñÇÝ ã¹Çåã»Ý ³å³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ áõ Ù³ÑÁ: ²Ù»Ýáõñ»ù ÷ÝïñÇñ µ³ñÇÝ áõ Ñ»Ýó

Ñ³ÛïÝ³µ»ñ»ë, Ñ³ÝÇñ ÉáõÛë ³ßË³ñÑ Çñ Ã³ùëïáóÇó, ÃáÕ µ³ñáõÃÛáõÝÁ ÉÇÝÇ ³ÝÏ³ßÏ³Ý¹

áõ ã³Ù³ãÇ ÇÝùÝ Çñ»ÝÇó¦:9

ê³ñáÛ³ÝÇ åÇ»ëÝ»ñÁ, áñáÝù ß³ï ÇÝùÝ³ïÇå »Ý, ·»ñ³½³Ýó³å»ë ë³ñáÛ³Ý³Ï³Ý,

Ñ»ñùáõÙ »Ý Ã³ï»ñ³Ï³Ý Å³ÝñÇ µáÉáñ ¹³ë³Ï³Ý ûñ»ÝùÝ»ñÁª ÇÝùÝ³ïÇå Ó¨Ç Ù»ç

Ëï³óÝ»Éáí Ù»Í µáí³Ý¹³ÏáõÃÛáõÝ, Ù³ñ¹³ëÇñ³Ï³Ý Ù»Í ·³Õ³÷³ñÝ»ñ: Ä³Ù³Ý³Ï³ÏÇó

Ã³ï»ñ·áõÃÛ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ã»ñáõÃÛáõÝÁ Ñ³Ù³ñ»Éáí §Ë³ÕÇ¦ å³Ï³ëÁª Ý³ Çñ åÇ»ëÝ»ñÁ

Ñ³·»óÝáõÙ ¿ñ Ý»ñÑáõÝ ¹ñ³Ù³ïÇ½Ùáí, µ³ó³Ñ³ÛïáõÙ Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ µ³ñ¹ ¨ Ñáõ½³é³ï

Ý»ñ³ßË³ñÑÝ»ñ: Ð³ë³ñ³Ï Ù³ñ¹Ï³Ýó Ù³ëÇÝ áõÝ»ó³Í Çñ ç»ñÙ ë»ñÁ, É³í³·áõÛÝ

³ÏÝÏ³ÉáõÃÛáõÝÝ»ñÝ áõ ËáñÑñ¹³ÍáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ê³ñáÛ³ÝÁ ³ñï³Ñ³Ûï»É ¿ Çñ §Ø³ñ¹Ï³ÛÇÝ

Ï³ï³Ï»ñ·áõÃÛáõÝ¦ ÏáãíáÕ íÇå³ÏáõÙª ÝíÇñ»Éáí Çñ ÙáñÁ:

8 ²Ûë ¨ Ñ»ï¨Û³É ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ï»°ë ìÇÉÛ³Ù ê³ñáÛ³Ý, ÀÝïÇñ »ñÏ»ñ, ãáñë Ñ³ïáñáí, Ñ³ïáñ »ñÏñáñ¹, äÇ»ëÝ»ñ, ä³ïÙí³ÍùÝ»ñ. ºñ¨³Ý, §êáí»ï³Ï³Ý ·ñáÕ¦, 1987Ã.: 9 ìÇÉÛ³Ù ê³ñáÛ³Ý, ÀÝïÇñ »ñÏ»ñ, ãáñë Ñ³ïáñáí, Ñ³ïáñ »ñÏñáñ¹, äÇ»ëÝ»ñ, å³ïÙí³ÍùÝ»ñ, ºñ¨³Ý, §êáí»ï³Ï³Ý ·ñáÕ¦, 1987Ã., ¿ç 43:

203


§ì³Õáõó ¿Ç å³ïñ³ëïíáõÙ ÙÇ íÇå³Ï ·ñ»É Ñ³ïáõÏ ù»½ Ñ³Ù³ñ:-¶ñáõÙ ¿

ê³ñáÛ³ÝÁ:-ºë áõ½áõÙ ¿Ç, áñ ³ÛÝ ÉÇÝ»ñ É³í³·áõÛÝÁ, áñ »ñµ¨¿ Ï³ñáÕ³Ý³Éáõ »Ù ·ñ»É:

…ù»½ ³Ýå³ÛÙ³Ý åÇïÇ Ãí³, áñ ³ÛÝï»Õ ³Ù»Ý ÇÝã ³ëí³Í ¿, ù³ÝÇ áñ ·ñ»É ¿ ùá áñ¹ÇÝ ¨

·ñ»É ³Ù»Ý³É³í áõ µ³ñÇ Ùïùáí¦:10

²Ûë ·ÇñùÁ ÉáõÛë ï»ë³í 1944Ã. å³ï»ñ³½ÙÇ Í³Ýñ ï³ñÇÝ»ñÇÝª Ù»Í Ýí³×áõÙ

Ñ³Ù³ñí»Éáí ³Ù»ñÇÏÛ³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç: ²ÛÝ »ñÏáõ ³Ý·³Ù ³ñÅ³Ý³ó³í ·ñ³Ï³Ý

Ùñó³Ý³ÏÇ ¨ ßáõïáí ÏÇÝáÅ³å³í»ÝÇ í»ñ³Íí»ó ÐáÉÇíáõ¹áõÙ, Ã»¨ Ñ»ÕÇÝ³ÏÁ ËÇëï

ÁÝ¹Ñ³ñí»ó ÏÇÝá³ñí»ëïÇ µÇ½Ý»ëÙ»ÝÝ»ñÇ Ñ»ï: ¶ñùÇ Ñ³çáÕáõÃÛáõÝÁ ÑëÏ³Û³Ï³Ý ¿ñ:

ì»åÁ Ññ³ï³ñ³Ïí»ó Ý³¨ µ³½Ù³ÃÇí ³ÛÉ »ñÏñÝ»ñáõÙ ¨ ³Ùñ³åÝ¹»ó ê³ñáÛ³ÝÇ

Ñ³Ù³ßË³ñÑ³ÛÇÝ Ñéã³ÏÁ:

ì»åÇ ÝÛáõÃÁ Ï³½ÙáõÙ ¿ ³Ù»ñÇÏÛ³Ý Ý³Ñ³Ý·³Ï³Ý ÙÇ ÷áùñÇÏ ù³Õ³ùÇ ÏÛ³ÝùÁ, áñ

í»åáõÙ Ý»ñÏ³Û³óíáõÙ ¿ ÆÃ³ù³ ³ÝáõÝáí, ÑÇß»óÝáõÙ ¿ üñ»½Ýá ù³Õ³ùÁ, áõñ Ñ»ÕÇÝ³ÏÁ

³Ýó ¿ Ï³óñ»É Çñ Ù³ÝÏáõÃÛáõÝÁ: Â»° ù³Õ³ùÇ ³ÝáõÝÁ ¨ Ã»° í»åÇ ·áñÍáÕ ³ÝÓ»ñÇó ÙÇ

ù³ÝÇëÇ ³ÝáõÝÝ»ñÁ, ÇÝãå»ëª ÐáÙ»ñ, ÚáõÉÇëÇë ¨ ³ÛÉÝ, í»ñóí³Í »Ý ÑáõÝ³Ï³Ý

¹Çó³µ³ÝáõÃÛáõÝÇó: ²Ñ³ ³Ûë ÷áùñÇÏ ù³Õ³ùÇ Ñ³ë³ñ³Ï Ù³ñ¹Ï³Ýó Ù³ëÇÝ ¿ å³ïÙáõÙ

³Ûë í»åÁ: ê³ñáÛ³ÝÁ Çñ áõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ Ï»ÝïñáÝ³óñ»É ¿ ·ÉË³íáñ³å»ë ÙÇ ÁÝï³ÝÇùÇª

Ø³ùáÉÇÝ»ñÇ ÁÝï³ÝÇùÇ íñ³:

ì»åÇ ·ÉË³íáñ Ñ»ñáëÁª ï³ëÝãáñë³ÙÛ³ ÐáÙ»ñ Ø³ùáÉÇÝ, áñÇ »Õµ³Ûñ Ø³ñÏáõëÁ

å³ï»ñ³½Ù ¿ ·Ý³ó»É, Ùáñ, ÷áùñÇÏ »Õµáñ ¨ ùñáç ³åñáõëïÁ Ñá·³Éáõ Ñ³Ù³ñ óñÇã ¿

¹³éÝáõÙ ÷áëï³ÛÇÝ Ñ³é³·ñ³ï³ÝÁ: Ü³ Ñ»é³·Çñ ¿ µ³Å³ÝáõÙ ³Ù»ñÇÏÛ³Ý Ñ³ë³ñ³Ï

ÁÝï³ÝÇùÝ»ñÇÝ: ØÇ ÏÇñ³ÏÇ ûñ, »ñµ Ý³ ·ñ³ë»ÝÛ³Ï ¿ ÙïÝáõÙ, ï»ëÝáõÙ ¿ Í»ñáõÝÇ

Ñ»é³·ñÇã ¶ñá·³ÝÇÝª ÁÝÏ³Í ÙÇ ³Ý³í³ñï Ñ»é³·ñÇ íñ³: ¶ñá·³ÝÁ Ù»éÝáõÙ ¿ ÐáÙ»ñÇ

·ñÏáõÙ: ä³ñ½íáõÙ ¿, áñ ³Û¹ í»ñçÇÝ ÏÇñ³ÏÝûñÛ³ ïËáõñ Ñ»é³·ÇñÁ, áñ íßïÇó ãÇ

Ï³ñáÕ³ó»É ÁÝ¹áõÝ»É Í»ñáõÝÇ ¶ñá·³ÝÁ, »Õ»É ¿ ÐáÙ»ñ Ø³ùáÉÇÇ Ñ³Ù³ñ: ²ÛÝ ·áõÅ»É ¿ Ýñ³

»Õµáñª Ø³ñÏáõëÇ Ù³ÑÁ é³½Ù³×³Ï³ïáõÙ:

Ð»ÕÇÝ³ÏÁ Çñ íÇå³ÏÁ §Ø³ñ¹Ï³ÛÇÝ Ï³ï³Ï»ñ·áõÃÛáõÝ¦ ¿ ³Ýí³Ý»É, áñáíÑ»ï¨

³ÛÝï»Õ ·ñ»Ã» µáÉáñ Ù³ñ¹ÇÏ »Ý ¹Åµ³Ëï: ²Ûë ·ñí³ÍùáõÙ ³Ù»Ý³¿³Ï³ÝÁ Ñ»ÕÇÝ³ÏÇ

ë»ñÝ ¿ ¹»åÇ Ù³ñ¹Á, Ùï³Ñá·áõÃÛáõÝÁ Ñ³ë³ñ³Ï Ù³ñ¹áõ ×³Ï³ï³·ñÇ Ñ³Ý¹»å, ·ñáÕÇ

Ëáñ Ñ³í³ïÝ áõ É³í³ï»ëáõÃÛáõÝÁ ³é ÏÛ³ÝùÁ:

10 ìÇÉÛ³Ù ê³ñáÛ³Ý, ÀÝïÇñ »ñÏ»ñ, ãáñë Ñ³ïáñáí, Ñ³ïáñ ³é³çÇÝ, ä³ïÙí³ÍùÝ»ñ. Ø³ñ¹Ï³ÛÇÝ Ï³ï³Ï»ñ·áõÃÛáõÝ, ºñ¨³Ý, §êáí»ï³Ï³Ý ·ñáÕ¦, 1986Ã., ¿ç 316:

204


ÐÇïÉ»ñÛ³Ý ¶»ñÙ³ÝÇ³ÛÇ ¹»Ù å³ï»ñ³½ÙÇ ï³ñÇÝ»ñÇÝ ê³ñáÛ³ÝÁ Í³é³ÛáõÃÛ³Ý ¿

ÙïÝáõÙ ºíñáå³ÛáõÙ ·ïÝíáÕ ³Ù»ñÇÏÛ³Ý µ³Ý³ÏáõÙª áñå»ë ß³ñù³ÛÇÝ ½ÇÝíáñ: 1942 Ã.

ÉáõÛë ï»ë³í §Ø³ñ¹Ï³ÛÇÝ Ï³ï³Ï»ñ·áõÃÛáõÝ¦ íÇå³ÏÁ: ¸³ å³ï»ñ³½ÙÇ ³Ù»Ý³Í³Ýñ

Å³Ù³Ý³ÏÝ ¿ñ: ²Ù»ñÇÏ³Ý ¨ë Ùï³í å³ï»ñ³½ÙÇ Ù»ç, ¨ Ñ³½³ñ³íáñ »ñÇï³ë³ñ¹Ý»ñ

½áñ³·ñí»óÇÝ: ÖÇßï ¿, ²Ù»ñÇÏ³Ý Ñ»éáõ ¿ñ é³½Ù³Ï³Ý ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇó, ã¿ÇÝ

éÙµ³ÏáÍíáõÙ Ýñ³ ù³Õ³ùÝ»ñÁ, ÃßÝ³ÙÇÝ ã¿ñ ·ñ³íáõÙ Ýñ³ »ñÏñ³Ù³ë»ñÁ, ÅáÕáíáõñ¹Á

ã¿ñ ï»Õ³Ñ³ÝíáõÙ, ë³Ï³ÛÝ ß³ï ïÝ»ñÇó Ñ»é³ó³Ý Ñ³Ûñ»ñ, áñ¹ÇÝ»ñ, ÏáÕ³ÏÇóÝ»ñª

ï³·Ý³åáí ÉóÝ»Éáí Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÇ ëÇñïÝ áõ Ñá·ÇÝ: ä³ï»ñ³½ÙÇ ³í³ñïÇó Ñ»ïá

ê³ñáÛ³ÝÁ í»ñ³¹³éÝáõÙ ¿ Çñ Ñ³ñ³½³ï Î³ÉÇýáéÝÇ³Ý ¨ ß³ñáõÝ³ÏáõÙ ¿ Ññ³ï³ñ³Ï»É

·Çñù ·ñùÇ »ï¨Çóª å³ïÙí³ÍùÝ»ñ, åÇ»ëÝ»ñ, í»å»ñ: Ü³ Ñ»éáõ ¿ñ ²ØÜ-Ç ·ñ³Ï³Ý

ßñç³Ý³ÏÝ»ñÇó, ëÇñáõÙ ¿ñ Ñ³Ý¹Çå»É áõ ß÷í»É ³é³í»É³å»ë Ñ³ë³ñ³Ï Ù³ñ¹Ï³Ýó Ñ»ï:

êÇñáõÙ ¿ ËÙ»É, Ï³ñ¹³É, Ë³Õ³É, ½µ³Õí»É ÃÕÃ³Ë³Õáí:

ê³ñáÛ³ÝÇ É³í³·áõÛÝ ·áñÍ»ñÁ ÙÝáõÙ »Ý Ýñ³ ëù³Ýã»ÉÇ å³ïÙí³ÍùÝ»ñÁ, áñáÝóáõÙ

Ñ»ÕÇÝ³ÏÁ ³ÝÝÙ³Ý ·ñãáí ÝÏ³ñ³·ñ»É ¿ Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó ²Ù»ñÇÏ³ÛÇ ·áñÍ³ñ³ñ ³éûñÛ³Ýª

ÏÛ³ÝùÇ ï»Ý¹³·ÇÝ, ³ñ³·ÁÝÃ³ó í³½ùÁ, ³Ù»Ýáõñ»ù Ã³÷³Ýó³Í Ù»ù»Ý³Û³óáõÙÁ. Ïáù³-

ÏáÉ³Ý, Í³ÙáÝÁ, ·áñÍ³½áõñÏÝ»ñÇÝ, Ã³÷³é³ßñçÇÏÝ»ñÇÝ, ³Ù»ÝûñÛ³ í³½ùÁ ¹áÉ³ñÇ

»ï¨Çó Ã»° ³ÕÙÏ³ÉÇ Ù»Í ù³Õ³ùÝ»ñáõÙ ¨ Ã»° ÷áùñÇÏ Ë³Õ³Õ ³·³ñ³ÏÝ»ñáõÙ: ²Û¹

å³ïÙí³ÍùÝ»ñÇ ·ñ»Ã» µáÉáñ Ñ»ñáëÝ»ñÁ µ³ñÇ áõ å³ñ½ Ù³ñ¹ÇÏ »Ý: Ð»ÕÇÝ³ÏÁ ß³ï ¿

ËÕ×áõÙ ¹Åµ³Ëï, ï³Ýçí³Í, ã³ñÇ ¹»Ù ÙÕíáÕ ³ÝÑ³í³ë³ñ å³Ûù³ñáõÙ ÁÝã³½áõñÏ

¹³ñÓ³Í Ù³ñ¹Ï³Ýó. Ý³ áõ½áõÙ ¿ û·Ý»É Ýñ³Ýó, ëñï³åÝ¹»É, Ñ³Ùá½»É, áñ Ï³ñÇù ãÏ³

Ñáõë³Ñ³ïí»Éáõ, áñ ³ßË³ñÑáõÙ ³ñÅ» ³åñ»É, áñ Ï³ñ»ÉÇ ¿ ¹»é¨ë ëÇñ»É ³Ûë ³ÝÑ»Ã»Ã

³ßË³ñÑÁ, áñ Ï³Ý µ³Ý»ñ, áñáÝó íñ³ Ï³ñ»ÉÇ ¿ ÍÇÍ³Õ»É ÙÇ³ÛÝ: ²Ûë ¿ ê³ñáÛ³ÝÇ

Ù³ñ¹³ëÇñáõÃÛ³Ý ¿áõÃÛáõÝÝ áõ ·³ÕïÝÇùÁ:

§ÜéÝ»ÝÇÝ»ñÁ¦ å³ïÙí³ÍùáõÙ Ñ»ÕÇÝ³ÏÁ Ý»ñÏ³Û³óÝáõÙ ¿ ÙÇ »ñ³½áÕ Ù³ñ¹áõ, áñÁ

¹³éÝáõÙ ¿ ³·³ñ³Ï³ï»ñ, Çñ µáÉáñ ËÝ³ÛáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Í³ËëáõÙ ¿ ³Ýµ»ññÇ ÑáÕÇ íñ³ª

Ç½áõñ Ñáõë³Éáí Í³ÕÏáõÝ ³Û·Ç ³×»óÝ»É: ØÇ ù³ÝÇ ï³ñí³ ³å³ñ¹ÛáõÝ ç³Ýù»ñÇó Ñ»ïá

Ý³ å³ñ½³å»ë ëÝ³ÝÏ³ÝáõÙ ¿:11

§…ù»éÇë Ïáñóñ»ó ¨° ÑáÕÁ, ¨° Í³é»ñÁ: ØÇ »ñ»ù ï³ñÇ ³Ýó »ë áõ ù»éÇë Ù»ù»Ý³Ûáí

·Ý³óÇÝù ³ÛÝï»Õ áõ ï»ë³Ýù Ù»ñ ÝéÝ»ÝÇÝ»ñÁ: ´áÉáñ Í³é»ñÁ ãáñ³ó»É ¿ÇÝ:…Æñ³ñ áã ÙÇ

11 ²Ûë å³ïÙí³ÍùÁ ·ñáõÙ ¿ 15 ï³ñ»Ï³Ý Ñ³ë³ÏáõÙ: Ð»ï³·³ÛáõÙ ¹³ñÓÛ³É ³Ý¹ñ³¹³éÝáõÙ ¿ ÝéÝ»ÝÇÝ»ñÇ Ã»Ù³ÛÇÝª ·ñ»Éáí §ì»ñ³¹³ñÓ Ýé³Ý ³Û·ÇÝ¦: î»°ë ìÇÉÛ³Ù ê³ñáÛ³Ý, ÀÝïÇñ »ñÏ»ñ ãáñë Ñ³ïáñáí, Ñ³ïáñ »ññáñ¹, ä³ïÙí³ÍùÝ»ñ, ºñ¨³Ý, §êáí»ï³Ï³Ý ·ñáÕ¦, 1988Ã., ¿ç 466-470:

205


Ëáëù ã³ë³óÇÝù, áñáíÑ»ï¨ ³ë»Éáõ ß³ï áõ ß³ï µ³Ý áõÝ»ÇÝù, µ³Ûó ¹ñ³ Ñ³Ù³ñ µ³é»ñ

ãÏ³ÛÇÝ¦:12

§È³ñ³Ë³Õ³óÝ»ñ¦ í»ñÝ³·ñáí ÙÇ ³ÛÉ å³ïÙí³ÍùáõÙ å³ïÏ»ñí³Í »Ý

Ã³÷³é³ßñçÇÏ É³ñ³Ë³Õ³óÝ»ñ, áñáÝù ÷³ÛÉáõÙ »Ý Çñ»Ýó ³ñí»ëïáí, ë³Ï³ÛÝ Ýñ³Ýó

íñ³ ³Ýï³ñµ»ñáõÃÛ³Ùµ ¿ Ý³ÛáõÙ ³ÙµáËÁ: ØÇ³ÛÝ ÙÇ ÷áùñÇÏ ³ÕçÇÏ, Ñáõ½í³Í Çñ

ï»ë³ÍÇó, Çñ áõÝ»ó³Í ÙÇ³Ï ¹ñ³ÙÁ ï³ÉÇë ¿ Ýñ³Ýó:

§Ü³ñÇÝçÝ»ñ¦ å³ïÙí³ÍùáõÙ å³ïÏ»ñí³Í ¿ ÙÇ ÷áùñÇÏ ïÕ³, áñÇ ³Õù³ï

ÍÝáÕÝ»ñÁ Ýñ³Ý áõÕ³ñÏáõÙ »Ý ÷áÕáóª Ý³ñÇÝç í³×³é»Éáõ: ²ÙµáÕç ûñí³ ³ÝÑ³çáÕ

÷áñÓ»ñÇó Ñ»ïá, Ýñ³Ý ëÏëáõÙ ¿ Ãí³É, Ã» Ý³ ÍÝí»É ¿ Ñ»Ýó Ýñ³ Ñ³Ù³ñ, áñ Ï³Ý·ÝÇ

÷áÕáóÇ ³ÝÏÛáõÝáõÙ ÙÇÝã¨ ³ßË³ñÑÇ í»ñçÁ, Ý³ñÇÝçÝ»ñ å³ñ½Ç Ù³ñ¹Ï³Ýó ¨ ÷áñÓÇ

Ååï³Éª ³Ûï»ñÁ ó³í»Éáõ ³ëïÇ×³Ý, ÇëÏ Ù³ñ¹ÇÏ ³ÝóÝ»Ý ³Ýï³ñµ»ñª ³é³Ýó

å³ï³ëË³Ý»Éáõ Çñ ÅåÇïÇÝ:13

ê³ñáÛ³ÝÇ ³ï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù»ç ³é³ÝÓÝ³ÝáõÙ »Ý å³Ý¹ËïáõÃÛ³Ý Ù»ç

³åñáÕ áõ ï³é³åáÕ Ñ³Û»ñÇ ÏÛ³ÝùÇ å³ïÏ»ñÝ»ñÁ: Î³Ý å³ïÙí³ÍùÝ»ñ, áñáÝóáõÙ

Ñ»ÕÇÝ³ÏÁ ³ÙµáÕç³å»ë å³ïÏ»ñ»É ¿ Ñ³Û»ñÇÝ: ²Û¹ ï»ë³Ï»ïÇó Ñ³ïÏ³Ýß³Ï³Ý ¿ §ÆÙ

³ÝáõÝÁ ²ñ³Ù ¿¦ Ëáñ³·ñáí å³ïÙí³ÍùÝ»ñÇ ß³ñùÁ, áñï»Õ Ñ³Ý¹»ë »ÏáÕ Ñ»ñáëÝ»ñÁ

·»ñ³½³Ýó³å»ë Ñ³Û»ñ »Ý:14

²Û¹ ß³ñùÇ Ù»ç ³é³ÝÓÝ³ÝáõÙ »Ý ÙÇ ù³ÝÇ ·»Õ»óÇÏ áõ Ñáõ½Çã å³ïÙí³ÍùÝ»ñ,

áñáÝóÇó ¿ §¶»Õ»óÇÏ ëåÇï³Ï ÓÇáõ ³Ù³éÁ¦ å³ïÙí³ÍùÁ: ²Ûëï»Õ ËáëíáõÙ ¿ ÙÇ ³ëáñÇ

³·³ñ³Ï³å³ÝÇ Ù³ëÇÝ, áñÁ Ïáñóñ»É ¿ Çñ ÓÇÝ ¨ ß³ñáõÝ³Ï áÕµáõÙ ¿ ³Û¹ ÏáñáõëïÁ:

ê³ñáÛ³ÝÇ Ñ³Û Ñ»ñáëÁ ³ëáõÙ ¿ Ýñ³Ý. §…Ç±Ýã Ù»Í µ³Ý ¿ ÙÇ ÓÇáõ ÏáñáõëïÁ, ³ÙµáÕç

Ñ³Ûñ»ÝÇ »ñÏÇñÝ »Ýù Ïáñóñ»É, ÙÇ ÓÇáõ Ñ³Ù³ñ »Ï»É »ë É³ó »ë ÉÇÝáõÙ¦:15

§Ð³ÛÝ áõ Ñ³ÛÁ¦ å³ïÙí³ÍùáõÙ ê³ñáÛ³ÝÁ ÝÏ³ñ³·ñáõÙ ¿, Ã» ÇÝãå»ë ÇÝùÁ ß³ï

ï³ñÇÝ»ñ ³é³ç èáëïáí ù³Õ³ùáõÙ Ñ³Ý¹Çå»É ¿ Ùß»óÇ ÙÇ Ñ³Û Ù³ñ¹áõ, áñÇ ½µ³ÕÙáõÝùÁ

¹éÝ³å³ÝáõÃÛáõÝÝ ¿ñ: Üñ³Ýù å³ï³Ñ³µ³ñ ÙÇÙÛ³Ýó Ñ³Ý¹ÇåáõÙ »Ý ÙÇ ·³ñ»çñ³ï³Ý

Ù»ç, Í³ÝáÃ³ÝáõÙ ¨ ëÏëáõÙ »Ý ËÙ»Éª ³Ýáõß-³Ýáõß ½ñáõó»Éáí ¨ Ï³ñáïáí á·»Ïáã»Éáí

³ÝóÛ³ÉÇ ù³Õóñ ÑÇßáÕáõÃÛáõÝÝ»ñ: §²ëïí³Í ÇÙ,-³ëáõÙ ¿ Ñ»ÕÇÝ³ÏÁ,- ÇÝãù³±Ý É³í µ³Ý ¿

ï»ëÝ»É ³Ûë Ùß»óÇ ÃáõË Ñ³ÛÇÝ: ¸áõù ã·Çï»ù, Ã» ÇÝã Ññ³ß³ÉÇ µ³Ý ¿, »ñµ ÙÇ Ñ³Û

12 ìÇÉÛ³Ù ê³ñáÛ³Ý, ÀÝïÇñ »ñÏ»ñ, ãáñë Ñ³ïáñáí, Ñ³ïáñ ³é³çÇÝ, ä³ïÙí³ÍùÝ»ñ. Ø³ñ¹Ï³ÛÇÝ Ï³ï³Ï»ñ·áõÃÛáõÝ, ºñ¨³Ý, §êáí»ï³Ï³Ý ·ñáÕ¦, 1980Ã., ¿ç 240: 13 î»°ë ÝáõÛÝ ï»ÕáõÙ, Ü³ñÇÝçÝ»ñÁ, ¿ç 54-59: 14 î»°ë ÝáõÛÝ ï»ÕáõÙ,¿ç 215-308: 15 î»°ë ÝáõÛÝ ï»ÕáõÙ,¿ç 219:

206


Ñ³Ý¹ÇåáõÙ ¿ ÙÇ áõñÇß Ñ³ÛÇ ³ßË³ñÑÇ Ñ»é³íáñ ÙÇ í³ÛñáõÙ áõ Ù³Ý³í³Ý¹ ·³ñ»çñ³ï³Ý

Ù»ç¦: Øß»óÇ Ñ³ÛÁ, áñ ³é³çÇÝ Ñ³Ù³ßË³ñÑ³ÛÇÝ å³ï»ñ³½ÙÇ Å³Ù³Ý³Ï Ïáñóñ»É ¿ Çñ

µáÉáñ Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÇÝ, ½ñÏí»É ¿ Çñ ³ÙµáÕç ÁÝï³ÝÇùÇó, ÍÝÝ¹³í³ÛñÇó áõ Ñ³Ûñ»ÝÇùÇó,

ê³ñáÛ³ÝÇ Ñ»ï Ï»ë·Çß»ñÇÝ èáëïáí ù³Õ³ùÇ ÙÇ ËáõÉ Í³Ûñ³Ù³ëáõÙ, ·³ñ»çñ³ï³ÝÁ

Ýëï³Í, ËÙáõÙ ¿, Ñ³ÛÑáÛáõÙ ¨ ÍÇÍ³ÕáõÙ ³ßË³ñÑÇ íñ³, ³Ýáõß-³Ýáõß ½ñáõóáõÙ, Ï³ñÍ»ë Ã»

áãÇÝã ãÇ å³ï³Ñ»É, Ï³ñÍ»ë Ã» Ýáñ åÇïÇ ³åñÇ: ºí Ñ»ÕÇÝ³ÏÁ, Ñ³Û Ñ³ë³ñ³Ï ï³ñ³·Çñ

Ù³ñ¹áõ áõÅ»Õ á·ÇÝ áõ Ñ³ñ³ï¨»Éáõ Ï³ÙùÁ ï»ëÝ»Éáí, å³ïÙí³ÍùÇ í»ñçáõÙ

µ³ó³Ï³ÝãáõÙ ¿. §Î³± ³ßË³ñÑáõÙ áñ¨¿ áõÅ, áñ Ï³ñáÕ³Ý³ áãÝã³óÝ»É ³Ûë ó»ÕÁ: Î³ñÍáõÙ

»ù ³Û¹ ó»ÕÁ ãåÇïÇ± ³åñÇ, »ñµ ºÕ»éÝÇó 20 ï³ñÇ Ñ»ïá »ñÏáõ Ñ³Û Ù³ñ¹ ÙÇ

·³ñ»çñ³ï³Ý Ù»ç Çñ³ñ Ñ³Ý¹Çå»Éáí ÍÇÍ³ÕáõÙ áõ ËáëáõÙ »Ý Çñ»Ýó Ù³Ûñ»ÝÇ É»½íáí¦:

