нөхөн сэргээлтийн сайн туршлага a5БИЧИЛ УУРХАЙЧДЫН НӨХӨН СЭРГЭЭЛТИЙН САЙН ТУРШЛАГА 2010-2014 ОН Улаанбаатар

БИЧИЛ УУРХАЙЧДЫН НӨХӨН СЭРГЭЭЛТИЙН САЙН ТУРШЛАГА

Øâåéöàðèéí õºãæëèéí àãåíòëàã

2010-2014 ОН

БИЧИЛ УУРХАЙЧДЫН НӨХӨН СЭРГЭЭЛТИЙН

САЙН ТУРШЛАГА

2010-2014 ОН

Улаанбаатар хот2016 он

Øâåéöàðèéí õºãæëèéí àãåíòëàã

ТОВЧИЛСОН ҮГСИЙН ЖАГСААЛТ

АМГ Ашигтмалтмалынгазар

БОАЖЯ Байгальорчин,аялалжуулчлалыняам

ТББ Төрийнбусбайгууллага

ТБУТ Тогтвортойбичилуурхайтөсөл

ХАМО Хувиарааашигтмалтмалолборлогчид

ДАА622НАА33Б-505

ISBN978-99973-982-9-1

3

АГУУЛГА

Өмнөтгөл 5

Байгалийнэкосистембадоройтсонорчнынөхөнсэргээлт 8

Бичилуурхайчдыннөхөнсэргээлтийнсанаачлагабатуршлага 10

Баянхонгораймгийнбичилуурхайчдынтуршлагаас 11

Баян-Овоосумын“Алтанусныхөгжил”ТББ 13

Баян-ОвоосумынЦагаанЦахирын“ХАМОДХ”ТББ 18

Бөмбөгөрсумын“Баянбөмбөгөр”ТББ 25

Жаргалантсумын“Байдрагийнхөгжил”ТББ 26

Галуутсумын“Батсайхансэтгэл”ТББ 28

Говь-Алтайаймгийнбичилуурхайчдынтуршлагаас 29

Есөнбулагсумын“Газаршорооардтүмнийбаялаг”ТББ 31

Есөнбулагсумын“Вантайж”ТББ 33

Есөнбулагсумын“Баянрашаант”ТББ 37

Дархан-Уулаймгийнбичилуурхайчдынтуршлагаас 39

Шарынголсумын“Буянтынхөндийншарынгол”ТББ 39

Дорноговьаймгийнбичилуурхайчдынтуршлагаас 44

Айрагсумын“Эхоронхамтынхүч”ТББ 45

Айрагсумын“Хутагтынүрсад”ТББ 58

Нөхөнсэргээсэнгазрынталаархмэдээлэл 59

Зөвлөмж:Нөхөнсэргээлтийнтехнологийнсонголтодбайгалийнзаримхүчинзүйлийгхаргалзахуй 63

Дүгнэлт 78

5

ӨМНӨТГӨЛ

Монгол орны хөгжлийн өнөө ба ойрын ирээдүйг уул уурхайнүйлдвэрлэл, ашигт малтмалын олборлолт, боловсруулалтгүйгээртөсөөлөх аргагүй. Монгол улс нэг хүнд ногдох газар нутгийнхаахэмжээгээр дэлхийд дээгүүрт ордог бөгөөд эртний үүсэлтэй уулнурууд бүхий уудам нутаг дэвсгэртэй учраас газрын хэвлийдээашигтмалтмалынарвиннөөцтэй.

Монголд2014оныбайдлаарашигтмалтмалын300орчимордашиглагдаж байна. 2013 оны байдлаар уул, уурхайн бүтээгдэхүүнДНБ-ний18,5хувийгэзэлжбайгааньэдийнзасагтнөлөөлөхчухалбайрсуурьэзэлжбайгаагхаруулжбайна.

Шинжлэхухаанболонтехник,технологиасархурдацтайхөгжижбуй өнөө үед хүн төрөлхтөн өөрт хэрэгцээтэй бүхнээ үйлдвэрлэхболомжтойболжбайна.Иймдбайгалийнбаялагаахавдаржсуулгүй,түүнийгүнэцэнэтэйүедньзөвзохистойашиглажбайжтогтвортойхөгжинө.

1990-ээд оны сүүлч, эдийн засгийн шилжилтийн хүнд үедолон мянган иргэн хувиараа ашигт малтмал олборлож эхэлжээ.Одоогоор 7000-аад бичил уурхайчин 800 гаруй нөхөрлөлд нэгдэнхуулийнхүрээндзохионбайгуулагдажашигтмалтмалолборлохүйлажиллагаа явуулж байна. Тэдгээр бичил уурхайчид нийгэм, эдийнзасаг,байгальхамгаалалдөөрийнгэсэнзохихбайрсуурьтайболжээ.Гэхдээ хувиараа ашигт малтмал олборлож байгаа нийт талбайнхэмжээ ихээхэн хэлбэлзэлтэй, нарийн тогтоох боломжгүй байна.Харин АМГ-ын 2014 оны мэдээгээр бичил уурхайн зориулалтааролгосон зөвшөөрөлтэй талбайн нийт хэмжээ өнөөгийн байдлаар860гаорчимбайна.

Уул уурхайн үйлдвэрлэлийн явцад олон сая жилээр бүрэлдэнтогтсон хүрээлэн буй орчин эвдрэлд ордог сөрөг талтай. Иймээснэгэнт талхлагдсан экосистемийг нөхөн сэргээх асуудал чухалюм. Хөгжиж байгаа орнуудад уул уурхайн хөгжлийн эхний үе

6

БИЧИЛ УУРХАЙЧДЫН НӨХӨН СЭРГЭЭЛТИЙН САЙН ТУРШЛАГА 2010-2014 ОН

шатанд газрын хэвлийдээ үүцлэгдсэн эрдэнэс, эмх замбараагүйолборлохдоо экосистемээ ихээхэн сүйтгэдэг гашуун туршлагатүгээмэл байдаг. Ингэж байгаль орчиндоо хайр гамгүй хандаж,экосистемээ устгаснаар амьдрах газар нутаг, ус, агаар, ургамал,хөрсгүйсөнөмөлорчинболгонхувирганагэсэнүгюм.

Ер нь уул уурхайн үйл ажиллагаагаар эвдэрсэн орчинг нөхөнсэргээх ажил хэзээ ч, хаана ч амар биелэгдэж байсангүй. Нөхөнсэргээлтийнажлынтехнологийнсонголтньашигтмалтмалынтөрөл,хүдэр олборлолт ба боловсруулалтын технологи, тухайн нутгийнгазар зүйн онцлог, уур амьсгалын бүс, бүслүүр, газар ашиглалтынцаашдынзориулалтзэргээсхамааралтай.Иймднөхөнсэргээлтийноновчтой хувилбарыг сонгох, түүнийг хэрэгжүүлэх асуудал томуурхайбабичилуурхайчдынальалиндньтөвөгтэй.

БОАЖЯ-ны (хуучнаар) 2011 оны “Уул уурхайн олборлолт болонбусадүйлажиллагаанаасэвдрэлдоржорхигдсонгазрынтооллого”-оорулсынхэмжээндуулуурхайбүхий20аймгийн56сумын4321гагазарэвдрэлдоржорхигдсондүнгарсан.Энэталбайн40хувьбуюу1728гагазархувиарааашигтмалтмалолборлогчидтойхолбоотойбайна.

Швейцарийнхөгжлийнагентлагаас(ШХА)МонголУлсынЗасгийнгазартайхамтранхэрэгжүүлжбуйТогтвортойбичилуурхайтөслийн(ТБУТ) хүрээнд бичил уурхайчдын байгаль орчны хариуцлагыгнэмэгдүүлэх, чадавхийг нь бэхжүүлэх зорилгоор шат дараатайсургалт,семинар,хэлэлцүүлэгзохионбайгуулах,номгарынавлагаархангахчиглэлээрхолбогдохталуудтайнягтхамтранажиллажирсэн.Одоогийнбайдлаар2010оноосхойшнийтдээулсынхэмжээнд170-аадгаталбайгбичилуурхайчиднөхөнсэргээгээдбайна.

Бид энэхүү гарын авлагаар дамжуулан зохион байгуулалтадорсон бичил уурхайчид уул уурхайн үйл ажиллагаагаар доройтсонгазрыг нөхөн сэргээж, байгаль орчноо хамгаалж байгаа талаархсайнтуршлагуудыгбусадтайхуваалцаж,дэлгэрүүлэхийгзорилоо.

Энд өгүүлэх нөхөн сэргээлтийн туршлагууд нь олборлож буйашигтмалтмалынтөрөл,байгалийннөхцөлбайдалзэргээсхамаарч

7


өөр өөрийн онцлогтой байгааг харуулахыг хичээсэн болно. Ороннутагт бичил уурхайн нөхөн сэргээлтийн ажилд үнэлэлт дүгнэлтөгөх,хүлээнавахдааэнэхүүонцлогийгхаргалзанүзэхньчухалюм.

Нөхөн сэргээлтийн одоогийн санаачлага, сайн туршлага ньзаримталаарааэхлэлтөдийбайгаачтүүнийгцаашиддэлгэрүүлэхшаардлагаихбайгаагдурдахньзүйтэй.

Туршлагуудыг нэгтгэж, эмхэтгэсэн доктор, профессорД.Аваадорж болон бидний ажилд гүн туслалцаа үзүүлсэн ороннутгийн удирдлагууд, байгаль орчны хяналтын улсын байцаагчид,малчид,бичилуурхайчид,бусадхүмүүстталархалилэрхийлье.

ТБУТ-ийн захирал Пэйшинс Синго

8

БАЙГАЛИЙН ЭКОСИСТЕМ БА ДОРОЙТСОН ОРЧНЫ НӨХӨН СЭРГЭЭЛТ

Хүн, хүний нийгэм нь шууд ба шууд бус олон үйлчлэлээрээбайгалийн экосистемд нөлөөлдөг. Эдгээр нөлөөлөл хүрээлэн буйорчныагаар,гадаргынбагүнийус,хөрс,ургамал,амьтан,чулуулагзэрэгбүрэлдэхүүндбүхэлдньбахэсэгчлэнтусна.

Уулуурхайнүйлдвэрлэлболэкосистемдхүчтэйнөлөөлөлүзүүлж,газар орныг бүхэлд нь өөрчлөгдөхөд хүргэдэг. Ашигт малтмалолборлолт, боловсруулалт, тээвэрлэлт нь өргөн уудам талбайгхамарч урт удаан хугацаанд явагддаг. Тийм ч учраас уул уурхайнбайгальхамгааллынүндсэнасуудалболэкосистемийгбүхэлдньбабүрэлдэхүүн хэсгийг хамгаалах, уурхайн үйл ажиллагаанаас болждоройтсонорчингнөхөнсэргээхэдоршино.

Орчинцагийнойлголтоорэкосистемгэжаливааорганизмуудыннийгэмлэг, түүний үйлчлэл бүхий бүтцийг амьдралынх нь оронзайн хамт нэгтгэснийг хэлнэ.Өөрөөр хэлбэл хүн, амьтан, ургамалзэрэгамьдорганизмньхүрээлэнбуйагаар,ус,хөрс,чулуулагтайгаанэгдэж, нэгийг нөгөөгөөс салгах аргагүй нэгэн биет цогцолборсистемийгүүсгэжбайдаг.Экосистемийнүндсэнбүрэлдэхүүнүүдөөрхоорондоохэрхэннарийнхолбоотойбайхыгдараахзургаарүзүүлье.

литосфертЧулуулаг шавар, хашаас материал

Органик бОдис ба

бие массхөрсний агаар

хөрсний хатуу

ширхэгүүдхөрсний ус

педосфербуюухөрс

гидросфертус ба уусмал бодисуудтай

биосфертургамал, амьтанбичил биетэний үлдэгдэл ба бодисын солилцоотой

атмосфертнүүрстөрөгчийн давхар исэлхүчилтөрөгчазотын агууламжтай

Зураг 1. Экосистемийн үндсэн бүрэлдэхүүнүүд,тэдгээрийн хоорондын харилцан үйлчлэл

9


Дээрх зургаас байгаль хамгаалал, доройтсон орчныг нөхөнсэргээх асуудалд хандахдаа экосистемийг бүхэлд нь судлахшаардлагатайболохыгхаржболно.

Өнөө үед ихээхэн хэмжээний талбайн хөрс, ургамлан нөмрөгашигт малтмалын олборлох, боловсруулах, барилга байгууламжбарихүйлажиллагааныулмаасбүрэнустажбайгаабилээ.Уурхайнүйлажиллагааныулмаасхөрснийүржилшим,ургамлынүндэснийсистем, хөрсөн дэх амьдрал тэр аяараа хөндөгдөн өөрчлөгдөжустахад хүрдэг. Ялангуяа ашигт малтмалыг ил аргаар олборлохявцад газрын тогтоц, гадаргын төрх байдал бүхэлдээ эвдэрчэкосистемдихээхэнсөрөгнөлөөүзүүлдэг.Иймдбайгалийнунагантөрхбайдлыгальболохбагахөндөх,хамгаалах,нэгэнтээдоройтсонорчингөмнөхтэйньтөстэйбайдлаарнөхөнсэргээхэданхаарахньнэнчухалболоодбайна.

Нөхөн сэргээлт бол доройтсон газар нутгийн байгалийн төрхбайдал,хөрснийүржилшим,биологийнөвөрмөцолонянзбайдал,ургамалжилтыг дахин бий болгох үйл явцюм.Нөхөн сэргээлтийнолонаргабайдагбөгөөдтэдгээрээстухайнэкосистемийннөхцөлдилүү тохиромжтой, нийгэм, эдийн засаг, техник технологийн хувьдальболомжтойаргыгсонгохньчухал.Түүнчлэннөхөнсэргээгдсэнталбайг цаашид хөдөө аж ахуйн болон спорт, амралт зугаалга,барилга байгууламжийн зориулалтаар дахин ашиглах боломжийгдавхарбодолцожбайхёстой.Нөхөнсэргээлтийнэцсийнүрдүнньтухайнгазрынонцлог,ургамлынтөрөлзүйлээсхамаарчнаанадаж2-3жилцаашилбал10түүнээсчуртхугацааныдараагардаг.

АМГ-ын даргын 2011 оны 153 дугаар тушаалын 4 дүгээрхавсралтаар Бичил уурхайн үйл ажиллагаагаар эвдрэлд орсонгазарт техникийн болон биологийн нөхөн сэргээлт хийх зааварбатлагдсан. Түүнд зааснаар техникийн нөхөн сэргээлт гэдэг ньэвдрэлд орсон газарт тэгшлэлт хийж хэлбэржүүлэх, ургамалсуулгах,нийтийнзориулалтаардахинашиглахадбэлэнболгохнөхөнсэргээлтийнанханшатныүйлажиллагаагхэлнэ.Биологийннөхөнсэргээлт гэж техникийн нөхөн сэргээлтийн үйл ажиллагаа бүрэн

10


дуусч, талбайн хөрс чулуулаг бүрэн тогтворжиж нягтарсны дарааургамал ургах, амьтан нутагших, дараагийн зориулалтаар ашиглахболомж,нөхцөлийгбүрдүүлэхийгхэлнэгэжзаажээ

Байгаль хамгаалах, нөхөн сэргээх ажлыг ашигт малтмалолборлохынөмнөхтөлөвлөлтөнднарийнтусгажүйлдвэрлэлийнүешатбүртзэрэгэхэлжбайхаарзохионбайгуулна.Мөнолборлолтынявцад хүрээлэн буй орчинд учрах сөрөг нөлөөллийг бууруулах,ялангуяа агаарын тоосжилт, химийн ууршимтгай элемент,нэгдлүүдийн дэгдэлт, гүний усыг бохирдолд оруулах хоруу бодисбаэлементийнтархандэгдэхцархүрээгхумих,аюулаасурьдчилансэргийлэх арга хэмжээг нарийн тусгасан байх ёстой. Доройтсонорчингнөхөнсэргээхэдбаталгаатайсанхүүгийнэхүүсвэр,технологи,цаг хугацаа, хүн хүч, уйгагүй хөдөлмөр шаардагддаг. Нөхөнсэргээлтийнажлынтөлөвлөгөөньхавтсандхадгалж,хүндүзүүлэхтөдий зүйл биш юм. Иймд бичил уурхайчид нөхөн сэргээлтийнажлын төлөвлөгөөг эхнээс нь сайтар боловсруулж, түүнийгээ үрдүнтэйхэрэгжүүлж,ороннутагтаахүлээлгэжөгчдадахньчухал.

БИЧИЛ УУРХАЙЧДЫН НӨХӨН СЭРГЭЭЛТИЙН САНААЧЛАГА БА ТУРШЛАГА

Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн дэмжлэгтэйгээрСтатистикийн Үндэсний хорооноос 2012 онд хийсэн судалгаагаарбичилуурхайэрхлэгчдийн98,4хувьньалтныүндсэнбашороонорд,0,38 хувь нь гянт болдынорд, 0,71 хувь ньжоншныордод тус тусажиллажбайна.Бичилуурхайчидгэдэгньнөхөрлөл,ТББ-ийнзохионбайгуулалтайгааралбанёснызөвшөөрөлтэйталбайдолборлолтынүйлажиллагааэрхэлжбуйиргэдюм.

Бичил уурхайчид байгаль орчноо хамгаалж, доройтсон газрыгнөхөн сэргээсэн туршлага, сайн санаачлага нэлээдгүй байгаагаасжишээболгожБаянхонгор аймгийнБаян-Овоо,Жаргалант, Галуут,Говь-Алтай аймгийн Есөнбулаг, Дархан-Уул аймгийн Шарын гол,

11


ДорноговьаймгийнАйрагзэрэгсумдадалтболонжоншолборложбуйбичилуурхайчдынтуршлагаасэнэхүүгарынавлагадорууллаа.Ингэхдээашигтмалтмалболонолборлолтынтөрөл,байгалийнбүсбүслүүр, нөхөн сэргээлт хийсэн арга технологийн хувьд ялгаатайгазруудыг сонгож тус бүрийнх нь онцлог давуу талуудыг илүүтэйтодотгожхаруулахыгхичээлээ.

БАЯНХОНГОР АЙМГИЙН БИЧИЛ УУРХАЙЧДЫН ТУРШЛАГААС

Баянхонгор аймагт алт олборлож байгаа бичил уурхайчидолборлолт явуулж дууссан талбай, түүнчлэн уул уурхайн үйлажиллагааныулмаасэвдэрчорхигдсонгазартнөхөнсэргээлтхийжхөрс, ургамаланнөмрөгийгдахинсэргээжбайгаа талаархцаашиддэлгэрүүштэйтуршлагынтухайэндтовчөгүүлье.

Баянхонгор аймаг 11597 мянган га нутаг дэвсгэртэй, үүнээс8981 мянган га буюу 80 шахам хувь нь бэлчээр, хөдөө аж ахуйнзориулалтаар ашиглагддаг1. Харин уурхайн эдэлбэр 9892 гаталбайтай ба түүгээрээ улсдааДорнод, Сэлэнгэ аймгуудын дараажагсдаг байна. Үүний дотор бичил уурхайчдын олборлолт явуулжбуй талбайн хэмжээ 55 га буюу энэ нь уул уурхайн нийт эдэлбэргазрын 1,9 хувь болно. Бичил уурхайчдад ногдож байгаа уурхайнэдэлбэр газрынхэмжээбагач гэсэнолонцэгт тархажбайрласанонцлогтой.АМГ-ын2013онымэдээгээрБаянхонгораймгийнбичилуурхайчид өнгөрсөн хугацаанд нийтдээ 23,5 га газрыг өөрсдийнболон ТБУТ-ийн дэмжлэгээр нөхөн сэргээжээ. 2014 ондШХА-ийнсанхүүжилтээр Азийн сангаас хэрэгжүүлж буй “Байгаль орчныгхамгаалахад талуудын оролцоог нэмэгдүүлэх нь” төслийн хүрээндашигт малтмал олборлолтын улмаас эвдэрч орхигдсон 17,7 гаталбайгнэмжнөхөнсэргээсэнбайна.

1 2013 оны Газрын нэгдмэл сангийн тайлангаас

12


Баянхонгор аймаг газрын хэвлийн баялаг ихтэй нутаг.Монголорныэдийнзасгийншилжилт,байгалийнгамшигтнэрвэгдсэнхүндхэцүү он жилүүдэд амьжиргаагаа залгуулахын эрхээр хувиарааашигтмалтмалолборлож“нинжа”хэмээнхочлогдож,“өнөөдөрлборхоногийгөнгөрүүлжбайвалмаргаашяахав”гэсэнбодолтойхүмүүсолонбайсан.Харинөнөөдөр“нинжа”-гийнамьдралаасхариуцлагатайбичилуурхайчинболонтөлөвшсөнолонтүүхБаянхонгортбий.Тэдбаялагаа хүртсэн бол байгаль орчноо хамгаалж, нөхөн сэргээхүүргээ ухамсарлаж ажилладаг. Энэ тухай Баян-Овоо сумын Засагдаргаингэжярилаа.