§Ø³ñ¹Ï³ÛÇÝ Ï³ï³Ï»ñ·áõÃÛ³Ý¦ Ù»ç ê³ñáÛ³ÝÁ Ï»ñï»É ¿ Ýå³ñ³í³×³é ²ñ³ÛÇ

³ÝÙáé³Ý³ÉÇ Ï»ñå³ñÁ, /§ÌÇñ³ÝÇ Í³éÁ¦/ ¹³ñÓÛ³É Ñ³Ûñ»ÝÇùÁ Ïáñóñ³Í ÙÇ å³Ý¹áõËï

Ñ³ÛÇ, áñ Ë³ÝáõÃ áõÝÇ ÆÃ³ù³ÛáõÙ, µ³Ûó ûï³ñ ÑáÕÇ íñ³ ³×³Í ËÝÓáñÝ áõ ÍÇñ³ÝÁ

³ÝÑ³Ù »Ý ÃíáõÙ Ã»° Çñ»Ý ¨ Ã»° Çñ áñ¹áõÝ: ²ñ³Ý ß³ñáõÝ³Ï Ùï³µ»ñáõÙ ¿ Çñ Ñ³Ûñ»ÝÇùÁ ¨

½³ÛñáõÛÃáí Ñ³ÛÑáÛáõÙ ¿ ³ÛÝ Ù³ñ¹Ï³Ýó, áñ ³ÛÅÙ ³åñáõÙ »Ý ³ÛÝï»Õ:16

ê³ñáÛ³ÝÇ ³Ûë ß³ñùÇ ·ñí³ÍùÝ»ñáõÙ áã ÙÇ³ÛÝ Ñ³Û»ñÇ Ï»ñå³ñÝ»ñ Ï³Ý, ³ÛÉ¨ Ï³

Ñ³ÛÇ Ñá·»µ³ÝáõÃÛáõÝ, Ñ³ÛÇ ½·³óáÕáõÃÛáõÝ ¨ á·Ç, Ñ³Ûñ»Ý³ëÇñáõÃÛáõÝ, ÍÝÝ¹³í³ÛñÇ ¨

ûç³ËÇ í³é Ï³ñáï:

§ú·ï³Ï³ñ³å»ë ³åñ»Éáõ µ³ÕÓ³ÝùÁ ½áñ³íáñ ¿ Ñ³ÛÇ Ù»ç,-³ëáõÙ ¿ ê³ñáÛ³ÝÁ:-

Ð³ÛÇ áõÅÁ Ãí»ñÇ Ù»ç ã¿, ³ÛÉ ³ÝÑ³ïÇ ëñïÇ Ù»ç ¿: Ø»Ýù å»ïù ¿ ³×»Ýù áã Ã» Ãí»ñáí, áã

Ã» ³ßË³ñÑÇ Ù»ç ³ÝÝå³ï³Ï Ï»ñåáí ³åñáÕ Ù³ñ¹Ï³Ýóáí, ³ÛÉ ³ÛÝåÇëÇ Ù³ñ¹Ï³Ýóáí,

áñáÝù ×³Ý³ãáõÙ »Ý Çñ»Ýù Çñ»Ýó, Çñ»Ýó ï»ÕÁ, Çñ»Ýó Å³é³Ý·áõÃÛáõÝÁ…Ø»Ýù åÇïÇ

³×»Ýù ³ÛÝåÇëÇ Ù³ñ¹Ï³Ýóáí, áñáÝù ³ßË³ñÑÇ Ù»ç Å³Ù³Ý³ÏÇ í³ïÝáõÙÁ ã»Ý¦: ²Ûë

µáõéÝ Ñ³Ûñ»Ý³ëÇñáõÃÛáõÝÁ Ï³½ÙáõÙ ¿ ê³ñáÛ³ÝÇ ÏÛ³ÝùÇ ï³ñ»ñùÁ:

ê³ñáÛ³ÝÁ ç»ñÙ Ñ³í³ïáí ¿ Éóí³Í ¹»åÇ ïÇ»½»ñ³Ï³Ý µ³ñÇÝ ¨ Ñ³Ù³Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ

»Õµ³ÛñáõÃÛáõÝÁ: Üñ³ µ³ñáõÃÛáõÝÁ ³Ýë³ÑÙ³Ý ¿, Ñ³Ù³å³ñ÷³Ï, ÁÝ¹·ñÏáõÙ ¿ »ñÏñÇ íñ³

³åñáÕ áõ ßÝãáÕ µáÉáñ ³ñ³ñ³ÍÝ»ñÇÝ, ³é³Ýó ·áõÛÝÇ, ³½·áõÃÛ³Ý áõ ÏñáÝÇ ËïñáõÃÛ³Ý:

Àëï ê³ñáÛ³ÝÇ, Ù³ñ¹Á ÍÝí³Í ¿ µ³ñÇ, ë³Ï³ÛÝ Ï³ßÏ³Ý¹»É »Ý Ýñ³ Ñá·áõÙ µ³ñáõ

³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÁ ¨ ¹ñ³ ÷áË³ñ»Ý ½³ñ·³óñ»É ã³ñÇ ë»ñÙÁ: Ð»ÕÇÝ³ÏÇ µ³ÕÓ³ÝùÝ ¿,

áñ Ù³ñ¹áõ ÏÛ³ÝùáõÙ ÙÇßï µ³ñÇÝ ÉÇÝÇ ¨ ã³ñáõÃÛáõÝÁ ³ñÙ³ï³ËÉí»Éáí ×½ÙíÇ: ²Û¹ Ù³ëÇÝ

16 î»°ë ÝáõÛÝ ï»ÕáõÙ,¿ç 410-415: 207


Ý³ ·ñáõÙ ¿ §øá ÏÛ³ÝùÇ Å³Ù»ñÁ¦ åÇ»ëÇ ³é³ç³µ³ÝáõÙ. §öÝïñÇ°ñ µ³ñÇÝ ³Ù»Ýáõñ»ù áõ

»ñµ ·ïÝ»ë, ¹á°õñë µ»ñ ³ÛÝ Çñ Ã³ùëïáóÇó, ¨ ÃáÕ Ý³ ÉÇÝÇ ³½³ï áõ

³Ý»ñÏÛáõÕ…²ñÃÝ³óñá°õ ³é³ùÇÝáõÃÛáõÝÁ, áõÙ ëñïáõÙ ¿É áñ Ý³ ·³ÕïÝÇ áõ ïñïáõÙ

Ã³ùÝí»ÉÇë ÉÇÝÇ ³ßË³ñÑÇ ë³ñë³÷Ý»ñÇó áõ ³ÙáÃÇó…àã ÙÇ Ù³ñ¹áõó µ³ñÓñ ¨ áã ÙÇ

Ù³ñ¹áõó ó³Íñ ÙÇ ÉÇÝÇ…àõ ù³ÝÇ ¹»é ³åñáõÙ »ë, ³ÛÝå»ë ³åñÇñ ³Û¹ áÕç Ññ³ß³ÉÇ

Å³Ù³Ý³ÏÁ,-ùá° ÏÛ³ÝùÇ Å³Ù³Ý³ÏÁ,-áñå»ë½Ç áã ÙÇ µ³Ý ã³í»É³óÝ»ë ³ßË³ñÑÇ

³Õ»ïÝ»ñÇÝ áõ ïËñáõÃÛ³ÝÁ, ³ÛÉ Ååï³ë Ï»óáõÃÛ³Ý ³ÝÍ³Ûñ ËÝ¹áõÃÛ³Ý áõ ËáñÑñ¹Ç

Ñ³Ý¹»å¦:17 ²Ûë Ëáëù»ñÁ µÝ³µ³Ý »Ý Ýñ³ áÕç ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ:

§Üñ³ ³ÙµáÕç Ùï³ÍáÕáõÃÛáõÝÁ, å³Ñí³ÍùÝ áõ ÝÏ³ñ³·ÇñÁ ·³ÉÇë ¿ ¿åáëÇó,-·ñáõÙ

¿ ·ñ³Ï³Ý³·»ï ¸³íÇÃ ¶³ëå³ñÛ³ÝÁ:-…Ü³ Çñ»Ý ³Ûëå»ë ¿ñ µÝáõÃ³·ñáõÙ. §…ÇÙ Ù»ç

Ñ³Ù³¹ñí³Í »Ý ÇÙ³ëïáõÝ Ù³ñ¹Á ¨ ÍáõéÁ¦: Ìáõé ³ë»Éáíª Ý³ ÝÏ³ïÇ áõÝ»ñ Ù»ñ

¹Ûáõó³½ÝáõÃÛáõÝÁ. §ê³ëáõÝóÇ ¸³íÇÃÁ, ûñÇÝ³ÏÇ Ñ³Ù³ñ, Íáõé ¿ñ¦:18

ìÇÉÛ³Ù ê³ñáÛ³ÝÁ »ñ¨áõÛÃ ¿ 20-ñ¹ ¹³ñÇ Ù»ñ å³ïÙáõÃÛ³Ý, Ù»ñ ÅáÕáíñ¹Ç,

³ßË³ñÑáí Ù»Ï ë÷éí³Í Ñ³ÛáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ: Ü³ Ù»ñ ³½·³ÛÇÝ á·áõ ³Ù»Ý³µÝáñáß áõ

³Ù»Ý³ÑÝã»Õ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñÇó Ù»ÏÝ ¿:

ê³ñáÛ³ÝÁ ·Ý³ó Ñ³í»ñÅ³Ï³Ý Ñ³Ý·ëïÇ, ÙÝ³óáÕÝ»ñÇÝ ÃáÕÝ»Éáí Çñ ³ÝÑ³Ý·Çëï

¿áõÃÛáõÝÁ, áñÁ ·ñ³Ï³Ý í³ëï³ÏÝ ¿ Ýñ³, å³ÛÍ³é áõ å³ñ½, ÇÝãå»ë ÇÝùÁ Ï³ë»ñª

ÇÙ³ëïáõÃÛáõÝÁ, áñÇ ï»ñÝ ¿ñ ÇÝùÁª Ù»ÍÝ ìÇÉÛ³Ù ê³ñáÛ³ÝÁ:

35.Ալիսիա Կիրակոսյան <<Նամակ առ Հայաստան>> 5-րդ դաս., էջ 214

Ալիսիա Կիրակոսյանը մեր ժամանակների հրաշալի բանաստեղծներից է:Նա այսօրվա մարդու հոգեկան ներաշխարհը տեսնողներից է:Նրա զգացմունքային և գիտակցական հոգեհոսանքները թափանցում են ամենախորքերը:Ա. Կիրակոսյանը տեսնում է հոգու հատակը,մտքի ներսը:Այս ամենը նրա ստեղծագործությունը դարձնում է շատ արդիական:Շատ արդիական է նաև նրա բանաստեղծական արվեստը:Նրա խոսքը ոչ միայն խիտ է ու պատկերավոր,այլև ունի տարածաժամանակային չափազանց հարուստ ընդգրկում:Ա. Կիրակոսյանը փոխաբերական մտածողություն ունի:Այն համահունչ է այսօրվա մարդու զուգորդական մտածողությանը:Մտքի ներքին թռիչքներն այնքան անակնկալ են և իմաստավոր,որ անպատրաստ ընթերցողի համար

17 î»°ë ÝáõÛÝ ï»ÕáõÙ,¿ç 43: 18 î»°ë ¸³íÇÃ ¶³ëå³ñÛ³Ý, Ð³Û ·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝ, ºñ¨³Ý, 2000, ¿ç 192-193:

208


բացվում են հոգևոր անդունդներ:Այդ անդունդների մեջ հեղինակի միտքը ոչ թե գահավիժում է,այլ այլ լողում լուսնային թեթև թռիչքներով:Նրա բանաստեղծական խոսքն ունի շատ սահուն ու նրբագեղ կերպարվեստ,կառուցիկ գծանկարչություն,կշռույթի և խոսքի ներքին երաժշտության,բառերի մեջ թաքնված ներքին շշունջների համադրական ձայնակարգություն:

Ալիսիա Կիրակոսյանը որքան պարզ,նույնքան էլ բարդ բանաստեղծ է,այնպիսին,ինչպիսին մեր դարն է արտաքուստ և ներքուստ:Նրա <<երկերի>> նոր ժողովածուն,որ ընդգրկում է հայերեն բանաստեղծությունները,ասվածի լավագույն վկայությունն է:

Ալիսիա Կիրակոսյանը սիրված անուն է հայ ընթերցողի համար,որի հետ գրական ծանոթությունը կայացավ 1967-ին,երբ Վ. Դավթյանի թարգմանությամբ Երևանում լույս տեսավ <<Արմատ և էություն>> բանաստեղծությունների ժողովածուն:Դրան հաջորդեց <<Նամակ առ Հայաստան>> գիրքը:Հաջորդեցին նաև այլ հայերեն գրքեր,որոնք տպագրվեցին ոչ միայն Երևանում,այլև Լոս Անջելեսում:Իր առաջին գրքի նախաբանում Կիրակոսյանը գրել է.<<Ես սիրում եմ իմ արյան ծագումը և հպարտ եմ դրանով:Հոգուս անմնացորդ մակընթացությամբ եմ ես հանդիպում Հայաստանին…>>:

Ալիսիա Կիրակոսյանը ծնվել է 1936-ին Արգենտինայի Կորդովա քաղաքում,1915-ի եղեռնից փրկված գաղթական վանեցիների ընտանիքում:Մինչև չորրորդ,սիրո և խաղաղության մեջ(1970)<<Երկուսի ոլորտը>>(1970),<<Հակաշխարհ>>(1970):<<Էություն և կետադրություն>> ժողովածուն 1967-ին Միլանում հրատարակել է իտալերեն՝20-րդ դարի խոշորագույն նկարիչ Պաբլո Պիկասոյի նկարազարդումներով:

Ներկայումս Ալիսիա Կիրակոսյանը հեղինակ է տասնինը բանաստեղծական գրքերի, իսկ նրա գործերը իտալերենից բացի թարգմանվել ու տպագրվել են ֆրանսերեն, հունարեն, պարսկերեն:1981-ին նա ընտրվել է ԱՄՆ-ի իսպանախոս գրողների միության նախագահ,1984-ին ՝նույն միության պատվավոր նախագահ:Նրան նվիրված գրական երեկոներ են տեղի ունեցել ոչ միայն Արգենտինայում, Հայաստանում , ԱՄՆ-ում, այլև Կանադայում, Ֆրանսիայում, Հունաստանում, Անգլիայում, Եգիպտոսում, Սիրիայում: Ալիսիա Կիրակոսյանը 1997-ին ներկայացվել է Նոբելյան մրցանակի:1967-ին նա եկավ Հայաստան՝ իբրև կառավարության պաշտոնական հյուր:Հենց այդ պաշտոնականը դարձավ գրական-մարդկային-ընկերական կապվածություն, և նա վերստին առիթներ ունեցավ լինելու իր նախնիների երկրում: Այդ այցելությունները հոգեպես լիցքավորեցին նրան և ծնունդ տվեցին բազմաթիվ նոր բանաստեղծությունների:Նրա <<Հայաստան>>,<<Նամակ առ Հայաստան>>,<<Վերադարձ>> և մի քանի այլ քերթվածքներում հնչում են դեպի հայրենիք,դեպի արմատները վերադառնալու հայրենասիրական տրամադրություններ:

Ճանաչեցի ես քեզ,իմ Հայաստան,

Եվ քեզ ճանաչելով,

Ես ինձ ճանաչեցի:

209


Երկիր Հայաստան,

Ես բարձրացել եմ քո փառքի թևով,

Քո կորուստներով եղել արնաքամ,

Աղոթել եմ ես քո հայրերի հետ,

Քո վերքերի մեջ կսկիծ եմ եղել,

Ծնունդներիդ մեջ՝ բերկրություն մի պարզ:

Կիրակոսյանի բանաստեղծությունները ունեն ուրույն ոճ ՝ սեղմ

են,իմաստալից,նրբագեղ,պատկերավոր,անմիջական,հոգեբանորեն ներգործող:

Ալիսիա Կիրակոսյանը սիրային ապրումների հրաշալի արտահայտիչ է:Սերը՝ որպես մարդու կյանք և մարդու ճակատագիր,սերը՝ որպես միակ գոյության սահման,քանզի՝ <<Սիրո հակառակն ամենևին էլ չսիրելը չէ, մահն է պարզապես>>:Մահից փրկվելու այս ճանապարհը որքան սովորական,սովորականությամբ հանդերձ որքան տառապագին,երբեմն նույնիսկ անհնարին է,նույնքան էլ իրական է ՝որպես մարդուն տրված միակ հնարավորություն:Դա այդպես է,որովհետև մնացած ամեն ինչ այդ մեծ սիրո լրացումն է,հակառակ դեպքում լրացումը լրացնում է ոչինչին կամ չգոյությանը:<<Ինձնից պիտի մեկնես,ու ես էլ պիտի մեկնեմ ինձանից>>,-այսինքն՝ կյանքը,որ տոն է միասնության մեջ,հեռացումով պիտի վերածվի դատարկության:<<ՈՒ խոստումներ պիտի վաճառեմ՝ ծախու դնելու մենությունը իմ>>,- շարունակում է բանաստեղծուհին:

Այդ մեծ սերն է ,որ մաս-մաս բաժանվելով, դառնում է նաև մայրություն,ճշմարտություն,հայրենիք,անհատի ճակատագիր:Այս ընթացքում նա հայտնաբերեց այն,ինչ հոգուց խորանալով գնում է դեպի ընդերք և կոչվում է արմատ:Սա մարդու քաղաքակրթության սահմանն է,մարդու արյան ծագումնաբանության տեսակը,աշխարհի այս խառնիճաղանջ քաոսի մեջ մարդու ազգային պատկանելության նկարագիրը:Ահա նրա ազգային բնութագիրը՝ երկրաշարժից հետո.<<Տառապանքի բոլոր համալսարաններն ենք մրցանակով ավարտել>>: Այսպես հոգու ուղղաձիգ շարժումը նրան դարձնում է ժամանակակից մարդու կեցության առանցքը,որի մի ծայրը խորանում է երկրի խորքը,մյուսը փորձում մերձենալ երկրայինի գաղտնիքին:

Ալիսիա Կիրակոսյանը նպաստել է նաև հայ գրականության միջազգային ճանաչմանն ու հեղինակությանը:Ավելացնենք ,որ նրա թարգմանությամբ իսպաներեն լույս է տեսել Րաֆֆու <<Խենթը>>:Իսկ նրա առանձին գործեր ներգրավվել են <<Սիրո երգ>> և <<Կռունկ>> ժողովածուներում:Ալիսիա Կիրակոսյանը դասվում է օտարագիր հայ գրողների շարքը:Հայերեն գրելը նրան ադեն մեձեցնում է հայ գրականությանը:Օտարագիր հայ գրողների շարքում նա տեղ է գտել հայկական միջնակարգ դպրոցների ավարտական դասարանի դասագրքում:Օտարագիր հայ գրողները մեր դառն ու դժվար պատմության հետևանք են ու արդյունք:Նրանցից շատերը վաղուց նվաճել են համաշխարհային համբավ:Այդ գրականությունը նաև հայ գրականության մաս է՝ թե՛ ազգային ոգու ժառանգորդական սաղմերով և թե՛ իրենց իսկ օտարագիր հայ գրողների հայտարարությամբ,որոնցից շատերը մեկ անգամ չէ որ ասել են,թե իրենք պատկանում են հայ

210


գրական ընտանիքին:Հայ գրական ընտանիքին է պատկանում նաև Ալիսիա Կիրակոսյանը և իրենով ընդարձակում մեր հոգևոր մշակույթի սահմանները:

36. Շառլ Ազնավուր19

(1924)

6-րդ դասարանի դասագրքում (<<Մայրենի>>՝Դավիթ Գյուրջինյան,Թամար Ալեքսանյան, Աշոտ Գալստյան,Էդիթ պրինտ հրատարակչություն,Երևան 2012) կա <<Ազնավուրը Ազնավուրի մասին >>ստեղծագործությունը, էջ45

Շառլ Ազնավուրը(Շահնուր Վաղինակ Ազնավուրյան)ծնվել է 1924թ. մայիսի 22-ին, Փարիզում:Ծնողները մանկուց նրան ծանոթացրել են հայ տաղերգուների, այդ թվում՝ Սայաթ-Նովայի ստեղծագործություններին:Համաշխարհային համբավի հասած երգահանը, երգիչն ու դերասանը նաև բանաստեղծ է:Նրա քերթվածները ֆրանսիական շանսոնների տեսակին պատկանող փոքրիկ բալլադներ են, որոնք <<XX դարի պոեզիա>> հեղինակավոր մատենաշարով լույս են տեսել Փարիզում:

Արժե առանձնացնել դրանցից մի քանիսը՝<<Ինձ տվեցին>>,<<Բոհեմը>>, <<Պարզ է, սիրում եմ քեզ>>, <<Իզաբել>>:Ահա <<Բոհեմը>>, որը ներկայացնում է սկսնակ արվեստագետների դժվարին ճակատագիրը.

Բեհե՜մ, բոհե՜մ, այսինքն՝դու

Ի՛մս ես ամբողջ

Ու գեղեցիկ:

Բոհե՜մ,բոհե՜մ , այսինքն ՝ մենք

Հանճարի տեր մարդիկ էինք:

Հայերեն են թարգմանվել են Ազնավուրի գրեթե բոլոր գործերը:1968-ին տպագրվել է <<Սեր սրտի չափով>> բանաստեղծությունների ժողովածուն, իսկ 1976-ին՝ <<Ազնավուրը Ազնավուրի մասին>> ինքնակենսագրական պատումը,որի մեջ նա խոսում է իր հայկական ծագման, ծնողների և կյանքում տեղը գտնելու դժվարին, բայց երջանիկ ճակատագրի մասին:Ահա թե ինչպես է նա նկարագրում իրենց ընտանիքը. <<Մենք մի գաղթական հայ ընտանիք էինք ու, ինչպես բոլոր գաղթական հայ ընտանիքները, կապված էինք մեր լեզվին, սովորություններին ու եկեղեցուն:Զուսպ , քաշված, համեստ էր մեր ընտանիքը:Մենք սիրում էինք ծիծաղել, երգել պարել և արտասվել:Այո՛, և արտասվու էինք, որովհետև հայը

19 Դավիթ Գասպարյան, Հայ գրականություն, գիրք 2-րդ, Երևան 2002թ.,էջ 415-416 211


շատ զգացմունքային է ու հեշտությամբ է լաց լինում և՛ կնունքին, և՛ պսակին, և՛ թաղմանը>>:

Ազնավուրը սերտորեն կապված է Հայաստանին:1964-ին նա համերգներ է տվել Երևանում:1988-ի երկրաշարժից հետո ստեղծել է <<Ազնավուրը Հայաստանին>> հիմնադրամը, բազմիցս այցելել Հայաստան,Յորժ Կառվարենցի հետ հորինել <<Հայաստանին>> հուզիչ երգը:

Ազնավուրը Ազնավուրի մասին

Շառլ Ազնավուրի հուշերից... Եվ այսպես 1924 թվականի մայիսի 22-ին Փարիզի ծննդատներից մեկի մանկաբարձուհին, չտիրապետելով օտար լեզվի հնչյունաբանությանը, որոշում է Քնար և Միշա Ազնավուրյանների միակ մանչ ներկայացուցչի անունը` Շառլ (մայրս Շահնուր էր ուզում դնել): Հեռավոր տարիների հիշողության մեջ ամենապարզորոշը քրոջս` Աիդայի կերպարն է ուրվագծվում: Թեպետ նա ինձանից շատ քիչ էր մեծ, սակայն ինձ խնամում էր փոքրիկ մոր պես: Նրա նվիրական իղձը ինձ չաղացնելն էր: Այնինչ բավական թմբլիկ էի: Վկա` այդ շրջանի իմ լուսանկարը: Գունատ, բայց լիքը այտերով, հետաքրքրասեր ու կլոր աչքերով, կարճ կտրած մազերով և փոքրիկ, բայց դեպի առաջ թռիչքի պատրաստվող քթով այդ երիտասարդը ես եմ: Ինչ վերաբերում է Աիդային, ինձ չաղացնելու նպատակով այն ամենը, ինչ ընկնում էր ձեռքը, խցկում էր բերանս` կոնֆետ, մսի կտորներ, մետաղադրամ, տաբատի կոճակներ, այն ժամանակ, երբ գրեթե ատամ չունեի: Հաճախ վազեվազ հասնում էր բժիշկը, ու մինչ մայչս լաց էր լինում, նա զարմացած կանգնում էր ջղակծկումներով ցնցվող փոքրիկ մարմնիս առաջ: -Ի՞նչ է կուլ տվել: Ամեն անգամ Աիդան մի տարօրինակ իրի անուն էր տալիս ու հպարտությամբ ավելացնում. «Դուրը եկավ»: Եվ ամեն անգամ բժիշկը ճգնում էր հասկացնել նրան, որ ստամոքսը աղաց չէ: Աիդան սև աչքերը թերահավատությամբ հառում էր նրան ու չէր համոզվում: Ինձ մի լավ լուծողական էին տալիս, գալարվում էի, կուլ տված իրը վերադարձնում ու կյանքի գալիս: Ասկ Աիդան շարունակում էր. -Կե'ր աղբարիկ: Իսկ ես պատասխանում էի.«Այո' աղբարի'կ»,-համոզված լինելով, որ եթե նա ինձ «աղբարիկ» է ասում, ես էլ նրան նույն կերպ պիտի դիմեմ: Աիդան տվել էր ինձ այն ամենը, ինչ կարելի է ուտել: Ձկան յուղի ժամին իր բաժին ձկան յուղը ես էի կուլ տալիս, հետո` իմը: Կուլ էի տալիս նաև նրա համար նախատեսված բոլոր դեղերը: Ու քանի որ Աիդան ոչ մի դեղ չէր սիրում, ուստի նրա կորուստը մեծ չէր լինում: Ես ու Աիդան գրեթե նույն տարիքին էինք. նույնն էին նաև մեր ճաշակները, մտքերը: Երբ նա մազերին ժապավեն էր կապում, ես էլ էի ուզում: Երբ ես ծովային զգեստ էի հագնում, ինքն էլ էր ուզում: Աիդան ու ես իրար լավ էինք հասկանում: Կատարյալ դավադիրներ էինք: Երբեք չէինք մատնում իրար: Մեկիս գործած մեղքի համար երկուսիս հավասար էին պատժում, ու կարևորն այն էր, որ ոչ մեկս մյուսին չէր կշտամբում, քանի որ վերջին հաշվով նույնն էր ստացվում. ինձ պատժում էին նրա մեղքերի համար, նրան` իմ:

212


Վա՞տ էինք ապրում: Բոլոր դեպքերում, ինչ խոսք, լավ չէինք ապրում: Բայց դա ի՞նչ կարևոր էր, քանի որ համերաշխ էինք ապրում: Եթե միչև օրս ես աշխույժ եմ, լավատես, հույսով ու հավատով լի, այդ ծնողներիս, նրանց ուրախ բնավորությանն եմ պարտական:Երբ անսպասելի մի ծարն հարված էր իջնում մեր ընտանիքի գլխին, ապա իրեն քաջալերելու համար հայրս սկսում էր երգել, մայրս էլ երգի բառերն էր հուշում: Հարցեր 1.Հատվածի բովանդակությունը վերաշարադրի՛ր քո բառերով:

2.Տեքստը վերաշարադրի՛ր ՝ ավելացնելով երկխոսություններ՝

ա) Շառլի և Աիդայի

բ) Շառլի հոր և մոր

գ) բժշկի և Աիդայի:

3.Ներկայացրու՛ փոքրիկ Շառլի և նրա քրոջ հարաբերությունները:

4.Նորի՛ց կարդա տեքստի վերջին պարբերությունը, բացատրի՛ր, հայտնի՛ր քո կարծիքը:

5.Պատմի՛ր քո և եղբորդ (կամ քրոջդ) խաղերի և չարաճճիությունների մասին. համեմատի՛ր Շառլ Ազնավուրի պատմածի հետ:

6.Պատմի՛ր քո անվան մասին. գիտե՞ս, թե ի՞նչ է նշանակում, ի՞նչ ծագում ունի, ո՞վ է դրել անունդ:Սիրու՞մ ես քո անունը, ինչու՞:

37.Հանս Քրիստիան Անդերսեն

(1805-1875)

<<Սոխակը>> 5-րդ դաս. էջ 66

Հանս Քրիստիան Անդերսենը ծնվել է 1805 թ.-ի ապրիլի 2 –ին Ֆյուն կղզում։

Անդերսենի հայրը` Հանս Անդերսենը (1782-1816), աղքատ կոշկակար է եղել, մայրը` Աննա Մարի Անդերսդատերը (1775-1883), լվացարարուհի էր աղքատ ընտանիքից. վերջինս մանուկ հասակում ստիպված է եղել մուրացկանություն անել, իսկ մահվանից հետո թաղվել է աղքատների գերեզմանատանը։ Դանիայում հավատում են լեգենդին, որ Անդերսենը թագավորական ծագում ունի, քանի որ Անդերսենը վաղ կենսագրության մեջ գրել է, որ մանուկ հասակում միայն արքայազն Ֆրիթսի հետ է խաղացել, հետագայում` Ֆրեդերիկ VII թագավորի, և նա փողոցի տղաներից ընկերներ չուներ ։ Մանուկ հասակից Հանսը հակված է եղել ստեղծագործելու, հաճախ տանը կազմակերպում էր փոքրիկ բեմադրություններ։ 1816 թ.-ին մահանում է Անդերսենի հայրը, և նա ստիպված է լինում աշխատել. սկզբում` որպես ջուլհակի, ապա դերձակի օգնական։ Հետագայում նա աշխատում է նաև ծխախոտի ֆաբրիկայում։ Վաղ հասակում Հանս Քրիստիանը

213

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%96%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6


ինքնամփոփ երեխա է եղել` խոշոր կապույտ աչքերով, ով նստում էր անկյունում և խաղում իր սիրելու խաղը` տիկնիկային թատրոնը: Վերջինով Հանսը հետաքրքրվում է նաև ավելի ուշ։ Նա հաճախում է հրեական դպրոց։