Манай сум нэгдсэн зохион байгуулалтад орсон хариуцлагатай бичил уурхайчидтай тул байгаль хамгаалал, орчны доройтол, нөхөн сэргээлтийн асуудалд санаа зовох юмгүй болж байна.

Тэд нийгмийн идэвхтэй хэсэг болон төлөвшиж чаджээ.

Зураг 2. Баянхонгор аймгийн Баян-Овоо сумын Засаг дарга Ж.Пүрэвсүрэн

Манай бичил уурхайчид ЗГ-ын 2010 оны 12 дугаар сарын1-ний өдрийн 308 дугаар тогтоолоор батлагдсан “Бичилуурхайгаарашигтмалтмалолборлохжурам”-ындагуубайгальорчинг нөхөн сэргээх төлөвлөгөө боловсруулах, төлөвлөгөөгхэрэгжүүлэх санхүүгийн эх үүсвэртэй байх, эмх цэгцтэйсуурьшлын бүс байгуулах, ашигласан талбайдаа нөхөнсэргээлтхийжхүлээлгэнөгөх,байгальорчныхяналтынулсынбайцаагчийндүгнэлтгаргуулан,сумынЗасагдаргынтомилсонкомисстхүлээлгэнөгөхүүргээбүрэнхангажажиллажбайна.

Дашрамд хэлэхэд, ХАМО иргэдийг нэгдсэн зохионбайгуулалтад оруулж хариуцлагатай болгоход ШХА, Азийн

13


сангийн бүх талын дэмжлэг туслалцаа ихээхэн үүрэггүйцэтгэснийгэнддурдахньзүйтэй.

Гэхдээ бүх ХАМО иргэд зохион байгуулалтад орчихсон,алтны хүдэр олборлох ба боловсруулахад үүсч буй байгальорчныасуудалбүрэншийдэгдсэнгэжүзэжболохгүйюм.

Бичилуурхайнтөлөвшлийнодоогийнтүвшинднөхөнсэргээхтэйхолбогдсонасуудлаарбичилуурхайчдыннөхөрлөлхамтолныдундгарч буй сайн санаачлага, туршлагын эхлэлийг тухай бүрийнх ньонцлогтой уялдуулан цаашид бусдад санаа өгөх, үйл ажиллагаанднэвтрүүлэх бодол өвөрлөн дараах сумдын бичил уурхайчдынТББ, түүний зарим нөхөрлөлийн үйл ажиллагаатай газар дээрнь танилцлаа. Баян-Овоо сумын “Алтан усны хөгжил” ба ЦагаанЦахиурын “ХАМОДХ”, Бөмбөгөр сумын “Баянбөмбөгөр”,Жаргалантсумын “Байдрагийн хөгжил” зэрэг ТББ-уудын гишүүдтэй уулзажярилцсанаадорөгүүлье.

Баян-Овоо сумын “Алтан усны хөгжил” ТББ“Алтан усны хөгжил” ТББ-ынхан Баян-Овоо сумын 1-р багийн

“Алтан-Ус”гэдэггазартолборлолтхийдэг.ЭнэТББ-ыгЦ.Цэрэндуламахлагчтай“Аргалант”,Ц.Ганбатахлагчтай“Жаргалант”нөхөрлөлийнгишүүд үүсгэн байгуулсан. “Алтан усны хөгжил” ТББ-ын тэргүүн

Зураг 3. “Алтан усны хөгжил” ТББ-ын хамт олон

Зураг 4. ТББ-ын тэргүүн Ч.Самдан

14


Ч.Самдан нөхөрлөлийнхөө ахлагч нартай хамт сумын Засаг даргаЖ.Пүрэвсүрэн,ИТХ-ындаргаЖ.Хатанбаатарнартайгэрээбайгууланурьдньтомуурхайналтолборложбайгаадорхисоншороонордынхаягдлаас олборлолт хийхийн зэрэгцээ зөвшөөрөгдсөн хэсэгт ньнөхөнсэргээлтхийсэнбайна.

Тэддолоохоногийнмягмаргаригбүршаардлагатайцооногийггараар тэгшлэх, чигжих, үрсэлгээний үр тарих зэргээр нөхөнсэргээлтийн ажилд зарцуулдаг зохион байгуулалтын сайнтуршлагатай. Хамт олныг чиглүүлэх, зохион байгуулах, удирдахадТББ-ын тэргүүний үүрэг хичнээн их болохыг энэ нөхөрлөлийнамжилтаасхаржболно.

Ч.Самдан, ТББ-ынхаа бүхий л үйл ажиллагаанд хамт олнооүлгэрлэж оролцдог. Хамт олныхоо төлөө зүтгэж ажилладаг,тэднийгээ атгасан гар шиг зангидаж зохион байгуулдаг. Тэрбээруурхайн эдэлбэр газрынхаа алга дарам газрын хөрс, ургамланнөмрөгийг ч хөндөлгүй хамгаалахад ихээхэн анхаарч ажилладаг.Энэ идэвх санаачлагын үр дүнд нөхөн сэргээх талбайн хэмжээбагасахынзэрэгцээнөхөнсэргээлтийнажлынүрдүнсайнболдогбайна. Олборлолтын талбайн хашаан доторх зарим хэсэг газартхөрс,ургамалньбайгалийнхаараабайгааньтүүнийхэрхэннямбайажилласныггэрчилнэ.Ч.Самдангийнзургийгавсанхашаандоторххэсэгтнарийнөвсихтэй,хадланавчихаарбайлаа.

Баян-Овоо сумын нутаг дэвсгэр нь байгалийн бүс, бүслүүрийнхувьд хээрээс хуурай хээрт шилжих завсар, Хангайн нурууныөвөрт нэлээд өндөрлөг бүслүүрт оршдог. Ялангуяа “Алтан усны“хувьд Хангайн нурууны өвөр хэсгээс нэлээд алслагдсан хуурайбөгөөд нугачаархаг тал, бэсрэг уул, ухаа гүвээ ихтэй. Нутгийнихэнххэсэгхээрийнхүрэнхөрстэйбахялгана,агь,ерхөгголлосонургамалшилтай.Гэхдээсүүлийнүеднутгийнунаганнарийнургамалбэлчээрийндаацихэссэнээсталхлагдажшарилжзонхилохболжээ.Нөхөн сэргээсэн талбай нь хуучны жижиг гол горхины гольдрол,урсгалусаархуримтлагдсан(аллюви)хурдастай.Хуурайсайр,үеүесусандавтахталтай.

15


Алтан усныхан 2013 онд уурхайн эдэлбэр 2 га талбайдолборлолтоо дуусгаад цооногуудыг тэгшилж, чулуу, шороогоорчигжиж аюулгүй болгоод, малын хөлөөс хамгаалан хашаалсанбайна. Мөн одоогийн олборлолт явуулж буй талбайнхаа дууссанзахаасэхлүүлэннөхөнсэргээлтхийжэхэлжээ.

Энэ газрын гадаргыг гараар нямбайлан тэгшилж, шалбаагтогтохоорухашхонхор,хөлдтээглэхээровонтовон,басилгарсангүний чулуу нэг ч үзэгдэхээргүй болгожээ. Алтан усныхан бичилуурхайчид технологийн шаардлагад нийцсэн нөхөн сэргээлтийнажлыгхэнээсчдутахгүйгүйцэтгэжчадахыгбатланхаруулжбайна.

А - Хууль бус алт олборлолтын улмаас орхигдсон талбайнгадаргатэраяарааухашнүх,хаягдалшороогоорбүрхэгдсэнбайна.Иймталбайдхүнамьтанбайхынаргагүй.Мөнэндээсхоруучанартайхимийнэлементбанэгдэлагаартдэгдэж,гадаргадшингэжихээхэноронзайдтархахаюултай.

Б - Энд нөхөн сэргээсэн талбайн хөрс ургамлан нөмрөгийнерөнхий байдлыг харуулсан байна. Талбайн 25 орчим хувь ньургамланнөмрөгтэйболснызэрэгцээцооногхоорондүетэн,сахлагургасанбайна.Мөнмалынхөлөөсхамгаалжхашсаныүрдүндборогөвсхүртэлтогтжээ.Зургаасүзэхэдхэдийгээрхалцгайтолбомаягтайталбай нэлээд байгаа боловч тэдгээрийн хоорондох ургамлынзүйл,тусгацбүрхэвчзэрэгньтухайннутгийнхэвшинжтэйгэжүзэхүндэслэлтэй.Учирньэндзөвхөнхөлгазрынургамалбусбүрнарийн

Зураг 5. А. Олборлолт явагдсан талбай

Зураг 6. Б. Нөхөн сэргээсэн талбай

16


өвс, хялгана,шимтэйагьхүртэлургажзаримхэсэг газартхөхбогтогтсон байна. Доройтсон орчны нөхөн сэргээлтийг иймжишгээрхийвэлэкосистемдүзүүлэхнөлөөлөлхарьцангуйбагабайна.

Хашааны дотор ба гадна талын газрын гадарга баургамалжилтанд ялгаа бараг ажиглагдахааргүй байна. Талбайбүрэн тэгширсэн, ихэнхдээ хөрсжсөн байна. Нөхөн сэргээсэнталбайгаа хашиж малын хөлөөс хамгаалсан нь ажлын үр дүндсайнаар нөлөөлжээ. Ургамлан нөмрөг бүрэн сэргэсний дараахашаагаазөөж,шинээрнөхөнсэргээхталбайдтатахаартөлөвлөжбайна. Энэ бол Алтан усны бичил уурхайчид санаачлага, зохионбайгуулалтсайтайнтоджишээюм.

Техникийн нөхөн сэргээлт хийгээд удаагүй шинэхэнчигжигдсэн талбайд шоргоолжны үүр, оготны нүх бий болжмөөг, хөл газрын ургамал зохих байраа эзэлсэн байна. Эндээсүзэхэдусныурсгалаарүүссэндарагдмалзузаанхөрстэйталбайдтехникийннөхөнсэргээлтийггараргаархийсэннөхцөлдбайгальаясаараанөхөнтөлжихявцилүүхурданбайхбололтойюм.Гэхдээүүнднайдажсуулгүй2013онднөхөнсэргээсэнталбайдаатарихнутгийнхялгана,ерхөгийнүрхэдийнээцуглуулаадхадгалчихсанбайв.

Зураг 7. Талбайн гаднах ба доторх талбайн ургамалшил

Зураг 8. Талбайн төв нүцгэн хэсэг дэх мөөг ба хөл газрын ургамал

17


Гүнухагдажүүссэнтомхонгилнэгудаагийндүүргэлтээртэрбүрсайнчигжигдэжчадахгүй,хэсэгхугацааныдараасуултүүсдэг.Иймдхэсэг хугацааны дараа дахин дахин чигжиж суултыг тэгшилдэгтхамагучирбайна.Ингэжтодорхойнягттайболсонхөрсөндус,агаар,шимбодиснэгэнзэрэгагуулагдажургамалургах,амьтанамьдрахнөхцөлгбүрдэнэ.

Эндхийн суурьшлын бүс маш эмх цэгцтэй, цэмцгэр айлынтулганы зах шиг. Бичил уурхайчид ахуйн хогоо төвлөрсөн цэгттогтмолзөөжхаядагтулбүртийхчхогхарагдсангүй.

Зураг 9. Уурхайлалтаар цүнхээлж ухагдсан газрын суулт

Зураг 11. Гэрийн хоорондох талбайн хөрс

Зураг 10. Суулт үүссэн цооногийн дахин дүүргэлт

Зураг 12. Цооног хоорондох талбайн хөрс

Дээрх зурагт суурьшлын бүс болон олборлолтын талбай дахьцооногхоорондынхөрсийгэхнээсньхайрлажхамгаалжбайсныүрдүнхарагдажбайна.Суурьшлынбүсэдбайгалийнургамалихбайхтутамтүүнтэйзэрэгцээоршихтехникийннөхөнсэргээлтхийгдсэн

18


талбай маш хурдан ургамалжна. Бичил уурхайн олборлолтын нэгдавууталньгарбагажаархарьцангуйбагаталбайдхөрсийгхөнддөг,түүнийхээ хэрээр нөхөн сэргээлтийн ажлын үр дүн сайн, өртөгбагатайбайдаг.

2014 онд ШХА-ийн санхүүжилтээр хэрэгжиж буй АНУ-ынАзийн сангийн “Байгаль орчныг хамгаалахад талуудын оролцоогнэмэгдүүлэх нь -2” төслийн хүрээнд хууль бус алт олборлолтынулмаасэвдэгдэжорхигдсон5гагазартбичилуурхайнөртөгзардалбагатайнөхөнсэргээлтийнаргачлалыганхтуршсанньамжилттайболжээ.

2012 оноос хойш нийтдээ 9,7 га газарт нөхөн сэргээлт хийсэн“Алтанусныхөгжил”ТББ-ынгишүүдбичилуурхайэрхэлснээргазаршороо, хөрс ургамлын талаар ихийг мэдэж авчээ. Амаргүй цагтамьдралаазалгуулахааралтухажэхэлсэнтэднутгийнхаабаялгаасхүртсэнболхариутустайявахынүлгэрийгүзүүлжявна.

Баян-Овоо сумын “ХАМОДХ” ТББ“Хувиараа ашигт малтмал олборлогчдыг дэмжих холбоо”

(ХАМОДХ) ТББ нь Баян-Овоо сумын Засаг дарга, “СпейшлМайнз”уулуурхайнкомпанитайбайгуулсангурвалсангэрээнийдагууалтныүндсэнордын30гаталбайдолборлолтявуулжбайна.“ХАМОДХ”ТББнь50гаруйнөхөрлөлтэйбанэгнөхөрлөлнь6-10гишүүнтэй.ТББ-ынтэргүүнээрЧ.Отгонбаатаражилладаг.

Зураг 13. Цагаан Цахирын алтны үндсэн орд дахь олборлолтын талбай

Зураг 14. ХАМОДХ-ны тэргүүн асан Л.Бямбадорж

19


Олборлолтын талбай нь хуурай хээрийн бүсийн бэсрэг уулсынорой хяр, өндөрлөгт оршдог хөрсөн давхарга нимгэнтэй, ургамалтачир,дэлчулуутайгазарюм.ЭнэнутгийгБаян-Овоосумын1-рбагбэлчээрийн зориулалтаар ашиглаж байсан ба нөхөн сэргээснийдарааугзориулалтаарньэргэнашиглахболно.

ХАМОДХ-ны тэргүүн асан Л.Бямбадорж ингэж ярилаа.

Олборлолтынталбайнгадаргатэгшбусучраасурсгалмөнул хөрсний усихтэй тулцооногт ус хуримтлагдажолборлолтявуулахад хүндрэл учруулдаг. Бид цахилгаан шахуургаарбайнгасоруулжгадагшгаргадаг.Харинүүнийгашиглажусансан,цөөрөмбайгуулчихвалхүнснийногоотариалах,ойнтөгөлбайгуулах боломж бий. Энэ тухай бодож төлөвлөсөн зүйлнэлээдгүйбий.Бидхүдэртээвэрлэхзамзасах,малчиддаахудаггаргах,ойрорчмынбэлчээрээбүрэндүүрэн,жигдашиглахадтусалж ажилладаг. Ер нь санаачлага зүтгэл байхад бүтэхгүйзүйлбайдагюмуугэв.

“ХАМОДХ”ТББ-ынханМонголорныбичилуурхайнтүүхэнданхудааолон улсын “Шударгаолборлолт”-ын стандартыншаардлагыгхангахаар чармайн ажиллаж байна. Энэхүү стандартыг Олонулсын хариуцлагатай уул уурхайн холбоо баШударга худалдаанытэмдэгтийн байгууллага хамтран боловсруулсан юм. Стандартыншаардлагыгхангаснаарудирдлагазохионбайгуулалт,хөдөлмөрийнаюулгүй ажиллагаа, байгаль орчны хувьд хариуцлагатай үйлажиллагааявуулдагхамтолонгэдгээолонулсаднотолжчадахюм.

Тэдбайгальорчноо хамгаалах, нөхөнсэргээх талдээрнэлээдажилхийжээ.Тухайлбал2013онд3.5 га талбайдтехникийннөхөнсэргээлтхийсэнбайдлыгдараахзургаасхарьцууланхаръя.

20


Олборлолтын талбайн бэсрэг уул тэр аяараа уурхайнолборлолтодөртсөнбайв. Гүн хонгилууддоогуурааөөр хоорондоохонгилоорхолбогдсон.Хариндээрххарьцуулсанзурагтхаруулснаартехникийннөхөнсэргээлтхийжгүнзгийхонгилнүхийгдарж,газрыгтэгшилснээр гадарга нь үндсэндээ байгалийнхаа төрхөнд орсонбайна.

Алтны үндсэн ордод олборлолт явуулах онцлогоос хамаарчнэгж талбайдноогдох хонгилынамсар харьцангуйцөөн ч түүнийгдүүргэхэдхаягдалшорооньхомсбаүүнээсүүдэжгазартсуултүүсэхаюултай тул сайтар чигжих, дахин дахин дүүргэх шаардлагатайболдог.

Зураг 15. Нөхөн сэргээлтийн эхлэл

Зураг 17. Техникийн нөхөн сэргээлт хийсний дараах ургамжилт

Зураг 16.Техникийн нөхөн сэргээлт хийсний дараа

Зураг 18. Хөл газрын (пионер) ургамал ургасан байгаа нь

Дээрхзургаастехникийннөхөнсэргээлтхийснээсхойшанхдагч(пионер) буюу хөл газрын борог ургамал богинохон хугацаанд

21


ургажэхэлснийгхаржболно.Эдгээршарилж,луульзэрэгургамалнь нөхцөл голдоггүй, ганд тэсвэртэй, өсөлт хөгжилтийн үе шатбогинотой, ихээр ургаж газрыг шимжүүлдэг тул нутгийн унаганургамалэргэнургахугтварнөхцөлийгбүрдүүлдэгсайнталтай.

ХАМОДХТББ-ыннөхөрлөлүүдороннутгийнудирдлагатайгэрээбайгуулан Hөхөн сэргээлтийн сан үүсгэж ажилладаг. 2012 онднөхөрлөл бүр 300,000 төгрөг нөхөн сэргээлтийн санд төвлөрүүлж15саятөгрөгийгхуримтлуулжээ.2013ондэнэсангийнхаамөнгөөргараар болон техникээр нөхөн сэргээлтээ хийжээ. Техникээ уулуурхайнкомпаниастүрээслэсэнбайна.

Зураг 19. Алтны хүдэр баяжуулалтын Баянхонгорын Баян-Овоо суман дах цех

Зураг 19. Нөхөрлөлийн ахлагч Г.Ариунжаргал

Зураг 20. Алт ялгасны дараах цагаан шаврын хаягдал шлам

Зураг 20. Нөхөрлөлийн хамт олон

Байгаль орчинд хүдэр баяжуулалтын явцад үүсэх бохирдлыгхязгаарлах, технологийг боловсронгуй болгох, үлдэц лаг шаврыгтөвлөрүүлж цаашид тунгааж ашиглах боломжийг бүрдүүлэхзорилгоораймаг,бусадтайхамтранбаяжуулахцехбайгуулсанбайна.

22


ХАМОДХ ТББ-ын “Хонгор хайрхан” нөхөрлөлийн ахлагчГ.Ариунжаргал өөрсдийнхөө талаар ингэж ярилаа.

Би энэ нутгийн хүн, тиймээс газар шороогоо хайрлах,хамгаалах нь миний үүрэг. Тэр тусмаа манай гэр бүлийнхэнгазрынхэвлийнбаялагаасхүртэжбайгаагийнхувьдилүүихээрсанаа тавьдаг. Цагаан Цахирынхаа алгын чинээ газрынх ньхөрс,ургамлыгньнөхөнсэргээхийнтулдхүнхэрээрээ,тэмээтэнгээрээгэдгийнадилчармайнажиллажбайгаа.Биджилбүрнутгийнхаа газар, уул усаа хайрлаж хамгаалах, ард иргэддээзөвойлголтөгөх зорилгоорбэсрэг наадамзохионбайгуулж,сумбабагийнхаатөвийгтохижуулахадтусалжбайнагэв.