14 տարեկան հասակում նա գնում է Կոպենհագեն, որ հայտնի դառնա։ Նա մի քանի փորձեր է անում ընդունվելու թատրոն, և վերջապես նրան ընդունում են Թագավորական թատրոն` իր գեղեցիկ ձայնի համար, որտեղ նա խաղում է երկրորդային դերեր։ Հետագայում նրան ազատում են աշխատանքից: Այն ժամանակահատվածում, երբ նա թատրոնում էր աշխատում, հասցնում է գրել պիես` հինգ ակտով, և նամակ է ուղարկում թագավորին` համոզելով տալ գումար գրքի հրատարակության համար։ Գիրքը տպագրվում է, բայց ոչ ոք այն չի գնում։ Նա 3 անգամ տանում է գիրքը թատրոն, որպեսզի պիեսի հիման վրա ներկայացում տան, բայց նրան մերժում են` փորձի բացակայության պատճառով: Բայց առաջարկում են սովորել: 1827 թ.-ին նա ավարտում է ուսումը: Սակայն մինչև կյանքի վերջ Անդերսենը այդպես էլ չհաղթահարեց քերականությունը և բազմաթիվ սխալներ էր անում գրավոր խոսքում: 1829 թ.-ին տպագրված «Հետիոտն ճամփորդություն Հոլման ջրանցքից Ամահերի արևելյան ծայրը» ֆանտաստիկ պատմվածքը Անդերսենին հանրահռչակ դարձրեց: Մինչև 1833 թ.-ը շատ քիչ բան էր գրված: Անդերսենը դրամաշնորհ ստացավ թագավորից, որով նա կատարեց իր առաջին արտասահմանյան ուղևորությունը: Հենց այդ ժամանակից սկսած՝ Անդերսենը գրում է բազմարիվ գրական ստեղծագործություններ, այդ թվում՝ նրան համբավ բերած «Հեքիաթները»: 1840-ականներին Անդերսենը փորձեց վերադառնալ ասպարեզ, սակայն առանձնապես հաջողություն չունեցավ: Միևնույն ժամանակ նա իր տաղանդը հասատատեց՝ հրատարակելով «Նկարներով գիրք առանց նկարների» հավաքածուն: Նրա «Հեքիաթների» փառքը աճում էր: «Հեքիաթների հաջորդ թողարկումը սկսվեց 1838թ.-ին, իսկ 3-րդը՝ 1845թ.-ին: Այդ պահին արդեն նա ողջ Եվրոպայում հայտնի, հռչակավոր գրող էր: 1847 թ.-ի հունիսին նա առաջին անգամ ժամանեց Անգլիա և հաղթական ընդունելության արժանացավ: 1840 թ.-ին և հետագա տարիներին Անդերսենը շարունակում էր վեպեր և պիեսներ հրատարակել՝ ապարդյուն փորձելով հռչակվել որպես դրամատուրգ և վիպասան: Միևնույն ժամանակ նա ատում էր իրեն փառք բերած հեքիաթները: Չնայած դրան՝ նա շարունակում էր գրել նորանոր հեքիաթներ: Իր վերջին հեքիաթը Անդերսենը գրել է 1872թ.-ին՝ Սուրբծնունդին: 1872 թ.-ին Անդերսենն ընկավ մահճակալից, խիստ վնասվեց և այլևս չապաքինվեց: Նա ապրեց ևս երեք տարի: Անդերսենը վախճանվեց 1875 թ.-ի օգոստոսի 4-ին: Նրա մարմինը հանգչում է Կոպենհագենի Ասսիսթենս («Assistens») գերեզմանատանը:

«Թագավորի նոր հագուստը»

Շատ տարիներ առաջ ապրում էր մի թագավոր: Նա այնքան շատ էր սիրում նոր ու

գեղեցիկ հագուստներ հագնել, որ իր ամբողջ փողը հագուստի վրա էր ծախսում: Չէր

հետաքրքրվում իր զորքով, չէր սիրում թատրոն կամ զբոսանքի գնալ: Իսկ եթե գնում էր,

ապա միայն նրա համար, որ մարդկանց ցույց տար իր նոր հագուստը: Եթե մյուս

թագավորների մասին ասում էին, թե թագավորը խորհրդի է նստած, ապա սրա մասին էլ 214

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B9%D5%A1%D5%BF%D6%80%D5%B8%D5%B6



http://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D5%88%D6%82%D5%B2%D6%87%D5%B8%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6&action=edit&redlink=1


http://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=1845.&action=edit&redlink=1


http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%A5%D5%AE_%D4%B2%D6%80%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB%D5%A1

http://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D5%8E%D5%A5%D5%BA_(%D5%AA%D5%A1%D5%B6%D6%80)&action=edit&redlink=1

http://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D5%8A%D5%AB%D5%A5%D5%BD&action=edit&redlink=1

http://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D4%B4%D6%80%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A3&action=edit&redlink=1

http://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D5%8E%D5%AB%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D5%B6&action=edit&redlink=1


http://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D5%8D%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A2_%D5%AE%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A4&action=edit&redlink=1

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%95%D5%A3%D5%B8%D5%BD%D5%BF%D5%B8%D5%BD%D5%AB_4

http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BF%D5%B8%D5%BA%D5%A5%D5%B6%D5%B0%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%B6


ասում էին՝ թագավորը հանդերձարանումն է:

Մի անգամ քաղաք են գալիս երկու խաբեբա: Նրանք ձևացնում են, թե ջուլհակ են և

կարող են գործել այնպիսի հրաշալի կտոր, որի նմանը ոչ ոք աշխարհում չի տեսել:

Հավատացնում էին, թե իրենց գործած կտորը ոչ միայն գեղեցիկ գույներ ու նախշեր

կունենա, այլև ով հիմար է կամ իր պաշտոնին հարմար չէ, այդ կտորից կարված շորը չի

տեսնի: Թագավորը, լսելով այս լուրը, մտածում է, որ եթե հագնի հագուստը, կիմանա, թե

իր հպատակներից որը հարմար չէ իր պաշտոնին, բացի դրանից հիմարներին կջոկի

խելոքներից: Եվ նա խաբեբաներին շատ փող է տալիս, որպեսզի նրանք իսկույն

աշխատանքը սկսեն: Խաբեբաները երկու հատ ջուլհակի դազգա են դնում և սկսում

ձևացնել, թե աշխատում են, թեև դազգանների վրա ոչինչ չկար: Շուտ-շուտ պահանջում էին

ամենանուրբ ոսկե թել, բայց երբ ստանում էին, իսկույն թաքցնում էին գրպաններում և

շարունակում աշխատել դատարկ դազգահների վրա՝ առավոտից մինչև ուշ գիշեր:

Թագավորը շատ էր ուզում իմանալ, թե ինչքան կտոր են գործել, բայց նրան

վախեցնում էր այն միտքը, որ ով հիմար է կամ իր պաշտոնին անհամապատասխան,

կտորը չի տեսնի: Իհարկե, իր մասին կարիք չկար անհանգստանալու: Բայցևայնպես, լավ

կլիներ նախ մի ուրիշին ուղարկել ջուլհակների աշխատանքը տեսնելու: Եվ ուղարկում է

իր ծերունի, ազնիվ մինիստրին՝ մտածելով, որ նա բոլորից լավ է հասկանում կտորի լավն

ու վատը ու խելոք մարդ է՝ իր պաշտոնին համապատասխան: Ծերունի հարգաժան

մինիստրը մտնում է այն դահլիճը, որտեղ դատարկ դազգահների առաջ նստել էին

խաբեբաները, նայում է դազգահներին և աչքերը չռում: Նա ոչինչ չի տեսնում, ոչ մի կտոր,

բայց դրա մասին ոչինչ չի ասում: Խաբեբաները նրան խնդրում են մոտենալ և ուշադիր

դիտել կտորի նախշերն ու գույները, ցույց են տալիս դատարկ բարակությունը: Խեղճ

ծերունի մինիստրը, ոչ մի կտոր չտեսնելով, մտածում է՝ միթե ինքը հիմար է, կամ գուցե իր

պաշտոնին ոչ համապատասխան և չի խոստովանում, որ կտորը չի տեսնում: Նա

ջուլհակներին հավատացնում է, որ սքանչելի

կտոր է, հիասքանչ նախշեր ու գույներ ունի և թագավորին կհաղորդի, որ կտորը շատ է

դուր եկել:

Որոշ ժամանակ անց թագավորն ուղարկում է մի ուրիշ պատվարժան պաշտոնյայի,

որպեսզի իմանա, թե ինչպես է գնում գործը, բայց նա էլ բացի դատարկ դազգահներից ոչինչ

չի տեսնում: Սակայն նա էլ է սկսում գովաբանել այդ կտորը՝ առանց տեսնելու, և

հավատացնում է, թե իրեն երջանիկ է զգում, երբ նայում է այդ սքանչելի գույներին ու

215


հրաշալի նախշերին: Քաղաքում բոլորը խոսում էին հենց միայն այդ հիասքանչ կտորի

մասին: Վերջապես թագավորն էլ ցանկանում է տեսնել կտորը և պալատականների մի

ամբողջ շքախմբով գնում է խորամանկ խաբեբաների մոտ: Նա էլ մյուսների նման ոչինչ չի

տեսնում, բայց բարձրաձայն գովասանքի խոսքեր է ասում այդպիսի «վարպետությանը»,

շքանշաններ պարգևում և նրանց պալատական ջուլհակի կոչում շնորհում:

Եկավ հանդեսի օրը, թագավորը պետք է հագներ նոր կարված հագուստը: Նա

հանում է բոլոր շորերը, իսկ խաբեբաները ձևացնում են, թե նրան են մատուցում նոր

կարված հագուստի յուրաքանչյուր մասն առանձին, թագավորն էլ շուռումուռ էր գալիս

հայելու առաջ, որպես թե տեսնում էր իր հագուստը: Ոչ ոք չէր ուզում մյուսի մոտ

խոստովանել, որ ինքը ոչինչ չի տեսնում, թե չէ կմտածեն, որ նա անպետք է իր պաշտոնի

համար, կամ թե չափազանց հիմար է:

Հանկարծ մի երեխա բացականչում է, որ թագավորը մերկ է, նրա հագին ոչինչ չկա:

Ամբողջ ժողովուրդը վերջապես գոռում է, որ նրա հագին ոչինչ չկա: Եվ թագավորը ցնցվում

է, որովհետև նրան թվում էր, թե մարդիկ ճիշտ են ասում: Բայցևայնպես որոշում է

արարողությունը մինչև մերջ հասցնել: Ավելի հպարտ դիրք է ընդունում, իսկ

սենեկապետները քայլում էին նրա հետևից՝ ձևացնելով, թե բռնել են թագավորի

քղանցքները, թեև իրականում ոչ մի քղանցք էլ չկար:

«Հրահանը»

Ճանապարհով մի զինվոր էր անցնում. պայուսակը՝ մեջքին, թուրը՝ կողքից կախած՝

տուն էր գնում պատերազմից: Ճանապարհին նրան է պատահում մի պառավ վհուկ:

Վհուկը բարևում է զինվորին և ցույց տալով մոտի փուչ ծառը՝ասում, որ մտնի ծառի մեջ,

քանզի այնտեղ շատ փող կա և մի հին հրահան: Զինվորը համաձայնում է: Վերցնում է

վհուկի վանդակավոր գոգնոցը, բարձրանում ծառը, մտնում փչակի մեջ, ցած իջնում,

ինչպես վհուկն էր ասել, հասնում մի մեծ անցքի, որտեղ մի քանի հարյուր լամպ էր

վառվում: Նա բացում է առաջին դուռը, շանը նստեցնում է վհուկի գոգնոցի վրա,

գրպանները լցնում պղնձե դրամներով: Հետո սնդուկը փակում է, շանը նստեցնում նրա

վրա և գնում մյուս սենյակը: Մյուս սենյակում սնդուկի մեջ արծաթ է լինում: Նա պղնձե

դրամները գրպանից թափում է և լցնում արծաթե դրամներով: Երրորդ սենյակում գրպանի

216


արծաթե դրամները թափում է և լցնում ոսկով: Այնքան է լցնում ոսկով գրապնները,

պայուսակը, գլխարկն ու ոտնամանները, որ հազիվ էր կարողանում շարժվել: Հրահանն էլ

է վերցնում, ու վհուկը նրան վերև է քաշում: Ուզում է հրահանը վերցնել, բայց զինվորը

թուրը քաշում է ու պառավի գլուխը թռցնում: Վհուկը գլորվում է գետնին, իսկ զինվորը

փողերը կապում է գոգնոցի մեջ, գցում շալակը, հրահանը դնում գրպանը և

ճանապարհվում քաղաք: Դա մի հարուստ քաղաք էր: Զինվորը կանգ է առնում ամենալավ

հյուրանոցում: Իր համար գնում է նոր կոշիկներ, շքեղ հագուստ, դառնում է աղա: Նա լսում

է քաղաքի հրաշալիքների մասին, թագավորի և նրա չքնաղ աղջկա՝ արքայադստեր մասին,

որն ապրում է մի պղնձե դղյակում, իսկ դղյակը շրջապատված է բարձր պարիսպով ու

աշտարակներով: Զինվորն ապրում է ուրախ կյանքով, սքանչելի շորեր էր հագնում, ձիով

զբոսանքի էր դուրս գալիս: Ի վերջո, նրա մոտ մնում է երկու փոքրիկ դրամ, շքեղ

սենյակներից տեղափոխվում է փոքրիկ խցիկ, ինքն էր մաքրում իր կոշիկները: Մի անգամ

մի խավար գիշեր իր խցիկում նստած զինվորը հիշում է փոքրիկ հրահանը: Նա հանում է

հրահանը, բայց հենց որ դա խփում է կայծքարին, խցիկի դուռը շրխկալով լայն բացվում է, և

նրա առջև կանգնում թեյի գավաթի չափ աչքեր ունեցող մի շուն: Զինվորը զարմանում է,

հետո հասկանում, որ կարող է ստանալ այն ամենը, ինչ որ կամենա: Շունը անհետանում է,

հետո լույս ընկնում բերանին բռնած մի մեծ տոպրակ՝ լիքը պղնձե դրամով: Զինվորը նորից

տեղափոխվում է լավ սենյակներ, լավ շորեր հագնում: Մի անգամ գլխում միտք է ծագում,

ուզում է տեսնել արքայադստերը: Հրահանը խփում է կայծքարին, նույն վայրկյանին նրա

առաջ կանգնում է շունը: Իմանալով զինվորի ցանկությունը՝ շունը

հայտնվում է արքայադստեր հետ: Զինվորը չդիմանալով համբուրում է քնած

արքայադստերը: Հետո շունը արքայադստերը հետ է տանում: Առավոտյան

արքայադուստրը թագավորին ու թագուհուն պատմում է, թե ինչպիսի զարմանալի երազ է

տեսել շան ու զինվորի մասին, որ ինքը գնացել է մի շուն հեծած և իրեն մի զինվոր

համբուրել է: Հաջորդ գիշերը արքայադստեր անկողնի մոտ հսկելու են նշանակում պառավ

նաժիշտին: Նաժիշտը հագնում է իր ջուր չթափանցող ոտնամանները և վազում է նրանց

հետևից: Կավիճով մի խաչ է քաշում այդ տան դարպասին և գնում տուն՝ քնելու: Բայց երբ

շունը արքայադստերը հետ էր տանում, տեսնում է խաչը, իսկույն մի կտոր կավիճ է

վերցնում և քաղաքի բոլոր դարպասների վրա խաչ քաշում: Առավոտյան վաղ բոլորը գնում

են տեսնում, որ դարպասների վրա խաչ է քաշված և ոչ մի բանի հասնել չեն կարող: Բայց

թագուհին խելոք կին էր, վերցնում է ոսկե մկրատը, մետաքսե մի կտոր է կտրում, կարում է

217


մի փոքրիկ տոպրակ, մեջը լցնում մանր ձավար, կարում արքայադստեր մեջքին, տոպրակը

ծակում, որ ձավարը թափվի այն ճանապարհին, որով կանցնի արքայադուստրը: Գիշերը

շունը նորից գալիս է, արքայադստերը տանում, բայց չի տեսնում թափվող ձավարը:

Առավոտյան թագավորն ու թագուհին իմանում են աղջկա տեղը և զինվորին բանտ

նետում: Զինվորը հրահանը մոռացել էր տանը: Առավոտյան ժողովուրդը հավաքվել էր՝

տեսնելու, թե ինչպես են կախելու զինվորին: Զինվորը պատուհանից տեսնում է մի

կոշկակար տղայի, նրան ուղարկում է տնից հրահանը բերելու, փոխարենը կստանար չորս

ոսկի: Տղան բերում է հրահանը ու տալիս զիվորին: Երբ զինվորին դուրս են բերում, որ

պարանը վիզը գցեն, ուզում են իմանալ մի որևէ անմեղ ցանկություն: Զինվորը ուզում է մի

չիբուխ ծխախոտ ծխել վերջին անգամ: Նրան չեն մերժում և զինվորը հանում է իր

հրահանը, խփում կայծքարին և նրա առաջ կանգնում են երեք շուն միանգամից:

Հրամայում է օգնել իրեն ազատվել կախաղանի օղակից: Ու շները հարձակվում են բոլոր

դատավորների ու թագավորական խորհրդի վրա: Նրանք ընկնում են և ջարդուփշուր

լինում: Զինվորները փախչում են, իսկ ամբողջ ժողովուրդը գոռում է, որ զինվորը լինի

իրենց թագավորը և գեղեցիկ արքայադստերը կին վերցնի իրեն: Զինվորին նստեցնում են

արքայական կառեթում, որը սլանում էր, իսկ երեք շները պարում էին նրա առաջ:

Արքայադուստրը դուրս է գալիս իր պղնձե դղյակից և դառնում թագուհի: Հարսանիքը

շարունակվում է մի ամբողջ շաբաթ:

«Փոքր Կլաուսը և Մեծ Կլաուսը»

Մի գյուղում ապրում էին երկու մարդ: Երկուսի անունն էլ Կլաուս էր, մեկը չորս ձի

ուներ, իսկ մյուսը՝ միայն մեկ: Որպեսզի նրանց իրարից տարբերեին, չորս ձի ունեցողին

անվանում էին մեծ Կլաուս, իսկ մյուսին՝ Փոքր Կլաուս: Ողջ շաբաթ փոքր Կլաուսը պետք է

հերկեր Մեծ Կլաուսի հողը իր միակ ձիով: Դրա փոխարեն Մեծ Կլաուսը իր հերթին նրան

օգնում էր շաբաթական մեկ անգամ՝ կիրակի օրերը: Մեծ Կլաուսը Փոքր Կլաուսին էր

տալիս չորս ձին միանգամից: Փոքր Կլաուսը այնպես էր ուրախանում, որ ինքը վար է

անում ամբողջ հինգ ձիով, իսկ Մեծ Կլաուսը կատաղում էր և ասում, որ այլևս այդպես

չխոսի, թե չէ կացինով այնպես կխփի ձիու ճակատին, որ հոգին միանգամից կփչի: Եվ

ահա, երբ ինչ-որ մեկը անցնում է Փոքր Կլաուսի մոտով, նա էլի մտրակը հանում է և գոչում.

«Հեյ՜, դուք իմ ձիուկներ»: Այս անգամ Մեծ Կլաուսը վերցնում է կացինը և այնպես խփում

218


Փոքր Կլաուսի ձիու ճակատին, որ անշնչացած գետին է փռվում: Փոքր Կլաուսը լաց է

լինում և ասում, որ ինքն այլևս ոչ մի ձի չունի: Քիչ հետո ձին մաշկում է, կալին փռում, լավ

չորացնում, դնում պարկի մեջ, պարկը շալակում ու գնում քաղաք՝ կաշին վաճառելու:

Ճանապարհը անցնում էր մութ անտառի միջով, եղանակն էլ վատանում է: Փոքր Կլաուսը

մոլորվում է, ճանապարհը կորցնում, իսկ քաղաքը դեռ շատ հեռու էր: Ճանապարհին կար

մի մեծ գյուղական տուն: Փոքրիկ Կլաուսը սկսում է դուռը բախել: Դուռը բացում է

տանտիրուհին՝ իմանալով ինչ է ուզում նա, ներս չի թողնում, ասելով՝ որ մարդը տանը չի,

իսկ առանց նրա ինքը հյուր չի ընդունում: Տան կողքին մի սրահ կար՝ ծղոտածածկ տափակ

կտուրով: Փոքրիկ Կլաուսը բարձրանում է սրահի կտուրը, մեկնվում ծղոտի վրա:

Լուսամուտի վերևի մասից տեսնում է, որ հյուրասենյակում մի մեծ սեղան էր բացված՝

վրան էլ դրված էին գինի, տապակած միս, սքանչելի ձուկ: Տանտիրուհին գինի էր լցնում

հյուրի բաժակը, իսկ սա ձուկ էր խժռում: Բայց հենց այդ րոպեին տուն է վերադառնում

տանտիրուհու ամուսինը, որը շատ լավ մարդ էր, բայց ժամկոչներին չէր սիրում: Դրա

համար էլ ժամկոչը հյուր էր եկել այն ժամանակ, երբ ամուսինը տանը չէր: Հենց որ լսում են

ամուսնու վերադարձի մասին, երկուսն էլ վախենում են, և կինը հյուրին խնդրում է, որ

մտնի դատարկ սնդուկի մեջ: Իսկ կինը շտապ հավաքում է ուտելիքը և դնում վառարանի

մեջ: Փոքր Կլաուսը, կտուրին պառկած, հառաչում է, թե ինչպես է չքանում համեղ

ուտելիքը: Տանտերը տեսնում է Փոքր Կլաուսին և ներս կանչում նրան: Կինը երկուսին էլ

ընդունում է շատ սիրալիր, սեղան բացում և վառարանի միջից նրանց համար հանում մի

մեծ աման խաշիլ: Գյուղացին շատ քաղցած էր և ուտում էր մեծ ախորժակով: Բայց Փոքր

Կլաուսի մտքից դուրս չէին գալիս տապակածը, ձուկն ու կարկանդակը: Սեղանի տակ

դրված էր այն պարկը, որի մեջ դրված էր ձիու կաշին: Փոքր Կլաուսը ոտքը դնում է պարկի

վրա և չոր կաշին բարձր ճռճռում է:

Գյուղացին զարմացած բացում է վառարանը և այնտեղ տեսնում զանազան ուտելիքներ:

Կինը չի համարձակվում ձայն հանել և ամեն ինչ շտապ դնում է սեղանին: Հետո էլ նույն

ձևով գինին է դուրս բերում վառարանից: Շատ խմելուց հետո գյուղացին ասում է, որ ուզում

է կախարդի նման մի կախարդ էլ ինքը ունենա: Հետո կախարդի միջոցով ուզում է

սատանա տեսնել, քանի քեֆը լավ է: Փոքր Կլաուսը պարկի միջոցով սատանային է հանում

սնդուկից, իմանալով որ գյուղացին ժամկոչին տանել չի կարողանում: Գյուղացին տեսնում

է, որ ամեն ինչ իր ուզածով է լինում, ուզում է թեկուզ մի կոտ փողով գնել կախարդին: Փոքր

Կլաուսը համաձայնում է. գյուղացուն է տալիս իր պարկը՝ չորացրած կաշվով և դրա

համար ստանում է մի լիքը կոտ փող, բացի դրանից գյուղացին նրան տալիս է մի

ձեռնասայլ, որ կարողանա փողն ու սնդուկը տանել: Գնում հասնում է անտառի այն կողմը,

ուր խոր գետ կար: Գետի վրա նոր կամուրջ էր շինված: Փոքր Կլաուսը կանգ է առնում

219


կամուրջի մեջտեղը և դիտմամբ այնքան բարձր է խոսում, որ ժամկոչը սնդուկի մեջ լսի:

Ասում է, թե ինչու է հիմարի պես ծանր սնդուկը քարշ տալիս, կգցի գետը, հոսանքը կբերի,

կհասցնի տուն: Ժամկոչը լսում է ու խնդրում, որ իրեն արձակի, ինքը մի ամբողջ կոտ փող

կտա: Նրանք գնում են ժամկոչի տուն, Փոքր Կլաուսը սնդուկը լցնում է փողով: Երբ տուն է

հասնում և ամբողջ փողը կիտում հատակին, մտածում է, թե մի ձիով ինչքա՜ն է

հարստացել: Հետո փոքրիկ տղային ուղարկում է Մեծ Կլաուսի մոտ՝ բերելու այն կոտը,

որով ցորեն են չափում: Մեծ Կլաուսը մտածում է, թե կոտը նրա ինչի՞ն է պետք և հատակին

մի քիչ ձյութ է քսում: Եվ երբ կոտը հետ է ստանում, տեսնում է, որ նրա հատակին երեք

հատ նոր արծաթե դրամ է կպել: Մեծ Կլաուսը զարմացած վազում է Փոքր Կլաուսի մոտ և

հարցնում, թե որտեղից այդքան փող: Նա էլ պատասխանում է, թե ձիու կաշին է ծախել:

Մեծ Կլաուսը վազում է տուն, վերցնում կացինը և սպանում իր չորս ձիերը, քերթում և

կաշինները տանում քաղաք՝ վաճառելու: Կոշկակարներն ու կաշվեգործները հարցուփորձ

են անում, թե ինչ արժե մի կաշին: Մեծ Կլաուսը պատասխանում է՝ «Հատը մի կոտ փող»:

Կոշկակարներն ու կաշեգործները սկսում են ծեծել Մեծ Կլաուսին: Բոլորը ծաղրում էին

նրան: Մեծ Կլաուսը փախչում է տուն, որոշում սպանել Փոքր Կլաուսին: Այդ օրը մեռել էր

Փոքր Կլաուսի պառավ տատը: Նա չար և ագահ պառավ էր, բայց Փոքր Կլաուսը խղճում է

նրան և պառկեցնում իր տաք անկողնում, գուցե կենդանանա, մտածում էր նա, իսկ ինքը

նստում է տան մի անկյունում՝ աթոռի վրա: Գիշերը դուռը բացվում է, և մտնում է Մեծ

Կլաուսը՝ կացինը ձեռքին: Նա գիտեր, թե այնտեղ փոքր Կլաուսն է քնած, կացինը վրա է

բերում քնածի ճակատին: Մտածելով, թե սպանել է, գնում է տուն: Փոքր Կլաուսը տատին

տոնական շոր է հագցնում, հարևանից ձի խնդրում, լծում կառքին, տատին նստեցնում

հետևի նստարանին այնպես, որ չընկնի, ապա նստում ու քշում է անտառի միջով: Հասնում

են մի իջևանի: Փոքր Կլաուսը գնում է ուտելու բան պատվիրելու: Իջևանատերը շատ

հարուստ էր, վատ մարդ չէր, միայն թե խիստ տաքարյուն էր: Փոքր Կլաուսը տատիկի

համար մի բաժակ մեղր է պատվիրում: Իջևանատերը բաժակով մեղրը տանում է մեռած

պառավին, բայց պառավը ոչինչ չի պատասանում և չի շարժվում: Նա էլ բարկանում է և

բաժակը խփում պառավի ճակատին:

Փոքր Կլաուսը դուրս է ցատկում սենյակից և բռնում իջևանատիրոջ օձիքից ու

բարկանում: Նա էլ մի ամբողջ կոտ փող է տալիս և տատին էլ թաղում, ինչպես իր

սեփականը, միայն թե ոչ ոքի չպատմի: Փոքր Կլաուսը մի ամբողջ կոտ փող է ստանում և

դառնում տուն: Նորից տղային ուղարկում է կոտը խնդրելու: Մեծ Կլաուսը զարմանում է,

միթե ինքը նրան չէր սպանել և շտապում է իր աչքով տեսնոլու: Իմանում է, որ ինքը

սպանել է տատին, ոչ թե Փոքր Կլաուսին: Փոքր Կլաուսն էլ տատին վաճառել է մի կոտ

փողով: Մեծ Կլաուսն էլ վազում է տուն, սպանում տատին, հետո դնում սայլակի մեջ,

220


տանում քաղաք, դեղավաճառին առաջարկում գնել դիակը: Դեղավաճառը հասկացնում է,

որ դրա համար իր գլուխը կկտրեն: Որ նա ոճիր է գործել, ինչպիսի վատ մարդ է: Մեծ

Կլաուսը սարսափած դուրս է փախչում դեղատնից, նստում է սայլակը, ձիուն մտրակում ու

սլանում տուն: Իսկ հավաքված մարդիկ մտածում են, թե նա խելագար է և նրան չեն

հետևում: Կատաղած Մեծ Կլաուսը հասնում է տուն, վերցնեւմ մի մեծ պարկ, գնում Փոքր

Կլաուսի մոտ և ասում, որ էլ չի կարող իրեն խաբել: Փոքր Կլաուսին բռնում է ու գցում

պարկի մեջ, բերանը կապում, շալակն առնում, որ տանի ջրում խեղդի: Ճանապարհը

անցնում էր եկեղեցու մոտով, որտեղից սքանչելի երաժշտության ձայն էր լսվում: Մեծ

Կլաուսը պարկը դնում է եկեղեցու դռան մոտ, մտնում եկեղեցի, որ սաղմոս լսի: Իսկ այդ

րոպեին եկեղեցու մոտով անցնում է ճերմակ մազերով մի ծերունի հովիվ, որը մահակը

ձեռքին նախիր էր քշում: Փոքր Կլաուսը ծերունուն համոզում է, որ եթե մտնի պարկի մեջ,

իսկույն դրախտ կգնա: Ծերունին մտնում է պարկի մեջ, իսկ փոքր Կլաուսը կապում է

պարկի բերանը և նախիրը քշում: Մեծ Կլաուսը, դուրս գալով եկեղեցուց, պարկը շալակում

է և իսկույն թվում է, թե պարկը թեթևացել է, որովհետև սաղմոս էր լսել եկեղեցում: Հենց

հասնում է գետին, պարկը նախրապանի հետ գցում է նրա մեջ ու ասում, որ էլ «օյին չի

խաղա» սրանից հետո: Բայց ճանապարհի խաչմերուկում հանդիպում է Փոքր Կլաուսին՝

մի ամբողջ նախիր առաջը: Մեծ Կլաուսը զամանում է, որ հենց նոր ջուրն էր գցել: Փոքր

Կլաուսը պատմություն է պատմում. երբ որ ինքը ջուրն է ընկնում, իսկույն իջնում է ջրի

հատակը՝ նուրբ ու կանաչ խոտի վրա: Ճերմակ հագած մի աղջիկ իրեն ձեռք է մեկնում և

ասում, որ մեծ նախիրը նվիրում է նրան: Մեծ Կլաուսը հարցնում է, թե իրեն էլ կտա՞ն

նախիր, եթե իջնի ջրի տակ: «Միայն թե մտնի պարկի մեջ, որ ինքը մեծ բավականությամբ

ջուրը գցի»,- ասում է Փոքր Կլաուսը: Երբ հասնում են գետին, նախիրը ծարավից վազում է

գետը, իսկ Փոքր Կլաուսն էլ հավատացնում է, թե անասունները շտապում են գնալ տուն՝

ջրի հատակը: Մեծ Կլաուսը մտնում է պարկի մեջ, մի մեծ քար էլ դնում, որ լավ իջնի ջրի

հատակը: Փոքր Կլաուսը պարկի բերանը փակում է ու գցում ջուրը:

«Վայրի կարապները»

Շա՜տ հեռու աշխարհում ժամանակով ապրում էր մի թագավոր: Նա ուներ

տասնմեկ տղա և մեկ աղջիկ՝ անունը Էլիզ: Այդ երեխանները լավ էին ապրում: Միայն թե

նրանց երջանկությունը երկար չի տևում…

Նրանց հայրը՝ երկրի թագավորը, ամուսնանում է մի չար թագուհու հետ, որն ատում

էր խեղճ որբերին: Նա մի օր Էլիզին գյուղ է ուղղարկում՝ ինչ-որ գյուղացիների մոտ

դաստիարակվելու, իսկ խեղճ արքայազունների մասին այնքան սուտ բաներ է պատմում

221


թագավորին, որ նա այլևս երեխաների երեսը տեսնել չի ուզում: Չար թագուհին ուզում է, որ

երեխաները դառնան մեծ-մեծ անխոս թռչուններ, թռչեն աշխարհի չորս կողմը: Բայց

արքայազունները դառնում են տասնմեկ գեղեցիկ վայրի կարապներ և ճչալով դուրս թռչում

պալատի լուսամուտից: Նրանք թռչում էին այն խրճիթի մոտով, ուր խոր քնով քնած էր

իրենց քույրիկը՝ Էլիզը: Նրանք ցածրացան, թափահարեցին իրենց թևերը, բայց ոչ ոք չլսեց

ու չնկատեց նրանց: Եվ թռան՝ առանց տեսնելու իրենց քրոջը: Օրերն անցնում էին իրար

հետևից, միապաղաղ: Բայց ահա լրանում է Էլիզի 15տարին և նրան ուղարկում են տուն:

Հենց թագուհին տեսնում է աղջկա գեղեցկությունը, զայրանում ու ատում է նրան: Աղջիկն

այնքան բարի էր ու անմեղ, որ կախարդանքը չէր ազդում նրա վրա: Տեսնելով այդ՝

չարասիրտ թագուհին Էլիզին դարձնում է անճանաչելի՝ գզգզված մազերով, նույնիսկ

թագավորը չի ճանաչում իր չքնաղ Էլիզին: Էլիզը շատ էր մտածում եղբայրների մասին և

որոշում է ամեն տեղ որոնել նրանց, մինչև որ գտնի: Գիշերը մնում է անտառում, իսկ

առավոտյան երբ արթնանում է, արեգակն արդեն բարձրացել էր: Էլիզը մի պարզ լճակ է

տեսնում: Երբ իրեն տեսնում է ջրի հայելու մեջ, նույնիսկ վախենում է իրենից: Բայց հենց

որ մի բուռ ջուր է խփում աչքերին ու ճակատին, նրա դեմքը միանգամից ճերմակում է ջրի

մեջ ու նորից դառնում չքնաղ արքայադուստր: Շարունակում է ճանապարհը, մի վայրի

ծառ է տեսնում, որի ճյուղերը կռացել էին բերքի ծանրությունից: Նա մի քանի խնձոր է

ուտում, քաղցը հագեցնում, հետո ճյուղերին բարակ հենարաններ դնում ու գնում անտառի

խորքը: Ապա հանդիպում է մի պառավ կնոջ, որը ձեռքին մի զամբյուղ ուներ, զամբյուղի

մեջ պտուղներ կային: Պառավն Էլիզին մի բուռ պտուղ է տալիս, իսկ Էլիզը հարցնում է, թե

արդյոք չի տեսել 11արքայազունների: Պառավը պատասխանում է, որ երեկ տեսել է ջրում

լողացող տասնմեկ կարապ՝ գլուխներին՝ ոսկե թագեր: Պառավը Էլիզին տանում է դեպի

այն ձորը, որի միջով հոսում է գետը: Էլիզը գնում է դեպի գետաբերանը, որտեղ գետը

թափվում էր լայնարձակ ծովի մեջ, բայց ոչ մի մակույկ չկար, որ աղջիկը շարունակեր իր

ճանապարհը: Երբ արևը մոտենում էր մայրամուտին, Էլիզը հանկարծ տեսնում է վայրի

կարապների մի շարք՝ գլուխներին ոսկե թագեր: Էլիզը մտնում է ձորակը և թաքնվում, իսկ

կարապները իջնում են նրանից ոչ հեռու, ցած են թափում իրենց փետուրները և դառնում

տասնմեկ գեղեցիկ արքայազուններ: Էլիզը

իսկույն ճանաչում է իր եղբայրներին՝ չնայած նրանք շատ էին փոխվել: Նա գրկում է իր

եղբայրներին, ուրախանում են, մերթ լալիս և իրար պատմում, թե ինչպես անգութ է վարվել

իրենց խորթ մայրը: Այսպես նրանք զբոսնում են համարյա ամբողջ գիշեր և միայն

լուսադեմին ննջում: Էլիզն արթնանում է կարապի թևերի աղմուկից: Ամբողջ օրը նրանք

միասին են անցկացնում: Կրտսեր եղբայրն ասում է, որ նրանք վաղը պետք է թռչեն և

կվերադառնան եկող տարի, բայց քրոջը այստեղ չեն թողնի: Ամբողջ գիշերը նրանք ցանց են

գործում ճկուն ուռենուց և եղեգից: Ցանցը դիմացկուն էր, և Էլիզը պառկում է նրա մեջ:

Արևածագին եղբայրները կարապ են դառնում, կտուցներով բռնում ցանցը և բարձրանում 222


դեպի ամպերը: Ամբողջ օրը կարապները թռչում էին, սովորականից դանդաղ էին գնում, չէ՞

որ քրոջն էլ էին տանում: Արեգակն իջնում էր, իսկ մենավոր ժայռը դեռ չկար ու չկար:

Հանկարծ կարապները սլանում են դեպի ցած: Կարապները ոտք են դնում գետի վրա, և

Էլիզը իր շուրջը տեսնում է իր եղբայրներին, որոնք հազիվ էին տեղավորվում փոքրիկ

ժայռի վրա: Լուսաբացին փոթորիկը հանդարտվում է, երկինքը՝ պարզվում: Կարապները

նորից Էլիզին վերցնում են ու թռչում առաջ: Վերջապես տեսնում են ցամաք և քրոջը

իջեցնում են ժայռի վրա՝ մի մեծ քարանձավի առաջ: Քնելու ժամանակ Էլիզը սկսում է

ջերմագին աղոթել, որ գոնե երազում տեսնի, թե ինչպես կարող է ազատել եղբայրներին

կախարդանքից: Եվ ահա տեսնում է հավերժահարսի, որն ասում է, թե կարելի է փրկել իր

եղբայրներին, եթե ունենա քաջություն և տոկունություն: Ասում է, որ պիտի քաղի այն

եղինջը, որը բուսում է գերեզմանատներում և քարանձավի մոտ, ձեռքերը կծածկվեն

բշտերով, ոտքերով կտրորի և ստացված կեղևից թելեր կմանի: Այդ թելից պիտի գործի

տասնմեկ հատ պարեգոտ՝ երկար թևերով: Եվ երբ գցի կարապների վրա, այն ժամանակ

կախարդանքը կվերանա: Բայց երբ սկսի աշխատանքը, մինչև վերջացնելը ոչ մի բառ

չպիտի արտասանի, թեկուզ տարիներ տևի այդ աշխատանքը: Առաջին բառը, որ դուրս

կթռչի բերանից, դաշույնի պես կխրվի եղբայրների սրտի մեջ: Ուրեմն նրանց կյանքը

կախված է իր լեզվի ծայրից: Էլիզը արթնանում է, և նրա կողքին ընկած էր մի եղինջ՝ ճիշտ

երազում տեսածի նման: Էլիզն ուրախացած դուրս է գալիս քարանձավից և անմիջապես

սկսում աշխատանքը: Նա քաղում էր խայթող չար եղինջը, ձեռքերը ծածկվում էին մեծ

բշտերով, բայց աղջիկը արիաբար դիմանում էր ցավին՝ մտածելով, թե միայն հաջողվի

սիրելի եղբայրներին փրկել, հետո մերկ ոտքերով տրորում էր եղինջը և թել քաղում:

Մայրամուտին եղբայրները տուն են վերադառնում, տեսնում են, որ քույրը համրացել է,

նայում են նրա ձեռքերին և հասկանում, որ քույրը համր է դարձել իրենց փրկելու համար:

Եղբայրներից ամենափոքրը երբ լաց է լինում, արցունքները ընկնում են քրոջ ձեռքերի վրա,

բշտիկները չքանում են, ու ցավն անցնում է: Ամբողջ գիշեր Էլիզն աշխատում է՝ չմտածելով

հանգստի մասին, իսկ ժամանակն այդպես արագ երբեք չէր անցել: Հանկարծ լեռներում

լսվում է որսորդական ձայն: Էլիզը վախից հավաքում է ամբողջ եղինջը, խուրձ կապում և

վրան նստում: Քարանձավի մոտ են հավաքվում բոլոր որսորդները: Նրանցից

ամենագեղեցիկը այդ երկրի թագավորն էր, մոտենում է Էլիզին և հարցնում, թե ինչպես է

ընկել այս չքնաղ աղջիկը այստեղ: Բայց Էլիզը միայն գլուխն է օրորում՝ ոչ մի խոսք

չասելով, իսկ ձեռքերը թաքցնում է գոգնոցի տակ: Թագավորը նրան շատ է հավանում և

տանում է պալատ, շքեղ զգեստով ու զարդարանքներով զուգում և նրան հռչակում իր

հարսնացուն: Թագավորը ննջասենյակի կողքի սենյակի դուռը բաց է անում, ու Էլիզը

տեսնում է հատակին ընկած մի խիտ եղինջաթել, իսկ առաստաղից կախված էր նրա

գործած պարեգոտը. այդ ամենը իր հետ վերցրել էր որսորդներից մեկը: Այս ամենը

տեսնելով՝ Էլիզը ժպտում է ու շիկնում: Նրանք հարսանիք են անում: Գիշերները Էլիզը 223


դուրս էր գալիս թագավորի ննջարանից, գնում էր փոքրիկ սենյակը և գործում էր պարեգոտ

պարեգոտի հետևից: Բայց յոթերորդի ժամանակ եղինջաթելը վերջանում է: Էլիզը լուսնյակ

գիշերով ուղղվում է գերեզմանատուն, քաղում եղինջը և տանում պալատ: Այդ գիշեր միայն

արքեպիսկոպոսն է տեսնում աղջկան ու համոզվում, այժմ ինքը ճիշտ էր, որ կասկածում էր

թագուհուն: Այդ մասին պատմում է թագավորին: Նա էլ հետևում էր Էլիզին և օրեցօր ավելի

էր մռայլվում: Վերջապես աշխատանքն ավարտվելու վրա էր, ու պակասում էր մի

պարեգոտ, Էլիզի թելը սպառվում է: Վերջին անգամ հարկավոր էր գնալ գերեզմանատում:

Երբ Էլիզը ճանապարհ է ընկնում, թագավորն ու արքեպիսկոսն էլ հետևում են նրան և

բռնում, թե ինչպես է թագուհին անցնում գերեզմանատան ցանկապատը: Թագավորը

Էլիզին հանձնում է ժողովրդի դատին, որոշում են այրել թագուհուն խարույկի վրա: Էլիզին

տանում են մութ ու խոնավ նկուղ և տալիս իր գործած պարեգոտները՝ որպես ներքնակ ու

վերմակ, իսկ հավաքած եղինջը՝ որպես բարձ: Էլիզը նորից սկսում է գործել: Երեկոյան

լուսամուտի վանդակի մոտ կարապի թևերի աղմուկ է լսվում. նրա ամենակրտսեր եղբայրն

էր, որ գտել էր քրոջը: Լուսաբացին պալատի դարպասի առաջ երևում են Էլիզի տասնմեկ

եղբայրները և պահանջում ներս թողնել թագավորի մոտ: Վերջապես թագավորը դուրս է

գալիս՝ իմանալու, թե ինչ է պատահել: Բայց հենց այդ րոպեին արևը ծագում է, եղբայրները

չքանում են, իսկ պալատի գլխին ճախրում են տասնմեկ վայրի կարապներ: Ժողովուրը

շարժվում է քաղաքից դուրս՝ տեսնելու, թե ինչպես են այրելու վհուկին: Էլիզը նստում է

սայլակին մեջ և նույնիսկ մահապատժի ճանապարհին ձեռքից չի գցում աշխատանքը:

Բոլորը ծաղրում էին նրան, ուզում էին ձեռքից խլել աշխատանքը, հանկարծ այդ րոպեին

թռչում են տասնմեկ ճերմակ կարապներ ու նստում նրա շուրջը: Դահիճն արդեն ուզում էր

բռնել Էլիզի ձեռքը, բայց Էլիզը շտապ կարապների վրա գցում է տասնմեկ պարեգոտը և

նրա առաջ կանգնում են տասնմեկ գեղեցիկ արքայազուններ, միայն ամենափոքրի մի

ձեռքի տեղ մնացել էր կարապի մի թևը: Էլիզը վերջապես խոսում է և ժողովուրդը,

տեսնելով այս ամենը, խոնարհվում է նրա առաջ՝ որպես սրբի, բայց Էլիզը ուշաթափ

ընկնում է եղբայրների գիրկը. Ուժերի գերլարումը, վախն ու ցավը ծանր էին ազդել նրա

վրա: Ամենաավագ եղբայրը հաստատում է քրոջ անմեղությունը և պատմում ամեն բան,

ինչ որ եղել էր: Թագավորը պոկում է մի ծաղիկ, դնում Էլիզի կրծքին, և նա ուշքի է գալիս

երջանիկ ու խաղաղ հոգով: Դեպի պալատ է շարժվում այնպիսի մի հարսանիքի հանդես,

որպիսին չէր տեսել աշխարհում ոչ մի թագավոր:

«Ձյունե թագուհի»

Կար-չկար մի վհուկ կար՝ չար, չափազանց չար: Մի անգամ այս վհուկի 224


տրամադրությունն այնպես է բարձրանում, որովհետև նա շինել էր այնպիս մի հայելի, որի

մեջ արտացոլվելով՝ ամեն մի բարի ու գեղեցիկ բան գրեթե չքանում էր, իսկ ինչ որ անպետք

էր ու այլանդակ, ուղղակի աչք էր ծակում ու ավելի վատ երևում: Հայելու մասին վհուկի

աշակերտները խոսում էին որպես մի հրաշալիքի: Մի անգամ էլ նրանք բարձրանում են

երկինք, ցանկանում են աստծուն ծաղրել, մեկ էլ հանկարծ հայելին նրանց ձեռքից դուրս է

պրծնում, ընկնում գետնին և փշուր-փշուր լինում: Այդ փշուրներից մի քանիսը, աշխարհից

աշխարհ թռչելով, ընկնում է մարդկանց աչքերի մեջ և այնտեղ էլ մնում: Պատահում էր, որ

փշուրներն ընկնում էին մարդկանց սիրտը, և սիրտը սառույցի կտոր էր դառնում:

Վերջապես կային այնպիսի կտորներ, որոնցից ակնոցներ շինեցին: Բայց աշխարհում դեռ

էլի հայելու բեկորներից շատերն էին թռչում:

«Տղան ու աղջիկը»

Մի մեծ քաղաքում ապրում էին երկու աղքատ երեխաներ, նրանք ազգականներ

չէին, բայց իրար սիրում էին քույր ու եղբոր պես: Այս երեխաների ծնողներն ապրում էին

երկու կից տների ձեղնահարկերում: Ծնողները հաճախ էին թույլ տալիս երեխաներին

իրար հյուր գնալ տանիքի վրայով: Իսկ ձմռանը այդ բավականությունը դադարում էր:

Հաճախ լուսամուտները սառչում էին, երեխաները վառարանի վրա պղնձե դրամներ էին

տաքացնում և դնում սառցակալված ապակիների վրա, հալվելով բացվում էր մի հրաշալի

անցք, որտեղից նայում էին իրար Կայն ու Գերդան: Երեկոյան, երբ Կայը Գերդայի տնից

վերադառնում է տուն և պատրաստվում պառկելու, բարձրանում է լուսամուտի մոտ դրված

աթոռին և ապակու փոքր շրջանից դուրս նայում: Ձյունի փաթիլներից ամենամեծն ընկնում

է ծաղկի արկղի ծայրին և հանկարծ սկսում աճել: Աճելով դառնում է մի կին, որն

ամբողջովին սառույցից էր, կուրացուցիչ, բայց և այնպես կենդանի էր: Նա տղային ձեռքով

կանչում է, տղան վախենում է ու ցատկում աթոռից: Լուսամուտի մոտով անցնում է մեծ

թռչունի նման ինչ-որ բան: Շուտով գարուն է գալիս, արևը ջերմացնում էր և երեխաները

նորից դուրս են գալիս փոքրիկ պարտեզ: Նրանք գիրք էին թերթում, մեկ էլ հանկարծ տղան

բացականչում է, թե սիրտը ծակում է, և ինչ-որ բան ընկել է աչքը: Աղջիկը նայում է, բայց

ոչինչ չի տեսնում, դա հենց վհուկի փշրված հայելու փոքրիկ կտորն էր: Այժմ նրա սիրտը

սառույցի կտոր էր և աչքին ամեն լավ բան գարշելի էր թվում, մարդկանց ծաղրում էր,

ծաղրում էր նաև փոքրիկ, սիրունիկ Գերդային, որը նրան սիրում էր ամբողջ հոգով: Մի

անգամ՝ ձմեռվա մի օր, հրապարակում շատ երեխաների հետ Կայը սահնակ էր խաղում,

երբ երևում է մի մեծ սպիտակ սահնակ, որը երկու անգամ պտույտ է գործում հրապարակի

շուրջը: Իսկ Կայը իր սահնակը կապում է մեծ սահնակի պոչից ու սահում նրա հետ:

Սահնակը սլանում էր շատ արագ, քաղաքից դուրս են գալիս, Կայը փորձում է արձակել

պարանը, որով կապված էր մեծ սահնակին, բայց չէր կարողանում: Երբ սահնակը

կանգ է առնում, միջից դուրս է գալիս բարձրահասակ, կուրացուցիչ չափով սպիտակ կին՝

ձյունածածկ մուշտակով ու գլխարկով: Դա Ձյունե թագուհին էր: Երբ նա համբուրում է 225


Կային, տղան մոռանում է և՛ Գերդային, և՛ տատիկին, և՛ բոլոր տանեցիներին: Այժմ Կայը

չէր վախենում նրանից: Գիշերը նայում էր նրան, իսկ ցերեկը քնում էր Ձյունե թագուհու

ոտքերի մոտ:

«Կախարդել իմացող կնոջ ծաղկանոցը»

Բոլորին հետաքրքրում էր, թե ուր էր կորել Կայը, միայն գիտեին, որ հիանալի

սահնակին կապված դուրս են եկել քաղաքի դարպասից: Գերդան մտածում էր, թե Կայը

կամ մեռել է, կամ էլ խեղդվել քաղաքի մոտով հոսող գետում: Բացվում է գարունը: Գերդան

հագնում է իր նոր կարմիր մաշիկները և գնում գետ, որպեսզի իմանա Կայի տեղը: Գերդան

խոսում է գետի հետ և ասում, թե նրան կընծայի իր նոր մաշիկները, եթե հետ վերադարձնի

Կային: Հանում է մաշիկները և նետում գետը, սակայն ալիքները իսկույն դուրս են գցում:

Աղջիկը մտնում է ճոճվող մակույկը, որ հեռու նետի մաշիկները, բայց մակույկը կապված

չէր և սկսում է դանդաղ հեռանալ ափից: Գերդան ուզում է դուրս ցատկել, բայց չի

հասցնում, լաց է լինում, բայց ոչ ոք չի լսում: Նա մտածում է, թե գետը իրեն տանում է Կայի

մոտ և շատ է ուրախանում: Մակույկը վերջապես հասնում է մի մեծ բալենու այգու, որի մեջ

ծվարել էր մի տնակ: Տնակից դուրս է գալիս մի զառամյալ պառավ՝ գավազանին հենվելով:

Տեսնելով աղջկան՝ մտնում է ջուրը, գավազանով մակույկը քաշում դեպի ափը և Գերդային

իջեցնում: Գերդան ամեն ինչ պատմում է պառավին, հետո հարցնում Կայի մասին: Իսկ

պառավը ասում է, թե Կայը դեռ այդտեղով չի անցնել, բռնում է աղջկա ձեռքը, տանում իր

բնակը և դուռը բանալիով փակում: Պառավը կախարդել գիտեր, բայց նա կախարդ չէր, նա

ուզում էր Գերդային իր մոտ պահել, դրա համար էլ ոսկե սանրով սանրում էր աղջկա

մազերը ու Գերդան մոռանում էր իր եղբայրացու Կային: Հետո գնում է այգի, գավազանի

միջոցով վարդերը մտցնում գետնի տակ, որ հետքերն էլ չի երևում: Նրա կարծիքով աղջիկը,

վարդերը տեսնելով, կհիշի Կային, իր վարդերը և կփախչի: Աղջկան տանում է պարտեզ,

որտեղ բացի վարդից կային շատ գեղեցիկ ծաղիկներ: Նա վազվզում է պարտեզով,

վերջապես հասնում է պարտեզի ծայրը, բայց դուռը փակ էր: Գերդան, երկար շարժելով

ժանգոտ սողնակը, դուռը բացում է և ոտաբոբիկ վազում ճանապարհով: Վերջապես

հոգնում է ու նստում մի քարի վրա, ամառն անցել էր, դուրսը ուշ աշուն էր, բայց պառավի

պարտեզում հավերժորեն փայլում էր արևը, ծաղկում էին տարվա բոլոր եղանակների

ծաղիկները: Հանգստանալու ժամանակ չկար, և Գերդան նորից ճանապարհ է ընկնում:

«Իշխանն ու իշխանուհին»

Գերդան ստիպված էր նորից նստել հանգստանալու և նրա դիմաց՝ ձյան վրա,

ոստոստում է մի մեծ ագռավ: Նա խոսում է ագռավի հետ, պատմում իր կյանքը, հետո էլ

հարցնում Կայի մասին: Ագռավը պատասխանում է, թե նա հիմա երևի իր իշխանուհու հետ

լինելով մոռացել է աղջկան: Ագռավը պատմում է իշխանուհու մասին ինչ գիտեր, որն էլ 226


լսել էր իր հարսնացուից: Գերդան իմանում է, որ Կայը հիմա իշխանուհու մոտ է ապրում և

ուզում է՝ ինքն էլ գնա պալատ: Ագռավը խոստանում է խոսել հարսնացուի հետ: Վերջապես

նրանք մտնում են այգի, և երբ պալատի լույսերը իրար հետևից մարում են, ագռավը

աղջկան տանում է մի փոքրիկ դռնակի մոտ: Գերդայի սիրտը վախից ու

անհամբերությունից խփում էր, ուզում էր միայն իմանալ՝ Կայը այստեղ չէ՞: Նրանք

հասնում են սանդուղքի հարթակին, պահարանի գլխին վառվում էր մի լամպ, իսկ

հատակին նստած էր ձեռնասուն ագռավը: Գերդան բարևում է նրան, վերցնում լամպը, և

գնում են ուղիղ ճանապարհով: Վերջապես հասնում են ննջարան: Այնտեղ երկու

մահճակալ կար, մեկը՝ սպիտակ, մյուսը՝ կարմիր: Սպիտակի մեջ քնած էր իշխանուհին,

մյուսի մեջ Գերդան հույս ուներ տեսնել Կային, բայց ավա՜ղ, Կայը չէր: Իշխանուհին ու

իշխանը արթնանում են, հարցնում Գերդային, թե ինչ է պատահել: Աղջիկը լաց է լինում ու

պատմում իր ամբողջ պատմությունը: Իշխանը վեր է կենում և իր անկողինը զիջում

Գերդային: Մյուս օրը Գերդային ոտքից գլուխ մետաքս են հագցնում և թույլ տալիս

պալատում հյուր մնալ: Եվ քանի օր մնալուց հետո խնդրում է, որ իրեն մի կառք տան և մի

զույգ մաշիկ. ուզում էր նորից գնալ գտնելու իր եղբայրացուին: Նրան տալիս են

մաշիկները, ձեռնամուշտակ, սքանչելի հագուստ, զուտ ոսկուց շինված մի կառեթ, որի վրա

փայլում էին իշխանի ու իշխանուհւո զինանշանները: Նրան բոլորը բարի ճանապարհ են

մաղթում, իսկ անտառի ագռավը ուղեկցում է նրան մի երեք մղոն. նա նստել էր Գերդայի

կողքին: Կառեթը լեփ-լեցուն էր շաքարավազով, մրգերով ու գաթաներով: Հետո նրան

հրաժեշտ է տալիս ագռավը:

«Փոքրիկ ավազակ աղջիկը»

Գերդան մտնում է մութ անտառը, բայց նրա ոսկե կառեթը այնպես պայծառ էր

շողշողում, որ ավազակների աչքից չի վրիպում: Նրանք սպանում են փոքրիկ

ձիավորիներին՝ կառապանին ու ծառաներին, որ Գերդային վնասեն: Նստում է կառեթը և

աղջկա հետ սլանում դեպի անտառի թավուտը: Նա Գերդային գրկում է ու ասում, որ իրեն

չեն սպանի, մինչև որ նա չբարկանա աղջկա վրա: Գերդան ամեն ինչ պատմում է ավազակ

աղջկան: Ահա կառեթը հանում է ավազակների ամրոցի բակը և կանգ առնում: Մրոտված

պատերով ընդարձակ դահլիճի կենտրոնում՝ քարե հատակին, կրակ էր վառվում: Կրակի

վրա՝ հսկայական կաթսայի մեջ, ապուր էր եփվում, իսկ շամփուրների վրա խորովվում էին

նապաստակներ ու ճագարներ: Աղջիկներին ուտեցնում են, խմեցնում և նրանք քաշվում են

իրենց անկյունը, որտեղ ծղոտ էր փռված, և վրան էլ գորգեր էին գցված: Ավազակ աղջիկը

Գերդային ծանոթացնում է այդտեղ գտնվող աղավնիների ու պատին կապված հյուսիսային

եղջերուի հետ: Գերդան նորից է պատմում աղջկան իր պատմությունը: Ավազակ աղջիկը՝

մի ձեռքում դանակը, մյուս ձեռքով ընկել էր Գերդայի վզով ու խռմփում էր: Բայց աղջիկը

չէր կարող աչք փակել: Նա լսում է աղավնիների զրույցը, որ նրանք տեսել են Կային, որը

նստում էր Ձյունե թագուհու սահնակը, և թռչում էին անտառի վրայով: Հյուսիսային 227


եղջերուն պատմում է, թե որտեղ են գտնվում Ձյունե թագուհու ապարանքները:

Առավոտյան Գերդան փոքրիկ աղջկան պատմում է այն, ինչ որ լսել էր աղավնիներից ու

հյուսիսային եղջերուից: Աղջիկը արձակում է եղջերուին, Գերդային նստեցնում նրա վրա,

զգուշության համար ամուր կապում: Երկու կտոր հաց և մի կտոր ապուխտ է տալիս:

Միմյանց հրաժեշտ են տալիս և ասում, որ շուտ, բայց զգույշ տանի աղջկան, ու կտրում է

եղջերուի պարանը: Նրանք գնում են առանց կանգ առնելու, Գերդան կերել էր հացն ու

ապուխտը: Վերջապես նրանք հասնում են Լապլանդիա:

«Լապլանդուհին և ֆիննուհին»

Եղջերուն կանգ է առնում մի խղճուկ խրճիթի մոտ: Տանը միայն մի պառավ

լապլանդուհի կար, որը ձուկ էր տափակում: Եղջերուն պառավին պատմում է սկզբում իր,

հետո՝ Գերդայի պատմությունը: Իսկ Գերդան ցրտից այնպես էր փայտացել, որ նույնիսկ

խոսել չէր կարողանում: Պառավը նրանց ուղարկում է այն ֆիննուհու մոտ, որն ապրում էր

ֆինմարկում և լավ գիտեր, թե ինչ պետք է անել: Գերդան տաքանում է, ուտում խմում,

լապլանդուհին երկու խոսք է գրում չորացած տողաձկան վրա, աղջկան կապում է

եղջերուի մեջքին և պատվիրում, որ լավ պահի ձողաձուկը: Նրանք ընկնում են նորից

ճանապարհ: Հասնում են ֆինմարկ, ծեծում թագուհու ծխնելույզը, խրճիթը նույնիսկ դուռ

չուներ: Բնակարանը այնքան շոգ էր, որ ֆիննուհին հանում է Գերդայի բոլոր շորերը: Նա

երեք անգամ կարդում է չորացրած ձողաձկան վրա գրվածը, մինչև որ անգիր է անում,

ապա տակը գցում է կաթսայի մեջ՝ ուտելու համար: Եղջերուն պատմում է իր, ապա՝

Գերդային պատմությունը և խնդրում օգնել աղջկան: Ֆիննուհին եղջերուի ականջին

շշնջում է, որ Կայը իսկապես Ձյունե թագուհու մոտ է, բայց նա բոլորովին գոհ է իր

վիճակից: Եվ ասում է, որ Գերդան այնքան ուժեղ է, որ ոտաբոբիկ անցել է աշխարհի կեսը,

և չպետք է նրան ասեն այդ ուժի մասին, որ թաքնվում է նրա սրտում: Եթե աղջիկը

չկարողանա մտնել թագուհու ապարանքը և Կայի աչքից ու սրտից հանի հայելու

փշոտները, ապա իրենք էլ չեն կարող: Երկու մղոն հեռավորության վրա է թագուհու այգին:

Եղջերուն Գերդային հասցնում է այդտեղ, համբուրում նրա շրթունքները և հետ

վերադառնում: Խեղճ աղջիկը մնում է մենակ ճքճքան սառնամանիքի մեջ՝ առանց

ոտնամանի ու թարմանի: Նա որքան ուժ ուներ վազում է առաջ: Վեջապես հասնում է

Ձյունե թագուհու ապարանքը:

«Ինչ կար Ձյունե թագուհու ապարանքում և ինչ պատահեց հետո»

Ձյունե թագուհու ապարանքի պատերը բուքից էին, որքան ցուրտ ու ամայի էր այդ

սպիտակ, պայծառաշող ապարանքը: Ամենամեծ ձյունադահլիճի մեջտեղը շողշողում էր մի

սառած լիճ, երբ թագուհին տանն էր լինում, բազմում էր լճի մեջտեղը: Այդ լիճն անվանում

էր ամենակատարյալ հայելին աշխարհում: Կայը բոլորովին կապտել էր, սևացել ցրտից, 228


բայց ինքն այդ չէր նկատում: Թագուհու համբույրները նրան անզգա էին դարձրել ցրտի

նկատմամբ, և հենց նրա սիրտն էլ սառույցի մի կտոր էր դարձել: Կայը սառույցի

կտորներով ֆիգուրներ էր դարսում, բառեր էր շարում, բայց ոչ մի կերպ չէր կարողանում

շարել «հավերժություն» բառը: Ձյունե թագուհին որոշում է թռչել տաք երկրներ՝ տեսնելու

սև կաթսաները՝ հրաշունչ լեռների՝ Վեզուվի և Էտնայի խառնարանները: Կայը մնում է

մենակ անծայրածիր դահլիճում, այնպես գունատ էր ու անշարժ, որ կարծես անկենդան

լիներ: Հենց այդ ժամանակ Գերդան ներս է մտնում վիթխարի դարպասից և անցնում

ամայի սառցե դահլիճը, որտեղ տեսնում է Կային: Բայց Կայը նստել էր անշարժ ու պաղ:

Գերդան լաց է լինում, ու նրա ջերմ արցունքները ընկնում են Կայի կրծքին, թափանցում

մինչև սիրտը, հալեցնում նրա սառցե կեղևը և հալեցնում հայելու բեկորները: Գերդան

երգում է ու Կայը սկսում է հեկեկալ, լաց լինել ուժգին և այդ ժամանակ հայելու բեկորը

արցունքի հետ դուրս է գալիս նրա աչքից: Այն ժամանակ նա ճանաչում է Գերդային և շատ

ուրախանում: Հետո միասին կազմում են այն բառը, որ Կային պատվիրել էր կազմել Ձյունե

թագուհին: Այդ բառը կազմելով՝ Կայը կդառնար իր գլխի տերը և դեռ նրանից էլ նվեր

կստանար ամբողջ աշխարհն ու մի զույգ չմուշկ: Գերդան համբուրում է Կայի արտերը,

աչքերը, ձեռքերն ու ոտները, և նա նորից դառնում է ողջ ու կայտառ տղա: Նրանք այլևս

չէին վախենում թագուհուց: Կայն ու Գերդան միասին դուրս են գալիս սառցե ապարանքից:

Նրանց դիմավորում է հյուսիսային եղջերուն: Նրանք գնում են նախ ֆիննուհու մոտ,

տաքանում խրճիթում, հետո գնում լապլանդուհու մոտ: Սա նրանց նոր հագուստ է տալիս,

նորոգում սահնակը, Կային ու Գերդային նստեցնում նրա մեջ և ճանապարհում մինչև

Լապլանդիայի սահմանը, որտեղ դուրս էր եկել առաջին կանաչ խոտը: Նրանց առաջ

անտառն էր, որտեղ իրենց դիմավորում է հրաշալի ձի նստած մի ջահել աղջիկ: Նրանք

աղջկան պատմում են ամեն բան, հետո հրաժեշտ տալիս: Եվ նրանց աղջիկը խոստանում է

այցելել, եթե ոտքն ընկնի նրանց քաղաքը, հետո գնում է աշխարհեաշխարհ ճամփորդելու:

Կայն ու Գերդան հասնում են իրենց հայրենի քաղաք: Նրանք բարձրանում են ծանոթ

սանդուղքով և մտնում սենյակ, որտեղ ամեն ինչ առաջվա նման էր: Ցածրիկ դռնով

անցնելիս նրանք նկատում են, որ մեծացել են: Ձյունե թագուհու պաղ ապարանքի մասին

մոռացել էին՝ որպես մի ծանր երազ: Կայը և Գերդան նստում են յուրաքանչյուրն իր

աթոռին և բռնում մեկը մյուսի ձեռքը: Երկուսն էլ արդեն մեծացած, բայց հոգով ու սրտով

մանուկ էին: Տատիկն էլ նստել էր արևի տակ և Ավետարան էր կարդում. «Եթե մանկան պես

անմեղ չլինեք, երկնային արքայություն չեք մտնի»: Նրանք նայում են իրար և միայն այդ

ժամանակ հասկանում հին երգի իմաստը.