ХАМОДХ ТББ-ын уурхайн эдэлбэр газрын, түүний доторсуурьшлынбүсийнэмхцэгцмашсайн.Явганхүнийзам,автомашинызам,зогсоол,хогийнцэгзэргийгбайгуулсанньорчныхооунаганхөрсургамлыгхамгаалах,доройтуулахгүйбайлгахгэсэнаргахэмжээюм.Энэталаар “Индэрт”нөхөрлөлийнахлагчА.Лхагвасүрэнгийняриагтолилуулъя.

Зураг 21. Нөхөрлөлийн ахлагч А.Лхагвасүрэн

Зураг 22.Чулуун хашлагатай хогийн цэг

Бидсуурьшлынбүсэдтатсангортиг,тэмдэглэгээгдагажажлынбайр, хогийн цэг, бие засах газарт нэг л замаар яваад хэвшсэн.Хогийнцэгийгчулуугаархашсанаарилзадгайтарахгүйболсон.

23


Орчин нь эмх цэгцтэй, холхисон зам, шатахуун тосны толбогүй “Баян-Арвай” нөхөрлөлөөр орлоо. Нөхөрлөлийн ахлагч Н.Нармандах:

Сэнс ажиллуулах, ус соруулахад мотороос дизель түлшгоожижхөрс,гадаргынболонгүнийусбохирдохооссэргийлжэлсээрдүүргэсэнхашлагахийсэн.Ерньбүхнөхөрлөлингэжхэвшсэн. Энэ маань бидний байгалиа хамгаалж буйн илрэлгэжболногэжярилаа.

ХАМОДХ ТББ-ын хамт олон нөхөн сэргээлтийн чиглэлээрбас ч үгүй олон хэлбэрийн ажил хийж байна. Тухайлбал, албанбайгууллагынхашаандмодтарьжургуулсан,гэрийнхээхашаандаахүнснийногоо,жимсниймодүржүүлжбуйталаартовчдурдъя.

Зураг 23. Нөхөрлөлийн ахлагч Н.Нармандах

Зураг 24. Дизель мотороо хаашлагтай элсэнд байрлуулсан байдал

Энэ ажил бол нөхөн сэргээлтийн дүйцүүлэх хэлбэр.

Манай иргэд бүгдээрээ бичил уурхайчид шиг санаачлагатай ажилладаг болоосой.

Зураг 25. Баянхонгор аймгийн Цагдаагийн газрын хурандаа Д.Оюунболд

24


Бичил уурхайчдын аймгийнхаа Цагдаагийн газрын цэцэрлэгтхүрээлэндУлаанбаатархотоосавчирчтарьсаншилмүүстмодсайханургажбайна.

Нөхөрлөлийн гишүүд хашаандаа төмс, хүнсний ногоо, жимсжимсгэнэтарьжургуулжбайгаажишээнэлээдбайна.Энэөрхийнажахуйгазартайхарьцажажиллажбайсныхньдавууталюм.

Зураг 26. “Цахир” нөхөрлөлийн ахлагч Ц.Төмөр-Очир

Зураг 28. А.Долгорсүрэн өөрийн тарьсан мод, жимсний талбайдаа

Зураг 27. Ц.Төмөр-Очирын тариалсан хүнсний ногоо

Зураг 29. Түүний тарьсан мод ургаж байна.

Ц.Төмөр-Очир гэргийн хамт хашаандаа төмс, хүнснийногоо,чацаргана тарьж, жилийн турш гэр бүлийнхээ хэрэгцээгхангадаг.Ногоо,жимсниймод тарьж, арчилжсурчбайна.Цаашидэнэ чиглэлээрээ дагнан ажиллаж амьдрах бодолтой байна.Нөхөрлөлийнхөө хамт олонтой нөхөн сэргээсэн газартаа хүнснийногоо, жимсний модны аж ахуй эрхлэх хүсэлтээ сумынхааудирдлагадаатавьсанбайгаахэмээнтэрярилаа.

25


ХАМОДХ ТББ-ын Удирдах зөвлөлийн гишүүн А.Долгорсүрэнхашаандаа төрөл бүрийн мод, жимсний бут тарьжээ. Ашигтмалтмалыннөөцшавхагдаждууснаиймээсбичил уурхайтай хамтбайгальдээлтэйөөрийнгэсэнажахуйэрхлэххүсэлнададбийгэжтэрбээрөгүүлэв.

Эдний хашаанд чацаргана, үхрийн нүдний мод сайхан ургажбайна,арчилгаачсайтайюм.Бичилуурхайчдынамьдралгазартайнягт холбоотой учраас газар тариалан эрхлэхэд илүү амжилттайбайжболохюм.

Бөмбөгөр сумын “Баян бөмбөгөр” ТБББөмбөгөр сумын нутаг Буйлсан гэдэг газарт шороон ордоос

алт олборлож байсан нутгийн иргэд 2008 онд "Баян бөмбөгөр"ТББ-ыг санаачлан, түүндээ 175 гишүүн бүхий 27 нөхөрлөлийгхамруулан зохион байгуулж, үйл ажиллагаагаа явуулж байна.Баянбөмбөгөрийнхэн бичил уурхайчдын ТББ ба нөхөрлөлийнанхдагчдын нэг юм. Баян бөмбөгөрийнхэн сумын Засаг даргатайбайгуулсан гэрээний үндсэндээр алтнышороонордодолборлолтявууланажилладаг.

Бөмбөгөрсумболхуурайхээрийнбүсэдоршиххүрэнбацайвархүрэн хөрстэй, сөөг ба сөөгөнцөр ургамалжилттай.Эдний уурхайнэдэлбэргазарурьдньбэлчээрийнзориулалтаарашиглагдажбайсанонцлогтой.Баянбөмөгөрийнхэн2010ондБуйлсантад2га,Өөхтөд4гагазарттехникийннөхөнсэргээлтхийсэнтуршлагатай.

“Баян бөмбөгөр” ТББ-ынхан зөвхөн Буйлсантад гэхэд урьд ньолборлолт хийсэн 10 га талбайд албан ёсны зөвшөөрөлтэйгээролборлолтхийнажиллажбайгаабөгөөдАМГ-ын2014онымэдээгээрашиглажбуйталбайнхаа8 га-дбуюу80хувьдньтехникийннөхөнсэргээлтхийжээ.

26


Зураг 30. “Баянбөмбөгөр” ТББ-ын гишүүдийн нөхөн сэргээлт хийсэн талбай

Жаргалант сумын “Байдрагийн хөгжил” ТББЖаргалант сумын Мандалын Бөөрөг гэдэг газар 2008 онд

нутгийн ХАМО иргэд нэгдэж “Байдрагийн хөгжил” ТББ-ын суурийгтавьсан. Энэ ТББ эгнээндээ 27 нөхөрлөлийн 192 гишүүнийгнэгтгэж, үйл ажиллагаагаа явуулжбайна. Байдрагийн хөгжилТББалтолборлохталбайгаасумынЗасагдаргабауулуурхайн “Жамп”ХХК-тай гурвалсан гэрээ байгуулан 1.2 га ба 0.5 га хэмжээтэй 2талбайдолборлолтявуулжбайна.Эдгээрталбайнуудалтныүндсэнордод багтдаг. Өмнө нь гурвалсан гэрээгээр эзэмшсэн газартааолборлолт хийгээд техникийнболон биологийннөхөн сэргээлтийгсайн гүйцэтгэсэн гэсэн үнэлгээтэйгээр олборлолтын талбайгааөргөтгөсөнбайна.

Энэ нутагХангайн нурууныэнгэр бөгөөдманай орныбайгаль,газарзүйнбүсээрууландааойтойбуюууулынойнхавийнхээрт,харинбосообүсчлэлээрөндөруулынхадбагтна.Өөрөөрхэлбэл,Бөөргөнт

27


бол ойтой хээрийн өндөрлөг уултай нутаг.Манай орны хувьд энэнутаг уулын нугын хөрстэй өндөр, өтгөн ургамалтай, харьцангуйчийглэгээрээ онцлог. Байгалийн дээрх нөхцөл экосистемийначаалалдаахмөннөхөнсэргэхчадвартайгилтгэнэ.Энэболашигтмалтмалолборлоодэвдэрсэнгазрыннөхөнсэргээлтийнасуудлыгхарьцангуй хялбар шийдэх мөн газар ашиглалтын зориулалтыгурьдынхаас илүү үр өгөөжтэй олон хувилбартай сонгон өөрчлөхболомжтойггэрчилнэ.

“Байдрагийн хөгжил” ТББ-ын хамт олон зохион байгуулагдсанхугацаа, уурхайлсан газрыг нөхөн сэргээсэн туршлагаарааанхдагчдын нэг юм. Энэ ТББ 2010, 2012, 2013 онуудад нийт 10,8га эвдэрсэн газарт техникийн болон биологийн нөхөн сэргээлтхийсэн. Харин 2014 онд гишүүд, нутгийн малчдын хамт ШХА-ийнсанхүүжилтээр хэрэгжиж буй АНУ-ын Азийн сангийн “Байгальорчныгхамгаалахадталуудыноролцоогнэмэгдүүлэхнь-2”төслийнхүрээндМандалБөөрөгуулынзүүнсалаанд6гаэвдэрчорхигдсонгазарттехникийннөхөнсэргээлтийгамжилттайхийсэнбайна.

Зураг 31. Мандалын Бөөрөгийн зүүн салаа

Зураг 32. Нөхөн сэргээлтийн дараа

Нийтдээ 96 овоолгыг тарааж, хонгил нүхүүдийг дүүргэжтэгшилжээ. Нөхөн сэргээлтийн эхэнд том овоолгыг тараах, гүнхонгилыг дарахад жижиг оврын тракторыг ашигласан. Харинсүүлхэсэгтньжижиговоолго,нарийнчигжихзэрэгажлыггарааргүйцэтгэсэн байна. Энэ талбай уулын нэлээд налуу хэсэг бөгөөдтодорхой хэмжээнд дэнж гаргаж зассан байна. Ингэснээр нөхөн

28


сэргээсэн газар урсгал усаар угаагдахгүй байх сайн талтайгбодолцсонбайна.

Биологийн нөхөн сэргээлтэд нутгийн, тэр тусмаа уурхайнгазрынхаа ойр орчмоос үр түүж ашиглажээ. Энэ талбайг удахгүйбэлчээрийнзориулалтаарашиглахаарболсонбайна.

Зураг 33. Мандалын Бөөргийн голын урсацыг сэргээж буй нь

Зураг 34. Олон настын үр түүж байгаа нь

Байдрагийнхан биологийн нөхөн сэргээлт хийсэн газрынхаабайгалийннөхцөлдтохируулжторлог,бургасбачацарганазэргийгтарьж ургуулсан нь нэн өвөрмөц юм. Техникийн нөхөн сэргээлтхийсэн талбайдаа олон наст үет ургамал хиаг, өлөнгө, буурцагтантарьсан. Олон наст ургуулсан талбайгаас цаашид хадлан бэлтгэхболомжтойболсонбайна.

Байдрагийн голынхооэхболохБөөрөг /Бөөргөнт/баруун, зүүнсалааныголгорхийгхашижхамгаалсан,өмнөньашиглалтявуулсантомуурхайнүйлажиллагаагаардарагдсанголынсайрыгцэврлэж,эргийгбэхэлж,заримгазартголынурсгалынэрчийгсааруулахаргахэмжээ авч булаг усны урсгалыг сэргээсэн зэрэг сайн туршлагатэдэнднэлээдбайна.

Галуут сумын “Батсайхан сэтгэл” ТББГалуут сумын “Батсайхан сэтгэл” ТББ 2014 онд ШХА-ийн

санхүүжилтээр хэрэгжүүлж буй АНУ-ын Азийн сангийн “Байгальорчныгхамгаалахадталуудыноролцоогнэмэгдүүлэхнь-2”төслийн

29


шалгаруулалтанд амжилттай оролцож Шар хуруу гэдэг газартуурхайлалтаар эвдэрч эзэнгүй орхигдсон 6,7 га талбайд нөхөнсэргээлтхийсэнбайна.

Зураг 35. Нөхөн сэргээлт хийсний дараахан

Зураг 36. Нөхөн сэргээлт хийснээс хойш нэг сарын дараа

Шар хуруу гэдэг газар нь дэрстэй, хуурай хоолой нутаг юм.Энд ялангуяа өвөл хавардэрс нөмөрдөжмал хурах дуртай.Иймдцооногтмалунахаюултайбайлаа.Харинтехникийннөхөнсэргээлтхийгдсэн талбайд мал бэлчих бүрэн боломжтой болжээ. Талбайнунаганургамалдэрс,цахилдагзэрэгньнэгиххөндөгдөөгүйбайна.Малчидхатууцагтмалдэрсийг4хуваажиддэггэдэг.Энэболтухайннутгийнбэлчээрүнэтэйчухалгэдгийгилтгэнэ.

ГОВЬ-АЛТАЙ АЙМГИЙН БИЧИЛ УУРХАЙЧДЫН ТУРШЛАГААС

Говь-АлтайаймгийнЕсөнбулагсумандбичилуурхайн22нөхөрлөл,200гаруйгишүүдийгэгнээндээнэгтгэсэн“Газаршорооардтүмнийбаялаг”, “Баянрашаантнутаг”, “Ван тайж”ТББ-ууд ажиллажбайна.Есөнбулагийн бичил уурхайчид сум орон нутагтайгаа идэвхтэйхамтранажилладаг.АймгийнЗасагдарга,Байгальорчныхяналтынулсынбайцаагчмөннутгийниргэдийнтөлөөлөгчидзэрэголонталынидэвхитэйоролцообахяналтындор,албанёсныгэрээтэйгээрүйлажиллагаагааявуулжбайна.

30


Өнгөрсөн жилүүдэд бичил уурхайчдын ТББ-ынхан төрийн батөрийн бус байгууллагын санхүүжилтээр нөхөн сэргээлтийн үйлажиллагааг голлон эрхэлж байна. Энэ арга ажиллагаа бичил уулуурхайчдыгдэмжихийнзэрэгцээ,нэгэнтэвдэрсэн,хариуцахэзэнгүйболсонталбайннөхөнсэргээлтийгамжилттайгүйцэтгэжбайна.

Бичил уурхайчид, тэдний үйл ажиллагааны тухай ЕсөнбулагсумынЗасагдаргаЖ.Ганбатбидэнтэйсэтгэгдлээхуваалцлаа.

Манай бичил уурхайчид чинь байгаль хамгаалагчид шүү. Тэд байгаль хамгаалах, өмнө нь эвдэрч орхигдсон газрыг нөхөн сэргээхэд манлайлж оролцдог хүмүүс.

Төр захиргаа, олон түмэн ч тэдний үйл ажиллагааг тал бүрээр дэмжиж ажилладаг.

Зураг 2. Баянхонгор аймгийн Есөнбулаг сумын Засаг дарга Ж.Ганбат

Манай сумын нутагт 2005-2010 оны хооронд хувиарааашигт малтмал олборлогчид (ХАМО) буюу нинжа нар 13цэгийгхамрах30гаталбайгорвонгоорньэргүүлсэнюм.Энээвдэрсэн газрын ойрынжилүүдэд нөхөн сэргээхийг аль альталдаачармайнажиллажбайна.

Бичил уурхайчдын нэлээд хэсэг урьд нь хаана юу хийжбайгааньбүртгэл,хяналтбайхгүй“ХАМО”иргэдбайлаа.Улсынхэмжээндажилгүйдэл,ядуурал,ганзудынаюулнүүрлэсэнонжилүүдэд амьдрахын эрхээр алт ухсан тэдгээр иргэдийг адүзэжүйлажиллагаагньбоожхаахямарчболомжгүйбайсан.ОдоохаринбичилуурхайнэрхзүйнорчинбүрдэжХАМОиргэдзохионбайгуулалтадоржүйлажиллагааньэмхцэгцэндорсонбичилуурхайчидболжээ.

31


Алтайхотододоочгэсэнажилгүйдэлбий.Төрийнзүгээстэрбүражлынбайр,амьдралынхньнаадзахынөргөнхэрэгцээгхангажчадахгүйлбайна.Харинбичилуурхайчидчиньхэнээсч,юучгуйхааргүйөөрсдийгөөавчявнагэлээ.

Говь-АлтайаймгийнЕсөнбулагсумандуурхайнолборлолтынүйлажиллагааныулмаасэвдэрчдоройтсонгазрууднэлээдбий.ЭнэбүснутагньАлтайннуруунысалбарХанТайширыннуруундхамаарна.Есөнбулаг суманд олборлолт явуулж байгаа болон нөхөн сэргээжбуйӨндөрдэнжийнарсалаа,Өлийнголынхавчиг,ШаврынголынарсалаабуюуЗүрхэнтолгойнхавь,Майхныхуруузэрэггазруудньбүгдалтнышороонордтойюм.

2012-2013 онд “Газар шороо ард түмний баялаг” ТББ 8.7га,“Ван тайж” ТББ 2 га талбай тус тус нөхөн сэргээж орон нутагтаахүлээлгэнөгчээ.Харин2014ондгурванТББ-ынгишүүднийтдээ33га газарнөхөнсэргээсэнбайна.ЭдгээрнөхөнсэргээлтийнажлыгТББ-ууд өөрсдийн зардлаар, мөн ШХА-ийн ТБУТ, АНУ-ын Азийнсангийн төслийн шугамаар хийж гүйцэтгэжээ. Техникийн нөхөнсэргээлтийг хийхдээ гүн цооног, тэдгээрээс салбарлан ухагдсанташуу хонгилуудыг чулуу ба нунтаг шороогоор чигжин дүүргэсэнбайна.

1. Өндөр дэнжийн нөхөн сэргээлт

Рашаант багийн нутаг Өндөр дэнжийн салаанд Ч.Мядагбадамахлагчтай “ГШАТБ” болон бусад ТББ-ынхны оролцоотойгоор 2012ондСумынЗасагдарга,БО-ныхяналтынулсынбайцаагчтайхийсэнгэрээний дагуу дараах солбицолд орших 0,5 га, цаашлаад 1,5 гаталбайдтехникийннөхөнсэргээлтгүйцэтгэжээ.

2. Өлийн хавчигт хийсэн нөхөн сэргээлт

ӨлийнХавчиггэдэггазарт2012онд3,2га-д“ГШАТБ”ТББба1,2га-дБаянРашаантынхан/ахлагчньЧ.Оюунчимэг/нөхөнсэргээлтийнажлыггүйцэтгэжээ.ӨлийнХавчигбуюуӨлийнголболХанТайширын

32


нуруундуулыннарийнголынхавцал,түүнийхөвөөдэнжнутагюм.Энэхүү нөхөн сэргээлтэд ТББ-ын 70 гаруй гишүүд /давхардсантоогоор/ 5-6 өдөр ажиллажээ. Энд гол горхины гольдрол, урсгалусаархуримтлагдсаншороон(аллюви)хурдасбүхийсулхөгжилтэйхөрстэй,ширэгулалжголлосонургамалтай.Энэталбайдгадаргынурсгалусбагүехэноршихулхөрснийустай.Өөрөөрхэлбэлчийгийнхангамжсайтайюм.

ӨлийнХавчиг дахь алтнышороонордыголборлоодорхигдсонгазар ба нөхөн сэргээсний дараах газрын гадаргын төрх байдал,ургамалжилтыгдараахзургуудаархарьцууланүзье.

Өлийнголыгхэсэгхэсгээрдаржтасалдуулсанжижиговоолгыгбүрэн тарааж цэвэрлэхийн зэрэгцээ тэнд үүссэн бүх нүх ухашцооногийг дүүргэж тэгшилжээ. Өлийн голын гольдрол эвдэрч,овоолгошороонддарагдаадсүүлийнжилүүдэдусгүйболсонбайсанболгазрыгнөхөнсэргээснээрхуучинтөрхөндөөоржээ.

Энэталбайдалхамтутамдгүнзгийангалнүхбайсныгхаягдсанчулуу,шороогоордүүргэсэнбанөхөнсэргээсэнталбайннэлээдхэсэгбайгалийн хэвийн төрх байдалтайгаар ширэгжсэн байна. Энэхүүнөхөн сэргээлтийн үйл ажиллагааг ТББ-ын гишүүдийн хөдөлмөрзүтгэлээр зөвхөн хүрз ашиглан гар аргаар нөхөн сэргээсэн юм.ӨлийнХавчигийнгазрынгадарга,хөрсургамланнөмрөгхэдийгээрбайгалийнхаанөхцөлджигдбусч,техникийннөхөнсэргээлтхийгдээд

Зураг 37. Өлийн Хавчигт уурхайлаад орхисон талбай (Нөхөн сэргээлтийн өмнө)

Зураг 38. Өлийн Хавчигт техникийн нөхөн сэргээлт хийгдсэн талбай

33


удаагүйбайхадчийгтэй,намдорхэсэгтнутгийнширэгулалж,элдэвөвсзэрэгургасанталбайбагагүйтааралдахонцлогтойталбайбайв.

РашаантбагийнсайнмалчинЛ.Отгонбаатартайуулзлаа.

“Би энэ нутгийн хүн. Манай хүүхдүүд ч үе залган Өлийнголдоо мал аж ахуй эрхлэн амьдарч байна. Өлийн гол болманайзуслан.Сүүлийнхэдэнжилэнднутаглах,зусахаргагүйболсон. Нинжа нарын ухсан нүхэнд мал унаснаас болж хүн,малын айдас хүрэхээр болсон. Харин өнгөрсөнжилээс ТББ-ынханолонгүнцооногнүхийгбүрэнтэгшилж, голусыгминьсэргээснээр дассан нутагтаа амар тайван байна. Мөн малчөлөөтэйбэлчихньсайханбайна.Өвсургамалмааньчаяндаасэргэжбайна.

ОдооӨлийнХавчигтмалчидтайваннутаглажмалтавтайбэлчихболжээ.Техникийннөхөнсэргээлтхийгдсэнээруурхайнолболрлолтявагдсан газраас түүнийг хүрээлсэн орчинд ус, агаар, организм,ургамлаардамжинсөрөгүйлчлэлтархахаюулбүрэнзогссон”гэв.

Одоо харин манай өвөлжөөний ойр орчимд ухаж эвдсэн газрыг ийм сайхан болгоод өгөөсэй. Өнгөрсөн жил тэнд хэдэн адуугаа алдсан. Нөхөн сэргээлт хийсэн гүйцэтгэсэн ТББ-ынхандаа үргэлж баярлаж явдаг. Үүгээр мэр сэр алт олборлох санаатай хүмүүс явдаг. Малчид бид бичил уурхайчидтай хамтдаа, тэдэнтэй тэмцдэг болсон. Тэгж л нутаг усаа хамгаалж байна.

Зураг 39. Л.Отгонбаатар, түүний гэр бүл

34


“Баянрашаант” ТББ-ынхан эрүүл газраа эвдэхгүй, хөндөхгүйгэсэндээнөхөнсэргээлтийгзөвхөнгараргааргүйцэтгэдэг.

Нөхөн сэргээлтийн явцад хонгилыг гурван янзаар буюу чулуу,хөрс,ширгээрдүүргэжхучсанбайдлаарургамалжуулахболомжийгтуршижүзсэнньихээхэнсонирхолтойбайлаа.

Зураг 40. Нөхөн сэргээлтийн үеэр Зураг 41. Нөхөн сэргээлтийн явц цооног хоорондын бүрэн ширэгжсэн байдал

Зураг 43. Цооногийг дан чулуугаар, дан хөрсөөр, хөрсөөр дүүргээд ширгээр хучсан зэрэг 3 өөр байдлаар хийгдсэн техникийн нөхөн сэргээлт

35


Хонгилыгчулуугаарсайтардүүргэж,шороогоорчигжсэнталбайддээрээс нь тэндэхийн ширэг дэвсэж тавьсан нь илүү үр дүнтэйнөхөн сэргээлт болсон байна. Ингэснээр ширэгний үндэс газартбэхжиж, ургамал бие даан ургаж эхэлсэн байна. Эндээс үзэхэдсайтар дүүргэж, шороогоор чигжсэн талбайд ширэг суулгах ажилхамгийнүрдүнтэйбайна.Гэхдээхөрсөөрдүүргэгдсэнтолботалбайаяндааургамалжихбүрэнболомжтойюм.Данчулуулгаардүүргэжсэргээсэн талбайн хувьд энд салхи багатайгаас чулууны завсархөрс,шороохурахүзэгдэлнэлээдудаанбайхталтайюм.

3. Зүрх толгойд хийсэн нөхөн сэргээлт

ШаврынголынсалаабуюуЗүрхтолгойн1гаталбайд2013онд“Газар шороо ард түмний баялаг” ТББ-ынхан ШХА-ийн ТБУТ-ийнсанхүүжилтээр техникийн нөхөн сэргээлт хийсэн байна. 2014 ондмөнтэндээнөхөнсэргээлтхийхсонгоншалгаруулалтадамжилттайоролцон,үндсэнхэсгүүдэдүргэлжлүүлэннөхөнсэргээлтхийжбайна.Эдгээрталбайнуудболуулнаасэхавсанэртнийнарийнголынсаваллювийнхайргандээртогтсондарагдмалхүрэнхөрстэй,нийтдээургамалсийрэгталхлагдсаншинжтэй.Жижигчулууихтэй,салхиарсулхөрснэлээдхийсдэггэхмэтонцлогтойгазарбайв.

Зураг 44. Нөхөн сэргээлт хийгдээгүй талбайн ерөнхий байдал

Зураг 45. Нөхөн сэргээлт хийгдээгүй талбай дах гүн цооног ба гадаргын чулуужилт

ЭдгээрзургаасүзэхэдШаварынголынсалаандахолборололтявагдаадорхигдсоналтнышороонордынгазрынгадаргабарагтэраяарааэвдэгдсэнбаталбайновоолгожижигхэрнээцооногнынүх

36


гүн,нүхнийтооолонтойбайна.Талбайнөнгөнхэсгээрнунтагшорооиххийсчагаарбаорчныгбохирдуулдагшинжтэйбайна.Мөнгазрынгадарга нэлэнхүйдээ жижиг, үйрмэг чулуун хучилгатай гэх зэрэгонцлогтойбайв.

Ухагдааднөхөнсэргээгдээгүйбанөхөнсэргээгдсэнталбайнуудхаяадэрлэнзэрэгцэноршихюм.Нөхөнсэргээгдсэнталбайньбүрэнтэгшлэгдсэн байгалийнхаа төрхөнд орсон байна. Тухайн нутгийнбайгалийннөхцөлбайдалбабичилуурхайнтехнологийнонцлогтойхолбогдож хонгил нүхнүүдийн хооронд байгалийнхаараа үлдсэнтолбохэлбэртэйургамалтайталбайихтэй.Тэндээс,техникийннөхөнсэргээлтхийснийдараанутгийнургамалбайгалийнаясаараатархахсайханболомжбүрдсэнбайна.

Эхнийзургаасүзэхэдуурхайнүйлажиллагааявагдсанталбайдовоолгыг бүрэн тарааж, цооногийг шороогоор чигжсэний үрдүнд элдэв өвс ба үетэн ургамал төвөггүй сэргэж эхэлжээ. Хоёрдахь зурагт талбайн зах орчмоор байгалийн ургамалжилт, харинтөв хэсэгт нүцгэн, эдгээрийн хооронд хөл газрын ургамал буюушарилжургасанбайгаагүзүүлэв.Өөрөөрхэлбэлбайгалийнунаганургамалтайталаасааэвдэрсэнгазарургамжижэхэлжбайгаагхаржболно.

Энэхүүалтнышороонордынхувьдхонгилыгдүүргэхматериалиххомсюм.Альчнөхцөлдчулууболхонгилдүүргэхүнэтэйматериал

Зураг 46. Технийкийн нөхөн сэргээлт хийгдсэн талбайн ерөнхий байдал

Зураг 47. Байгалийн ургамжилтын нөхөн сэргэлт

37


мөн.Энэхүүталбайгнөхөнсэргээхэдхолоосчулуунматериалзөөсөнбатүүнийилүүдэлхэсэгньчулууновооболонүлдсэнбайлаа.

Есөнбулаг сумын Байгаль орчны хяналтын улсын (БОХУБ)байцаагчН.Оюунцэцэгингэжярилаа.

Тэрээр“Манайсумынбичилуурхайчидчиньүнэнхэрэгтэээвдэрсэн газрыг нөхөн сэргээдэг байгаль хамгаалагч,эвдэрсэнгазрынхөрс,ургамланнөмөргийгнөхөнсэргээгчидшүү. Орон нутгийн төрийн байгууллага, хүрээлэн буй орчноо,газарнутгаахуульбусааралтолборлогчнараасхамгаалахадхүчмөхөсддөг. Бид өдөртөө тэдэндшаардлага тавьж хөөнө,харинтэдшөнөдөөбиднийгайлгадагбайлаа.ЯажччадахгүйбайсаарХанТайширынхааоймодтой,голгорхитойгазруудыгухуулсан. Одоо бол ТББ-ынхантайгаа хамтран эвдэрсэнэкосистемээ нөхөн сэргээх ажил урагштай байгаад баяртайбайна”хэмээнөгүүлэв.

Есөнбулаг сумын Засаг дарга Алтай хотын захирагчЖ.Ганбат,БОХУ-ын байцаагч Н.Оюунчимэг нарын хэлснээр нэгэнт эвдэрсэнгазраа нөхөн сэргээх, байгаль орчноо хамгаалах ажлын үр дүнгсайжруулахын тулд бичил уурхайчдынхаа үйл ажиллагаанд талбүрийнтуслалцааүзүүлж,хамтранажиллахаданхаарлаахандуулдагбайна.

Манай “ГШАТБ” ТББ-ын тэргүүн Ч.Мядагбадам чинь ажлаараа Алтай хотын хүндэт иргэн болсон.

Эдний хийж, гүйцэтгэж байгаа нөхөн сэргээлтийн төсөл хэний ч өмнө нүүр улайлгахгүй.

Зураг 48. Есөнбулаг сумын БОХ-ын улсын байцаагч Н.Оюунцэцэг

38


Есөнбулаг сумын бичил уурхайн ТББ-уудын тэргүүн, удирдахзөвлөлийн гишүүдтэйярилцажбайхад хийсэнбүтээсэн үйлсээрээаргагүйлманлайлагчбүсгүйчүүдюмдаагэжбодогдожбайлаа.

Манай сумын удирдлагууд, БО-ны хяналтын улсын байцаагч болон нутгийн малчид бидний үйл ажиллагааг дэмжиж, ажил үр дүнтэй болох нөхцлийг хангадаг. Энэ нь бидэнд юу юунаас илүү үнэтэй ба байгаль хамгаалахад үнэнчээр зүтгэхээс өөр аргагүй.

Бид ШХА, Азийн сангийн дэмжлэгтэйгээр Майхны хуруу гэдэг газарт 11 га талбайд техникийн нөхөн сэргээлт хийгээд байна. Энэ талбай өмнө нь ухагдаад, эвдэрч орхигдсон байсан.

Манай “Ван тайж” ТББ байгуулагдаад удаагүй ба 2014 оноос эхлэн нөхөн сэргээлтээр бие даан ажиллаж эхэлсэн.

Алтны дэргэдэх гууль шарлана гэдэг дээ. Бидний хажууд туршлагатай хүмүүс байгаа болохоор цаашид нөхөн сэргээлтээ сайн хийж чадна гэдэгтээ итгэлтэй байна.

Зураг 49. “Газар шороо ард түмний баялаг” ТББ-ын тэргүүн Ч.Мядагбадам

Зураг 51. “Баян рашаант” ТББ-ын тэргүүн Ч.Оюунчимэг

Зураг 50. ”Ван Тайж” ТББ-ын удирдах зөвлөлийн гишүүн М.Оюунчимэг

39


ДАРХАН-УУЛ АЙМГИЙН БИЧИЛ УУРХАЙЧДЫН ТУРШЛАГААС

Дархан-Уулаймагнь327,5мян.ганутагдэвсгэртэйбуюудөрвөнсумтай. Газар нутгийн хувьд бүхэлдээ ууландаа ойтой хээрийнбүсэд хамаарах Орхон, Хараа зэрэг томоохон гол, тэдгээрийнцутгалгазруудыннэгюм.Шарынголсумынхувьд9.6мян.ганутагдэвсгэртэйхэдийчжимсжимсгэнэ,хүнснийногооургуулахзэргээргазраа үр өгөөж сайтай ашигладаг. Тус сумын нутаг дэвсгэрийн37,7%-ийгнүүрснийуурхайнэдэлбэргазарэзэлдэг.

Шарын гол сумын “Буянтын хөндий шарын гол” ТББ“Буянтын хөндий шарын гол” ТББ нь 2009 онд байгуулагдсан

бөгөөд Буянтын хөндий гэдэг газар олборлолт хийдэг. Одоогийнбайдлаарэгнээндээ300гаруйгишүүнбүхий60нөхөрлөлийгбагтаажбайна.“Буянтынхөндий”ТББ-ынгүйцэтгэхзахиралЧ.Цэнгэлмаатайуулзажтус хамтолоналтолборложбуй талбайгаанөхөнсэргээжбайгаатайтовчтанилцлаа.

Шарынголынхөндийнбайгалийннөхцөлтаатай.Нугынзузаангэгчхөрстэй,ойтхээрийннамдорхэсэг,урьдыннөхцөлдөөямартайч хүрэн нүүрсний орд бүрдэх чийглэг, арвин ургамалтай.Тус хамтолон2012онд0,3гагазартзөвхөнтехникийннөхөнсэргээлтхийсэн

Зураг 52. “Буянтын хөндий шарын гол” ТББ-ын гүйцэтгэх захирал Ц.Цэнгэлмаа

Зураг 53. Буянтын хөндийд 2012 он нөхөн сэргээлт хийсэн талбай

40


ба хэдийгээр нөхөн сэргээсэн талбайд шарилж, лууль нэлээдургасан байгаа ч гэсэн ургамлын бүрхэц бараг 90 хувьтай болсонбайна. Харин 2013 ба 2014 онд нөхөн сэргээсэн 7,4 га талбайдургамлынбүрхэц 50 хүртэл хувьтай байна.Тус хамт олон нийтдээ7,7гаталбайднөхөнсэргээлтхийсэнбаүүнээс5,6гаталбайдаамодтарьжэхэлсэнньсайшаалтайюм.

Дээрхзурагттехникийннөхөнсэргээлтхийснээсхойш2жилийнхугацаа өнгөрөхөд байгалийн таатай нөхцөлд нутгийн уугуулургамалургажээ.Биднийгочиходэндүхэрбэлчижбайлаа.Талбайннэлээдхэсгийгагь,ширэлж,хялганагэхмэтнутгийннарийншимтэйургамалэзэлсэнбайна.Энэ талбаймагадгүй2016он гэхэдбүрэнбайгалийнунагантөрхөндорохнайдварбүрэнбайна.

Зураг 54. 2013 онд нөхөн сэргээсэн талбай

Зураг 55. 2014 онд хайлаас тарьсан талбай

Дээрх зургуудаас техникийн нөхөн сэргээлт хийгдсэн талбайдургамалжилтжилээсжилдсайжирчбайгаагүзэжболно.Овоолгыгсайн тарааж, үржил шимт хөрсөөр сайн хучиж хөрсжүүлсэнталбайд ялангуяа анхдагч ургамал төвөггүй ургаж эхэлж байна.Тарьсан модны өсөлт, хөгжил зогсонги байдалд байгаа ч гэсэнүндсээрээ хооллож эхэлсэн ба тэндээсшинэ нахиа үүсэж байгааньажиглагдлаа.Тэдмодтарихажилдаагаршаадирэхээрцаашдаахайлаасан төгөлтэй болох боломж байна. Ганцхан эхэлсэн ажлаахэр зэрэг идэвхтэй үргэлжлүүлэхээс бүх юм хамаарна. Цаашидэнэгазартжимсжимсгэниймодтарьж,бүтээгдэхүүнавахболомжбайгааюм.

41


Шарын гол сумын засаг дарга С.Амарсанаа бидэнд ингэж ярив.

“Бичил уурхайчдыг холбогдох хууль, эрх зүйн хүрээнддэмжиж, итгэл хүлээлгэж чадваас тэдэнд нийгэм эдийнзасгийн төдийгүй, байгаль орчныг хамгаалах, эвдэрснийгнөхөнсэргээххүчболомжбайгаагмэдэрчавсан”гэлээ.

Мөн тэрээр “Шарын голын нүүрсний уурхай хувьдшилжсэнээр тэнд ажиллаж байсан олон хүн ажлын байргүйболж,ядуусынэгнээндшилжсэн.Тэдөөрийнэрхгүйалтухажэхэлсэн. Байгаль орчноо бодно гэхээсээ өнөө, маргаашийнамьдралаа яая даа гэдэг байсан үе. Өнөөдөр тэд ТББ-ынзохион байгуулалтад орж ажилласнаар, бусдын гар харалгүйөөрсдийгөөаваадявжбайгаагийнзэрэгцэээзэнгүйорхигдсонмөн өөрсдийнхөө олборлож дууссан газраа нөхөн сэргээжэхэлсэн.Энэбололон талыноролцоотой, ил тодажилласныүрдүнюм.Манайбичилуурхайчдын2012онднөхөнсэргээсэнталбайдодооШарынголынхнымалбэлчижбайгаагүзээрэй”гэв.

Ашигт малтмалын олборлолтоор газар, хөрс хэрхэн эвдэрчбайгаагдараахзургуудаасүзэжболно.

Зураг 56. Алт олборлож байгаа газрын гадарга

Зураг 57. Гүн цооног нүх

42


Бичил уурхайн нөхөн сэргээлт нь байгалийн бүс, бүслүүрээртөдийгүй газрын хотгор, гүдгэр зэрэг нөхцөл байдлаараа өөр өөрбайхтулнөхөнсэргээлтийнаргатехнологиньтухайбүртээөөрийнонцлогтой байна. Түүнчлэн нөхөн сэргээлтийн ажилд дүгнэлтөгөхдөө энэ байдлыг нь харгалан үзэж бодитой үнэлэх нь чухал.Буянтынхөндийнгазрынхөрсзузаан,үржилшимсайнтайзэргийгашиглан цооног бүрийн хажууд бага ч гэсэн үржилшимт хөрснийовоолгохийсэнньбусдаасонцлогюм.Хөрсийгнөхөнсэргээлтэндашигласанаар нутгийн ургамлын үр, үндэсний найлзуур зэргээснарийнургамалбогинохугацаандүржинтархахсайнталбайна.

Зураг 58. Үржил шимт хөрсний овоолго

“Буянтын хөндий шарын гол” ТББ-ын нөхөрлөл бүр сардаа 40мянгантөгрөгТББ-ынхаадансандхуримтлуулдаг.Үүнийхээхамгийнбагадаа л гэхэд 10 хувийг буюу нэг сард бүх нөхөрлөл нийлээд240 мянга орчим төгрөг зөвхөн нөхөн сэргээлтэнд зарцуулдагбайна. “Буянтын хөндий шарын гол” ТББ-ын Гүйцэтгэх захиралЧ. Цэнгэлмаа хэлэхдээ “Манай гишүүдийн байгаль орчноо гэх

43


сэтгэл, доройтсон орчныг нөхөн сэргээх туршлага нь цагийн аяс,амьдралын эрхээр сайжирч байна” гэлээ. Энджишээ болгож “Гэрбүл”нөхөрлөлийнхэнтэйуулзуулав.

Зураг 58. “Гэр бүл” нөхөрлөлийн хамт олон

ЭнэхүүнөхөрлөлийнтэргүүнА.Жанай“БиШарынголыннүүрснийуурхайдажиллажбайсан.Одоогрупптбайгаа.Гэхдээхүүхэд,ахдүүнарынхаахамтнөхөрлөлбайгуулж,алтолборлоодбусдынжишигтэйамьдарч байна. Газар шороогоо их зовоохгүй, эвдсэнээ эмчилжсэргээхэд хөрөнгө, хүч хайрладаггүй. Үүнийг мөрдлөг болгонажиллахыгэрхэмболгодог”гэжярьлаа.

Буянтын хөндийнхөн олборлолт явагдсан газрыг нөхөнсэргээхтехнологи,нөхөнсэргээлтийнсанбүрдүүлэхэдсанааавахтуршлагатайболжээ.

44


ДОРНОГОВЬ АЙМГИЙН БИЧИЛ УУРХАЙЧДЫН ТУРШЛАГААС

Дорноговьаймагньманайорныговьнутгийнзүүнхэсэгторшихбөгөөд 11 шахам сая га нутаг дэвсгэртэй. Нутгийн өмнөд хэсэгтөвазийнхуурайбүснутгийн уурамьсгалыннөлөөндорших говь,хойдхэсэгньдагуурмонголынхээрийнзалгаахуурайхээрболно.Аймгийннутагдэвсгэрийн95орчимхувьхөдөөажахуйнэдэлбэртбуюу бэлчээрийн зориулалттай. Хадлан ба тариалангийн (16 га)талбайхарьцангуйбагатай.Аймгийннийтнутгийн0,16%буюу17,2мян.ганьуурхайнзориулалттай.