Չքնաղ է սերը մարդային սրտում,

Ինչպես ալ վարդ՝ կանաչ պարտեզում:

229


38.Ռեդյարդ Քիփլինգ

(1865-1836) <<Թե ինչպես գրվեց առաջին նամակը>> 5-րդ դաս. էջ 194

Քիփլինգըանգլիականգրականությանմեջզբաղեցնումէյուրահատուկտեղ:

Նաառաջիններիցէր, ովսկսումէգրականությունմտցնել «փոքրմարդու» կերպարը:

Մոռանալովարքաներին` Քիփլինգըցույցէտալիսփոքրմարդուհերոսությունը, ով,

տանելովծանրկյանքիդժվարությունները, չիմոռանումպարտքիզգացումիևպատվիմասին:

ԲայցիտարբերությունԿոնանԴոյլիևՍթիվենսոնի,

Քիփլինգըհերոսացնումէայսմարդկանցոչթեբարոյականության, այլամենօրյա

«կեղտոտաշխատանքի» ևազնիվծառայությանհամար:

Քիփլինգիբանաստեղծություններում, պատմվածքներումանգլիացիզինվորները,

ոստիկանները, ծառայողներըգովերգվել են` որպեսհասարակությունըկրթողանձիք,

այնհասարակությունը, որըչիհասկանում` ինչէօրենքըևկարգը:

ՍակայնՔիփլինգիայսդիրքորոշումըշատէրքննադատվում:

Շուտովգրողիստեղծագործություններըհամարվումենչափիցդուրս երազական:

Ընթերցողըայլևսչինկատումգրողիտածածխղճահարությունըհասարակմարդունկատմամա

բ: Աղքատությունը, սովը, անգրագիտությունըհնդիկ –

ժողովրդիմեջստիպումենՔիփլինգինօգնությունխնդրելԵվրոպայից:

ԻնքըՔիփլինգըծնվելէԲոմբեյում:

Երբտղանդարձավ 6 տարեկան, նրանուղարկեցինԱնգլիասովորելու,

քանիորնրածնողներըգտնումէին,

որիսկականբրիտանացինպետքէզգաիրերկրիշունչըայնտեղապրելով:

Քիփլինգըսկսելէստեղծագործելուսանողականտարիներից, 18

տարեկանումնավերադառնումէՀնդկաստանևընդունվումէաշխատանքիԼախորքաղաքիթե

րթերիցմեկում: 1889 թ. Քիփլինգին ուղարկումենԱնգլիա: ՆամեկնումէՄեծԲրիտանիա`

ճանապարհինայցելելովՃապոնիաևԱՄՆ: Թղթակցելովնույնթերթին`

230


նալինումէնաևՀարավայինԱֆրիկայում, Ցեյլոնում, ՆորԶելանդիայում: XX

դարիսկզբիննավերջնականապեսվերադառնումէԱնգլիա:

24 տարեկանումբազմաթիվհեքիաթներիևբանաստեղծություններիհեղինակ`

ՔիփլինգըլավէրճանաչումՀնդկաստանը:,ուսումնասիրումէրհնդկականլեզունևբարբառներ

ը, հարուստմշակույթը, ֆոլկլորը:

Նրաստեղծագործություններիցշատերիհիմքումընկածենհնդկական,

աֆրիկյան,ավստրալիականֆոլկլորիսյուժեներ: Քիփլինգիամենահայտնիգործը

«Ջունգլիներիգիրքն» է, որիցերկուհատվածհայտնիենողջաշխարհին` «Մաուգլի» և

«Հենցէնպեսհեքիաթներ»:

«Մաուգլիի» սյուժենոչմիայնհեղինակիվառերևակայությանարդյունքէ:

Հնդկաստանումշատենեղելդեպքեր,

երբկենադանիներնենփրկելսովիմատնվածերեխաներինևմեծացրելնրանց;

Օր.`գայլիոհմակումմեծացածերեխաներըուշենխոսել, վայրենիենեղել,

բայցևառողջուուժեղ: Նմանատիպպատմութոյւններկայացվածէ «Ջունգլիներիգրքում»:

Մաուգլինմեծանումէգայլիոհմակում: ԻմաստունԲալուն` արջը, ևԲագիրան` հովազը,

սովորեցնումենտղայինապրելջունգլիներիօրենքներով. Երբեքչսպանելսպանելուհամար,

այլմիայնսովըմարելու, հարգելամենմիոհմակիօրենքները, լսելմեծերին,

ովքերքեզանիցիմաստունեն, հարգալիցլինելջունգլիներիբոլորբնակիչներինկատմամբ:

Մարդկայինհասարակությունըջունգլիներիբնակիչներիկարծիքովավելիվատնէ,

քանիորչկաարդարությունևփոխադարձհարգանք: Մարդիկխաբումենիրար,

սպանումենհանունփողի:

ԳեղեցիկէնկարագրվածՄաուգլիիծնողներիհետպատահածդեպքը,

երբնրանցոււումենայրել` մեղադրելովվհուկությանմեջ: Վառ են

ներկայացվածնաևմարդկայինագահությունըփոքրիկկածինիտեսարանում,

երբՄաուգլինգտնումէթանկարժեքքարերովզարդարվածկածին,

որըհետագայումդառնումէմիշարքսպանություններիպատճառ: Յուրաքանչյուրը,

ովցանկանումէտիրանալկածինին, դառնումէ մեկուրիշագահի զոհ:

ՄաուգլինևԲագիրանապշածնայումենայդմարդկանց, ևչհասկանալով,

որսպանություններիպատճառըագահություննէ, այլոչթեկածինը, ոչնչացնումենվերջինս:

Վեպիկարևորագույնդերերըխաղումենկենդանիները: Հետաքրքիրենբոլորկերպարները`և´

միշտդժգոհԲալուարջը, և´ ազնիվուիմաստունԲագիրահովազը,

231


ովպատրաստէհասնելօգնությանամենպահի, և´

գայլերիոհմակիազնվաբարոառաջնորդԱքիլան, և´ դանդաղաշարժ,

բայցջունգլիներիպատմությանպահապանԿաաօձը, և´ արդարԽատիփիղը,

ովջունգլիներիգլխավորդատավորնէ:

Նկարագրելովբնությաներևույթները` Քիփլինգըիրականիհետներկայացնումէմտացածինը:

«Մաուգլիի» գլխավորմիտքըմարդկայինուղեղիուժնէ,

նրակարողությունըճանաչելաշխարհը: Եվայդպատճառովէ,

որչնայածկենդանիներիիմաստությանը` Մաուգլինէնրանցարքան:

Բայցմարդուերեխանչիկարողհավերժապրելկենդանիներիհետ:

ՀասունանալովՄաուգլինիրենմիայնակէր զգումայդքանսիրելիընկերներիշրջապատում:

Նաստիպվածհեռանումէջունգլիներից` վերադառնալուիրակունքներին`

մարդկայինհասարակություն:

1902 թ. Քիփլինգըտպագրումէ «Հենցէնպեսհեքիաթներ» ժողովածուն:

Հեքիաթներիհիմքումֆոլկլորնէ: ԲայցՔիփլինգըկարողացելէյուրովիփոխելայն:

Նահումորիմիջոցովմոտեցնումէիրարերեխաներիևգազաններիվարքը:

Բոլորըհիշումենհետաքրքրասերփղիկիմասինհեքիաթը,

ովիրհարցերովհոգնեցնումէհարազատներին: Փղիկըուզումէճանաչելաշխարհը,

սակայննրա «ինչուներին» պատասխանումենաքացիներով: «Կատունմենակէզբոսնում»

հեքիաթումՔիփլինգըպատմումէվարժեցվածկենդանիներիևմիկնոջպատմություն,

ևբացատրումէ,

թեինչուկատվինվարժեցնելհնարավորչի:Քիփլինգըունիանսպառերևակայություն,

հասկանումէփոքրիկընթերցողիհոգեբանույթունը, գիտի,

որերեխաներըսիրումենհումորևանհավանականպատմություններ:

Քիփլինգիպատմվածքներըանհունուրախությունենպարգևումընթերցողին:

1. Мещерякова Н.К., Чернявская И.С., «Зарубежная литература для детей и юношества»,

ч. II, Москва, «Просвещение», 1989 г.

232


39.Վոլտեր

(1694-1778)

<<Արդարավճիռ>>, 6-րդ դաս., էջ 51

Ֆրանսիացի փիլիոփա, պատմաբան, գրող: Վոլտերի աշխարհայացքի ձևավորման վրա

մեծ ազդեցություն է թողել գիտություը և միտքը: Վոլտերը համարել է, որ

հասարակությունը կարելի է զարգացնել`հիմնվելով գիտության վրա և կրթելով

հաարակության երրորդ շերտը (բուրժուազիան): Միայն այս դեպքում մենք կունենանք

իրար լրացնող և կապակցված բազմաշերտ հասարակություն: Եվ այդ հաարակությունը

պեք է զարգացնի և ղեկավարի միապետը իր խորհրդականների հետ:

Հասարակության վերին շերտում կլինեն մտավորականները, իսկ ամենաներքևում`

գյուղացիները, արհեստվորները, բանվորները: Կրթել նրանց պետք չէ, քանի որ նրանք

պետք է ծառայեն կրթված շերտին: Ի տարբերություն Դիդրոյի, Գոլբախի, Գելվեցիի`

Վոլտերը դեիստ էր: Նա հավատում էր Աստծո գոյությանը, բայց չոր տեսնում նրա մեջ

մարդկային ոչինչ: Վոլտերը համարում էր, որ Աստված արարող ձեռքն է, ով արել է

առաջին քայլը միայն, իսկ հետո աշխարհը զարգացել է ինքնուրույն: Շատ անգամներ

Վոլտերը կրկնել է, որ Աստված պետք էր մարդկությանը ամբոխը հնազանդ պահելու

համար: Նա ասել է. «Ինչպե հարուստը կարող է պահել իր ձեռքերում եփական

հարստությունը, եթե սև մասան չհավատա Ատծո գոյությանը: Եթե Աստված չլիներ,

հարուտները նրան կհնարեին»: Ռուսսոյի ներկայացրած հասարակության շերտերի

հավասարությունը զայրացնում էր Վոլտերին: Բայց և այնպես Վոլտերի գործունեությունը

մեծ առաջընթաց է առաջացրել հակաֆեոդալական պայքարում:

Վոլտերը խորը քննադատել է եկեղեցին` պատռելով եկեղեցականների սուտ սուրբ

դիմակները:

Վոլտերը թողել է հարուստ գրական ժառանգություն` մոտ 70 հատոր: Այստեղ

երկայացված են ժանրային տարբեր գործեր` ողբերգություններ, կատակերգություններ,

պոեմներ, վիպակներ, հեքիաթներ, էպիգրամներ և այլն:

233


Վոլտերը գրել է փիլիսոփայական, գիտական հոդվածներ: Չնայած այս

բազմաժանրությանը` Վոլտերը առաջին հերթին փիլիոփա է: Հայտնի գործերն են`

«Կանդրիդ, կամ Լավատեսություն», «Հասարակը», «Միկրոմեգաս» և այլն:

Փիլիսոփայական ստեղծագործություններում Վոլտերը փորձել է կամ հերքել ինչ-որ

փիլիսոփայական տեսություն, կամ բացահայտել:

Մանուկների համար Վոլտերը գրել է «Միկրոմեգաս» վեպը:Չնայած վեպի խորությանը`

երեխաներին գրավում է ֆանտաստիկ սյուժեն: Վեպի գլխավոր հերոսը Սիրիուս քաղաքի

բնակիչ Միկրոմեգաս անունով հսկա է, նրա հաակը ութ լյո է (4.5 կմ): Փիլիսոփա

Միկրոմեգասին հետապնդում է Սիրիուսի կառավարությունը և նա ստիպված է լինում

փախչել: Ճանապարհորդելով գալակտիկայով` Միկրոմեգասը ծանոթանում է Սատուրն

մոլորակի Գիտությունների ակադեմիայի քարտուղարի հետ նրա հետ գալիս է Երկիր:

Սկզբից երկու հսկաներին թվում է, թե Երկիրը անմարդաբնակ մոլորակ է: Բայց հետո

Միկրոմեգասը նկատում է գիտական նպատակով օվկիանոսում հայտնված մի նավ: Նա

զրույցի է բռնվում նավում գտնվող «ճիճուների» հետ: Նրան զարմացնում են մարդկային

ուղեղի հնարավորությունները: Մարդիկ մի քանի րոպեի ընթացքում որոշում են հսկայի

հասակը: Նա նաև նկատում է, որ նավի գիտնականները գիտության հետ կապված

հարցերում համաձայնվում են իրար հետ, բայց փիլիսոփայական հարցերի շուրջ

անընդհատ վիճում են:

Մարդկանց կրթելու, լուսավորելու նպատակով Միկրոմեգասը նրանց գիրք է թողնում, որի

էջերը մաքուր էին:

«Միկրոմեգասը» իմաստով մոտ է «Կանդիդ» վեպին: Վոլտերը գտնում է, որ պետք չո

խորանալ աշխարհը ընկալելու ցանկության մեջ: Պետք է ճանաչել այն պրակտիկ

գործունեության արդյունքում, հաարակությանը ծառայելով:

«Միկրոմեգաս» վեպի մյուս կողմը Երկիր մոլորակի ընկալումն է այլմոլորակայինների

կողմից: Վոլտերը օգտագործել է այս գրական միջոցը դեպքերի ովորական

դասավորության հիմարությունը ցույց տալու նպատակով: Վոլտերին տխրեցնում է այն, որ

Երկիր մոլորակը, լինելով տիեզերքի փոքրիկ մասնիկ, կարողացել է դառնալ ստի և

անարդարության կենտրոն: Պետք է փոխել աշխարհը, հակառակ դեպքում սպասվում է

ինքնակործանում:

234


Վոլտերնիրավամբկարողէհամարվելֆրանսիականլուսավորիչներիպարագլուխը : Վոլտերըծնվելէ 1694թ.Փարիզում:ՆրաիսկականանուննէՖրանսուա-ՄարիԱրուե

,Վոլտերընրագրականանուննէ :Նածագումովազնվականչէր:Նրահայրըունևորբուրժուաէր, սկզբումեղելէդատականպալատինոտար,ապագանձատանպաշտոնյա:Բանաստեղծնիրկրթություննստանումէարիստոկրատականուսումնարանում՝ԼյուդովիկոսՄեծիճիզվիտականքոլեջում:

ՌեգենտՖիլիպՕռլեանցունևնրադստերը՝Բեռիյանդքսուհուներգիծելուհամարնրանվտարումենմայրաքաղաքից, ևնա 8 ամիսապրումէՍյուլլիում:1717թ. գարնանըՎոլտերը 11 ամիսբանտարկվումէԲաստիլում :Ձերբակակալմանպատճառըեղելէնրա<<Տղայիթագավորությանմեջ>>սատիրան, որտեղմերկացվածենարքունիքումտիրողայլասերվածբարքերը:

ՎոլտերըերեքտարիապրեցԱնգլիայում:Նաշատէաշխատելայնտեղ,ուսումնասիրելէանգլիականմատերիալիստականփիլիսոփայությունը, գրականությունը,ծանոթացելերկրիգիտականմտքինվաճումներին:ՀատկապեսուժեղտպավորությունգործեցիննրավրամատերիալիստփիլիսոփաԼոքիևգիտնականՆյուտոնիերկերը:

Վոլտերը 1734թ.Ռուանումհրատարակումէ<<ՆամակներԱնգլիայիմասին>>գիրքը,որտեղքննադատելէֆրանսիականֆեոդալականհամակարգըևքարոզելմատերիալիստականփիլիսոփայություն:Գիրքըդատապարտվելէևհրապարակորենհրկիզվել:Մինչայդնագրելէիրնշանավոր<<Բրուտոս>>և<<Զաիր>>ողբերգությունները:

ՄիառժամանակթափառելովՖրանսիայում ,նաերկարժամանակհաստատվումէիրմտերմուհու՝մարկիզուհիդյուՇատլեիհինումեկուսիՍիրեյդղյակում:

Դեռևսերիտասարդհասակումբանաստեղծըվճռելէրհեռումնալվերադասհովանավորներիքմահաճույքներիցևայդնպատակովդիմելովառևտրականգործողությունների , նաստեղծումէպատշաճկարողություն :Այժմ արդեն Վոլտերը հարուստ էր:1785թ. նագնումէմիոչմեծկալվածք(Ֆերնեյ)ՖրանսիայիևՇվեյցարիայիսահմանինևայնտեղանցէկացնումկյանքիվերջինտարիները:Ֆերնեյումկազմակերպվելէտնայինթատրոն, բեմադրվելեննրապիեսները:Ներկայացումներինմասնակցելէնաևհեղինակը:

Վոլտերըմահվանշեմին,84տարեկանհասակումհղանումէրվիթխարիծրագրերևլիէրպատանեկանբեռանդով:Նավախճանվեց 1778 թ. մայիսի 30- ին:

1791թ., հեղափոխությանօրերին , Վոլտերիաճյունըհանդիսավորկերպովտեղապոխվեցմայրաքաղաք:Ապստամբությանելածֆրանսիացիժողովուրդըդիակառքիվրագրիէառելմինախադասություն , որամփոփումէմեծլուսավորչիողջգործունեությունը.<<Նամեզնախապատրաստեցազատության>>:ՆրաաճյունըամփոփվելէՖրանսիայիմեծզավակներիՊանթեոնում:

ՓԻԼԻՍՈՓԱՅԱԿԱՆՎԻՊԱԿՆԵՐԸ:ՓիլիսոփայականվիպակներըբնորոշենՎոլտերիու

շշրջանիստեղծագործությանը:

235


<<Միկրոմեգաս>>վիպակումպատմվումէմերմոլորակիվրահայտնվածերկուտիեզերականեկվորներիմասին:ԱյսվիպակըստեղծելիսՎոլտերնամենիցքիչէմտածելգիտականֆանտաստիկայիմասին:ՍիրուսիևՍատուրնիբնակիչներընրանպետքենեկելմիայնթարմացնելուընթերցողիընկալումը:Միհնարք,որիցնաօգտվելէիրբոլորփիլիսոփայականվիպակներում:Այդհնարքը,որգրականշրջանառությանմեջէմտելՄոնտեսքոյիկողմից, հնարավորությունէտալիսսովորականիրերըդիտարկելուրիշների, նորեկներիաչքերով:Այսվիպակումմենքմերաշխարհիննայումենքտիեզերքիցեկածներիաչքերով:այստեղհիշատակվումենԼայբնիցը, Մալբրանշը,ՊասկալըորոնցհետչիհամաձայնումՎոլտերը, հիշվումեննաևԼոքնուՆյուտոնը, որոնցնապաշտելէ:

Այստեղհիմնականմիտքըհանգումէնրան ,որմարդիկչենկարողանումերջանիկլինել,որնրանքիրենցաշխարհըլցրելենչարիքով, տառապանքներովուանարդարությամբ:Երկիրըսոսկցեխիմիկույտէ, փոքրիկմրջնանոց,ևայդցեխիկույտիավելորդմիկտորիհամարվեճերըծիծաղելիեն, ցնորական :

1758թ. Վոլտերըգրելէիրլավագույնվիպակը<<ԿանդիդկամԼավատեսություն>>:1755թ. ԵրկրաշարժըկործանեցԼ:իսաբոնը , զոհվեցմիքանիտասնյակհազարմարդ, համաշխարհայինչարիքիմասինհարցըկրկինդարձավփիլիսոփայականխորհրդածություններիառարկա

ԱնքիթՊանգոլասը՝հալածված, ծեծված, բզկտված, կախաղանիցմիկերպազատվածհրաշքովփրկվածևկրկիննետվածաղետներիծովը, կույր, բարեհոգիանմտությանհավերժականօրինակը, քարոզումէ… լավատեսություն.Ամենինչդեպիլավնէգնումայսամենալավաշխարհում:

ԲարեհոգիուպարզամիտԿանդիդըչիհամարձակվումկասկածիտակառնելիրուսուցչիքարոզը, նապատրաստէհավատալՊանգլոսին:

ՓաստերիաշխարհըհերքումևջարդուփշուրէանումՊանգլոսիտեսությունը, ընդորումամենիցավելիտուժումէնաինքը:Վոլտերրչիտվելկոնկրետհանձնարարականներ,նամիայնվարակելէընթերցողինաշխարհիանկատարելությանգաղափարով :

Վոլտերըեղելէայլկարգիլավատես, այնէ՝հավատացելէմարդկությանևնրաբոլորհաստատություններիապագակատարելագործմանը:Նափառաբանելէբնակիչներիանմեղություննուբարօրությունը:

Վոլտերիփիլիսոփայականվիպակներըմեծմասամբկառուցվածենփոփոխվողճանապարհայինպատկերներիտեսքով:Նրահերոսներըկատարումենհարկադիրկամհոժարակամթափառումներ:Նրանքտեսնումենաշխարհընրաողջբազմազանությանմեջ,տարբերազգությունների,ռասաների,դավանանքներիմարդկանց,տարբերսոցիալականխմբերի:Այդպեսէկառուցվածնաև<<Բաբելոնիարքայադուստրը>>(1768) վիպակը, որտեղարքայադուստրՖորմոզանհանդեպգեղեցիկպատանիԱմազանիսիրոպատմությունըներկայացվածէաշխարհագրականևէթնիկականշատհարուստֆոնիվրա:

ՓիլիսոփայականվիպակումՎոլտերիհամարկարևորէեղելնպատակասլացուհետևողականպայքարնընդդեմիրենթշնամիգաղափարների,

236


խավարամտությանունախապաշարումների, բռնության, մոլեռանդությանուճնշման:Լուծելովայդխնդիրը, նաստեղծելէգրոտեսկա-երգիծական, ծայրահեղորենսրվածկերպարներ:

Վոլտերիվիպակներըբազմաբառչեն, յուրաքանչյուրբառունիիմաստայինմեծկշիռ:

40.Լեոնարդո դա Վինչի

(1452-1519)

<<Որդիական երախտագիտություն>> 6-րդ դաս., էջ 70

ԼեոնարդոդաՎինչին (իտալ.՝ Leonardo di ser Piero da Vinci, Ապրիլ 15, 1452 թ., Վինչի,

Իտալիա — Մայիս 2, 1519թ., Ամբուազ, Ֆրանսիա), վերածննդիիտալացիգեղանկարիչ,

քանդակագործ, ճարտարապետ, երաժիշտ, գրող, մաթեմատիկոս, մեխանիկ,

քաղաքագետևգյուտարար։

Ամենահայտնիստեղծագործություններնեն «ՄոնաԼիզան» («Ջոկոնդա», Լուվր, Փարիզ) և

«Խորհրդավորընթրիքը»։Լեոնարդոնառաջիննէնախագծելժամանակակիցհրասայլինախա

տիպը, ջրայինկոստյումը, տարբերզենքեր,

թռչողսարքերևայլն։ՆախագծելէնաևԿոնստանդնուպոլսումԲոսֆորինեղուցիկամուրջը։

Իծնետրվածանունը «ԼեոնարդոդիսերՊիերոդաՎինչի» է, որընշանակումէ

«Լեոնարդոն՝պարոնՊիերոյիտղանՎինչիից»։

ԾնվելէՖլորենցիայիցոչհեռուգտնվողՎինչիքաղաքիմոտակաԱնկավինոգյուղակում։Լեոնա

րդոյիհայրը 25-ամյանոտարՊիերոնէր, իսկմայրը՝Կատերինան, գեղջկուհիէր,

որիմասինգրեթեոչինչհայտնիչէ՝ոչազգանունը,

ոչտարիքըևոչէլարտաքինտեսքը։ԼեոնարդոդաՎինչինծնվելէ 1452 թ. ապրիլի 15-ին։

Ֆլորենցիայում 1476 թ.