Айрагсумуурхайнзориулалтбүхий4304гаталбайтайбөгөөдэнэньаймагтааДаланжаргалангийндарааорно.Уурхайнихэнхталбайхайлууржоншныхгэдгээрээонцлогюм.Туссуманд“Эхоронхамтынхүч”,“Хутагтынүрсад”ТББ-уудбичилуурхайнчиглэлээражилладаг.

Дорноговь аймгийн Айраг /Хар айраг/ сумын нутаг дэвсгэртөв халхын цав толгодтой, тэгш өндөрлөгт орших ба хээрийнхээсговийн бүсэдшилжих завсрын хуурай буюу цөлөрхөг хээрийн уурамьсгалтай.

Эндэхийн цав толгодын оройгоор цул чулуулаг ил гарсан,нам хотос хэсгээр нь бударгана, дэрс, таана, хүмүүл зонхилсонговийн цайдам /марц, мараа/ нэлээд тохиолдоно. Мөн гадаргынус ховортой, нутгийн ихэнх хэсэгт хялгана, элдэв өвс зонхилсонхуурайхээрийнхүрэнбацайвархүрэнхөрстэй.Харганахэдийгээрзонхилохгүйчгэсэнүргэлжлтохиолдохонцлогтой.Тусбүснутгийнургамланнөмрөгтачир,хөрснимгэнбахөнгөн,уурамьсгалхуурай,салхитай зэргээс салхиар газар их үлээгдсэн зэрэг нь газрынашиглалт ялангуяа доройтсон орчинг нөхөн сэргээхэд хүндрэлтэйбайхонцлогтой.

Монросцветмет нэгдэл тус сумын Баруун Цагаан дэнжийнхайлууржоншныордынхэсэгболохХайртыг1973-1997,Бужгарыг1973-2010 онуудад ашиглаж байсан байна. “Монросцветмет”

45


нэгдлийн үйлдвэрлэл зогсонги байдалдоржхаагдажэхлэх үеэслХАМОиргэдийнжоншолборлохажиллагааэхлэсэнбайна.Энэүедашигтмалтмалолборлосонгазрыгнөхөнсэргээхажилерхийгдэжбайсангүй.

Сүүлийн үед нутгийн ХАМО иргэд ТББ ба нөхөрлөлийн зохионбайгуулалтандоржажилласнааржоншолборлолтынбаснэгшинэүеэхэлсэнгэлтэй.Үүнээсхойшурьдньжоншолборлоодорхигдсонбашинээролборложэхэлсэнталбайдгазрыннөхөнсэргээлтбагачгэсэнхийгдэжэхэлсэнбайна.

ОдоогоорАйрагсуманджоншолборлох,байгальорчныгнөхөнсэргээх чиглэлээр “Эхорон хамтын хүч” (ЭОХХ), “Хутагтын үр сад”гэсэнхоёрТББажиллажбайна.

Айраг сумын “Эх орон хамтын хүч” ТББСумын засаг даргын орлогч Ж.Мөнхсэргэлэн, Байгаль орчны

хяналтын улсын байцаагч Т.Бямбацогт нарын зөвлөснөөр ашигтмалтмалолборлосонбаолборложбуйгазрынэкосистемийгнөхөнсэргээх ажлын туршлагатай танилцахаар “ЭОХХ” ТББ-ын тэргүүнЛ.Лхагватайуулзлаа.

Итгэл, зүтгэл хоёр нэгдэхээрээ бүтээн байгуулалт болдог жамтай.

Манай бичил уурхайчид сумын бүтээн байгуулалтад багагүй хөрөнгө оруулдаг юм. Бид сумынхаа төвд мод тарих, сумын хур хогийг цэвэрлэхэд идэвхтэй оролцсон.

Зураг 59. ЭОХХ ТББ-ын тэргүүн Л.Лхагва

46


Тэрээр “БиМонросцветмет нэгдэлдолонжил ажилласаннутгийн хүн. Хайлуур жоншны олборлолт хийгдсэн талбайсумыннийтнутагтдэвсгэртэй харьцуулахадбагахан хэдийчтэраяарааэвдэгдсэнньнүдхальтармаарбайсан.БидТББ-днэгдэн зохион байгуулагдаснаар хүчээ нэгтгэн орон нутгийнудирдлага мөн иргэдийн дунд итгэл хүлээж эхэлсэн. Бидажлынбайргүй,орлогынэхүүсвэрхомсхүмүүсийгэгнээндээнэгтгэсэн,өмнөньжоншолборлосныулмаасэвдэрчорхигдсонталбайнүлдцийголборлонэргээднөхөнсэргээжбайгаазэрэгүйлажиллагаагаарааэнэитгэлийголжавсан”.

“ЭОХХ” ТББ нь 2010 онд байгуулагджээ. Гишүүнчлэлийн хувьдбичилуурхайн25нөхөрлөл,1хоршоогнэгтгэсэнбайна.Эдгээрээс15нөхөрлөлньашигтмалтмалолборлолт,нөхөнсэргээлтийнтогтмолүйлажиллагааявуулдаг.“Говьнутгийнчулуу”хоршооньхагасүнэтөнгөт чулуу олборлож, чулуугаа өөрийн цехэд засаж өнгөлөөдборлуулдаг байна. Эднийхэн ТБУТ-ийн дэмжлэгтэйгээр сумандааөнгөтчулуузасаж,бэлэгдурсгалынбүтээгдэхүүнүйлдвэрлэхжижигцехбайгууланажиллажбайна.

Тус ТББ-ынхан Айраг сумын жоншны уурхайн газрын нөхөнсэргээлтийнажлыгдараахталбайдхийжбайна.Үүнд:

1. Цахиуртайд 1 га талбайд Ц.Одонтуяа ахлагчтай “Дэвжих” бабусад нөхөрлөлийнхөнтэй хамтдаа 2013 онд нөхөн сэргээлтхийжалбанёсоорхүлээлгэнөгсөн.

2. Алтадад Д.Алтанбагана ахлагчтай нөхөрлөлийнхөнолборлолтынявцадгүнийхонгилообулангаасньтүгжиждалддүүргэлт2012оноосэхлэнхийжбайгаа.

3. Тагтад 4,6 га талбайд Н.Батжаргал ахлагчтай “Талст” баЧ.Эрхэмбаярахлагчтай “Анд”нөхөрлөл2012,2013онднөхөнсэргээлтхийж,ажлынхааүрдүнгактаархүлээлгэнөгсөн.

4. ХайртбаБужгарт1гаорчимталбайдМ.Алтангэрэлахлагчтай

47


“Баялаг ундарга“ ба Ч.Батбаяр ахлагчтай “Арвин баялаг”нөхөрлөлийнхөн 2012, 2013 онд техникийн нөхөн сэргээлтхийсэнбаодоочүргэлжлүүлэнажиллажбайна.

5. Айргийнхан 2014 онд ШХА-ийн санжүүжилт, АНУ-ын Азийнсангийн төслөөр хэрэгжүүлж буй Бичил уурхайн нөхөнсэргээлтийн аргачилалыг боловсруулах ажлын хүрээндзагвар нөхөн сэргээлтийн төсөл хэрэгжүүлэгчээр шалгарчТагт ба Бороодойд нийт 15,8 га газарт техникийн нөхөнсэргээлтхийсэн.

1. Цахиуртайн өнгөт чулуу олборлож байсан талбайд хийсэн нөхөн сэргээлт

Цахиуртайдөнгөтчулууолборложбайсан1гаталбайд2013ондтехникийн нөхөн сэргээлт хийсэн байна. Энд өмнө нь 1м2 орчимамсартай,20-30мгүн,дунджаар25м3эзэлхүүнтэй60гаруйцооног,хонгил үлдсэн байжээ. Ийм цооног нүхэнд хүн, малгүй унаж үхэхаюултайболжнутгийнханүгээбардагбайжээ.Эдгээрхонгилуудыгнэгбүрчлэновоолгоболонзөөврийнбусадчулуунматериалаардүүргэжнунтагшороогоор чигжиснээр зөвхөн хонгилнүх бүрэндарагдсантөдийгүйнутгийнуугуулбахөлгазрынургамалсэргэнургахнөхцөлбүрджээ.Эндээс1кмхүрэхгүйзайдоршихДаланжаргалансумыннутагт үлдсэн уурхайн цооног, техникийн нөхөн сэргээлт хийгдсэнталбайгдараахзургуудаасхоорондньхарьцуулжхаръя.

Зураг 61. Өнгөт чулуу олборлоод орхисон 1 км-ийн цаадах талбай

Зураг 62. Цахиуртын нөхөн сэргээсэн талбай

48


Ингэж гараар хонгил үүсгэн ухсан газарт техникийн нөхөнсэргээлтбуюуталбайгсайтартэгшилж,цооногийгбулждүүргэснээрхөрс, ургамлан нөмрөгийн хувьд нөхөн сэргэх боломж байгаагговийн нөхцөлд харуулж чаджээ. Мөн амсар хоорондын зайхарьцангуй холтой, олборлолтод техник тэр тусмаа том, хүчтэйтехникашиглаагүйндавууталажиглагдажбайна.

Нөхөн сэргээсэн талбайн орчимд нутагладаг Айраг сумын IIбагийнмалчинС.Ариунбилэгийнхээроржярилцав.

Зураг 62. Айраг сумын II багийн малчин. С.Ариунбилэгийн эхнэр З.Отгонсүрэн хүүхдүүдийн хамт

С.Ариунбилэгийн эхнэр З.Отгонсүрэн:

“Өнгөрсөн жил олборлоод орхичихсон цооног, хонгилдбяруугааалдсан.Тэрзүгтямарчмалаабэлчээдэггүйбайсан.Ийморчиндамьтанбайтугайхүнчтайванамьдрахаргагүйюмбилээ. Харин бичил уурхайчид тэдгээр нүх цооногийг булж,тэгшлээд явсан. Одоо малд ямар ч аюулгүй, өвс ургамалургасаншүү.Харинэнэхавийнтомтомнүхнүүдийгбүгдийгньбулаадөгдөгболмөнихбуянболнодоо”хэмээнөгүүлэв.

49


2. Алтад дахь олборлолтын газрын нөхөн сэргээлт

Д.Алтанбагана ахлагчтай “Алтад” нөхөрлөлийнхний уурхайнгазрын нөхөн сэргээлт нэлээд онцлог технологитой юм. Энэнөхөрлөлийнхөн нэг гэр бүлийнхэн бөгөөд нөхөрлөлийн ахлагчД.Алтанбагана нь аав С.Доржмижид, ээж, дүү нарынхаа хамтажиллажбайна.

Айрагсумынжоншолборлолтынбичилуурхайннөхөрлөлүүдийнбайгаль хамгаалал ба эвдэрсэн газрын нөхөн сэргээлтийн үйлажиллагаа нь өөр өөрийн нөхцөлтэй холбогдсон нэлээдгүйонцлогтой.Эндхийн хөрснимгэнбасдээрээсихэлэгдсэнзэргээсүзэхэд шимт хөрсний овоолго хийх, түүнийгээ нөхөн сэргээхэдашиглахболомжхязгаарлагдмалюм.

Эднийх Алтад гэдэг газарт сүүлийн дөрвөн жилийн туршжонш олборлож байна. Уурхайн эдэлбэр газар, гадарга талаасааэвдэрсэн нь харьцангуй бага харагдах ба цооногоор гүнд нэвтрэнхэвтээбайдлаарүелжсалаалсанжоншныхүдрийголборложбайна.Жоншийггүндүеүеэрньташууухажолборлодог.Эхнийнэгсалааголборлождуусааднөгөө салаарууорохдоошинэ салааныдотоодовоолгоорхуучинхонгилообүрэндүүргэжолборлолтынявцдундаанөхөнсэргээлтхийдэгонцлогтехнологитойюм.Жоншолборлолтынявцадгазрынхэвлийгээснэлээдмасс,материалалдагддаг.Хуучныхонгилуудолборлолтынявцадбарагбөглөгдөжчигжигдсэнбайна.Энэ технологи зөвхөн гүний чулуулаг зөөх ажлыг хөнгөлөөд

Зураг 63. Салхинд үлээгдсэн нимгэн хөрсний үе давхарга

50


зогсохгүй техникийн нөхөн сэргээлтийн чухал хэсэг болдог гэжС.Доржмижид ярилаа. Хамгийн сүүлд эхний хонгилыг дүүргээдл үндсэндээ техникийн нөхөн сэргээлт дуусах жишээтэй. Мөнцооногийнамсарыгальболохоорбагаархэдэнгазаргаргадагбайна.Энэ бол нөхөн сэргээлтэд хялбар төдийгүй, аюулгүй ажиллагаандчухал гэнэ. С.Доржмижид “Хонгилыг дүүргэх чулуу материал иххэрэгтэй, түүнийг сайн бэлдчихсэн тохиолдолд техникийн нөхөнсэргээлттиймчнүсэражилбус”хэмээнхуучиллаа.

Энэгэрбүлийнхэнгүнээсгаргасанчулуулгийгжоншныагуулгаарнарийн ялгаж, стандартад нийцэхгүй хэсгийг говийнхон аргалаахураасан шиг аригтай нь аргагүй овоолжээ. Эдгээр бэлтгэсэнматериалболнөхөнсэргээлтхийх, түүндхөрсбачулуунматериалшаардлагатай гэдгийг урьдчилан сайтар ойлгож, төлөвлөснийгэрч юм. Ойролцоох зам ангийн хуулан хаясан хөрсийг энд мөнзөөвөрлөнавчиржээ.Мөнолборлолтынталбайннимгэнхөрсийгчбагагэлтгүйнэмжцуглуулсанбайна.Тэдхөрс,шорооныүнэцэнийгбүрэнойлгож,атгахөрсийгчбүрэнашиглахынтөлөөёстойсуусангазрынхаашороогхормойлонзүтгэжбайна.

Зураг 64. Гүний чулуулгийг ангилж ялгасан байдал

Зураг 65. Тусгайлан бэлтгэж, овоолсон хөрс ба шороо

51


Говийннөхцөлдсалхиихтэйгазархөрсиххийсчнөмөргадаргадхурж тогтдог зэрэг нь ашигт малтмал олборлосон газарт нөхөнсэргээхөвөрмөцнөхцөлболжбайна.Эдгээрээсүзэхэдуурхайлсангазрыннөхөнсэргээлтэдтехникийнбуюугазрынгадаргынхэлбэрийгорчныбайгалийнтөрхөндньтөсөөтэйболгонхэлбэржүүлэхасуудалхамгийнтөвөгтэйбөгөөдхөрөнгөмөнгөилүүтэйшаардагдана.

3. Тагт дахь нөхөн сэргээлт

ЖоншолборлогчиргэдийнуурхайлаадхаясанТагтгэдэггазарт2012, 2013онд “ЭОХХ”, “Хутагтын үр сад”ТТБ-ууд техникийннөхөнсэргээлтхийсэнажлынүрдүнгдараахзургуудаарүзүүлье.

Зураг 67. Жонш олборлож буй газрын ерөнхий дүр төрх

Зураг 68. Гүн цооног

Бид олорололт хийх явцдаа нөхөн сэргээлтээ хийж эдийн засгийн хувьд хэмнэлттэй, аюулгүй ажиллагааны хувьд найдвартай ажиллагаа явуулдаг.

Энэ туршлагыг маань бусад бичил уурхайчид хэрэгжүүлээсэй гэж боддог.

Зураг 66. Алтад нөхөрлөлийн ахлагч М.Алтанбагана

52


Жоншолборлолтынонцлогчухамдаагазрынгадаргатэраяарааэвдэгддэгбагүндээ/хэвлийдээ/цүнхээлжихухагддагтбайдаг.Мөнилзадгай,гүнухашүүсдэгзэргээсзөвхөнтухайнталбайдтөдийгүйтэндээс хүрээлэн буй орчны агаар, ус, хөрс, чулуулагт бичилхэмжээгээр ч гэсэн агуулагдах хоруу чанартай химийн элементболон нэгдэл их орон зайг хамран тархах аюултай. Энэ үүднээсуурхайновоолгыгдалдбулах,гүнхонгилыгдүүргэхасуудалтэргүүнзэрэгттавигддагюм.

Энэ нөхөн сэргээлт хийгдсэн талбай бол өмнө нь том карьер,траншеймаягаарцооноглонухагдсанбайсан.Тагтадодооолборложбуйболон2013ондтехникийннөхөнсэргээлтхийгдсэнталбайнуудзэрэгцэж орших бөгөөд эндээс техникийн нөхөн сэргээлтээрхичнээнихажилгүйцэтгэсэнийгүзэжболно.Ингэснээрхонгилдмаламьтан унаж үхэх аюулгүй болохын зэрэгцээ тэнд ургамал ургаж,энэхүү газар нутгийг бэлчээрийн зориулалтаар ашиглах боломжбүрдэжбайна.Зөвхөнчулуугаардүүргэсэнбайхадчхөрстөдөлгүйсалхиартэндхүрч,ургамалжижбайхюм.

Техникийннөхөнсэргээлтээрхонгилшуудуугчулуубашороогооровоолж дүүргэсэн байна. Ингэж овоолж дүүргэснээр суулт үүсэнхотойхаюулбараггарахгүйюм.

Зураг 69. Тагтад техникийн нөхөн сэргээлт хийсэн талбай

Зураг 70. Тагтад зарим дарагдсан хонгил орчмын ургамалжил

53


4. Хайрт дахь нөхөн сэргээлт

Жоншолборлолтоосүүссэновоолгыгнамсгажтараах,харьцангуйжижиг, хэвтээ хонгилууд тэдгээрийн нарийн босоо амсар цооногнүхийгбулж,цөөрөмбүхийкарьерыгзасажтохижуулахасуудалболашигтмалтмалолборлосонгазрынбайгалийнэкосистемийгнөхөнсэргээх/1/,газрындоорхбагүнийусныашиглалт,хамгаалалтыгүрөгөөжийгсайжруулах/2/,хүн,маламьтныамьдрахорчингаюулгүй,таатайболгох/3/зэрэголонталыначхолбогдолтойюм.

Нэг талаас Айраг сумын засаг дарга, ИХТ-ийн дарга, БО-ынхяналтын улсын байцаагч, нөгөө талаас “Эх Орон Хамтын Хүч”ТББ-ын “Арвин Баялаг” нөхөрлөлийн ахлагч Ч.Батбаяр, “БаялагУндарга” нөхөрлөлийн ахлагчМ. Алтангэрэл нар хамтарсан гэрээбайгуулсан байна. Энэ гэрээнд зааснаар цөм овоолгыг тараажнамсган,хүнбамалынаюулгүйбайдлыгхангахбагүйцэдолборложчадаагүйжоншийгтэндээстүүжашиглах,жижигнүхнүүдийгзахыновоолгуудаар дүүргэж чигжих мөн түүнчлэн цөөрөм орчмыгтохижуулах, газрын цаашдын ашиглалтын зориулалтын хэлбэрийгнэгэнтбийболсонгадаргабаэкосистемднийцүүлэнаюулгүйбөгөөдүр ашигтайгаар өөрчлөх зэрэг асуудал багтжээ. Гэрээний дагуу“БаялагУндарга”ба“АрвинБаялаг”нөхөрлөлийнхөн2012,2013,2014онуудадүрдүнтэйажиллажбайна.

Нөхөрлөлийнхөнөдөрбүражилдгарахбаажлаасбуухзамдаазахыновоолгоосавчхонгилцооногтзөөжхийснээрзахынжижиговоолгын ором талбай цэвэрлэгдэн тэгширч, цооног нүх бүрэнбөглөгдсөнбайна.Одоомалчөлөөтэйбэлчдэгболсонбайна.

Одгоорүндсэновоолгыгдээрээсньүелэнтараажнамсгахажилхийгдэж байна. Энэ овоолго 50-аас дээш хэмийн налуу бүхий 60орчиммөндөртэйбөгөөд1гаорчимталбайгэзэлнэ.Хамгийнбагадааовоолгооссалхиарсулшороо,тоосагаартдэгдэхбагадаргынусаарчулуулаг,түүндагуулагдаххимийннэгдэлбаэлементхаахолхүртэлтархах аюултай юм. Мөн хүн ба амьтны аюулгүй байдалд ч хорхөнөөлучруулахуйцбайжээ.

54


Ингэж намсгаснаар гүнээс гарсан овоолгоос хими ба физикөгөршилтийн үрдүндсуллагдсан хоруу чанартай химийнбодисуудхүрээлэнбуйорчиндусбасалхиартархахаюулэрсбагасахталтай.Энэ ажил нь байгаль орчинд онцгой ач холбогдолтой бөгөөддоройтсонорчиннөхөнсэргээлтийнчухалхэсэгюм.

Өмнө нь сорчилж, гүйцэд олборлож чадаагүй том үйлдвэрийнжоншны үлдэгдлийг тэндээс түүж бүрэн шавхаж ашиглаад дарааньнөхөнсэргээлтхийжбайгааньэдийнзасагболонбайгальорчныхувьдхамгийноновчтойсанагдлаа.

Нөхөрлөлийн хамт олонжонш олборлох явцадшинээр үүссэнландшафт буюу газрын гадаргыг хэлбэр дүрсэд нь тохируулжөөрчлөн урьдийнхаас илүү амьдрах таатай орчин бий болгох гэжтөлөвлөнзүтгэжбайна.Ойрынирээдүйдхуучинжижиговоолгобацооногбайсанталбайгойнтөгөл,ногооныталбайболгохооражиллажбайна. Энд мод суулгах талбайн хөрсийг сольж сайжруулах, мөнуслахзорилгоор1,5мөргөнтэй,1,2мгүн,100гаруйметруртсувагтатажтүүний0,7метргаруйгүнийгнунтагхөрс,бордоогоордүүргэнмодны үндэс чөлөөтэй тархах боломжтой болгож бэлтгэжээ. Энэтухайдараахзургуудаарүзүүлье.

Зураг 73. Овоолгоос чөлөөлөгдөж цооног нь булагдсан талбай

Зураг 74. Овоолгыг намсгаж байгаа байдал

55


Эндхийн хөрснимгэнбасдээрээсээшимт хөрссалхинд хийсчалга болсон, мөн үйрмэг ба цул чулуун дэвсгэртэй. Ийм хөрсөндмод суулгаж, ургуулах хялбар бус. Иймээс сэвсгэр болон чулуундэвсгэрийгхөрсөөрсолих,усыгшуудуугааргүйлгэжуслахмөнмалболон салхи шуурганаас суулгацаа хамгаалах зорилгоор ийнхүүбэлтгэсэнбайна.

Зураг 75. Мод суулгахаар бэлтгэсэн шуудуу, дэргэд нь бууц буулгасан байдал

Зураг 76. Гүн шуудуунд бэлдсэн хөрс ба тарьсан мод

Бид чинь жонш олборлохын зэрэгцээ эвдэрч доройтсон байгаль орчиндоо нөхөн сэргээлт хийхийг эрмэлздэг.

Ёстой бурхандаа мөргөнгөө бухаа сургаад авчих нь гэдэгтэй адил.

Зураг 77. “Баялаг ундрага” нөхөрлөлийн ахлагч Ч.Батбаяр

“Баялаг ундарга” нөхөрлөлийн ахлагч Ч.Батбаяр “Бид энэшуудуундаа2014оныхавар100гаруйширхэгхайлаасны2настайсуулгац тарьсан. Мөн суулгацаа бордох зорилгоор бууц цуглуулж,суулгацаа бордсон. Хайлаас ургаад ирэхээр шуудууны доторхталбайдтөмс,хүнснийногооургуулнагэжбодожбайна.Энэажилдбиднаанадажл10гаруйсаятөгрөгзарцуулсан”гэлээ.

56


Том уурхайн гүн малталтаар үүссэн цөөрөм нэлээд байдагболовч Хайртынжоншныхшиг нь ховорюм. Ялангуяа ДорноговьаймгийнАйрагсумшигоймод,гадаргынусбайхгүйшахамхуурайнутагт энэ тогтоцийг ашиглажболохоорбайгааюм.Иймдцөөрөмрүүядажлмалявжусуухболомжтойзамгаргажзасаадбайна.Мөнцөөрөмдзамагургаж,тэнднүүдлийншувуудиржбайна.

Цаашидцөөрмийнсавболоххана,эрэг,хүрээлсэнзамыгзасажсайжруулаад байгалийн цогцолбор, амралт, зугаалга, спортынбайгууламж болгох нөхцөлийг бүрдүүлэх мөрөөдөл бидэнд бий.Бидзагасүржүүлэхбололцоогальхэдийнсудлаадэхэлчихсэн,хийхажлаа төлөвлөж байгаа гэж тус ТББ-ын тэргүүн Л.Лхагва бидэндярьсанюм.

Үүнийг хийхэд орон нутаг, олон нийтийн бусад байгууллагындэмжлэгтуслалцаанэнчухалюм.Дээрхнөхөнсэргээсэнталбайтайтанилцах замдаа 2012 онд Айраг сум улсын төсвийн 18,4 саятөгрөгийн санхүүжилтээр гүйцэтгэсэн нөхөн сэргээлтийн ажлынбайдлыг газар дээр нь үзэв. Нарт багийн нутаг Талын гашуунгэдэг энэ газар ХАМО нарын жонш олборлож байгаад орхисон2,4 га талбайдтехникийннөхөнсэргээлтхийсэнбайна.Эндбичилуурхайчидгарбиеоролцсонбайна.

Зураг 78. Цөөрөмд ус уусан үхэр Зураг 79. Цөөрөмд замаг үүссэн байдал

57


Нартын нөхөн сэргээлтэд нутаг орны малчид хүртэл хандивөргөжталархалтайхүлээнавсанбайна.

Зураг 80. Нарт дахь нөхөн сэргээсэн талбай

Зураг 81. Нөхөн сэргээсэн талбайд буусан малчин айл

Зураг 80. Нарт багийн малчин У.Баттогос

НартбагийнмалчинУ.Баттогосярихдаа“Манайзусланухагдажэвдэрсэн болохоор энд зусах, малаа бэлчээх ямар ч боломжгүйбайлаа.Харинэнэхавийгсумаастөсвийнхөрөнгөөрнөхөнсэргээхнь гэдгийг сонсоод их баярласан. Би нөхөн сэргээлт хийж байгаахүмүүстхоёрхониохоолондньзориулжөгсөн.Өмнөхшиггүнзгийнүх,ангалцавтайбайсанболнэглөдөролонмалааалдажчмэднэ.Одоохаринсанааамарбайнадаа”гэжхуучлав.

58


Айраг сумын “Хутагтын үр сад” ТББТусТББньанх2010ондзургааннөхөрлөлийн30гишүүнтэйгээр

байгуулагджээ. 2013 онд ТБУТ-ийн дэмжлэгтэйгээр Тагтад 1,2 га,Бороодойд0,5гаталбайднөхөнсэргээлтхийсэнбайна.Харин2014онд Азийн сангийн дэмжлэгтэйгээр Бороодойд 3,8 га техникийннөхөнсэргээлтхийсэнбөгөөд2015ондбиологийннөхөнсэргээлтхийхээртөлөвлөжбайна.

Тэрбээр хэлэхдээ “Жонш олборлож байгаа иргэд бүгдл энэ нутгийнхан. Эд нартайгаа бүрэн ойлголцож хамтарчажилладаг.Харингадныажахуйннэгжийнхэндлсанаазовоохюмдаа”гэжөгүүлэв.

Айраг сумын Байгаль орчны хяналтын улсын байцаагчТ.Бямбацогттойуулзажярилцав.

Зураг 81. “Хутагтын үр сад” ТББ-ын тэргүүн М.Байгальсайхан

Зураг 82. Тагтад нөхөн сэргээсэн талбайн хаягжуулалт

Нутгийнхан нуруутай, нүүдлийн шувууд шиг ирж очдог хүмүүсээс их өөр шүү.

Байгаль орчиндоо тэд л хамгийн ихээр өөриймсөг байж чаддаг.

Зураг 83. Айраг сумын БОХУБ Т.Бямбацогт

59


Дорноговь аймгийн Айраг сумын нутагт өнгөрсөн 50 гаруйжилийн турш том уурхайн болон сүүлийн 10жилийнХАМОнарынжонш олборлоод нөхөн сэргээлгүй хаясан 70-80 га талбай бүхийгазар байдаг юм байна. Тэдгээр талбайн үлдэгдлийг шавханолборлооддарааньгазраанөхөнсэргээхажилзохиххууль,журам,стандартындагуухийгдэжбайна.Энэбайдлаараауурхайнэдэлбэргазрыг сэргээх ажил өнөөгийн байдлаар үргэлжилбэл ойрын 5-6жилджоншолборлосонбүх талбайнхаахөрс, ургамланнөмрөгийгнөхөн сэргээх боломж бүрэн байна. Харин үүнд дээрх дэмжлэгтуслалцаа цаашид ч хэрэгтэй санагдана. Айраг сумын бичилуурхайчидидэвх,санаачлагасайтай,итгэлдаахуйцхамтолонгэдгээбаталсаарбайгаацагттэднийзорилго,мөрөөдөлбиелэлээолохньдамжиггүй.

Үүгээрбичилуурхайчдынэвдэрсэнгазрыгнөхөнсэргээжбайгаасанаачлагын талаар өгүүлсэн хэсгээ төгсгөхийн зэрэгцээ бичилуурхайчидэдгээртуршлагаассуралцажөөрийнонцлогтнийцүүлэнавчхэрэглэхньчухалболохыгдамжууланхүргэе.

Нөхөн сэргээсэн газрын талаарх мэдээлэл

Бичил уурхайчдын эвдэрсэн газрын нөхөн сэргээлт /га/ба түүнд зарцуулсан зардал /сая ₮/

60


Дээрх графикаар үзүүлсэн үзүүлэлт бол зөвхөн ШХА-ийнТогтвортой бичил уурхайн төсөл болон АНУ-ын Азийн сангийнмэдээллээр тэдний оролцоотой гүйцэтгэсэн нөхөн сэргээлтийнажлын дүн мэдээ юм. Эдгээрээс гадна улсын ба орон нутгийнтөсвөөрмөнбичилуурхайчдынданөөрсдийнхньхүчхөдөлмөрөөрхийгдсэн нөхөн сэргээлт ба түүнд оруулсан хөрөнгийн эх үүсвэрнэлээдбий.

Бичилуурхайчдынашиглалтынзөвшөөрөлтэйталбайнхэмжээба нөхөн сэргээлтийн ажлын цар хүрээ аймгуудаар ихээхэнялгаатай.Энэ өгөгдлийгАМГбаШХА-ийнТБУТ-ийнмэдээлсэнээрдарааххүснэгтээсүзэжболно.

Бичил уурхайн ашиглаж байгаа талбай /га/ түүнээс нөхөнсэргээсэн талбай / га/

/Аймгуудаар 2013 оны байдлаар/ Хүснэгт

№ АймагАшиглаж

байгаа талбай /га/

Үүнээс нөхөн сэргээгдсэн /

га/

Нөхөн сэргээлтийн

хувь1 Төв 94,0 1,8 1,92 Өвөрхангай 3,0 1,7 56,73 Булган 6,0 2,5 41,74 Дорноговь 14,4 1,1 7,65 Дундговь 20,0 6,0 30,06 Ховд 322,0 1,0 0,37 Баянхонгор 124,0 26,2 21,18 Сэлэнгэ 1,5 0,4 26,69 Говь-Алтай 18,7 6,5 34,8

Энэ хүснэгтээс үзэхэд нэр бүхий 9 аймгийн дотор бичилуурхайгаар ашиглаж байгаа талбайн хэмжээгээрээ Сэлэнгэ,Өвөрхангай, Булган 1,5-6,0 га буюу хамгийн бага талбай бичилуурхайгаар ашиглаж байгаа бол Ховд 322 га, Баянхонгор 124 га,Төв94габуюухамгийнихталбайдбичилуурхайнашиглалтявуулжбайна.Харинашиглажбайгааталбайгнөхөнсэргээгдсэнталбайтайхарьцуулж үзвэл Ховд 0,3 га, Төвд 1,9 га, Дорноговьд 7,6 га буюу

61


ашиглаж буй талбайдаа хамгийн бага нөхөн сэргээлт хийсэн болӨвөрхангайд 56,7 га, Булганд 41,7 га, Говь-Алтайд 34,8 га буюухамгийнөндөрнөхөнсэргээлтийгбайна.ЕрөнхийдөөбичилуурхайнТББ-ыннөхөнсэргээлтэдоролцожбайгаацархүрээ,ажлынүрдүнБаянхонгор, Говь-Алтай аймгуудад нэлээд дээгүүр үзүүлэлттэйбайна.

Нөхөн сэргээлтийн зардал / сая ₮/, /га-д/

Томуурхай14,8/ихнаяд₮/-өөр5897гагазар,бичилуурхай180,9/сая₮/-өөр90,4 гаэвдэрсэн газрыг2009-2013оныхооронднөхөнсэргээсэнбайна.

Том уурхай суулийн 5 жилийн дунджаар нэг га эвдэрсэнгазрыг 6,7 сая₮-өөр нөхөн сэргээсэн бол бичил уурхай сүүлийн 3жилийнхээрнэггаэвдэрсэнгазрыг2,0сая₮-өөрнөхөнсэргээсэнбайна. Ерөнхийдөө бичил уурхайг том уурхайтай харьцуулснаарнөхөнсэргээлтийгхарьцангуйбагазардлааргүйцэтгэсэнмэдээтэй.

Энд нөхөн сэргээлтийн чанар ба үр дүн, өгөөжийг авч үзэххэрэгтэй.Томуурхайнханнөхөнсэргээлтийг/томуурхайнхүрээнд/том талбайд богино хугацаанд техникийн хүчээр гүйцэтгэдэгбол бичил уурхайн ТББ-ынхан нинжа нарын гараар уурхайлсан

62


жижиг талбайд гараар буюу хүрзээр гүйцэтгэж байна. Энэнээсүүдэлтэйцагхугацааболончанарынялгааихээхэнбий.Ерньтомуурхайн газар, уурхайлалтынявцадбарагл бүхэлдэээвдэрч хөрс,ургамлан нөмрөггүй бас хөрсний амьтангүй болох нь олонтой.Мөн нөхөн сэргээлтэд ч гэсэн талбай нэлэнхүйдээ хамрагдахболно.Томталбайдуурхайлсангазрыгдангарааргүйцэтгэхбодитболомжгүй.Харингараармалтажухаадмөнаргаарнөхөнсэргээсэнгазарт наанадаж талбайн 20-30 хувь байгалийнхаа хөрс, ургамланнөмрөгийг хадгалж үлдэх жишээтэй. Энэ нь нөхөн ургамалжихсайхан боломж бүрдүүлдэг бөгөөд биологийн нөхөн сэргээлтийнажлыгихээхэнхөнгөлдөг.

Гэхдээ нөхөн сэргээлтийн ажлын чанар байгалийн нөхцөлөөсгадна гүйцэтгэгчийн хариуцлага, дадлага туршлагаас ихээхэнхамааралтай гэдэг нь ойлгомжтой. Энд том ба бичил уурхайнэвдэрсэн газрыг техникээр ба гараар нөхөн сэргээсэн ерөнхийбайдлыг зургаар үзүүлье. Шаварын гол ба Алтан Усанд эвдэрсэнгазрыннөхөнсэргээлтийннэгхэсэгталбайг2014ондАНУ-ынАзийнсангийндэмжлэг,санхүүжилтээрТББ-ынгишүүдхийсэнбол,нөгөөхэсгийгтомуурхайнханөөрсдөөгүйцэтгэсэн.

Техникээр Гараар

Говь-Алтай аймгийн Есөнбулаг сум, “Шаврын голын салаа”

63


Техникээр Гараар

Баянхонгор аймаг Баян-Овоо сум, “Алтан Ус”

Энэ2 газарттехникээрбагараргаарнөхөнсэргээлтхийгдсэнталбай хос хосоороо зэрэгцээ орших ба байгалийн нөхцөл, нөхөнсэргээсэн огноо / цаг хугацаа/ яг адилхан юм. Гагцхүү нөхөнсэргээлтийгШаварынголынсалаанднинжанарынэвдсэнталбайннэг хэсгийг бичил уурхайчид хүрзээр гар аргаар нөхөн сэргээсэнболнөгөөхэсгийгтомуурхайчидхүндтехникээргүйцэтгэсэнбайна.ХаринАлтададнөхөнсэргээлтийгтомуурхайнгазрыгхүндтехникээрнөхөнсэргээсэнболбичилуурхайчдынорхигдсонталбайгТББ-хангараргаарнөхөнсэргээсэнжишээюм.

Эдгээрийн хоорондох ялгааг зургаас юуны өмнө талбайнэвдрэлтийнцархүрээ,хөрснийнягтралбасуултмөнургамалжилтаартөвөггүйүзэжболно.Энэдурьдаснаастоймчгэсэнбассанааавахзүйлнэлээдгүйбайгаа.

Зөвлөмж. Нөхөн сэргээлтийн технологийн сонголтод байгалийн зарим хүчин зүйлийг харгалзахуй

Нэг. Зохион байгуулалт

Байгалийн бүх бүрэлдэхүүн /комномент/ урт хугацаанд биебиетэйгээ нийцлээ олж, эвлэлдэн нэгдсэний үндсэн дээр нэгэнсистем болж нэг нь нөгөөгүйгээр үүргээ гүйцэтгэж оршиж тогтох

64


боломжтойболдог.Энэхүүсанаагаарагаар,ус,хөрс,ургамал,амьтан,чулуулаг бүгд хоорондоо амьдралын шүтэлцээтэй буюу бодис баэнергийнмөнмэдээллийнэргэлтбасолилцоотой.Буурлууд“Чулуубайрнаасаанэгхөдөлчихвөлтэрбээртэндэээвээолтолуддаг”гэжярьдагньгүнагуулгатайюм.

Байгалийн биетийн хэсгийг /ашигт малтмалыг/ олборложашиглах нь шаардлагаар бий болж байна. Ашигт малтмалолборлолтынүйлявцэкосистемийгбарагбүхэлдньөөрийнэрхгүйөөрчилдөгтхамагхүндрэлоршино.Энэутгаарааашигтмалтмалынолборлолтболнэгэнүеийнхний, тодорхойхугацааныашигхонжоободсон үйлдэл бөгөөд байгаль хамгаалал, эвдэрсэн орчноо нөхөнсэргээх нь мөнхийн асуудал болно. Хэрэгтэйгээ байгалаас авахнь сайхан, харин хариу үйлдлийг хэрхэн барих, саармагжуулахасуудалтиймчамаргүй.Ерньбайгальорчноохамгаалах,нэгэнтээдоройтуулсан /эвдсэн/ орчинг сайжруулах үйл явц бол тодорхойхугацаанд, бусдын хүчний дор гэхээсээ үе үеийнхний амьдрал баоршин тогтнолын туршид өөрсдийн санаачлага, хүсэл зорилгооргүйцэтгэгдэхүзэлбаримтлалтайбайхюм.Байгалийннөхцөл,ашигтмалтмалын төрөл ба олборлолт, баяжуулалт олон хувилбартай.Ялангуяа эдгээрийн хоорондын байж болох хослол тоо тоймшгүй.Энэболбайгальхамгаалал,нөхөнсэргээлтийнүйлажиллагаамашолонталтайболохыггэрчилнэ.Магадгүйбайгальхамгаалал,нөхөнсэргээлттэй холбоогүй, эдгээрээс салангид үйл ажиллагаа, тэрдундаа уул уурхайнхны дунд байх ёсгүй болов уу. Өөрөөр хэлбэл,байгаль хамгаалал, эвдэрсэн газрын нөхөн сэргээлтийн асуудалуул уурхайн үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн үйл ажиллагааны ба үзэлбаримтлалын мөнхийн цөм яах аргагүй мөн. Уурхайчид байгальхамгаалал, доройтсон орчныг нөхөн сэргээх ажлыг уурхайг хаахүеийнзөвхөнтехникийнбабиологийннөхөнсэргээлтээрхязгаарланойлгожхэрхэвчболохгүй.Энэболнэнбурууойлголтюм.Байгальхамгаалал, нөхөн сэргээлтийн үйл ажиллагаа бол уул уурхайнүйлдвэрлэлийн техник, эдийн засгийн үндэслэлд томоохон байрэзэлдэг бөгөөд байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсанүнэлгээгээр тодотгон баталгаажуулсан байна. Байгаль орчинг

65


хамгаалах төлөвлөгөөнд зардал хөрөнгийн эх үүсвэр, ажлыннорм, норматив, гүйцэтгэх хугацаа, технологийнонцлог зэрэгбүгдтуссан ба батлагдсан байх ёстой. Энэ бүхэн бичил уурхайчдынхувьдбайгальхамгаалал,нөхөнсэргээлтийнхөтөлбөрюм.Байгальхамгаалал,газрыннөхөнсэргээлтийнаргахэмжээюуныөмнөуулуурхайндэвсгэргазрыгМонголУлсынгазрынтухайхууль,Газрынсангийнзориулалтынангилалаарашигтмалтмалолборложбайгаа/1/, үйлдвэрлэлийн зориулалттай барилга байгууламжийн /2/,суурьшлынбүсийнбарилгабайгууламжийн/3/гэсэнхэсгүүдээрөөрхоорондооихээхэнонцлогтойюм.