սկսածաշակերտելէԱնդրեադելՎերոկքիոյին։ՀետագայումլքելովՖլորենցիանԼեոնարդոն՝ո

րպեսճարտարապետ, հիդրավլիկայի,

պաշտպանականշինություններիևմեքենաներիմասնագետծառայելէՄիլանիդուքսԼուդովի

կոՄորոյին։ՉնայածԼեոնարդոնապօրինիծնվածերեխաէր,

սակայնՊիերոնանմիջապեսճանաչելէհայրությունըևնույնիսկներկագտնվելիրորդուկնքմա

նարարողությանը։ԾննդիցհետոԼեոնարդոյինմորհետմիասինուղարկումենԱնխիանոգյուղ,

որտեղվերջինսբնակվումէշուրջ 4 տարի,

որիընթացքումՊիերոնամուսնանումէիրչորսկանանցիցառաջինիհետ։ 16

237


տարեկանայդաղջնակըսոցիալապեսավելիբարձրդիրքէրգրավում, քանԼեոնարդոյիմայրը,

սակայն, դժբախտաբար,

վերջինսանպտուղէր։ՀավանաբարհենցայդպատճառովէլՊիերոնընդունումէորդունիրտան

ը,

որտեղԼեոնարդոնսկսումէապրելմեծաքանակհարազատներիհետմիասին։Այդշրջանիհետէ

կապվածԼեոնարդո-գեղանկարչիստեղծագործությանծաղկումը։

Ինժեներ, տեխնիկ, անատոմ,

հեռանկարիմասնագետԼեոնարդոնբազմակողմանիությանինչ-

որհրաշքդարձավ։Ուսումնասիրությանառարկադարձողամենմիբնագավառումնականոնա

վորապեսընդլայնումուխորացնումէրիրգիտելիքները,

ստուգումփորձովուկապստեղծումմաթեմատիկայիհետ։Նրագիտելիքներըվիթխարիէին։

Նկարիչը՝չհանդուրժելովանարդարությունը, գժտություններնուանմիաբանությունը,

իրողջկյանքումստիպվածէրթափառել. աշխատելէՄիլանում, Ֆլորենցիայում, Հռոմում,

Վենետիկում։ՆյութականիսկականապահովվածություննաԻտալիայումերբեքչունեցավ,

այնպես, ինչպեսունեինՏիցիանը, Ռաֆայելը,

Միքելանջելոնկամնույնիսկիրհամեմատությամբայնպիսիմիհամեստնկարիչ,

ինչպեսՋուլիոՌոմանոն։ԻսկժամանակառժամանակնաԻտալիայումիրենիսկապեսավելորդ

էրզգում։Ճանաչվածչլինելը,

կուլտուրապեսմիայնակությանզգացումընրաողբերգություննէր։ 1517 թ.-

ինՖրանսուաIթագավորիհրավերով, որպես «թագավորականառաջիննկարիչ,

ճարտարապետևմեքենաշինարար», տեղափոխվելէՖրանսիա,

որտեղապրելէմինչևկյանքիվերջը։

ՆախագծելէՏուր–Բլուա–

ՍաոնոռոգմանջրանցքըևճարտարապետականգլուխգործոցՇամբորիդղյակը։

Ֆլորենցիայումնկարչությանուքանդակագործությանընդհանուրուղղությունըռեալիզմնէր,

քանզիայնհիանալիորենհամապատասխանումէրֆլորենտականբուրժուազիայիշահերինու

ճաշակին։ԵվհետևաբարԼեոնարդոննույնպեսռեալիստէր։Նրատարերքըստեղծագործությու

ննէր,

իսկմեթոդը՝գիտականհետազոտություննուստացվածարդյունքներիստուգումըփորձիմիջոց

ով։

Լեոնարդոնոչինչչէրհորինումևոչինչհիշողությամբչէրնկարում։Նաասումէր՝

238


Այնվարպետը, որըիրենկներշնչի,

թեկարողէիրհիշողությանմեջպահպանելբնությանբոլորձևերնուստեղծագործությունները,

ինձվերինաստիճանիտգետկթվար, քանզիբնությանստեղծագործություններնանվերջեն,

իսկմերհիշողություննայնքանանսահմանչէ, որամենինչիբավարարի:

Այդպատճառովէլնամիշտփոքրիկնոթատետրերուալբոմներէրպահում, որոնք,

հենցորվերջանումէին, նորովէրփոխարինում։

ՖլորենցիանԼեոնարդոյինտեսնումէրմիշտանթերիհագնված։Նաքաղաքումքայլումէրհպար

տ։Բարձրահասակէր, գեղեցիկ, շեկ, խնամվածմորուքով, բերետըգլխին, հագին՝բաճկոն,

ուսերին՝կարճկարմիրթիկնոց,

իսկգոտկիցկախվածշղթայինմիշտամրացվածէրփոքրիկմիալբոմ,

ուրճեպանկարներէրանումունոթերգրառում։Դեմքըպարզէր,

կարծեսոչմինոթչարտահայտող։Իրկյանքիցնաոչոքիչէրգանգատվում,

պատվերներիհետևիցչէրվազում,

իսկտրվածպատվերներնէլչէրշտապումավարտել։Կարողէրթվալ,

որնամեծահարուստինմանէաշխատումևմեծահարուստինմանէլապրում։ԻսկԼեոնարդոնա

ղքատիպեսէրապրումևաշխատումէրգիտնականինման, ոչթե «կուտակողի»։

ԵրբԼեոնարդոյինորևէաշխատանքէրհանձնարարվում, նաինքնէրանձամբմշակումպլանը,

շատէլհաշվիչնստելովպատվերիպայմաններիհետ։Լեոնարդոն, սակայն,

աստիճանավորտգետամբոխինմիշտէլանհասկանալիէթվացել,

ևնրանշատանգամենմեղադրելկախարդլինելուևքրիստոնեականաշխարհիմայրաքաղաքը

պղծելուհամար, դիակներհերձելուևհերետիկոսլինելուհամար։

Սակայնկայիննաևմարդիկ,

որոնքնկատեցինԼեոնարդոյիևիրնախնիներիտարբերությունը։Նրաանունըհիշատակվումէ

իրժամանակի 5 խոշորագույննկարիչներիշարքում՝Մանտենիա, Ջորջոնե, Լեոնարդո,

Ռաֆայել,

Միքելանջելո։ՎազարինԼեոնարդոյինդնումէիտալականարվեստինորշրջանիսկզբին։Վերա

ծննդիդասականարվեստըսկսվումէԼեոնարդոյով։

1519 թվականիապրիլի 23-

իննամարդուղարկեցնոտարինկանչելուևթելադրեցիրկտակը։Կտակիամենակարևորկետն

այնէր, որբոլորձեռագրերը, որպեսսեփականություն, անցնումէինՖրանչեսկոՄելցիին,

«միլանցիազնվականին»՝

239


«իպարգևիրհամարթանկագինծառայությունների՝ցույցտրվածանցածժամանակներում»։Եղ

բայրներըստացանՖլորենցիայումպահպանվող 400 սկուդինևՖիեզոլյանկալվածքը,

որընադատարանիմիջոցովնրանցիցվերցրելէր 1507 թվականին։

Միքանիօրանց՝ 1519 թվականիմայիսի 2-ինԼեոնարդոն, ինչպեսվայելէբարիկաթոլիկին,

հաղորդությունընդունեցևվախճանվեց։ԵրկուօրհետոնրանթաղեցինԱմբուազիեկեղեցիների

ցմեկում։ՄելցինԼեոնարդոյիձեռագրերիցդուրսբերեցնկարչությանըվերաբերողգրառումներ

իմիմասը, ցրվածնոթերըմիկերպհամակարգեցևհրատարակեց

«Նկարչությանմասինտրակտատ» խորագրով։

Որպեսգիտնականևճարտարագետ՝դաՎինչինդիտարկումներովհարստացրելէժամանակի

գիտությանգրեթեբոլորբնագավառները։Ձեռագրերումեղելենթռչողսարքերի,

պարաշյուտների, ջրանցքների, կախովիկամուրջների, մետաղահալմանվառարանների,

տպագրականևհողափորմեքենաներինախագծեր։

Նաառաջիննէբուսաբանությունըդիտելորպեսինքնուրույնկենսաբանականգիտություն,

տվելբույսերիարևամետության,

արմատներումնյութերիշարժմաննկարագրությունը։Սակայնտեխնիկայիցցածրմակարդակ

իպատճառովդաՎինչինչիկարողացելիրականացնելիրնորարարականմտահղացումները։

Նրագրականերկերիմեծագույնմասըհավաքվածէխոշորգրապահոցներում՝Փարիզում,

Բրիտանականթանգարանում, Վինձորիգրադարանում,

ՎիկտորիայիևԱլբերտիթանգարանում,

ՄիլանիԱմբրոզիանումևայլուր։Դրանցզգալիմասըհրատարակվածէ։

Ըստորոշուսումնասիրողների՝ 1481-1482 թթ.

ԼեոնարդոնայցելելէԿիլիկյանՀայաստան:ԼեոնարդոդաՎինչիի «Հայկականնամակներ»

ձեռագրումնկարագրվածենհայկականբնաշխարհիտեսարաններ,

նշվածէՀայաստանիմասինգիրքգրելունրամտադրությանմասին։Նկարչի՝Հայաստանումլին

ելուենթադրությաննիրականհիմքենտալիսնաևԷջմիածնիՄայրՏաճարի,

ԲագարանիԿաթողիկեի, ՍուրբՀռիփսիմեեկեղեցու,

ԻրինդիևԱվանիեկեղեցիներինրաէսքիզները։Նածանոթէեղելևօգտագործելէհայկականկավ

ներկը։

240


1503 թ.-իննաստեղծելէիրամենանշանավորգործերիցմեկը՝ «ՄոնաԼիզան»

(«Ջոկոնդա»)։Երիտասարդկնոջերազկոտ, խոհուն, առեղծվածային, փոքր-

ինչթախծոտթեթևակիժպիտըբացահայտումէբնորդուհուներաշխարհը։ՄոնաԼիզանպատկե

րվածէբնապատկերիմեջ. Հեռավորսարերը, երկինքը, գետը,

ծառերնասեստարածվածենմշուշում։

Նկարչիհամարբնություննումարդնանբաժանելիեն։Դրավկայություննէնաև

«Աստվածամայրըքարանձավում» (1483–94 թթ.) կտավը,

որիկերպարներընույնպեսբնապատկերիմեջենևստեղծումենյուրահատուկհուզականմիջա

վայր։ԼեոնարդոդաՎինչիիձեռագրերումհայտնաբերելենթռչողապարատի, սուզանավի,

ավտոմատջուլհակահաստոցիևուղղաթիռիգծագրեր, ջրանցքների,

մետաղահալմանվառարաններիուգլոցահաստոնների,

տպագրականհողափորմեքենաներինախագծեր։Լեոնարդոնմահիցհետոթողելէ 7000

ձեռագիրէջ, որոնքմինչևօրսլիովինչենուսումնասիրվել։

41.Էռնեստ Հեմինգուեյ

(1899-1961)

<<Ծերունին և ծովը>> մայրենի 6, էջ 101

²Ù»ñÇÏÛ³Ý ·ñáÕÝ»ñÇ Ù»ç Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÁ ·ñ³íáõÙ ¿ ³é³çÇÝ ï»Õ»ñÇó Ù»ÏÁ: Üñ³

³ñÓ³ÏÁ ³½¹»óáõÃÛáõÝ ¿ ·áñÍ»É ²Ù»ñÇÏ³ÛÇ ¨ ºíñáå³ÛÇ íñ³:

Ð»ÙÇÝ·áõÛÇÝ µ³Ëï ¿ íÇ×³Ï»É ³åñ»É µáõéÝ, ·ñ»Ã» ³é³ëå»É³Ï³Ý ÏÛ³Ýù, áñÁ

Ï³åí³Í ¿ »Õ»É ¹³ñ³ßñç³ÝÇ å³ïÙ³Ï³Ý Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï: Ü³ ÍÝí»É ¿ µÅßÏÇ

ÁÝï³ÝÇùáõÙ, ÆÉÇÝáÛë Ý³Ñ³Ý·Ç úáõÏ-ä³ñÏ ù³Õ³ùáõÙ: Üñ³ Ù³ÝÏ³Ï³Ý ï³ñÇÝ»ñÝ

³Ýó»É ¿ ØÇãÇ·³Ý Ý³Ñ³Ý·Ç ³Ýï³éÝ»ñáõÙ: ì»ñç³óÝ»Éáí ¹åñáóÁ, Ý³ áñáß Å³Ù³Ý³Ï

³ßË³ï³ÏóáõÙ ¿ñ ÙÇ ÷áùñ³Í³í³É Ã»ñÃÇ, Ñ»ïáª 19 ï³ñ»Ï³Ý Ñ³ë³ÏáõÙ, Ù»ÏÝ»ó

ºíñáå³, é³½Ù³×³Ï³ï: ¶ïÝí»Éáí ³Ù»ñÇÏ³Ï³Ý ë³ÝÇï³ñ³Ï³Ý ½áñ³Ù³ë»ñáõÙ,

Ù³ëÝ³Ïó»É ¿ Ù³ñï»ñÇÝ Æï³ÉÇ³ÛáõÙ ¨ Í³Ýñ íÇñ³íáñí»É ¿: ä³ï»ñ³½ÙÁ í»ñç³Ý³Éáõó

Ñ»ïá Ý³ µÝ³ÏáõÃÛáõÝ ¿ Ñ³ëï³ïáõÙ ö³ñÇ½áõÙ, áñï»Õ ³ßË³ïáõÙ ¿ñ áñå»ë

³Ù»ñÇÏÛ³Ý Ã»ñÃ»ñÇ ÃÕÃ³ÏÇó: ²Ûëï»Õ Ý³ ëÏë»ó Çñ ·ñ³Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÁ, 241


Í³ÝáÃ³ó³í §Ïáñ³Í ë»ñÝ¹Ç¦ Ý»ñÏ³Û³óáõóÇãÝ»ñÇ Ñ»ï, áñáÝù ËÙµ³íáñ»É ¿ÇÝ

¶»ñïñáõ¹³ êï»ÛÝÇ ßáõñçÁ: àñå»ë ÃÕÃ³ÏÇó Ý³ ÝáñÇó »Õ³íé³½Ù³×³Ï³ïáõÙ, ³Ûë

³Ý·³Ù ÑáõÛÝ-Ãáõñù³Ï³Ý, 1922 ÃíÇÝ: ²í»ÉÇ áõßª 20-³Ï³Ý Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇ í»ñçáõÙ,

Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÁ í»ñ³¹³ñÓ³í ØÇ³óÛ³É Ü³Ñ³Ý·Ý»ñ: Ü³ ³åñáõÙ ¿ñ üÉáñÇ¹³ Ã»ñ³ÏÕ½áõ

³÷»ñÇÝ, µ³Ûó Ñ³×³Ë ÉÇÝáõÙ ¿ñ ºíñáå³ÛáõÙ ¨ ²ýñÇÏ³ÛáõÙ, ß³ï ×³Ý³å³ñÑáñ¹áõÙ ¿ñ,

áñëáí ¿ñ ½µ³ÕíáõÙ:

Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÇ ³é³çÇÝ ·ÇñùÁª §Ø»ñ Å³Ù³Ý³ÏÝ»ñáõÙ¦ /1925/ ·ñí³Í ¿ áã Ñ»éáõ

å³ï³Ý»Ï³Ï³Ý ³ÝÑá· ÏÛ³ÝùÇ ¨ ¹ñ³Ý Ñ³çáñ¹áÕ ¹³Å³Ý å³ï»ñ³½ÙÇ

ÑÇßáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÑÇÙ³Ý íñ³:

Ê³Õ³Õ å³ïÏ»ñÝ»ñÁ, ØÇãÇ·³ÝÇ ³Ýï³éÝ»ñÇ ³Ý¹áññáõÃÛ³Ý ¨ Ñ³Ý·ëïÇ

ÝÏ³ñ³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ³Ù»Ý ³Ý·³Ù ÁÝ¹Ñ³ïíáõÙ »Ý å³ï»ñ³½ÙÇ ¹Õñ¹ÛáõÝáí:

Ø»çµ»ñáíÇ ³Û¹ ¹ñí³·Ý»ñÁ Ñ³·»ó³Í »Ý ï³Ýç³ÝùÝ»ñáí: §ì»ó ÙÇÝÇëïñÝ»ñÇ

·Ý¹Ï³Ñ³ñ»óÇÝ ³é³íáïÛ³Ý Å³ÙÁ í»ó ³Ýó Ï»ë, ÑáëåÇï³ÉÇ å³ï»ñÇ Ùáï /ËáëùÁ

í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ÑáõÝ³Ï³Ý ÙÇÝÇëïñÝ»ñÇ ·Ý¹³Ï³Ñ³ñáõÃÛ³ÝÁ 1922Ã. Ñ»Õ³ßñçáõÙÇó Ñ»ïá,

áñÇó Ñ»ïá ÇßË³ÝáõÃÛ³Ý ·ÉáõË ³Ýó³Ý ½ÇÝíáñ³Ï³ÝÝ»ñÁ/: ø³ñ» ëÉ³Ñ³ï³ÏÝ»ñÇ íñ³

ß³ï Ã³÷í³Í ï»ñ¨Ý»ñ Ï³ÛÇÝ: Ðáñ¹ áõÅ»Õ ³ÝÓñ¨ ¿ñ ï»ÕáõÙ: ÐáëåÇï³ÉÇ µáÉáñ

å³ïáõÑ³ÝÝ»ñÁ ³Ùáõñ ÷³Ïí³Í ¿ÇÝ: ØÇÝÇëïñÝ»ñÇó Ù»ÏÁ ÑÇí³Ý¹ ¿ñ ïÇýáí: ºñÏáõ

½ÇÝíáñ Ýñ³Ý Ó»éù»ñÇ íñ³ ¹áõñë µ»ñÇÝ áõÕÕ³ÏÇ ³ÝÓñ¨Ç ï³Ï: Ø»ÏÁ ÷áñÓáõÙ ¿ñ Ýñ³Ý

Ï³Ý·Ý»óÝ»É å³ïÇ Ùáï, µ³Ûó Ý³ ë³Ñ»ó çñ³÷áëÇ Ù»ç: ØÝ³ó³Í ÑÇÝùÁ ³Ýß³ñÅ

Ï³Ý·Ý³Í ¿ÇÝ å³ïÇ Ùáï: ì»ñç³å»ë ëå³Ý ³ë³ó ½ÇÝáíáñÝ»ñÇÝ, áñ Ï³Ý·Ý»óÝ»É Ýñ³Ý

ã³ñÅ»: ºñµ ÑÝã»ó ³é³çÇÝ ³Ñ³Ù³½³ñ¨ÏÁ, Ý³ Ýëï³Í ¿ñ çñÇ Ù»ç, ·ÉáõËÁ ¹ñ³Í

ÍÝÏÝ»ñÇÝ¦: àã ÙÇ µáÕáù å³ï»ñ³½ÙÇ ¹»Ù ã¿ñ Ï³ñáÕ ³Û¹å»ë ³½¹»óÇÏ ÉÇÝ»É, áñ ÙÇ

×³ñï³ë³ÝáõÃÛáõÝ ³Û¹ù³Ý å»ñ×³Ëáë ÉÇÝ»É ã¿ñ Ï³ñáÕ, áñù³Ý ³Ûë Ï³ñ×

Ñ³ßí»ïíáõÃÛáõÝÁ ÷³ëï»ñÇó Ù»ÏÇ Ù³ëÇÝ:

²ñ¹»Ý ³Ûëï»Õ,å³ïÙí³ÍùÝ»ñÇ ³é³çÇÝ ÅáÕáí³ÍáõÇ Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÁ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ

¿ñ µáÕáùÁ å³ï»ñ³½ÙÇ ¹»Ù, ËáëáõÙ ¿ å³ï»ñ³½ÙÇ ¨ Ù³ñ¹Ï³ÛÝáõÃÛ³Ý

³ÝÑ³Ù³ï»Õ»ÉÇáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ: ä³ï³ÝÇ ÜÇÏ ²¹³ÙëÁ, ³éÝãí»Éáí å³ï»ñ³½ÙÇ ¨

Ù³ñ¹Ï³ÛÝáõÃÛ³Ý ³ÝÑ³Ù³ï»Õ»ÉÇáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ: ä³ï³ÝÇ ÜÇÏ ²¹³ÙëÁ, ³éÝãí»Éáí

å³ï»ñ³½ÙÇ Ñ»ï ¨ ×³ß³Ï»Éáí Ýñ³ ¹³éÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, Ù»ñÅáõÙ ¿ ³ÛÝ Çñ ³ÙµáÕç

¿áõÃÛ³Ùµ:

Ð³Ï³å³ï»ñ³½Ù³Ï³Ý Ã»Ù³Ý ûñ·³Ý³å»ë ÙïÝáõÙ ¿ Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÇ

ëï»ÕÍ³·áñÍáõÃÛ³Ý Ù»ç: ¸ñ³ Ñ»ï ÙÇ³ëÇÝ, §Ø»ñ Å³Ù³Ý³ÏÝ»ñáõÙ¦ ·ñùáõÙ ¹ñí³Í ¿

Ý³¨ ÙÇ áõñÇ Ã»Ù³ª §ÏáñÍ ë»ñÝ¹Ç¦ Ã»Ù³Ý:

242


Æñ í³Õ å³ïÙí³ÍùÝ»ñÇó Ù»ÏáõÙ /§îáõÝÁ¦/ Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÁ Ñ³Õáñ¹áõÙ ¿ Îñ»µáÛÇ

å³ïÙáõÃÛáõÝÁ: Ü³ å³ï»ñ³½Ù ¿ Ù»ÏÝáõÙ Î³Ý½³ëÇ Ù»áë¹ÇëïÝ»ñÇ ³Õ³Ý¹Ç ÏáÉ»çÇó ¨

å³ï»ñ³½ÙÇó Ñ»ïá í»ñ³¹³éÝáõÙ ¿ Çñ Ñ³ñ³½³ï ù³Õ³ùÁ: ø³Õ³ù, Îñ»µëÇ

Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÁ, Í³ÝáÃÝ»ñÁ ÙÝ³ó»É »Ý ÝáõÛÝÁ: §ø³Õ³ùáõÙ áãÇÝã ãÇ ÷áËí»É, ÙÇ³ÛÝ

¹»é³Ñ³ë ³ÕçÇÏÝ»ñÁ ¹³ñÓ»É »Ý Ñ³ë³Í ³ÕçÇÏÝ»ñ¦:´³Ûó ¹ñ³ ÷áË³ñ»Ý ÷áËí»É ¿

Îñ»µëÁ: Üñ³ Ùáï ³ÛÉ¨ë ó³ÝÏáõÃÛáõÝ ãÏ³ Ù³ëÝ³Ïó»É ù³Õ³ùÇ ÏÛ³ÝùÇÝ:

Î³ñ»ÉÇ ¿ ³ë»É, áã ÙÇ ï»Õ ÇÝãå»ë ³Û¹ å³ïÙí³ÍùáõÙ, Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÁ ãÇ µ³ó³Ñ³Ûï»É

Ù³ñ¹áõ ·áÛáõÃÛ³Ý ³ÝÝå³ï³ÏáõÃÛáõÝÁ, ³ÝÇÙ³ëïáõÃÛáõÝÁ, »ñµ Ý³ »Õ»É ¿ å³ï»ñ³½ÙÇ

¹³ßïáõÙ ¨ ³ÛÅ, í»ñ³ó³Í ¿ ÏÛ³ÝùÇó ¨ Ù³ñ¹Ï³ÝóÇó: àãÇÝã ãÏ³, áñáí Ï³ñáÕ³Ý³ ³åñ»É

Îñ»µëÁ: Ü³ ûï³ñ ¿, ³í»Éáñ¹ Ù³ñ¹ ¿ ³Ûë ³ßË³ñÑáõÙ:

§üÇ»ëï³¦, §Îáñ³Í ë»ñÝ¹Ç¦ åñáµÉ»ÙÁ ³í»ÉÇ Ñ³Ý·³Ù³Ýáñ»Ý Éáõë³µ³Ýí³Í ¿

§ºñµ µ³ñûñ³ÝáõÙ ¿ ³ñ¨Á¦, íÇå³ÏáõÙ /éáõë»ñ»Ý Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ ÏáãíáõÙ ¿

§üÇ»ëï³¦-1926/: ²Û¹ ·ñùáõÙ ïñíáõÙ ¿ §Ïá³Í ë»ñÝ¹Ç¦ Ý»ñÏ³Û³óáõóÇãÝ»ñÇ

Ñ³Ùá½»óáõóÇã ¨ ×ß·ñÇï ¹ÇÙ³ÝÏ³ñÁ: Èñ³·ñáÕ æ»ÛÏ ´³ñÝëÁ, Ýñ³ ·ÉË³íáñ Ñ»ñáëÁ

áõÅ»Õ ¨ ³éáÕç Ù³ñ¹áõ ïå³íáñáõÃÛáõÝ ¿ ÃáÕÝáõÙ, Ý³ ß³ï ¿ ³ßË³ïáõÙ, µ³Ûó

Ý»ñùÝ³å»ë Ý³ Ñáõë³Ë³µ ¿: Ì³Ýñ ýÇ½ÇÏ³Ï³Ý íÝ³ëí³ÍùÁ, áñÁ Ý³ ëï³ó»É ¿

å³ï»ñ³½ÙáõÙ, Ýñ³ Ù»ç í»ñ³÷áËíáõÙ ¿ Ñá·»Ï³Ý íÝ³ëí³ÍùÇ:

Ü³ ó³í³·ÇÝ Ï»ñåáí ¿ ½·áõÙ Çñ ïÕ³Ù³ñ¹áõ áã ÉÇ³ñÅ»ùáõÃÛáõÝÁ, ³ÝÓÝ³Ï³Ý

»ñç³ÝÏáõÃÛ³Ý ³ÝÑÝ³ñÇÝáõÃÛáõÝÁ: Üñ³ Ñá·áõÙ ïÇñáõÙ ¿ ¹³ï³ñÏáõÃÛáõÝ ¨

Ñáõë³Ñ³ïáõÃÛáõÝ: ê³Ï³ÛÝ í»åÇ ÙÛáõë ·áñÍáÕ ³ÝÓÇÝù, ãÝ³Û³Í áñ ýÇ½ÇÏ³å»ë ³éáÕç

»Ý, Ý»ñùÝ³å»ë ³Ù³Ûóí³Í »Ý, Ñá»å»ë §Ïáñ³Í¦ »Ý:

Ð»·³µ³ÝÇ í³ñå»ïáõÃÛ³Ùµ, Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÁ å³ïÏ»ñáõÙ ¿ ³ÛÝ Ù³ñ¹Ï³Ýó

áÕµ»ñ·áõÃÛáõÝÁ, áñáÝó ÏÛ³ÝùÁ Ñ³ßÙí³Í ¿ Ñ³Ù³ßË³ñÑ³ÛÇÝ å³ï»ñ³½ÙáõÙ:

Ø»Ýù Ñ³Ý¹ÇåáõÙ »Ýù ¼»ÛÏÇÝ ¨ Ýñ³ µ»ñ³Ï³ÙÝ»ñÇÝ ö³ñÇ½Ç ëñ×³ñ³ÝÝ»ñáõÙ,

½í³ñ×³ÉÇ ×³Ý³å³ñÑáñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï Æëå³ÝÇ³ÛáõÙ, üÇ»ëï³ÛÇ

ïáÝ³ËÙµáõÃÛáõÝáõÙ: ´³Ûó áñï»Õ ¿É áñ Ýñ³Ýù ÉÇÝ»Ýª â»ÛÏÁ, ´ñ»ïïÁ ¨ ÙÛáõëÝ»ñÁ, Çñ»Ýó

»ñç³ÝÇÏ ã»Ý ½·áõÙ: Ðëï³Ï ÅÉ³ï Ï»ñåáí áõñí³·Íí³Í ³ÕÙÏáï ö³ñÇ½Ç, ´³ëÏ»ñÇ

»ñÏñÇ, ïáÝ³Ï³Ý ÙÃÝáÉáñïÇ ÷³ÛÉáõÝ ÇÙåñ»ëëÇáÝÇëï³Ï³Ý å³ïÏ»ñÝ»ñÁ ÁÝ¹·ÍáõÙ »Ý

Ñ³Ï³¹ñáõÃÛáõÝ Ñ»ñáëÝ»ñÇ Ý»ñùÇÝ ÙáÉáñí³ÍáõÃÛáõÝÁ, ëï»ÕÍ»Éáõ Ýñ³Ýó ³Ý½áñáõÃÛáõÝÁ

áñ¨¿ µ³Ý ÷áË»Éáõ ³ßË³ñÑáõÙ ¨ Çñ»Ýó ÏÛ³ÝáõÙ:

²Ûë µáÉáñ ï³ñÇÝ»ñÇÝ Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÁ ÷áñÓ ãÇ ³ñ»É ÉáõÍ»É ëáóÇ³É³ÏÝ åñáµÉ»ÙÝ»ñÁ:

²Ûëï»ÕÇó ¿É Í³Ûñ³Ñ»Õ ³ÝÑ³ï³å³ßïáõÃÛáõÝÁ ¹³éÝáõÙ ¿ Ýñ³ Ñ»ñáëÝ»ñÇ Ï»Ýë³Ï³Ý

243


Íñ³·ÇñÁ, µ³Ûó ³Ûëï»ÕÇó ¿ Ý³¨ ëñ³Ýó Ý»ñùÇÝ ³ÝÑ³Ù³Ó³ÛÝáõÃÛáõÝÁ,

³ÝÝ»ñ¹³ßÝ³ÏáõÃÛáõÝÁ áñå»ë Ñ»ï¨³Ýù ³Û¹ Íñ³·ñ»ñÇ ëÝ³ÝÏáõÃÛ³Ý:

Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÇ »ññáñ¹ Ëáßáñ »ñÏÁ §ØÝ³ë µ³ñáí ½»Ýù¦ í»åÝ ¿ /1929/:¸³ ³é³çÇÝ

Ñ»ñÃÇÝ Ñ³Ï³å³ï»ñ³½Ù³Ï³Ý ·ÇñùÝ ¿, áñÁ å³ïÏ»ñáõÙ ¿ å³ï»ñ³½ÙÇ

³ñÑ³íÇñùÝ»ñÁ, ï³Ýç³ÝùÝ»ñÁ, ³í»ñ³ÍáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: ²Û¹ í»åáõÙ Ñ»ÕÇÝ³ÏÁ Ñ³Õáñ¹áõÙ

¿ Çñ ³åñ³Í, Çñ Ïáñ³Í ïå³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Çñ ÷áñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ

Ñ³Ù³ßË³ñÑ³ÛÇÝ å³ï»ñ³½ÙÇ Å³Ù³Ý³Ï:

ì»åÇ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Í³í³ÉíáõÙ »Ý Çï³Éá-³íëïñÇ³Ï³Ý é³½Ù³×³Ï³ïáõÙ,

1917ÃíÇÝ: Ð»ÙáõÝ·áõ»ÛÁ ³ñï³µ»ñáõÙ ¿ Çñ ·áõÝ»ÕáõÃÛ³Ùµ ¨ ïå³íáñáõÃÛ³Ùµ óÝóáÕ

ÏÛ³ÝùÇ å³ïÏ»ñÁ å³ï»ñ³½ÙÇ Å³Ù³Ý³Ï, å³ï»ñ³½ÙÇ ³éûñÛ³Ý, Ù³ñï»ñÁ,

Ñ³ñµ»óáÕáÃõÃÛ³Ý ÙáÉáõóùÁ Ý»ñÓ×³Ï³ï³ÛÇÝ ù³Õ³ùÝ»ñÇ é»ëïáñ³ÝÝ»ñáõÙ,

É³½³ñ»ïÝ»ñÁ Ë»Õ¹áÕ Ã³ËÇÍÁ:

è³½Ù³×³Ï³ïáõÙ ³ÝÓñ¨ ¿ ï»ÕáõÙ: ¼áñù»ñÇ Ù»ç ÙáÉ»·ÝáõÙ ¿ ËáÉ»ñ³Ý:

¼ÇÝíáñÝ»ñÁ, áñáÝù ã»Ý áõ½áõÙ Ïéí»É, Çñ»Ýó Ù³ñÙÝ³Ï³Ý íÝ³ëí³Íù »Ý Ñ³ëóÝáõÙ:

¶ñùáõÙ Ñ³Ùá½»óáõóÇã ¿ óáõÛó ïñí³Í Çï³É³Ï³Ý µ³Ý³ÏÇ ³×áÕ ÃáõÉáõÃÛáõÝÁ, áñÇ

Ñ»ï¨³Ýùáí Ý³ ç³Ëç³ËíáõÙ ¿ Î³åáñ»ïïáÛÇ Ùáï:

²Û¹åÇëÇÝ ¿ ³ÛÝ ýáÝ¹Á áõñ ·áñÍáõÙ ¿ ³í»åÇ ·ÉË³íáñ Ñ»ñáë Ð»ÝñÇÝ: ²Û¹ Ï»ñå³ñÇ

Ù»ç Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÁ Ý»ñ¹ÝáõÙ ¿ ß³ï µ³Ý Çñ ³ÝÓÝ³Ï³Ý ÷áñÓÇó, Çñ ï»ë³ÍÇó ¨ ³åñ³ÍÇó:

ê³ÝÇï³ñ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý É»Ûï»Ý³Ýï, ³Ù»ñÇÏ³óÇ Ð»ÝñÇÝ é³½Ù³×³Ï³ï

ÁÝÏÝ»Éáí, ³åñáõÙ ¿ ³ÝáõñçÝ»ñÇ ÏáñëïÇ íÇ×³Ï, å³ï»ñ³½ÙÇ ÝÏ³ïÙ³Ùµ ËáñÁ

ÑÇ³ëÃ³÷áõÃÛáõÝ: Æñ ³ÝÓÝ³Ï³Ý ÷áñÓÁ, Çï³É³Ï³Ý ½ÇÝíáñÝ»ñÇ ¨ ëå³Ý»ñÇ Ñ»ï

µ³ñ»Ï³Ù³Ï³Ý Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ýñ³Ý Ñ»éáõ »Ý å³ÑáõÙ ßáíÇÝÇëï³Ï³Ý