1. Ашигтмалтмалолборложбайгааталбайнбайгальхамгаалал,түүний нөхөн сэргээлт хамгийн их анхаарал татдаг. Энэажлын цар хүрээ, байгаль хамгаалахад чиглэгдсэн аргахэмжээюуныөмнөашигтмалтмалынтөрөлбатехнологийнонцлог, мөн түүнчлэн уурхайн оршиж байгаа байгаль, уурамьсгалын бүсээс хамаарч ихээхэн ялгаатай байна. Энэхүүонцлог байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээнд бүрэнтусгагдсанбайхшаардлагатавигддаг.Одоогхүртэлихэнхуулуурхайнүйлдвэрлэлийнхэнбайгальорчинднөлөөлөхбайдлыннарийвчилсанүнэлгээгбайгальорчныбайцаагч,мэргэжлийнхяналтынхан болон төрийн захиргааныхны өмнө л үзүүлэхэрхийн бичиг мэтээр ойлгож, баримталж ирлээ. Энэүнэлгээ бол байгаль орчноо хамгаалах арга хэмжээндзориулагдсан аж ахуй эрхлэгчдийн зардлаар хийгдэхүндсэн заавар, зөвлөмжюмшүү. Уурхайчид үнэлгээг бүрэнойлгож, үйлдвэрлэлд хэрэгжүүлэхийн тулд түүнийг хийсэн /гүйцэтгэгчид/мэргэжлийнхэндөндөршаардлагатавих,заалтбүрдээрхамтранзөвшилцөж,тохиролцожбайхыгчухалчлантэмдэглэе.

2. Үйлдвэрлэлийнзориулалттайбарилгабайгууламжийнталбай,нийт эдэлбэрийн дотор бага талбай эзэлнэ. Ялангуяа бичилуурхайчдын хувьд анхаарал татах асуудал бараг гарахгүй.Гэхдээ барилга байгууламжтай тохиолдолд түүнийг эдэлбэргазрын аль хэсэгт байрлуулахаас эхлээд хүдэр тээвэрлэлт,

66


боловсруулалт /баяжуулалт/-ын технологийн нэлээдасуудал байгаль орчинтой нэн холбоотой. Аль ч нөхцөлдхүдэр баяжуулалтыг нэгдсэн зохион байгуулалттай, нэг цэгттөвлөрүүлж гүйцэтгэх нь технологийг боловсронгуй болгох,эдийн засгийн үр ашгийг дээшлүүлэхийн зэрэгцээ байгальорчныг хамгаалахад нэн чухал болно. Хамгийн наанадажбохирдлын олон голомт үүсгэхгүй, олон нийтийн хяналтсайжрах,илтодбайхынзэрэгцээхөрөнгөхүчтөвлөрччадна.

Барилга байгууламж барих үеийн газар шорооны ажлынүед гарах янз бүрийн хэлбэр, хэмжээтэй чулуу мөн шороо,хөрсөнматериалыгболомжийнхэрэээрангилж,ариггамтайхадгалахаданхаараххэрэгтэй.Бичилуурхайдгазрынхэвлийцүнхээлж ухагдах үеэр гүний ба гадаргын хөрс чулуулагталдагдалихгардаг.Нөхөнсэргээлтийнүедхонгилбатраншей/шуудуу/ - г дүүргэх тэр тусмаа хоруу элементгүй, үржилшимтэйматериалыгхолоостээвэрлэх,мөнөөргазартухаж,төнхөх зэрэг бэрхшээл, хүндрэл гардгийг аль болохоорбагасгах.

3. Суурьшлын бүсийн барилга байгууламжийн талбайнашиглалтынэмхцэгц,зохионбайгуулалт,байгальхамгаалалбанөхөнсэргээлт,хүнамынтаатайажиллаж,амьдрахзэрэгтолон талын нөлөөтэй. Ялангуяа бүх төрлийн хөдөлгөөнийгальболохоорхязгаарлах, хог хаягдалгүй, эмхцэгцтэй, эрүүлорчныг сахихад илүүтэй анхаарах ба хаягдал материалаарорчинг бохирдуулахгүй төвлөрүүлэх, техникийн хэрэгслийнзогсоол зэргийг байгуулах хэрэгтэй. Суурьшлын бүсийнхөрс ба ургамлан нөмрөгийг байгалийн төрхөөр нь хадгалжүлдээх бүдүүвч зураг бэлтгэж, түүнийг чанд дагаж мөрдөххэрэгтэйюм.Хамгийннаанадажгэроронбаажлынбайр,хогхуримтлуулах цэг, бохирын цэг, эдэлбэр талбайгаас гарах,орохзэрэгзөрөгбазамыгнэгмөрболгоххэрэгтэй.Энэболгарындорбөгөөдчухаларгахэмжээюм.

Нэгдүгээртхатуужурам,хоёрдугаартдадалбуюуүнэнчсэтгэл,

67


гуравдугаарт өөрөө өөртөө болон бусдад тавих шаардлагахэрэгтэй.Үнэнхэрэгтэээндээслбүхюмэхлэнэ.Орчинхэдийчинээцэвэрхэнбайхтусамхүнтөдийчинээорчноохайрлажхамгаална.

Мөнтүүнчлэнсуурьшлынбүсийнбайгалийнунаганнөхцлийгхадгалаад зогсохгүй илүү тав тухтай орчинг бүрдүүлжтохижуулах, ялангуяа мод тарих, цэцэрлэгжүүлэх бүрэнболомжбий.

4. Уурхайчдын түүний дотор бичил уурхайчдын анхаарах нэгзүйл бол өөрийн лицензтэй талбайн эргэн тойрон хөрс баургамланнөмрөгийгхадгалжхамгаалахасуудалюм.Уурхайнэдэлбэрталбай,түүнийдоторхөндлөнгийнүйлажиллагаанаасүүдэнэвдэрчсүйтгэгдсэнньхэмжээгээрбагатолбомаягтаймөн байгалийн нөхцлөөрөө газартай урт хилээр холбогдохтутам биологийн нөхөн сэргээлт төвөггүй хялбар болно.Уурхайн эдэлбэрийн эргэн тойрны экосистемийн хадгалалтхамгаалалт, түүнд ашигтмалтмал олборлолтыннөлөөллийнхэмжээ ба зэрэглэлийг тогтоох асуудал төр засаг, олоннийтийн зүгээс уурхайчдын байгаль орчны хамгаалалтандөгөхүнэлгээнийтомхэсэгболно.

Дээрхоёрбагуравдугаартдурдсансанаа,зөвлөмжболзөвхөнбичил уурхайчдад төдийгүй төрийн холбогдох албан тушаалынхүмүүст, тэдний зүгээс уурхайн эдэлбэр газрын хуваарлалт бабайгаль хамгааллын үйл ажиллагаанд үнэлэлт дүгнэлт өгөхөдхаргалзажүзэхзүйляахаргагүймөнюм.

Хоёр. Доройтсон орчны нөхөн сэргээлтийн технологийн зарим хувилбар

Байгаль хамгааллын тусгай технологиор хийгдэх, доройтсонорчныг нөхөн сэргээх /техникийн ба биологийн / ажил ихэвчлэнашигтмалтмалолборлолтынталбайдлгүйцэтгэхюм.

Доройтсон орчны нөхөн сэргээх ажлын технологи олонхувилбартайбөгөөдтэдгээрийнүрдүнгүнэлждүгнэххэмжүүрчмөн

68


харилцанадилгүйгэдгийгхаахаанаамөрдлөгболгоххэрэгтэй.

Бичил уурхай эрхэлж байгаа газрын байгаль, уур амьсгалыннөхцөл манай орны байгалийн бүс бүслүүрээр ихээхэн ялгаатай.Бидний жишээ болгон авсан нутгуудын хоорондох байгалийннөхцлийнголлохялгаагдарааххүснэгтбазургаарүзүүлье.

Хүснэгт. Байгалийн ба уур амьсгалын зарим үзүүлэлт

№ Газрын нэр

Тухайн талбайн

өндөршил дунджаар /Д.Т.Д.м/

Агаарын олон

жилийн дундаж

температур

Хур тунадас

олон жилийн

дунджаар /мм/

Үүнээс

Дулааны улирлынх IV-X сар

Хүйтний улирлынх XI-III сар

1 Говь-Алтай/Есөнбулаг/ 2282 -0.7 176.5 162.9 13.6

2 Баянхонгор/Баян-Овоо/ 2020 0.4 192.8 178.3 14.5

3 Дархан-Уул/Шарынгол/ 1010 0.7 280.3 261.6 18.7

4 Дорноговь/Айраг/ 1020 2.9 132 124.6 7.4

ЭнэхүснэгтээсүзэхэдАлтайннуруунысалбаруулындундоршихЕсөнбулагхамгийнөндөрбаОрхон,СэлэнгийнсавдбагтахШарынгол хамгийн намдор, Есөнбулаг сумын газар нутаг ньШарын голсумаас 2 гаруй дахин /2282:1010/ өндөрт байрлана. ХэдийгээрЕсөнбулаг,Айрагсумуудхоёулаахуурайхээрбаговийнбүсэдоршихболовч агаарын жилийн дундаж температур Есөнбулагт хасаххэмтэйбайхбаАйрагсуманднэмэх2,9хэмтэйбайхжишээтэй.Мөн2 нутгийн хооронд жилийн дундаж хур тунадасны ялгаа / 176,5-132,0/45орчимммболно.Энэболгазрынөндөршилтийнүйлчлэлюм.ХаринууландааойтойхавийнхээрторшихШарынголынолонжилийндундажтунадасхамгийнихбахуурайхээрийнбүсдэхАйрагсумаас/280,3-132,0/50шахаммм-ээрилүүбайгааньбүсийннөлөөболно.Эдгээрнутгуудаджилийнтунадасныхувиарлалтынялгаатэрбүражиглагдахгүйбайгааньэхгазрынуурамьсгалтайнийтнутгийнонцлог болно. Жилийн хур тунадасны 80 гаруй хувь нь дулааныулиралд ноогддог нь ялангуяа доройтсон орчны биологийн нөхөн

69


сэргээлтийгтөлөвлөж,гүйцэтгэхэдтооцожүзэххүчинзүйлюм.

Газарзүйбауурамьсгалындээрдурдсанонцлогньгазрынхөрсбаургамланнөмрөгийгтодорхойлогчхүчинзүйлболно.

Эдгээр нутгийн ба тэдгээрийн онцлог ялгааг хөрс баургамалжилтынжишээндээрдараахзургаасүзнэүү.

Хөрсний онцлог

Зураг. Айраг сумын /Тагтын хөрс/

Зураг. Шарын голын хөрс /Уурхайлсан талбайд/

70


• Шарын голын хөрс үржил шимтэй, давхарга зузаантай,ургамал хооллолтыншимт тэжээлийн бодис ба байгалийнургамлынүрийннөөцбаүндэсарвинтай.Мөнтүүнчлэнус,агаар,дулааныгоримтаатай,улхөрснийусойртойбайгалийнба таримал ургамал усаар дутагдахааргүй. Хөндлөнгийнхоруучанартайбодисыгшингээх, саармагжуулахбагтаамжсайтай зэрэг нөхөн сэргээлтийн технологи нөлөөлөх олондавуу талтай. Ийм хөрс ихэвчлэн алтны шороон ба нүүрс,газрынтос,шатдагзанарзэргийнорд газарттархана.Иймхөрстэйбабайгалийннөхцөлтэйгазардоройтолдбарагтайболөртөхгүй.Доройтсончнөхөнсэргэхчадварсайтай.Нөхөнсэргээхбаорчинсайжруулалтынтехнологийнсонголтарвин,үрдүнбогинохугацаандчгарахмагадлалтай.Иймталбайгальболохоор урьдынхаасилүүэдийнзасгийнөгөөжтэйбабайгалийннэнтаатайорчинүүсгэжашиглахаар/ойжуулалт,сайжруулсанхадлан,жимсжимсгэнэ,хүнснийногоо/нөхөнсэргээхбүрэнболомжтойбайдаг.

• Есөнбулагийн Шаварын голынхтой төсөөтэй хөрс Баян-Овоогийн Алтан Усанд зэрэг алтны шороон орд болохаллювийнбуюууулаасэхтэйэртнийголгорхинысалаа,жалга

Зураг. Есөнбулаг /Шаврын гол/

71


дагасан газарт байна. Аллювын тэр тусмаа гравитацийн /хүнд/хүчээрхуримтлагдсантунаждарагдсанзэргээсжигдбусүедавхаргатайүржилшимээрШарынголынхоосдоогуур,байгалийнжижигчулуутай,хуурайдуу,улхөрснийусхолтой.Багаханталбайднарийнховилмаягтайтогтсонбайдаг.Энэнарийн ховил маягтай тогтсон ордын хөрс эхэн хэсэгдээбүдүүн ширхэгтэй ба доод үзүүр хэсэгтээ тунаж тогтсоннунтагшороогоор элбэг. Ийм нөхцөлд ул хөрс давсжих ньолонтой.Мөнтүүнчлэншороонорднарийнцувсанхэлбэртэйталбай үүсгэж тогтдогоос хүрээлж буй орчинтойгоо уртхилтэй. Ингэснээр ялангуяа байгалийн ургамал богинохугацаанддоройтсонорчиндоржирэхмагадлалтай.Талбайнмезо орчин нам дор гадаргатайгаас тэндээс наанга хөрс,шороо хийсэхгүй харин ч холоос хийссэн нь хурж тогтохболомжтой. Энд ховил, хуурай сайр ,элс дагаж гүйгүүлусандавтагдахаюултай.Энэтухайтехникийнбабиологийннөхөн сэргээлтийн үед бодолцож үзэх нь чухал. Магадгүйгүний усанд харьцангуй ойр хүрэх тал бас бий. Иймэрхүүталбайдөнгөнбанийтүедавхаргынхөрсбашороогялганхуулж, аригтай овоолго хийх, түүн дэх нутгийн ургамлынүр ба магадгүй үндэслэг иш зэргийг хадгалах боломжитнөхцөлтэй.Энэтохиолдолдовоолгыгзөвбайрлуулах,усбасалхинаастүүнийгхамгаалахадихээхэнанхаарчүзүүштэй.

• Цагаан Цахирын алтны үндсэн ба Айраг сумын жоншныорд хяр толгодын орой дагасан байрлалтай, хөрс нь сулхөгжилтэй, нийтдээ нимгэн, тэр аяараа цул чулуулаг дээрдөнгөжүүссэнтөлөвбайдалтай.

Хөрс нимгэн, шууд цул чулуулаг дээр залгаж тогтсоноосбайгалийн нөхцөлдөө хүртэл нэн эмзэг, гарын ая даахгүй. Хөрсхамгаалах,түүнийгхуулжовоолгохийхдарааньнөхөнсэргээлтэдашиглах зэрэг асуудал голдуу хүрз барьсан бичил уурхайчдынхувьдлболомжтой.Энэбагаханболомжийгзөвашиглажгэмээнэнөхөнсэргээлтийнүедтомашигболно.Хөрсүүсчхөгжөөгүйунаганнөхцөлдталбайнхөрсжүүлэлт,биологижуулалтхийхньнэнамаргүй.

72


Ялангуяадоройтсонталбай,ухагдсанцооногийгшимтхөрсөөрхучихасуудал амьдралд тэр бүр бүтэхгүй. Зохих үр дүнгээ өгөхгүй хөрсгүндээбагадаргатааусаарурсах,салхиархийсэхаюултай.Иймэрхүүнөхцөлдүүссэнхөрссалхиарзулгарсанбайхньнэнэлбэг.Иймүедхонгилыгдүүргэх,чигжихажлыгнямбайсуултүүсэхээргүйдүүрэнхийх.Магадгүйцооногийнамсрыгчулуугаарсуултгүйгээрдүүргэх.Салхиаршорооиххийсдэгнутагттөдөлгүйаясаараанаангишороочулуунызавсар хурахөөрөө /магадгүй түүнд ургамлын үр ч байхболомжтой/ орж ирэх ба тэнд нь ямар ч ургамал ургадаг талтай.Үргэлжсэргээгддэггүй/хөндөгддөггүй/,чулууновооцагийнаясаарбүүр нарийн ургамалтай болчихсон байдагюм.Мөн элгэн, нүцгэнхадан уулыг бүдүүн тороор /жижиг нүдтэй/ нөмөргөн нүдэнд ньшороохуруулж,тэндээсхөрсжүүлж,ургамалжуулахүйлявцэхэлдэг.Ургамлын үндэс хадыг өгөршүүлж, цуулаад таатай гэгч ургадаг.Энэболчулуулгийнбиологийнөгөршилтбөгөөдхөрсүүсэххөгжихүешатюм.Энэ ч үүднээс нөхөн сэргээлтийн ажлын үр дүн гараххугацаатавиубаүнэлэлтдүгнэлтийгяаранхийхболомжгүй.Манайөнөөгийн амьдралд унаган хөрсийг устгачихаад тухайн талбайгзөөврийнхөрсөөрхучижсайжруулахүйлажиллагаанэлээдбий.Эндолонталынхүндрэлгардаг.Үүнд:

1. Хөрс шинэ газартаа тогтож, нийцээ олж чадахгүй байсаарбайгаадус,салхиаралдагддаг.

2. Зөөврийн хөрс тухайн орчинд ялангуяа тарих ургамалдтэр бүр тохирдоггүй. Хөрс ба ургамал, микроорганизмынхоорондзохицолдооүүсдэггүй

3. Үржилшимтхөрснийолборлолт/нийлүүлэлт/бусадгазрыгэвдэхэдхүргэдэг.Эдийнзасгийнхувьдчхүндрэлтэй

4. Хөрс зөөж, ургамал ургуулах үйл ажиллагаа өртөг өндөрзэрэгболно.Иймхүндрэлбичилуурхайчдадтөдийгүйхотынгудамж талбайн тохижилтонд хүртэл тохиолддог. Хөрс болбайгалийн толь юм. Хөрс үүсэх нөхцөл өөрийнх нь шинжчанарыг таньж ойлгохгүйгээр байгальтай эерэг харилцааүүсгэхтэрбүрболомжгүй.

73


Ургамлан нөмрөгийн онцлог

Зураг. Шарын голын байгалийн ургамалжилт

Зураг. Айраг сумын Цахиуртын байгалийн ургамалжилт

74


Зураг. Шаврын гол байгалийн ургамалшилт

Зураг. Алтан усны байгалийн ургамалжилт

Зураг. Хавчигийн байгалийн ургамалжилт

75


Эдгээр зургаас үзэхэд байгалийн бүсээр ургамлын өсөлтхөгжилт (ургац) ба зүйлийн бүрэлдэхүүн асар их ялгаатай байна.Ургамалжилт,түүнийзүйлийнбүрэлдэхүүнмөнамьтнытөрөлзүйл,микроорганизмгазрыголборолж,эвдсэнээсбүгдхөрстэйгээхамтүгүй болоход хүрэхюм.Доройтсон орчныг нөхөн сэргээж тэр бүрунаган төрхөнд нь оруулахад амаргүй. Гэхдээ түүнийг байгалийнунаган төрхтэй нь төсөөтэй байдалд хүргэх боломжтой. Иймээсбиологийннөхөнсэргээлтийнүйлажиллагаауугуулнутгийнөөрийнхньургамал,амьтныхэвшинж,төрөлзүйлтэйхолбоотой.

Шарынголыннөхцөлдтехникийннөхөнсэргээлтхийгдсэнанхныжилдхөлгазрынургамалургаад2жилийндараагэхэдагь,хялгана,ширигулалж,элдэвөвстэйболжбайна.Эндхийнөвсөндөрбаөтгөн.Хөрсөндөөүрийннөөцихтэй.ХаринАйрагсумынЦагаанЦахирынцооног хооронд үлдсэн эрүүл талбайд дэрс харгана хадгалагданүлдсэн байгааг дээрх зургаас үзэж болно. Энэ бол бичил уурхайнонцлогдавууталюм.ӨлийнХавчиг,ширигулалжтайшигүүургасан,ургамалньнөхөнсэргэхчадварсайтай.

Доройтсон буюу эвдэрсэн орчныг нөхөн сэргээх технологитүүнийхувилбаролонхүчинзүйлээсхамааралтайгэдгийг

1. Нөхөнсэргээхүйлявц

2. Нөхөнсэргээлтийнажлыгхүлээжавах, түүндөгөхүнэлэлтдүгнэлтхийх.

3. Нөхөн сэргээлтийн ажлын норм норматив, үнэлгээ зэрэгттооцожүзэхшаардлагабий.

Уурхайн газрын нөхөн сэргээлтэд байгаль уур амьсгалын бүсба бүслүүрийнхээс гадна тухайн уурхайн эдэлбэр газрын бичилнөхцлийгнэнчухалчланүзэхёстой.Ялангуяауулынарбаөвөр,голынэхбаадаг,гадаргынхотгорбагүдгэрийнхослол,улхөрснийбагүнийуснытүвшин,гүйгүүлусандавтагдах,салхиныцохилтодөртөхзэрэголонзүйлийгнэгбүрчлэнмөнхамтадньтооцожтөлөвлөхньчухал.

Энэ тухай байгаль хамгаалах ажлын төлөвлөгөө, байгальорчинднөлөөлөхбайдлыннарийвчилсанүнэлгээзэрэгтлтодорхой

76


тусгагдахёстой.Нөхөнсэргээсэнталбайгаабусадсөрөгнөлөөллөөсхэдэн жилдээ хамгаалах асуудал чухал.Тарьсан ургамал эхнийжилүүдэдбүрчэмзэг.Ялангуяаалтнышороонордынхувьдурсгалусихтэй,түүнээсурьдчиланхамгаалаххэрэгтэй.

Биологийн нөхөн сэргээлтийн хувьд аргацаасан, нүд хуурсанмөн нэг дайралтаар хийгээд гүйцэтгэх гэсэн үйл ажиллагаа байжболохгүйбаиймтохиолдолдүрдүндхүрэхгүй.Хариндэсдараалалтай,нарийннямбайүйлажиллагааныүрдүнднөхөнсэргээлтамжилттайхэрэгжинэ.

Нөхөн сэргээлтийн үед онцгойлон баримтлах зарчим.

1. Бичилуурхайнэзэмшилталбайхарьцангуйжижиг,ялангуяагонзгой хэлбэртэй бол түүнийг хүрээлж буй талбайнбайгалийн төлөв байдал, нөхцөл нөхөн сэргээлтэд ихнөлөөтэй.Иймээснөхөнсэргээлтэдуурхайнэдэлбэргазрынорчныгбайгалийнтөрхөөрньхадгалахасуудалнэнчухал.

2. Уурхайн эдэлбэр газарт буюу хүрээ шугамын доторбайгалийнхаараа ба сайжруулсан талбай аль болох иххэмжээтэймөнхэсэгхэсгээрбайхтусамдоройтсонорчнынөхөн сэргээлтэд илүү сайн нөлөөлнө. Өөрөөр хэлбэл,байгалийнаясаараанөхөнсэргэхөргөнболомжтой.

3. Доройтсон орчны зэрэглэл /сул, дунд зэрэг, хүчтэй, нэнхүчтэй/ аль болох бага байх тусам нөхөн сэргээлт хямд,хялбар,үрдүнтэйболно.

4. Техникийн нөхөн сэргээлтийн үед ашигт малтмалынихэнхи /алтны үндсэн орд/ хайлуур жонш, нүүрс, шатдагзанар гэхмэт/ төрөл, технологийн явцад хонгилыг дүүргэхматериалих хомсддог.Иймээс гүнээс гарчбайгаа хаягдалматериалыг анхнаас нь зөв, гамнаж хамгаалах асуудалчухал билээ.Овоолгоор цооногийг булахдаа, нэгдүгээртовоолгын өнгөн гадарга дахь том чулуулгаа доор нь хийх,хоёрдугаарт овоолгын суурийн хөрс ургамлан нөмрөгийгхөндөхгүй байхад анхаарах хэрэгтэй. Туршлагаас харахад

77


овоолгын хонгилын эсрэг талын ар хормойн хэсэгт гүнийдавстайчулуулагбайрандаахавиргансархэлбэртэйүлдсэнбайдаг. Мөн нүхийг бөглөхийн тулд түүний амсар хавийнхөрсийг хуулж, нүцгэлэх нь олонтой. Ингэснээр доройтсонталбайнхаа хүрээг тэлж, улам том болгоно гэдгийг сайтаройлгох.

5. Бичил уурхайчдын хувьд гадаргын ба хэвлийнматериалыгширхэгийн том жижиг, үржил шимтэй ба хоруу чанартайэсэхээр ангилж, овоолго хийх бүрэн боломжтой.Овоолгыгтараах, нүхийг булж тэгшлэхэд материалыг дараах дэсдараалалтай хийхийг /том ширхэгтэй --- хоруу бодистой----хоруу бодисгүй----жижиг чулуу---үржил шимтэй гэх мэт/гүйцэтгэгчмөрдлөгболгох.

6. Олборололт явагдсан газраас гадаад орчны ус, агаар,хөрсөнд хоруу чанартай химийн элемент тархах аюулыгюуныөмнөхязгаарлахньчухаласуудалюм.Үүндэхоронч,эзэнхүнийсэтгэл,хандлагамашчухал.

7. Уурхайн эдэлбэр газрын дотор гүний /хоруу элементтэйхялбар уусах давстай, хүчтэй хүчиллэг, шүлтлэг гэх мэт/материалын хүрээлэн буй орчинд үйлчлэх тархалтыгхязгаарлахшаардлагатай.

8. Доройтсон орчин ялангуяа биологийн нөхөн сэргээлтийнүед талбайг захаас нь хумиж ажиллах зарчмыг баримтлаххэрэгтэй.

9. Ашигт малтмал олборлосон газарт нөхөн сэргээлт хийхажлыгхэдхэдэнүешаттайальболохоорнямбайгүйцэтгэнэ.Техникийн ба биологийн нөхөн сэргээлтийн хоорондтодорхой цаг хугацааны завсарлага байх хэрэгтэй ба энэхугацаандхөрсэвээолж,нягтаршихболомжтойбайна.

10. Биологийн нөхөн сэргээлтэд аль болох нутгийн ургамлыгашиглах нь зүйтэй. Нэг удаагийн үйл ажиллагаагаарбүгдийг сайхан болгох боломж тэр бүр байхгүй. Энд бут

78


сөөг, сөөгөнцөрт илүүтэй анхаарал тавих нь чухал юм.Голомтолсон нүцгэн талбай том бол түүний төв хэсгүүдэдэнд тэнд тохмын чинээ газрыг ч гэсэн ургамалжуулвалцаашидбиологиийнсэргэлтявагдахнөхцлийгбийболгоно.Том талбайг нийтэд нь нэг дайралтаар ургамалжуулах ньтиймчамаргүй.Иймээсбагаталбайдчгэсэнчанартайүйлажиллагааилүүөгөөжтэй.

ДҮГНЭЛТ Нэг. Дүгнэлт

Дээр дурдсан аймаг сумдын нутаг дахь алт ба хайлуур жоншолборлож байгаа зарим ТББ, түүний нөхөрлөлийн байгаль орчныхамгаалал,уурхайлсангазрыннөхөнсэргээлтийнүйлажиллагаатайтанилцсанаардараахдүгнэлтэдхүрчбайна.Үүнд:

1.1. СүүлийнжилүүдэдХАМОиргэднэгдсэнзохионбайгуулалтадорсноорЗГ-ын 308 дугаар тогтоолоор батлагдсанжурмынбайгаль орчин хамгаалах, ашигт малтмал олборлосон,эвдэрсэн газарт нөхөн сэргээлт хийх заалтууд хэрэгжихбодитболомжбүрджээ.

1.2. ЗГ-ын 308 дугаар тогтоолоор батлагдсан журманд Бичилуурхайннөхөнсэргээлтийнаргачлалыгтусгахааражиллажбайна.

1.3. БичилуурхайчдынТББбатэдгээрийннөхөрлөлийнгишүүдбайгальорчноохамгаалах,нэгэнтдоройтсонгазрыгнөхөнсэргээх ажлын чиглэлээр өөрсдийн хариуцлагыг ашигтмалтмалолборлолтынтомажахуйннэгжтэйижилтүвшиндтавьжажиллажбайна.

1.4. Бичил уурхайчид байгаль хамгаалах, доройтсон газрыгнөхөн сэргээх асуудлаар нутгийн захиргааны болонөөрөө удирдах байгууллагатай нягт хамтран ажиллахшаардлагатай байна. Энэ бол бичил уурхайчдын байгаль

79


хамгаалал,нөхөнсэргээлтээрхүлээсэнүүргийнбиелэлтийнүндэсболжбайна.

1.5. Ашигт малтмалын олборлолт эрхэлж байгаа гишүүдийнүүсгэн байгуулсан ТББ-уудын үйл ажиллагаанд байгальхамгаалалт, нөхөн сэргээлтийн хүрээн дэхь санаачлага,туршлага олон хувилбартай бөгөөд өөр өөрийн байгальуур амьсгал, ашигт малтмал олборлолт, баяжуулалтынонцлогтойхолбогдожбайна.

1.6. ӨнөөдөрТББ-ынхан,тэдгээрийннөхөрлөлбүхэнлбайгальорчин хамгаалалт, газрын нөхөн сэргээлтээр хэлэх үгтэй,хийсэн ажилтай болжээ. Ялангуяа тэд уурхайлсан газрынтехникийннөхөнсэргээлтбуюугазрынгадаргыгбайгалийнтөрхөнд нь оруулах талаар туршлага ихтэй. Энэ ажлынүр дүнд овоолго тараагдаж, хонгил нүх булагдаж, тэрталбайгаас хүрээлэн буй орчинд ус, агаар, хөрс, ургамалднөлөөлөхсөрөгүйлчлэлбүрэнзогссонбайна.Мөнтухайнталбайдхүнбаамьтанаюулгүйорших,цаашиднутагорныбиологийнидэвхсэргэхболомжбүрдэжбайна.

1.7. Бичил уурхайчдын дунд байгаль хамгаалал, нөхөнсэргээлтээрсайнтуршлаганэлээдихбөгөөдамьдралдүрдүнгээөгчбайгаадэргэлзэхюмгүй.

Тэд газартай шууд харьцаж туршлагатай болж хөрс, ус,агаарынхаамөнчанар,экосистемдгүйцэтгэхүүрэг,ачхолбогдлыгбүрэн ухаарч, хайрлаж хамгаалах хувиршгүй сэтгэлтэй болж. Энэбол байгаль хамгаалах ард түмний ширгэшгүй баялаг гэхээс өөраргагүй.

Байгаль хамгаалал, нөхөн сэргээлтийн энэ ажил гэхдээ олонталтай, амаргүй /хүч, хөрөнгө их шаардагдах/, үр дүн нь удаанхугацааныдараагардагзэрэгонцлогтой.

Энэч үүднээсөнөөгийн тухайнчиглэлээрхийгдсэнажил, гарчбуй сайн туршлагыг эхлэлийнх гэлтэй. Нөхөн сэргээлтийн явцадхуримтлагдажбайгаатуршлагыгталбүрээсньсудлансайжруулах,

80


бусдад дэлгэрүүлэх асуудал өвөрмөц бөгөөд хариуцлагатай.Энэчиглэлээрцаашидхийхажил,авахаргахэмжээихбайна.

Хоёр. Газрын нөхөн сэргээлтээр бичил уурхайчдад тохиолдож байгаа бэрхшээл түүнээс гарах боломж.

Бичил уурхайчдын дунд ялангуяа ашигт малтмал олборлосонгазрынхөрсболонургамланнөмрөг,биологийнолонянз/нутгийнболон нүүдлийн/ байдлыг нөхөн сэргээх ажлын хүрээнд дараахбэрхшээлүүд байгаа ба тэдгээрийг дараах байдлаар шийдэхболомжтойюм.Үүнд:

a. БУ-ннөхөнсэргээлтийнаргачлалыгБичилуурхайгаарашигтмалтмалолборлохжурмынхавсралтаарбатлуулах.

b. Мэргэжлийнхүнийидэвхтэйоролцоогоор,ялангуяабиологи,геологи,ургамал,хөрссудлал,экологихангах.

c. Нөхөн сэргээлтийн технологийн нарийн хувилбаруудынтухай бичил уурхайчдадмэдлэг боловсрол олгох, семинар,сургалтыг ашигт малтмалын төрөл, нутгийн байгальуур амьсгал, олборлолт газар нутгийн дараа дараагийнашиглалтынзориулалтзэргээрялгавартайзохионбайгуулах.

d. Техникийн нөхөн сэргээлтийн үе шатанд газрын үүсмэлгадаргыгбайгалийнтөрхөндоруулахадашиглахматериалынангилал/гүнийчулуулгаасгаралтай,тэндээсагаарбаусандтархах хоруу бодисын үйлчлэлтэйг хамгийн гүнд, үржилшимгүй ч сөрөг үйлчлэлгүйг дунд хэсэгт, үржил шимтэйхумус бүхий хөрсийг өнгөнд/-ыг сайтар харгалзаж ангиланүздэг арга эзэмших хэрэгтэй. Бичил уурхайчдыг ялангуяаүржил шимт хөрсний овоолго хийх, түүнийг хамгаалжхэрэглэх,ажлыннарийнаргабарилдсургах.

e. Овоолгыгтараах,хонгилыгдүүргэхэдгазрынбуюухөрснийнягтралт ба уусмалынх нь РН-ийг тодорхойлж, түүнтэйуялдуулж биологийн нөхөн сэргээлтийн технологийнсонголтыгхийх.

81


f. Биологийн нөхөн сэргээлтэд нутгийн унаган ургамал, бутсөөг, модлог ургамлыг илүүтэй ашиглах ба сонголтодмэргэжлийнтуслалцааавчбайх.

g. Нөхөн сэргээлтийн ажлын хүрээн дэх бичил уурхайчдындундбайгаасайнтуршлагыголонхувилбараармэдээллийнсувгуудаарбусдадхүргэжбайх.

h. Нөхөн сэргээлтийн чиглэлээр мэргэжилтэн бэлтгэхсургалтынхөтөлбөр,хичээлийнтөлөвлөгөөгулсынхэмжээндөнөөгийншаардлагаднийцүүлэнболовсруулжхэрэгжүүлэх,.

i. “Нөхөн сэргээлтийн ажлын төлөвлөгөө”-г боловсруулждагажмөрдөх.

Гурав. Газрын нөхөн сэргээлтийн хэмжээнд бичил уурхайчдын материаллаг баазыг бэхжүүлэх, эдийн засгийн чадавхийг дээшлүүлэх.

3.1. Техникийн нөхөн сэргээлтийн хөдөлмөрийгшаардлагатайтохиолдолдмеханикжуулах.

3.2. Биологийн нөхөн сэргээлтэд шаардлагатай нутгийн бутсөөг, олон настын үр, жимс жимсгэнэ, модны суулгацаархангах.

3.3. Нөхөн сэргээлтийн гар аргад зориулсан жижиг багаж,төхөөрөмжийгзохионбүтээх,бөөнөөрүйлдвэрлэхбабичилуурхайчдаднийлүүлэхажлыгзохионбайгуулах.

3.4. Бичил уурхайгаар эвдрэлд орсон, орхисон газартнөхөн сэргээлтийг аль болох бичил уурхайчдын ТББ-аар гүйцэтгүүлэх хөрөнгийн эх үүсвэрийг орон нутгийнхөрөнгөөршийдвэрлэх.

3.5. Бичилуурхайнгазрыннөхөнсэргээлтэдтусалжбайгаахувьхүмүүс, албан байгууллага, аж ахуйн нэгж, ТББ ба гадааддотоодын хөрөнгө оруулагчдын санаачлагыг өрнүүлжнэмэгдүүлэхболомжийгдэмжих.

3.6. Их, дээд сургууль, эрдэмшинжилгээний байгууллагуудаас

82


бичил уурхайчдын газрын нөхөн сэргээлтээр шинэтехнологи боловсруулах туршилт, шинжилгээ, төслийгсанхүүжүүлэхаргахэмжээавчбайх.

Дөрөв. Төрөөс бичил уурхайчдыг дэмжих бодлогын зохицуулалтыг боловсронгуй болгох.

Ашигтмалтмалолборлолтоосдоройтсонгазрыгнөхөнсэргээхажлын норм, норматив, үнэлгээг, тэдгээрт нөлөөлөх хүчинзүйлүүдтэйуялдууланнарийвчланболовсруулах.

4.1. Зохион байгуулалтад нэгдсэн бичил уурхайчдыг ашигтмалтмалолборлох талбайгаарЗГ-ын2010оны308дугаартогтоолоорбаталсанжурмындагууойрындундхугацаандбаталгаатай хангах. Ашигт малтмал олборлох талбайнэрхийгбичилуурхайчдадолгохдоотэднийнөхөнсэргээсэнталбайнхэмжээбачанартайхолбожүзэжбайх.

4.2. Төрийн захиргааны төв байгууллагуудын /УУЯ, АМГ баБОАЖЯ/ хоорондын уялдаа холбоог /ЗГ-ын 2010 оны 308дугаартогтоолоорбаталсанжурамдтусгахзамаар/нарийнзохицуулж,бичилуурхайчдадхүндрэлбагатайболгох.

4.3. Бичил уурхайчдад нөхөн сэргээсэн газраа зөв зохистой,үр бүтээлтэй бусад зориулалтаар эзэмших эрх олгох. Тэрхүрээнд томоохон барилга байгууламж, арга хэмжээнийзурагтөсөлболовсруулахадтуслалцааүзүүлэх.

4.4. Бичил уурхайчид олборлолт явуулсны дараа нь нөхөнсэргээсэнгазраахөдөлмөрийнхөөүндсэнхэрэгсэлболгон,тэндтогтвортойамьдрахбаталгаатайболохэрхзүйнакттайболох.

4.5. Нөхөн сэргээлтийн ажлын явцад мониторинг хийжтогтвортой гадарга ба хөрс, ургамлан нөмрөг үүсэх төлөвбайдалд мөн газрыг цаашдын ашиглалтын зориулалтадортол үргэлжлүүлэн гүйцэтгүүлж, эцэслэн хүлээж авдагжурамтайболох.

83


4.6. Бичил уурхайчдад газрын нөхөн сэргээлтийг байгальхамгаалахадчиглэгдсэнбусадтөрлийнүйлажиллагаагаардүйцүүлэнгүйцэтгэхболомжбүрдүүлэххэрэгтэйбайна.

*****************

Ашигласан материалын жагсаалт

1. Монгол Улсын шинэчлэн найруулсан Газрын тухай хууль.Улаанбаатар-2002он

2. Газрын нэгдмэл сангийн 2010-2013 оны тайлан. Засгийнгазрынтохируулагчагентлаг.Газрынхарилцаа,геодезизурагзүйнгазар.Улаанбаатар.

3. Уулуурхайнсалбарынстатистикмэдээ.АМГ.2014.VII.

4. Бичил уурхайн холбогдолтой хууль, тогтоомж. Тогтвортойбичилуурхайтөсөл.2011он.

5. Бичил уурхайчдын санаачлага, туршлага (1 дүгээр хэсэг)Тогтвортойбичилуурхайтөсөл.Улаанбаатар.2013

6. Гараргааралтолборлолтынулмаасэвдрэлдорсон газрыгнөхөнсэргээхнь.TheAsiaFoundation.2013

7. Уул уурхайн нөлөөгөөр эвдэрч доройтсон экосистемийннөхөнсэрээлт.TheAsiaFoundation.

8. Аваадорж.Д.Хөрссудлал.Улаанбаатар.2014

9. Кауричев.И.С.Почвоведение.Москва.1982

10. Энхболдбаатар.Д.“Нинжа”нарыннэншинэтүүх.Тогтвортойбичилуурхай.2009

11. Kuntze.H.undandre.Bodenkunde.Stuttgart.1994

12. NyleC.BradyandRayR.Well.TheNatureandPropertiesofSoils.2002

13. Schachtshabel.PundandreLehrbuchderBodenkunde.Stuttgart.1992

ХОЛБОО БАРИХ:

Монгол Улс, Улаанбаатар хот,Скай Плаза Бизнес төв,Олимпийн гудамж 12,Сүхбаатар дүүрэг, 1-р хороо

Утас:+976 11 328848Факс: +976 11 322415

И-майл:[email protected]Вэб хуудас: www.sam.mnFacebook: ASM MongoliaTwitter: ASM Mongolia

Documents

нөхөн сэргээлтийн сайн туршлага a5БИЧИЛ УУРХАЙЧДЫН НӨХӨН СЭРГЭЭЛТИЙН САЙН ТУРШЛАГА 2010-2014 ОН Улаанбаатар