³ñµ»óáõÙÇó ¨ µ»ñáõÙ »Ý ³ÛÝ Ñ³Ùá½Ù³Ý, áñ å³ï»ñ³½ÙÁ ³ÝÇÙ³ëï ¿, ¹³Å³Ý ëå³Ý¹ ¿:

²ÝíÇ×»ÉÇ ¿, áñ Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÇ ·ÇñùÁ å³ñ÷³ÏáõÙ ¿ å³ï»ñ³½ÙÇ ËëïÇí

¹³ï³å³ñïáõÙ: ´³Ûó ³Û¹ ¹³ï³å³ñïáõÙÁ ÏñáõÙ ¿ ³ÝÑ³ï³Ï³Ý µÝáõÛÃ: È»Ûï»Ý³Ýï

Ð»ÝñÇÝ Ññ³Å»ßï ¿ ï³ÉÇë ½»ÝùÇÝ, ÃáÕÝáõÙ ¿ Çñ µ»ñ³Ï³ÙÝ»ñÇÝ ¨ ¹³ë³ÉùáõÙ ¿

Þí»Ûó³ñÇ³ ÷³Ëã»Éáí: ºí ³Ûëï»Õ ³ÝÓÝ³Ï³Ý ÏÛ³ÝùÇ å³ïÏ»ñÁ ³é³ç³ñÏíáõÙ ¿

·ñáÕÇ ÏáÕÙÇó áñå»ë ËÝ¹ñÇ ÉáõÍÙ³Ý ÙÇ³Ï ÙÇçáó, áñå»ë å³ï»ñ³½ÙÇó ¹áõñë ·³Éáõ

ÙÇ³Ï »Éù:

´³Ûó ³Û¹ Ñ»é³óáõÙÁ ¹»åÇ ³ÝÓÝ³Ï³Ý ÏÛ³Ýù, Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÁ óáõó ¿ ï³ÉÇë

áÕµ»ñ·³Ï³Ý ·áõÝ³íáñáõÙáí: àñå»ë ÏïñáõÏ Ñ³Ï³¹ñáõÃÛáõÝ å³ï»ñ³½ÙÇ, Ñ³Ý¹»ë ¿

·³ÉÇë É»Ûï»Ý³Ýï Ð»ÝñÇÇ ë»ñÁ ¹»åÇ Î³ïñÇÝ ´³ÉÏñÇÝ: ºñÏáõ Ïñùáï ëÇñ³Ñ³ñÝ»ñ

÷áñÓáõÙ »Ý Ùáé³óáõÃÛáõÝ ·ïÝ»É Çñ»Ýó ½·³óÙáõÝùÇ Ù»ç å³ï»ñ³½Ù³Ï³Ý

244


å³ïÏ»ñÝ»ñÇó, Ýñ³Ýù áõ½áõÙ »ÝÝ Çñ»Ýó ëÇñáí å³ïÝ»ß ëï»ÕÍ»É Çñ»Ýó ¨ ³ñï³ùÇÝ

³ßË³ñÑÇ ÙÇç¨: ´³Ûó Ï³ïñÇÝÁ Ù³Ñ³ÝáõÙ ¿ ÍÝÝ¹³µ»ñáõÃÛáõÝÇó ¨ Ð»ÝñÇÝ ÙÝáõÙ ¿ Ù»Ý³Ï:

ì»ñçáõÙ Ñ»ÕÇÝ³ÏÁ Çñ Ñ»ñáëÇÝ µ»ñáõÙ ¿ ÏÛ³ÝùÇ ¹³Å³ÝáõÃÛ³ÝÁ, ³ÝÇÙ³ëïáõÃÛ³Ý

·Çï³ÏóáõÃÛ³ÝÁ:

ì»åÇ ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý ß³ñ³¹ñ³ÝùÁ µÝáñáßíáõÙ ¿ ³Ýëáíáñ ½ëåí³ÍáõÃÛ³Ùµ áñÁ

³ÝóÝáõÙ ¿ É³ÏáÝÇ½ÙÇ: Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÁ ·ñáõÙ ¿ å³ñ½, ³Û¹ å³ñ½áõÃÛ³Ý »ï¨áõÙ Ã³ùÝí³Í ¿

µ³ñ¹ µáí³Ý¹³ÏáõÃÛáõÝ, Ùïù»ñÇ ¨ ÑáõÛ½»ñÇ Ù»Í ³ßË³ñÑ, áñáÝù Ï³ñÍ»ë Ã» ³ÝóÝáõÙ »Ý

»ÝÃ³ï»ùëï: Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÇ Ï³ñÍÇùáí å»ïù ¿ É³í ·Çï»Ý³É ³ÛÝ, ÇÝãÇ Ù³ëÇÝ áñ ·áñõÙ ¿,

³Û¹ ¹»åùáõÙ Ý³ Ï³ñáÕ ¿ µ³Ûó ÃáÕÝ»É ß³ï µ³Ý Çñ ·Çï»ó³ÍÇó, ¨ »Ã» Ý³ ·ñáõÙ ¿

×ßÙ³ñï³óÇ, ÁÝÃ»ñóáÕÁ Ï½·³ ³Û¹ µ³ó ÃáÕ³Í ÝáõÛÝù³Ý ïå³íáñÇã ¿, ÇÝãå»ë ³ÛÝ

¹»åùáõÙ, »ñµ ·ñáÕÁ ³Ù»Ý ÇÝã ³ëáõÙ ¿: ²Û¹å»ë Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÁ ÑÇÙÝ³íáñíáõÙ ¿ §ë³éó³É»éÇ

ï»ëáõÃÛáõÝÁ¦, áñÁ å³Ñ³ÝçáõÙ ¿ ÁÝïñ»É ³Ù»Ý³Ï³ñ¨áñ, ³Ù»Ý³µÝáñáß µ³é»ñÁ ¨

Ù³Ýñ³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: ê³éó³É»é³Ý ß³ñÅÙ³Ý í»ÑáõÃÛáõÝÁ Ýñ³ÝáõÙ ¿, áñ Ý³ ÙÇ³ÛÝ Çñ

Ù»Ï-áõÃ»ñáñ¹ Ù³ëÝ ¿ ¹áõñë ÙÕáõÙ çñÇ Ù³Ï³ñ¹³ÏÇó: ¶ñáÕÁ, áñÁ ß³ï µ³Ý ¿ µ³ó

ÃáÕÝáõÙ ã·Çï»Ý³Éáõ å³ï×³éáí, ëï»ÕÍáõÙ ¿ ¹³ï³ñÏ, ãÉñ³óí³Í ï»Õ»ñ:

²Û¹ Ï³ñáÕáõÃÛáõÝÁª óáõÛó ï³É ³ÝÃ»Õí³Í ÑáõÛ½»ñÇ Ñ³ñëïáõÃÛáõÝÁ, áÕµ»ñ·³Ï³Ý,

ëáóÇ³É³Ï³Ý, Ñá·»µ³Ý³Ï³Ý ³éáõÙáí Ñ³·»óí³Í µáí³Ý¹³ÏáõÃÛáõÝÁ ³ãï³ùÝ³å»ë

ëáíáñ³Ï³Ý ÷³ëïÇ, ³ÝÝß³Ý Ëáë³ÏóáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí ³é³ÝÓÝ³å»ë ½·³óíáõÙ ¿

Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÇ ÷áùñÇÏ å³ïÙí³ÍùÝ»ñáõÙª /§Ï³ïáõÝ ³ÝÓñ¨Ç ï³Ï¦, §êåÇï³Ï ÷Õ»ñÁ¦,

§¸»ÕÓ³ÝÇÏÁ áñå»ë Ýí»ñ¦/:

¶ñáÕÁ û·ï³·áñÍáõÙ ¿ Ý³¨ Ý»ñùÇÝ Ù»Ý³ËáëáõÃÛ³Ý ÙÇçáóÁ: Ü»ñùÇÝ

Ù»Ý³ËáëáõÃÛáõÝÁ û·ÝáõÙ ¿ Ñ³ÛïÝ³µ»ñ»É Ñ»ñáëÇ ÇëÏ³Ï³Ý, ×ß·ñÇï í»ñ³µ»ñÙáõÝùÁ

¹»åÇ ï»ÕÇ áõÝ»óáÕ ¹»åù»ñÁ: úñÇÝ³Ï, Ð»ÝñÇÝ Î³ïñÇÝÇ Ñ»ï ³é³çÇÝ Ñ³Ý¹ÇåáõÙÝ»ñÇ

Å³Ù³Ý³Ï Ñ³Ùá½áõÙ ¿Ýñ³Ý, áñ ëÇñáõÙ ¿ Ýñ³Ý ¨ ³Ûëï»Õ ¿É ïñíáõÙ ¿ Ýñ³ Ý»ñùÇÝ

Ù»Ý³ËáëáõÃÛáõÝÁ: §»ë ·Çï»Ç, áñ ã»Ù ëÇñáõÙ Î³ïñÇÝ ´³ÉÏÉÇÇÝ, ¨ ã¿Ç ¿É å³ï³ñëïíáõÙ

ëÇñ»É Ýñ³Ý: ¸³ Ë³Õ ¿ñ, ÇÝãå»ë µñÇçÁ, ÙÇ³ÛÝ Ã» Ë³Õ³ÃÕÃ»ñÇ ÷áË³ñ»Ý µ³é»ñ ¿ÇÝ:

ÆÝãå»ë µñÇçÇ Å³Ù³Ý³Ï, Ñ³ñÏ³íáñ ¿ Ó¨³óÝ»É, Ã» ÷áÕáí »ë Ë³ÕáõÙ, Ï³Ù ÙÇ ÇÝã áñ

áõñÇß µ³ÝÇ íñ³: ²ÛÝ Ù³ëÇÝ, Ã» ÇÝãÇ íñ³ ¿ñ ·ÝáõÙ Ë³ÕÁ, ã¿ñ ³ëí³Í áã ÙÇ µ³é¦: §´³Ûó

ÇÝÓ Ñ³Ù³ñ ¹³ ÙÇ¨ÝáõÛÝÝ ¿ñ¦: ´Ýáñáß ¿, áñ ³Û¹ Ù»Ý³ËáëáõÃÛáõÝÁ ÝáõÛÝå»ë, ÇÝãå»ë

å³ñ½íáõÙ ¿ Ñ»ïá ëË³É ¿ñ: Ð»ÝñÇÝ ÇëÏ³å»ë ß³ï ËáñÁ ëÇñ»ó Î³ïñÇÝÇÝ:

§Ðñ³Å»ßï ½»ÝùÇÝ¦, í»åÇ Ï³éáõóí³ÍùÁ ³ãùÇ ¿ ÁÝÏÝáõÙ áñáß Ïïñí³ÍáõÃÛ³Ùµ

Ð»ÕÇÝ³ÏÁ ãÇ ï³ñíáõÙ Ñ»ñáëÝ»ñÇ Ù³Ýñ³½ÝÇÝ Ï»Ýë³·ñáõÃÛ³Ùµ: Üñ³Ýù ³ÝÙÇç³å»ë

Ñ³Ý¹»ë »Ý ·³ÉÇë Ù»ñ ³é³ç áñå»ë ·áñÍáÕ Ù³ñ¹ÇÏ, áñáÝù ³åñáõÙ »Ý Ý»ñÏ³Ûáí: ÆÝã

245


í»ñ³µ»ñíáõÙ ¿ Ýñ³Ýó ³ÝóÛ³ÉÇÝ, ³å³ ³Û¹ Ù³ëÇÝ ËáëíáõÙ ¿ Ñ³ñ¨³ÝóÇáñ»Ý, ÇëÏ »ñµ»ÙÝ

¿É áãÇÝã ãÇ ³ëíáõÙ: ÜáõÛÝù³Ý ³Ýáñáß ¿ Ý³¨ Ýñ³Ýó ³å³·³Ý: Üñ³Ýù Ñ³×³Ë

Ñ³ÛïÝíáõÙ »Ý ã·Çï»ë áñï»ÕÇó ¨ Ù»Ýù ã·Çï»Ýù ÇÝãåÇëÇÝ ÏÉÇÝÇ Ýñ³Ýó í»ñçÁ:

Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÇ í»å»ñáõÙ Ñ³Ý¹ÇåáõÙ »Ý ÅÉ³ï µÝáõÃ³·ñáõÃÛáõÝ µ³Ûó ³Ýëáíáñ

Ñëï³Ï ¨ ¹ÇåáõÏ áõñí³·Í»ñ: Üñ³Ýù ÁÝ¹·ÍáõÙ »Ý ·ñùÇ ÇÙ³ëïÇ áõÕÕí³ÍáõÃÛáõÝÁ:

²Û¹åÇëÇ ¹»ñ »Ý Ë³ÕáõÙ, ûñÇÝ³Ïª ³ÝÁÝ¹Ñ³ï ï»Õ³óáÕ ³ÝÓñ¨Ý»ñÇ å³ïÏ»ñÝ»ñÁ,

áñáÝù áõÕ»Ïóáõ »Ý ¨ å³ï»ñ³½ÙÇ ç³Ëç³ËáõÙÁ ¨ í³ÛñÇ Ñ³ßí»Ñ³ñ¹³ñÁ

å³ñïáõÃÛáõÝÇó Ñ»ïá, ¨ Ð»ÝñÇÇ ÷³ËáõëïÁ Þí»Ûó³ñÇ³: ²Û¹ µÝ³ÝÏ³ñÁ ÁÝ¹·ÍáõÙ ¿

ï»ÕÇ áõÝ»óáÕ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹ñ³Ù³ïÇ½ÙÁ, ëï»ÕÍáõÙ ¿ Ñá·Ý³ÍáõÃÛ³Ý ¨

³Ý»É³Ý»ÉÇáõÃÛ³Ý ïñ³Ù³¹ñáõÃÛáõÝ:

30-³Ï³Ý Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇ ëÏ½µÝ»ñÇÝ Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÁ ·ñáõÙ ¿. §Ø³ÑÁ Ï»ëûñÇó Ñ»ïá¦

/1932/, §²ýñÏ³ÛÇ áëÏ» µÉáõñÝ»ñÁ¦ /1935/ ·ñù»ñÁ ¨ ÙÇ ß³ñù å³ïÙí³ÍùÝ»ñ: ²Û¹ »ñÏ»ñÇó

§Ø³ÑÁ Ï»ëûñÇó Ñ»ïá¦ Ñ³í³Ýáñ»Ý Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÇ ³Ù»Ý³Ùé³ÛÉ ³ßË³ï³ÝùÝ»ñÇó Ù»ÏÝ ¿:

¶ñí³Í ÉÇÝ»Éáí ³ÏÝ³ñÏÇ Ó¨áí, Ý³ Áëï Ã»Ù³ÛÇ Ï³ñÍ»ë Ã» »ñÏ³ïíáõÙ ¿: ØÇ ÏáÕÙÇó

§Ù³ÑÁ Ï»ëûñÇó Ñ»ïá¦ å³ñáõÝ³ÏáõÙ ¿ Ñ»ïùñùÇñ Ùïù»ñ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ,

·»Õ³·»ïÇ, í³ñå»ïáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ: ²Ûëå»ë ûñÇÝ³Ï, Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÁ åÝ¹áõÙ ¿, áñ »ñµ

§·ñáÕÁ í»å ¿ ·ñáõÙ, Ý³ åÇïÇ ëï»ÕÍÇ Ï»Ý¹³ÝÇ Ù³ñ¹Ï³Ýó ¨ áã Ã» ·ñ³Ï³Ý

Ï»ñå³ñÝ»ñ¦: ²Ûë ¹ñáõÛÃÇ Ñ»ï Ý³ Ï³åáõÙ ¿ Ù»Ï áõñÇß ÙÇïù, áñÝ ³ëáõÙ ¿, Ã» §Ù³ñ¹ÇÏ,

áíù»ñ ·áñÍáõÙ »Ý í»åáõÙ /Ù³ñ¹ÇÏ ¨ áã Ã» ³ñÑ»ëï³Ï³Ý Ó¨áí ëï»ÕÍí³Í ·áñÍáÕ

³ÝÓÇÝù/ å»ïù ¿ Í³·»Ý Ñ³í³ù³Í ¨ ·ñáÕÇ ÏáÕÙÇó Ûáõñ³óí³Í ÏÛ³ÝùÇ ÷áñÓÇó, Ýñ³

·Çï»ÉÇùÝ»ñÇó, Ýñ³ Ë»ÉùÇó, áñïÇó, ³ÛÝ ³Ù»ÝÇó, ÇÝã Ï³ Ýñ³ Ù»ç¦:

ÎÛ³ÝùÇ í³ï³ï»ë³Ï³Ý ÁÝÏ³ÉÙ³Ý Ñ»ï ³Ýù³Ïï»ÉÇáñ»Ý Ï³åí³Í ¿

³Ñ³ï³å³ßï³Ï³Ý, áã ëáóÇ³É³Ï³Ý í»ñ³µ»ñÙáõÝùÁ ¹»åÇ Ù³ñ¹ÇÏ, ¹»åÇ ³ßË³ãÑÁ:

Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÇ Çñ »ÉáõÛÃÝ»ñÇó Ù»ÏáõÙ ·ñáÕÝ»ñÇ ³é³ç ¹ÝáõÙ ¿ ³ÛëåÇëÇ ËÝ¹Çñª Ýñ³Ýù

å»ïù ¿ Ï³ï³ñ»É³·áñÍ»Ý Çñ»Ýó í³ñå»ïáõÃÛáõÝÁ ¨ ½µ³Õí»Ý Çñ»Ýó ·áñÍáí, ÙÝ³ÍÁ

Çñ»Ýó ãÇ í»ñ³µ»ñáõÙ: §ÂáÕ Ýñ³Ýù, áíù»ñ áõ½áõÙ »Ý, ÷ñÏ»Ý ³ßË³ñÑÁ: -²Ù»Ý³Ï³ñ¨áñÝ

¿ ³ßË³ï»É ¨ ëáíáñ»; ³Û¹ µ³ÝÁ¦:

Üñ³ ÙÛáõë ·ÇñùÁª §²ýñÇÏ³ÛÇ Ï³Ý³ã µÉáõñÝ»ñÁ¦, ãÝ³Û³Í áñ ³ÛÝù³Ý ¿É Ùé³ÛÉ

·áõÝ³íáñáõÙ ãáõÝÇ, ß³ï µ³Ý»ñáõÙ ÝÙ³Ý ¿ ³é³çÇÝÇÝ: ²ëï»Õ Ù»Í ï»Õ »Ý ·ñ³íáõÙ

Ñ»ÕÇÝ³ÏÇ áñëáñ¹³Ï³Ý ³ñÏ³ÍÝ»ñÇ ÝÏ³ñ³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ:

§Ø³ÑÁ Ï»ëûñÇó Ñ»ïá¦ ·ñùáõÙ Ù»Ý³Ù³ñïÁ Ù³ï³¹áñÇ ¨ óáõÉÇ ÙÇç¨ í»ñç³ÝáõÙ ¿ñ

áñ¨¿ Ù»ÏÇ Ù³Ñáí, ³Ûëï»ÕÇó Ù»Ýù ï»ëÝáõÙ »Ýù ÝáõÛÝ ýáñÙáõÉ³Ýª áñëáñ¹Á, Ï»Ý¹³ÝÇÝ,

áñÇ íñ³ ·ÝáõÙ ¿ áñëÁ, ¨ Ù³ÑÁ, áñå»ë Ñ³ñ·Ç ÙÇ³Ï ÉáõÍáõÙÁ:

246


´³óÇ ³Ûë Ã»Ù³ÛÇó Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÁ, ÇÝãå»ë ¨ ³é³çÇÝ ·ñùáõÙ ÝáñÇó ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿

·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ¨ ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý í³ñå»ïáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ:

¶ñáÕ Ð³ññÇÇ ëï»ÕÍ³·áñÍ³Ï³Ý ¨ ýÇ½ÇÏ³Ï³Ý ³ÝÏÙ³Ý Ù³ëÇÝ ¿ å³ïÙáõÙ

§ÎÇÉÇÙ³Ýç³ñáÛÇ ÓÛáõÝÇÏÁ¦ í»åÁ /1936/: ¸³éÝ³Éáí Ñ³ñáõëï ÏÝáç ³ÙáõëÇÝ, Ð³ññÇÝ

ÁÝÏÝáõÙ ¿ óá÷áõÃÛ³Ùµ ·»ñÑ³·»ó³Í Ù³ñ¹Ï³Ýó Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ù»ç: Ü³ ÑáõÛë áõÝÇ áñáß

Å³Ù³Ý³Ï ³Ýó ¹áõñë åñÍÝ»É ³Û¹ ßñç³å³ïÇó, ·ñ»É ³Û¹ Ù³ñ¹Ï³Ýó Ù³ëÇÝ

×ßÙ³ñï³óÇ, é»³ÉÇëï³Ï³Ý í»å: ´³Ûó ³ÝÑá· ¹³ï³ñÏ ÏÛ³ÝùÇ Ý»ñù³ß»É ¿ Ýñ³Ý ¨

ÏáñÍ³ÝáõÙ ¿: Ü³ ¹Åµ³Ëï å³ï³Ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ½áÑ ¿ ¹³éÝáõÙ, ³÷ëáë»Éáí Çñ Ç½áõñ

í³ïÝ³Í ï³ñÇÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ, Çñ ³ÝÝå³ï³Ï ³åñ³Í ÏÛ³ÝùÇ Ñ³Ù³ñ: ê³ ËáñÁ

áÕµ»ñ·³Ï³Ý íÇå³Ï ¿ ÙÇ ·áñÕÇ Ù³ëÇÝ, áñÁ ¹³í³×³Ý»É ¿ Çñ»Ý ïñí³Í ßÝáñÑÇÝ:

´³óÇ §ÐÇÝ·»ñáñ¹ ß³ñ³ëÛáõÝÇó¦ Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÁ ³Û¹ Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ

·ñ»É¿ §Æëå³Ý³Ï³Ý ÑáÕÁ¦, ëó»Ý³ñÁ /1937/, §Æëå³Ý³Ï³Ý Ù³ñ¹ÇÏ¦, ³ÏÝ³ñÏÝ»ñÁ

/1938/, §Ø³¹ñÇ¹Ç í³ñáñ¹Ý»ñÁ¦ ¨ ÙÇ ß³ñù áõñÇß ·áñÍ»ñ:

Æëå³ÝÇ³ÛáõÙ ï»ÕÇ áõÝ»ó³Í ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý å³ï»ñ³½ÙÁ Çñ ³ñï³óáÉáõÙÝ ¿

·ï»É Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÇ §à±õÙ Ñ³Ù³ñ »Ý ÑÝãáõÙ ½³Ý·»ñÁ¦, í»åáõÙ /1940/: ¸³ ·ñáÕÇ

³Ù»Ý³Ñ³Ï³ë³Ï³Ý »ñÏ»ñÇó Ù»ÏÝ ¿: ²Ûëï»Õ Ù»Ýù Ñ³Ý¹ÇåáõÙ »Ýù ùÝ³ñ³Ï³Ý Ñ»ñáëÇ,

³Ù»ñÇÏ³óÇ Ñ³ý³ßÇëï èáµ»ñï æáñ¹³ÝÇ Ñ»ï: ÆÝãå»ë ¨ èááõÉÇÝ·ëÁ, æáñ¹³ÝÁ ÏéíáõÙ

¿ Çëå³Ý³Ï³Ý ÅáÕáíñ¹Ç ÏáÕÙÇó ýñ³ÝÏáÛ³Ï³ÝÝ»ñÇ ¹»Ù: Î³ï³ñ»Éáí

Ññ³Ù³Ý³ï³ñáõÃÛ³Ý ³é³ç³¹ñ³ÝùÁ, æáñ¹³ÝÁ Çëå³Ý³Ï³Ý å³ñïÇ½³ÝÝ»ñÇ Ñ»ï

ÙÇ³ëÇÝ åÇïÇ å³ÛÃ»óÝÇ Ï³ÙáõñçÁ ÃßÝ³Ùáõ ÃÇÏáõÝùáõÙ: ä³ÛÃáõÝÇ å³ïñ³ëïáõÃÛáõÝÁ ¨

³å³ Ýñ³ Ñ³çáÕ Çñ³Ï³Ý³óáõÙÁ ï¨áõÙ »Ý »ñ»ù ûñ: ²Û¹ Å³Ù³Ý³ÏÇÝ ¨

Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ßñç³Ý³ÏÇ Ù»ç Ý»ñ¹ñí³Í »Ý æáñ¹³ÝÇ Ù»Ý³ËáëáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, Ýñ³

Ñáõß»ñÁ Çñ ÏÛ³ÝùÇ Ù³ëÇÝ, Çëå³Ý³Ï³Ý å³ñïÇ½³ÝÝ»ñÇ å³ïÙáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, Ñ»ÕÇÝ³ÏÇ

Ñ³ÏÇñ× Í³ÝáÃ³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ:

ì»åÇ ³½¹»óÇÏ áõÅÇ ÏáÕÙÝ ¿ Æëå³ÝÇ³ÛÇ Ñ»ñáë ÅáÕáíñÇ å³Ûù³ñ-å³ï»ñ³½ÙÁ

é»³ÏóÇáÝ áõÅ»ñÇ ¹»Ù: ÐÇßáÕáõÃÛ³Ý Ù»ç ÙÝáõÙ »Ý å³ï»ñ³½ÙÝ»ñ ²Ýë»ÉÙáÝ äÇÉ³ñÁ, ¾É

ê³É¹áÝ, áñáÝù ³ÝÓÝ³½áÑáõÃÛ³Ùµ Ï³ï³ñáõÙ »Ý Çñ»Ýó å³ñïùÁ: ²½¹»óÇÏ

ïå³íáñáõÃÛáõÝ ¿ ÃáÕÝáõÙ æáñ¹³ÝÇ ¨ å³ñïÇ½³ÝáõÑáõ Ø³ñÇ³ÛÇ ë»ñÁ, áñÁ å³ïñ³ëï

¿ ïÕ³Ù³ñ¹Ï³Ýó Ñ»ï ÏÇë»É å³ï»ñ³½ÙÇ µáÉáñ ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: ²Ûë í»åáõÙ

Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÁ áñå»ë ·»Õ³·»ï Ñ³ëÝáõÙ ¿ µ³ñÓñ³·áõÛÝ ³ñï³Ñ³Ûïã³Ï³ÝáõÃÛ³Ý,

Ñáõ½³Ï³Ý áõÅÇ ¨ ÙÇ¨ÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï µÝ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ¨ å³ñ½áõÃÛ³Ý:

ì»åÇ Ñ³Ï³ë³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ Ï³åí³Í ¿ æáñ¹³ÝÇ Ï»ñå³ñÇ Ñ»ï: Ü³ ½áÑíáõÙ ¿

³ñ¹³ñ ·áñÍÁ, ÅáÕáíñ¹Ç ß³Ñ»ñÁ å³ßïå³Ý»ÉÇë, µ³Ûó Ýñ³ Ù³ÑÁ ÙÇ³Å³Ù³Ý³Ï

247


ËáñÑñ¹³ÝÇß ¿ Ñ³Ýñ³å»ï³Ï³Ý Æëå³ÝÇ³ÛÇ áÕµ»ñ·áõÃÛ³Ý ¨ å³ñïáõÃÛ³Ý: Ü³

Ï³ï³ñáõÙ ¿ Çñ å³ñïùÁ, å³ïñ³ëï»Éáí Ù³Ñí³Ý ¨ áã Ã» Ñ³ÕÃ³Ý³ÏÇ, ³ÝÑ»ï³ÝáõÙ ¿

³ÛÝ É³ñí³ÍáõÃÛáõÝÁ, áñÁ µÝáñáß ¿ñ èááõÉÇÝ·ëÇ Ñ³Ù³ñ, ÇëÏ èáµ»ñï æáñ¹³ÝÇ íñ³ Ï³

¹³ï³å³ñïáõÃÛ³Ý ÏÝÇùÁ:

ÜáõÛÝå»ë Ñ³Ï³ë³Ï³Ý »Ý ³ÛÝ ¿ç»ñÁ, áñáÝù ÝíÇñí³Í »Ý Çëå³Ý³Ï³Ý

ÏáÙáõÝÇëïÝ»ñÇ, ÇÝï»ñÝ³óÇáÝ³É çáÏ³ïÝ»ñÇ Õ»Ï³í³ñÝ»ñÇ, ëáí»ï³Ï³Ý Ù³ñ¹Ï³Ýó

å³ï»ñ³½ÙÁ: ²Ûëï»Õ ß³ï µ³Ý Ï³ Ñ»ÕÇÝ³ÏÇ Ñ»ï íÇ×»Éáõ: í»åÁ ³ÝÏ³ëÏ³Í

³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿ ·ñáÕÇ Ñá·»Ï³Ý ×·Ý³Å³ÙÁ, áñÁ ³é³ç³ó»É ¿ Ñ³Ýñ³å»ï³Ï³Ý

Æëå³ÝÇ³ÛÇ å³ñïáõÃÛáõÝÇó:

Հե մ ի ն գ ո ւ ե յ ի հաջ ո ր դ մե ծ գո ր ծ ո ւ մ ՙԳ ե տի այ ն կո ղ մ ը ,

ծառ ե ր ի ստվ ե ր ո ւ մ ՚ վի պակ ո ւ մ /1950/ հայ տն վ ո ւ մ է մի այ ն ակ

հե ր ո ս ը , ամ ե ր ի կ աց ի հի ս ո ւ ն ամ յ ա գն դ ապե տ Ռի չ ար դ

Կե ն տո ւ ե լ լ ը , որ ը եր կ ր ո ր դ համ աշ խար հ այ ի ն պատե ր ազ մ ի

ավ ար տի ց հե տո հայ տն վ ո ւ մ է Վե ն ե տի կ ո ւ մ : Ան ց յ ալ ո ւ մ նա

ծառ այ ե լ է բան ակ ո ւ մ , մաս ն կ աց ե լ է եր կ ո ւ պատե ր ազ մ ն ե ր ի ,

մի քան ի ան գ ամ վի ր ավ áñել է , ան հ աջ ո ղ ÷áñÓ»ñ ¿ Ï³ï³ñ»É

½ÇÝíáñ³Ï³Ý µ³ñÓñ å³ßïáÝÝ»ñÇ Ñ³ëÝ»É Ý»ñÏ³ÛáõÙë Ý³ ëÇñáõÙ ¿ ¹»é³ïÇ ·»Õ»óÏáõÑÇ,

ÏáÙëáõÑÇ è»Ý³ï³ÛÇÝ:

ìÇå³ÏÇ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ïáÝÁ µ³í³Ï³Ý Ùé³ÛÉ ¿, ãÝ³Û³Í áñ Î»Ýïáõ»ÉÉÁ ¹»é¨ë ³éáõÛ·,

³Ùáõñ Ù³ñ¹áõ ïå³íáñáõÃÛáõÝ ¿ ÃáÕÝáõÙ, µ³Ûó Çñ³Ï³ÝáõÙ Ý³ Éáõñç ÑÇí³Ý¹ ¿:

²ÝïñïáõÝç ÁÝ¹áõÝ»Éáí Çñ»Ý µ³ÅÇÝ ÁÝÏ³Í ÷áñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, Ñ»ñáëÁ ß³ñáõÝ³ÏáõÙ ¿

³åñ»É Ý³ËÏÇÝ ÏÛ³ÝùáõÙ, ãË³Ëï»Éáí Çñ ëáíáñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: ´³Ûó ÇÝùÁ ·Çï», áñ ³Ù»Ý

ñáå» Ï³ñáÕ ¿ íñ³ Ñ³ëÝ»É Ù³ÑÁ, ¨ ³Û¹ µ³ÝÁ áÕµ»ñ·³Ï³Ý ¹ñáßÙ ¿ ¹ÝáõÙ Ýñ³ í³ñùÇ,

ÝÇëï áõ Ï³óÇ íñ³:

§Ì»ñáõÝÇÝ ¨ ÍáíÁ¦ íÇå³ÏÁ /1952/, áñÇ Ñ³Ù³ñ Ð»ÙÇÝ·áõ»ÉÇ Ýáµ»ÉÛ³Ý Ùñó³Ý³Ï ¿

ëï³ó»É, Ñ³ñáõó»ó ùÝÝ³¹³ïÝ»ñÇ ï³ñµ»ñ Ù»ÏÝ³µ³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñ: ØÇ Ù³ëÇ Ï³ñÍÇùáí

Ý³ Ñ³ëï³ïáõÙ ¿ Ñ»ñáë³Ï³Ý ·ÇÍÁ Ù³ñ¹áõ Ù»ç, ÙÛáõëÝ»ñÁ ÁÝ¹·ÍáõÙ ¿ÇÝ Ýñ³ Ù»ç

ÙÇ³ÛÝ³ÏáõÃÛ³Ý ¨ ï³Ýç³ÝùÝ»ñÇ ÙáïÇíÝ»ñÁ: ²Û¹ Çñ³ñ³Ù»ñÅ Ï³ñÍÇùÝ»ñÇ

³éÏ³ÛáõÃÛáõÝÁ µ³ó³ïñíáõÙ ¿ Ñ³Ï³ë³Ï³ÝáõÃÛ³Ùµ ¨ ³ÛÉ³µ³ÝáõÃÛ³Ùµ, áñáÝù µÝáñáß »Ý

³Û¹ Ýáñ ó³ÛïáõÝ »ñÏÇ Ñ³Ù³ñ: ÀÝ¹Ñ³Ýñ³óÝ»Éáí ¨ í»ñ³ó³Ï³Ýáñ»Ý ³ñï³Ñ³Ûï»Éáí

Çñ ÙÇïùÁ, Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÁ ÁÝÃ»ñóáÕÝ»ñÇ ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝ ¿ ï³ÉÇë ÇÝùÝáõñáõÛÝ Ï»ñåáí

¹³ï»É, ÇÝã ¿ñ áõ½áõÙ ³ë»É ·ñáÕÁ Ï³Ù ÇÝã ÇÙ³ëï ¿ñ ¹ÝáõÙ Çñ Ï»ñå³ñÝ»ñÇ Ù»ç:

248


ìÇå³ÏÇ Ñ»ñáë Í»ñáõÝÇ ê³ÝïÛ³·áÝ, »ñµ Ù»Ýù Í³ÝáÃ³ÝáõÙ »Ýù Ýñ³Ýù Ñ»ï, ÙÇ³ÛÝ

³ÝÑ³çáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¿ Ñ³Ý¹ÇåáõÙ: ²Û¹ ³ÝÑ³çáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ËáñÑñ¹³ÝÇßÁ ¹³éÝáõÙ ¿

Ýñ³ Ý³í³ÏÇ ³é³·³ëïÁª ³ÙµáÕçáíÇÝ Ï³ñÏ³ïÝÝ»ñáí Í³ÍÏí³Í, Ï³ñí³Í å³ñÏ»ñÇ

Ñ³Ù³ñ ·áñÍ³ÍíáÕ ÏïáñÇó ¨ ÝÙ³Ý ¿ ÑÇÙÝáíÇÝ ç³Ëç³Ëí³Í ·Ý¹Ç ¹ñáßÇ: ´³Ûó

Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÁ, ÁÝ¹·Í»Éáí ê³ÝïÛ³·áÛÇ Í»ñáõÃÛáõÝÁ, Ñ»Ýó ³Û¹ï»Õ ¿É ÝÏ³ïáõÙ ¿, Ëáñ §³Û¹

Í»ñáõÝÇÝ¦ áõñ³Í ³ãù»ñ áõÝÇ ³ÛÝ Ù³ñ¹áõ ÝÙ³Ý, áñÁ ³ÝÓÝ³ïáõñ ãÇ ÉÇÝáõÙ:

ØÇ³Å³Ù³Ý³Ï ÝßáõÙ ¿, ³ÛÝ ÷³Õ³ùß³Ï³Ý Ñá·³ï³ñáõÃÛáõÝÁ, áñÁ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿

ïÕ³Ý ê³ÝïÛ³·áÛÇ ÝÏ³ïÙ³Ùµ:

²Û¹åÇëÇ Ñ³Ï³ëáõÃÛ³Ý Ñ»ï Ù»Ýù Ñ³Ý¹ÇåáõÙ »Ýù, »ñµ ÝÏ³ñ³·ñíáõÙ ¿ ê³ÝïÛ³·áÛÇ

Ù»Ý³Ù³ñïÁ ¨ áõÅ»Õ ÓÏ³Ý Ñ»ï:

Ö³Ï³ï³·ñÇ ³ÝËáõë³÷»ÉÇáõÃÛ³Ý ÙÇïùÁ ÑÝãáõÙ ¿ Í»ñáõÝáõ Ëáëù»ñáõÙ, »ñµ Ý³

ëÏëáõÙ ¿ å³Ûù³ñÁ Çñ Ñ³Ï³é³Ïáñ¹Ç Ñ»ï: §ÒáõÏ-Ï³Ýã»ó Ý³ ó³Íñ Ó³ÛÝáí,- »ë ù»½³ÝÇó

ã»Ù µ³Å³ÝíÇ, ÙÇÝã¨ ãÙ»éÝ»Ù¦: ´³Ûó Í»ñáõÝÇÝ ÙÇÝã¨ í»ñçÇÝ áõÅÁ É³ñ»;áí Çñ áõÅ»ñÁ,

ß³ñáõÝ³ÏáõÙ ¿ Çñ Ù»Ý³Ù³ñïÁ Ù»Í ÓÏ³Ý Ñ»ï: §´³Ûó Ýñ³ Ñ³Ù³ñ ã¿ ëï»ÕÍí³Í, áñ

å³ñïáõÃÛáõÝ ÏñÇ,-³ëáõÙ ¿ Ý³,-Ù³ñ¹áõÝ Ï³ñ»ÉÇ ¿ áãÝã³óÝ»É, µ³Ûó Ñ³ÕÃ»É ãÇ Ï³ñ»ÉÇ¦:

Ì»ñáõÝÇÝ ³Ýï³ñµ»ñ ãÇ ÙÝáõÙ, »ñµ Ýñ³ ÓÏ³Ý íñ³ Ñ³ñÓ³ÏíáõÙ »Ý ßÝ³ÓÏÝ»ñÁ:

âÝ³Û³Í áñ Ý³ ß³ñáõÝ³ÏáõÙ ¿ å³Ûù³ñ»É Ýñ³Ýó ¹»Ù: Üñ³ÝÇó Ñ»ïá, »ñµ ç³ñ¹íáõÙ ¿

ÃÇ³ÏÇÝ ³Ùñ³ó³Í ¹³Ý³ÏÁ, ê³ÝïÛ³·áÝ í»ñóÝáõÙ ¿ ·³í³½³ÝÁ: ¶Çï»Ý³Éáí, áñ ³Ûë

³Ý·³Ù å³Ûù³ñÝ ³Ýû·áõï ¿, Ý³ Ñ³Ù»Ý³ÛÝ¹»åë Ù³ñïÝãáõÙ ¿ ßÝ³ÓÏÝ»ñÇ Ñ»ï:

ê³ÝïÛ³·áÛÇÝ ãÇ Ñ³çáÕíáõÙ ÷ñÏ»É Çñ ÓÏ³ÝÁ, µ³Ûó Ý³ ÙÝáõÙ ¿ ³ÝÑ³ÕÃ³Ñ³ñ»ÉÇ: §à±í

ù»½ Ñ³ÕÃ»ó, -Í»ñáõÝÇ,-Ñ³ñóÝáõÙ ¿ ÇÝùÝ Çñ»Ý,- áã áù,-å³ï³ëË³Ý»ó Ý³,-å³ñ½³å»ë »ë

ß³ï Ñ»éáõ ·Ý³óÇ ÍáíáõÙ¦:

§Ì»ñáõÝÇÝ ¨ ÍáíÁ¦ íÇå³ÏáõÙ ãÏ³ Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÇ ·ñù»ñÇ Ñ³Ù³ñ µÝáñáß

»Õµ»ñ·³Ï³Ý í»ñç³íáñáõÃÛáõÝÁ: î³Ýçí³Í, áõÅ³ëå³é, µ³Ûó ãå³ñïí³Í ê³ÝïÛ³·áÝ

í»ñ³¹³éÝáõÙ ¿ Ý³í³Ñ³Ý·Çëï: Ý³ ÷ñÏí³Í ¿: Üñ³Ý ëå³ëáõÙ ¿ ïÕ³Ý: îÕ³Ý ³ëáõÙ ¿

Í»ñáõÝáõÝ, áñ ÑÇÙ³ Çñ»ÝÁ ÙÇ³ëÇÝ åÇïÇ ÓÏÝáñëáõÃÛ³Ùµ ½µ³Õí»Ý, áñ ÇÝùÁ ß³ï µ³Ý

áõÝÇ Í»ñáõÝáõó ëáíáñ»Éáõ:

ìÇå³ÏÇ í»ñç³íáñáõÃÛáõÝÁ µ³ó ¿ ÃáÕÝáõÙ Ñ»ï³·³ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ñ»é³ÝÏ³ñÁ,

áñÁ Ï³åí³Í ¿ Ù³ñ¹áõ ëï»ÕÍ³·áñÍ³Ï³Ý áõÅ»ñÇ ÝÏ³ïÙ³Ùµ áõÝ»ó³Í Ñ³í³ïÇ Ñ»ï:

¸³ ÏÛ³ÝùÇó ã¿: ²Ùáõñ Ã»É»ñÁ ß³ñáõÝ³ÏáõÙ »Ý Ï³å»É ë³ÝïÛ³·áÛÇ Ù³ñ¹Ï³Ýó Ñ»ï: ÆÝùÁª

ê³ÝïÛ³·áÝ, ¿É ãÇ Ëáõë³÷áõÙ Ù³ñ¹Ï³ÝóÇó, ãÇ ³åñáõÙ Ýñ³Ýó Ñ³Ù³ñ ûï³ñ ¨

ÃßÝ³Ù³É³Ù ³ßË³ñÑáõÙ:

249


Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÇ Ù³ÑÇó Ñ»ïá Ññ³ï³ñ³Ïí»É ¿ ¨ë »ñÏáõ ·Çñù: Ø»ÏÁ

ÇÝùÝ³Ï»Ýë³·ñ³Ï³Ý ·Çñù ¿ª §îáÝ, áñÁ ÙÇßï ù»½ Ñ»ï ¿¦ /1964/, áñÇ Ù»ç Ñ»ÕÇÝ³ÏÁ

í»ñÑÇßáõÙ ¿ Çñ »ñÇï³ë³ñ¹áõÃÛáõÝÁ å³ï»ñ³½ÙÇó Ñ»ïá: ö³ñÇ½áõÙ ³åñ»Éáõ Å³Ù³ÝÏ

Ù³ñ¹Ï³Ýó, áñáÝó Ñ»ï ³ÛÝï»Õ Ñ³Ý¹Çå»É ¿, ÙÛáõëÁª §ÎÕÇÝ»ñÁ ûíÏÇ³ÝáëáõÙ¦ í»åÁ

/1970/, áñÁ ÝáõÛÝå»ë ÇÝã-áñ ã³÷áí ÇÝùÝ³Ï»Ýë³·ñ³Ï³Ý ¿: ²Ûë í»åáõÙ ·áñÍáõÙ ¿ ÝÏ³ñÇã

ÂáÙ Ð³Ý¹ëáÝÁ, áñÁ ³åñáõÙ ¿ ²ÝïÇÉÛ³Ý ÏÕ½ÇÝ»ñÇó Ù»ÏáõÙ ¨ Ù³ëÝ³ÏóáõÙ ¿

ü³ßÇëï³Ï³Ý ëáõ½³Ý³í»ñÇ ¹»Ù ÙÕíáÕ å³Ûù³ñÇÝ: ²é³çÇÝ ·ÇñùÁ Ñ³ëóÝáõÙ ¿

ÁÝÃ»ñóáÕÝ»ñÇÝ »ñÇï³ë³ñ¹áõÃÛ³Ý, »é³Ý¹Ç, Çñ áõÅ»ñÇ íëï³Ñ»Éáõ ÑÙ³ÛùÁ: êÏëÝ³Ï

»ñÇï³ë³ñ¹ ï³Õ³Ý¹³íáñ ·ñáÕ, »ñÇï³ë³ñ¹ ³ÙáõëÇÝ ¨ Ñ³Ûñ Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÁ ³Ûë ·ñùáõÙ,

§Ïáñ³Í ë»ñÝ¹Ç¦ Ý»ñÏ³Û³óáõóãÇ ïå³íáñáõÃÛáõÝ ãÇ ÃáÕÝáõÙ: Ð³å×»å Ï³ï³ñí³Í

áõñí³·ÍáõÙÝ»ñÁ Ñ³×³Ë í»ñ³ÍíáõÙ »Ý Ñ»ïù³ñùÇñ ¨ ÷³ÛÉáõÝ /»ñµ»ÙÝ ÁÝÏ»ñ³Ï³Ý

ß³ñÅÇÝ ¨ ë³ïÇñ³ÛÇÝ Ùáï»óáÕ/ ·ñ³Ï³Ý ¹ÇÙ³ÝÏ³ñÝ»ñÇ: ºñÏñáñ¹ í»åáõÙ É³í ¿

å³ïÏ»ñí³Í ü³ßÇ½ÙÇ ¹»Ù ÍáíáõÙ ï³ñíáÕ å³ï»ñ³½ÙÇ ËáñÁ áÕµ»ñ·³Ï³Ý ¨

Ñ»ñáë³Ï³Ý µÝáõÛÃÁ, Ù»Ýù ÝáñÇó ï»ëÝáõÙ »Ýù ãå³ñïíáÕ, áã ÙÇ ³Õ»ïÝ»ñÇó ¨

ï³Ýç³ÝùÝ»ñÇó ãÁÝÏ×íáÕ Ù³ñ¹áõ Ù»½ Í³ÝáÃ ·Í»ñÁ:

Ð»ÙÇÝ·áõ»ÛÁ ³Ù»ñÇÏÛ³Ý Ñá·»µ³Ý³Ï³Ý ³ñÓ³ÏÇ ÇÝùÝ³ïÇå ¹»Ùù»ñÇó ¿, Ùßï³å»ë

ëñï³·ñ³í áõ ËáÑáõÝ »ñÏ»ñáí ·»ñáÕ:

42.Հունական դիցաբանություն

Ադոնիս

6-րդ դաս., էջ 101

Ադոնիս(Ադոնիդ), սեմակ.(վեհապետ, տեր)- բնության փյունիկյան աստվածություն, մեռնող, հարություն առնող բուսականության անձնավորումը:Ա-ի պաշտամունքի կենտրոնը եղել է Քեբալ/Բիբլոս/ քաղաքը, որտեղ նա մեծարվում էր պտղաբերության կանացի աստվածության՝ Գեբալի տիրուհու հետ:Մ.թ.ա. 5-րդ դ. Ի պտամունքը փոխադրվեց Հունաստան և հետագայում թափանցեց Հռոմ:Հունական առասպելները Ա-ին ներկայացնում են որպես որդին գեղեցկուհի Մյուրրայի, որին աստվածները ծոխակերպեցին զմուռսի ծառի:Զմուռսի ծառից ծնված մանուկն ուներ հազվադեպ գեղեցկություն:Ափրոդիտեն, սիրելով մանկանը, նրան հանձնում է ստորգեընյա թագավորության տրիուհի Պերսեփոների, որը չցանկացավ բաժանվել գեղեցիկ պատանուց:Դիցուհիների վեճը լուծեց Զևսը:Ա. Պետք է տարվա մեկ երրորդը անցկացներ

250


Պերսեփոներ մոտ, մեկ երրորդն Ափրոդիտեի և մեկ երրորդն էլ տնօրիներ իր կամքով:Շուտով Ա. Մահանում էորսի ժամանակ վարազից ստացած վերքից:Ա-ի արյան կաթիլներից վարդեր են աճել:Ըստ այլ առասպելի, դիցուհիների վեճը և Ա-ի վերադարձը երկիր տեղի են ունեցել որսի ժամանակ պատանու մահանալուց հետո:Որոշ առասպելներում Ա-ի մահվան պատճառ է համարվում Զևսի զայրույթը, այն բանի համար, որ Ա. Նվաճել էր Էրիգոնեի սերը, կամ Ափրոդիտեին խանդող Արեսի զայրույթը Ա-ի հանդեպ:Ա-ի մասին առասպելը հին շատ կրոններում մեռնող և հարություն առնող աստվածության մասին լայնորեն տարածված առասպելներից մեկն է:Փյունիկիայում և Սիրիայում ամռան կեսին Ա-ի պատվին տեղի էին ունենում ադոնիսական տոնակատարություններ, երբ ողբում էին մահացած աստծո համար, և ուրախ հանդիսություններ ի հիշատակ Ա-ի հարության և նրա երկիր վերադառնալուն:Հունաստանում Ա-ի պատվին թաղարների մեջ տնկվում էին շուտ թառամող ծաղիկներ՝ <<Ա-ի պարտիզակներ>>:Հունաստանում Ա-ի տոնախմբություններին մասնակցում էին կանայք, որոնք իրենց մազերը նվիրաբերում էին Ա-ին:Արվեստում Ա-ին պատկերել են որպես ակնառու գեղեցկության պատանու, սովորաբար Ափրոդիտեի կողքին, երբեմն վիրավոր կամ մահացող:Ա-ի և Ափրոդիտեյի սիրո առասպելին հաճախ դիմել են Վերածննդի և նոր ժամանակների նկարիչները:Փոխաբերական իմաստով Ադոնիս նշանակում է՝ հազվադեպ գեղեցկության տղամարդ:

43.Անդրեյ Բիտով

(1937)

<<Մատենադարան>> 6-րդ դաս., էջ 178, <<Հայաստանի դասերը>> 5-րդ դաս.

էջ 10

Անդրեյ Բիտովը ծնվել է 1937 թ. մայիսի 27 Լենինգրադում: Հայրը` բնիկ պետերբուրգցի էր,

մասնագիտությամբ ճարտարապետ, մայրը իրավաբան:

ԱզգությամբԲիտովըչերկեսէ:

Բիտովի մանկական հիշողությունները առաջին հերթին կապված են Լենինգրադի

բլոկադայի հետ: Պատերազմի տարիներին Բիտովը ապրել է Տաշկենտում, Ուրալում:

Դպրոցական տարիքից զբաղվել է լեռնագնացությամբ: 16 տարեկանում ստացել է «ԽՍՀՄ-

ի լեռնագնաց» պատվո նշանը: Այդ տարիներից սկսած Բիտոց տարվել է բոդիբիլդինգով:

1957 թ. նա ընդունվում է Լենինգրադի համալսարանի գեոհետախուզւոթյան ֆակուլտետ:

Գրել սկսել է դեռևս ուսանողական տարիներից: Ընգրկված է եղել համալսարանի գրական

խմբակում:

251


1957 թ. համալսարանիգրականխմբակըտպագրումէբանաստեղծություններիժողովածու,

որումընդգրկվածէիննաևԲիտովիգործերը, սակայնայնայրվումէբուհիբակում`

կապվածՀունգարիայումտեղիունեցողդեպքերիհետ:

ԱյդտարիէլԲիտովինհեռացնումենհամալսարանից, ևնահայտնվումէբանակում: 1958 թ.

Բիտովըվերականգնվումէևավարտումէհամալսարանը 1962-ին:

Նասկսումէգրելարձակգործեր: Նրաառաջինպատմվածքներըտպագրվումեն

«МолодойЛенинград» ալմանախում 1960 թ.: Հետագայումայդպատմվածքներըկտպագրվեն

«Մեծգունդ» ժողովածուում, որըլույսկտեսնի 1963 թ.:

ԱյդտարվանիցսկսածԲիտովըդառնումէպրոֆեսիոնալգրող: 1965 թ.

նրանընդունումենԽՍՀՄ-իգրողներիմիություն: 1965-1967 թթ.

նասովորելէՄոսկվայումԲարձրագույնսցենարականկուրսերГоскино-ում: 1973-1974 թթ.

Բիտովը ընդունվում է Համաշխարհային գրականության ինստիտուտի ասպիրանտուրա:

Բիտովըգրումէդիսերտացիա «գրականությանտեսություն» առարկայից,

սակայնայդպեսէլչիպաշտպանումայն: 1967 թ. լույսէտեսնումԲիտովիառաջինգիրքը

«Ամառանոցիտարածք» վերնագրով: Հետո մեկը մյուսիհետևից «Դեղատանկղզի»,

«Հայաստանիդասերը», «Ապրելակերպ», «Մարդուօրերը», «Յոթճանապարհորդություն»:

1978 թ. ԱՄՆ-ում «Պուշկինյանտուն» վեպիտպագրումիցհետոև «Մետրոպոլ»

անցենզուրալմանախիստեղծումիցհետոԲիտովիցերեսէթեքումողջհասարակությունըևնաե

րկարտարիներչի տպագրվում, մինչևորկառավարությանգլուխչիանցնումՄ. Գորբաչևը:

1986 թ. լույսէտեսնում Բիտովի «Վրացականալբոմ», «Մարդըպեյզաժում»,

«Վեպիցհոդվածներ» ժողովածուները:

1987 թ. տպագրվումէնրա «ՀեռացողՄոնախով» վեպը:

ԲացիարձակգործերիցԲիտովըտպագրումէնաևբանաստեղծություններիծողովածուներ`

«Ծառը», «Հինգշաբթիօրըանձրևիցհետո»: Հեղինակըպլանավորումէպիեսգրել,

քանիորդրամանմիակնէր, ինչինԲիտովըչէրանդրադարձել:

Բիտովի գործերը թարգմանվել են գրեթե բոլոր եվրոպական լեզուներով: 1978 թ. Բիտովը

կիսվում է Պետերբուրգի և Մոսկվայի միջև: Նա անընդհատ տեղապոխվում է մի վայրից

մյուսը` Մոսկվա- Լենինգրադ-արտասահման: 1992-1993 թթ. Բեռլինում Բիտովին

հնարավորություն է ընձեռվում աշխատել իր սիրելի թեմաների շուրջ: Այդ ընթացքում նա

ավարտին է հասցնում «Империя в четырех измерениях»(«Կայսրությունը չորս հարթության

վրա») գիրքը:

252


1996 թ. այնտպագրվումէնաևՌուսաստանում: «Империя»-ից

հետոԲիտովըգրումէանգլերենով` «LifeinWindyWeather» («Կյանքըքամոտեղանակին»

1986), «PushkinHouse» («Պուշկինյանտուն» 1987), «CaptiveoftheCaucasus»

(«Կովկասիգերին» 1988), «TheMonkeyLink» (1995):

Նրավերջինգրքերնեն` «Մատնվածները», «Հեղինակիառաջինգիրքը», «ՆորԳուլիվեր»,

«Նապաստակիհանումը» ևանգլալեզու «Կյանքնառանցմեզ» վեպը:

1986 թ. ԲիտովըդասախոսույթուններէկարդումԵվրոպայում,

դասավանդելէռուսգրականությունԱՄՆ-իՊրինստոնի, Նյու-

ՅորքիևՔոնեքտիկուտիհամալսարաններում:

1979 թ. Բիտովըսցենարէ գրում «Հինգշաբթիօրըևուրիշերբեք» ֆիլմիհամար: Իսկ 1967 թ.

համահեղինակէսովետական-ճապոնական «Փոքրիկփախստականը»

ֆիլմիսցենարիգրությանմեջ: Բիտովնունինաևֆիլմումխաղալուփորձ:

ՆախաղացելէՍերգեյՍոլովյովի «Օտարը, սպիտակըևկարմիրը» ֆիլմում: 1990 թ.

առաջիննէր, ովստացավԳերմանիայումՊուշկինիանվանմրցանակ: Իսկ 1992 թ.

արժանանումէ «ՀեռացողՄոնախով» վեպիհամարպետականմրցանակի:

ԲիտովընորիցարժանանումէՌԴպետականմրցանակի «Մատնվածները» վեպիհամար:

Բիտովըբազմաթիվարտասահմանյանմրցանակներիդափնեկիրէ`

«Տարվալավագույնարտասահմանյանգիրք» (Փարիզ 1990 թ.),

ԱնդրեյԲելիիանվանմրցանակՍանկտ-Պետերբուրգում,

ԼենինգրադումՆաբոկովիանվանֆոնդիհամանախագահևայլն:

Գրողըբազնաթիվամսագրերիմրցանակակիրէ`«Дружбанародов», «Новыймир»,

«Иностраннаялитература», «Звезда», «Огонек» ևայլն: 1997 թ.

սկսածԵրևանիպետականհամալսարանիպատվավորդոկտորևԵրևանքաղաքիպատվավոր

քաղաքացի: Միջազգայինտարբերկազմակերպություններիհամանախագահ`

«Մշակույթիաշխարհ», «Գուլիվեր», Համբուրգումանցկացվող «Պուշկինյանմրցանակ»

մրցույթիժյուրիիանդամ, «Տրիումֆ» մրցանակիժյուրիիանդամ,

ՌԴպետականմրցանակիհանձնաժողովիանդամ:

Բիտովըմիշտկարծելէ, որյուրաքանչյուրհոբբիկարողէդառնալմասնագիտություն:

Սերըդեպիկինոսերմանելէնրամեջդերասանիևսցենարիստիտաղանդ,

սերըդեպիգիրք`սեփականգրքերըձևավորելուտաղանդ, սերըդեպիերաժշտություն`

Պուշկինյանջազստեղծելուտաղանդ:

253


ՊուշկինյանջազըիրենիցներկայացնումէՊուշկինիստեղծագործություններիընթերցանությո

ւն ջազերաժշտությաններքո: ՊուշկինյանջազըճանապարհորդելէԲեռլինով, Նյու-Յորքով,

ՄոսկվայովևՍանկտ-Պետերբուրգով: Բիտովիխոսքերով, նրաողջկյանքի

իմաստըճանապարհորդելնէ,ինչըայլևսչիկարելիանվանելհոբբի:

ԲիտովըապրումևաշխատումէՄոսկվայումևՍանկտ-Պետերբուրգում:

Ադոնիս20

Ադոնիս(Ադոնիդ), սեմակ.(վեհապետ, տեր)- բնության փյունիկյան աստվածություն, մեռնող, հարություն առնող բուսականության անձնավորումը:Ա-ի պաշտամունքի կենտրոնը եղել է Քեբալ/Բիբլոս/ քաղաքը, որտեղ նա մեծարվում էր պտղաբերության կանացի աստվածության՝ Գեբալի տիրուհու հետ:Մ.թ.ա. 5-րդ դ. Ի պտամունքը փոխադրվեց Հունաստան և հետագայում թափանցեց Հռոմ:Հունական առասպելները Ա-ին ներկայացնում են որպես որդին գեղեցկուհի Մյուրրայի, որին աստվածները ծոխակերպեցին զմուռսի ծառի:Զմուռսի ծառից ծնված մանուկն ուներ հազվադեպ գեղեցկություն:Ափրոդիտեն, սիրելով մանկանը, նրան հանձնում է ստորգեընյա թագավորության տրիուհի Պերսեփոների, որը չցանկացավ բաժանվել գեղեցիկ պատանուց:Դիցուհիների վեճը լուծեց Զևսը:Ա. Պետք է տարվա մեկ երրորդը անցկացներ Պերսեփոներ մոտ, մեկ երրորդն Ափրոդիտեի և մեկ երրորդն էլ տնօրիներ իր կամքով:Շուտով Ա. Մահանում էորսի ժամանակ վարազից ստացած վերքից:Ա-ի արյան կաթիլներից վարդեր են աճել:Ըստ այլ առասպելի, դիցուհիների վեճը և Ա-ի վերադարձը երկիր տեղի են ունեցել որսի ժամանակ պատանու մահանալուց հետո:Որոշ առասպելներում Ա-ի մահվան պատճառ է համարվում Զևսի զայրույթը, այն բանի համար, որ Ա. Նվաճել էր Էրիգոնեի սերը, կամ Ափրոդիտեին խանդող Արեսի զայրույթը Ա-ի հանդեպ:Ա-ի մասին առասպելը հին շատ կրոններում մեռնող և հարություն առնող աստվածության մասին լայնորեն տարածված առասպելներից մեկն է:Փյունիկիայում և Սիրիայում ամռան կեսին Ա-ի պատվին տեղի էին ունենում ադոնիսական տոնակատարություններ, երբ ողբում էին մահացած աստծո համար, և ուրախ հանդիսություններ ի հիշատակ Ա-ի հարության և նրա երկիր վերադառնալուն:Հունաստանում Ա-ի պատվին թաղարների մեջ տնկվում էին շուտ

20 Դիցաբանական բառարան, Երևան <<Լույս>> հր., 1985թ. 254


թառամող ծաղիկներ՝ <<Ա-ի պարտիզակներ>>:Հունաստանում Ա-ի տոնախմբություններին մասնակցում էին կանայք, որոնք իրենց մազերը նվիրաբերում էին Ա-ին:Արվեստում Ա-ին պատկերել են որպես ակնառու գեղեցկության պատանու, սովորաբար Ափրոդիտեի կողքին, երբեմն վիրավոր կամ մահացող:Ա-ի և Ափրոդիտեյի սիրո առասպելին հաճախ դիմել են Վերածննդի և նոր ժամանակների նկարիչները:Փոխաբերական իմաստով Ադոնիս նշանակում է՝ հազվադեպ գեղեցկության տղամարդ:

255

Documents

ՄԱՆԿԱԿԱՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ - etm.gspi.ametm.gspi.am/wp/wp-content/uploads/2016/բակալավր_առկա... · աղբյուրից և հատկապես բանահյուսության