~~ HZ. MUHAMMED (SAV) VE

MESAJI

Editor Mehmet Mahfuz SOYLEMEZ

Dem.No:

islauu i:umter Dergisi Yaymlan Ekirn 2014

'

Tti'RK-is~ EDEBIYATININ KAYNAGI OLARAK HADiSLER

Ziilfikar GUNGOR"

Girlfii

islam toplumunun olm;mmunun iki temel dinamigf vard.rr. Bunlar Allah'm insanltga gonderdigi son ilahi mesaj olan Kur'an-1 Kerim ile bu mesajm tebli-gi, tebyini ve talimi ile gorevli son peygamber olan Hz. Muhammed (s.a.s.)'in sl1nneticlli'. Putlara tapan; hak ve hukuku degil glicii onemseyen; insanlara gut;lerine gore deger veren; loz t;ocuklarmi diri diri topraga gomen; ahhTh: de-gerlerinin ayaklar altma ahnd.I@ Cahiliyyet Devrt Arap toplumunu, hak, ada-let, ahlak vb. alanlarda biitiin insanltga omek olacak bir seviyeye getiren, bu iki temel dinamiktir.

Kur'an'm ortayakoydugu temel prensiplerle olu~an teort; Hz. Muhammed'in usve-i hasene1 olarak takdim edilen omek uygulamalanyla P.ratigini olu~turmu~ ve boylece. 23 yll gibi bir siirede. tarihin en biiyiik ve miikemmel medeni-yeti olan islam Medeniyeti ortaya t;lkml~br. islam din1nin ilk muhataplan olan Arap toplum hayatmda meydana gelen koklii degi~imler. fetihlerle elde edilen diger top:raklarda ve milletlerin hayatmda da devam etmi~; bunda da yine. ba~ta Kur'an olmak iizere, Hz. Muhammed'in uygulamalan etkili olrnu~tur.

Ya~ad.I@ donemde sozlert, uygulamalan ve onay verdiklertyle islam toplu-munun olu~masuu saglayan Hz. Muhammed, vefatl sonras1 da bunlan gelecek nesillere aktaran Sahabe ve ta.biin nesli vas1tasiyla islam toplumlan iizerinde etkili olmaya devam etmi~tir. islam toplumlannm ferdi ve toplumsal hayatla-ruu diizenleyen filoh ekollertnin temel kaynaklarmdan birisinin Kur'an'dan soo/a Hz. Muhammed'in liadislertnin olmas1 bunun en at;lk gostergesidir.

Miisliiman toplumlarm hayatlarmda meydana gelen ve tevhid akidesi te-meline dayah bu degi~im edebiyatlan iizerinde de etkili olmu~; islanu ilimlerin temel kaynaklan olan Kur'an ve Hz. Muhammed'in hadislert, bu milletlerin edebiyatlaruun da en ba~ta gelen kaynaklan olarak kabul gormii~tiir. Tii.rk edebiyatmdan once, Arap ve iran edebiyatlan iize.rtnde etkili olarak bunlan is-lam potasmda yoguran bu iki kaynak; daha sonra da, islam dinini kabul eden Tii.rklerin edebiyatlm da ayru potada yogurarak hepsinin ortak birt;ok ozellik kazanmasUll sagl~trr. Boylece ba~ta Arap. iran ve Tii.rkler olmak iizere bii-tiin Miish1man milletlerin edebiyatlarmda, ayru kaynaklardan beslenen. ortak konularm i~lendigi islanu bir muhteva olu~mu~ ve bunlarm edebiyatlan islam Edebiyah veya islanu Edebiyat olarak isimlendirilm1~tir. Ba~ta Fuad Kopn1-

Yrd. 0~. Dr., Ankara Universitesi ilahiyat Fakilltesl TO.rk·lslam Edeblyab Anablllm Dah Ogrt. Uy. Ahzab Suresl 33/21.

.#'" .

234 Hz. Muhammed (sau) ue Mesqjt

Iii olma.k iizere edebiyat tarth~ilerimiz, ayru gerek~elerle, islamiyet'in kabulii sonras1 g~!i§en ve Tanzimat'a kadar devam eden Tii.rk edebiyabrun en uzun donemine isliimi Ti1rk Edebiyatl achm vermi§lercJ.ir2.

Muhtevada ayru soya bagh olanlarm olu§turdugu millet anlaYJ§lillil deger-lerinden daha ~ok, ayru dine inanan insanlann olu§turdugu iimmet anlaY1§1 degerleri bu don em edebiyaturuzda one ~ikmaktadlr. Onun i~in bu donem edebiyaturuza, Agah SliTl Levend, Ommet Cagt Ti1rlc Edebiyat:t demi§t:J.tl. Yani bu donem edebiyaturuz, agrrhkli olara.k milli degil. clini bir edebiyatb.r ve clini muhteva iizerinde en etkili olan kayna.k ise Hz. Muhammed'in hadisleri, onun hayab ve §ahsiyetidir. Bu giri§ten sonra Hadislerin ve Hz. Peygamber'in, TUrk-islam Edebiyabna nasJ.l kayna.khk ettigine ge~eblliriz. ' : 1. Tiirk-isliim EdebiyatlDlll ilk Eserlerinde Hadisler

; Tarihten giiniimiize Tii.rk-islam Edebiyatmm ilk iirii.nleri olara.k intikal eden ii~ onem.li eser vardlr. Bunlardan ilki bir ahlak ve ogiit kitab1 niteligi ta-§Iyan ve YusufHas Hacib tarafindan 462/ 1069-1070'de yazlian KutadguBilig; ikincisi Ka§garh Mahmud'un Araplara Tii.rk~e ogretmek amac1yla 466/107 4'd~ yazd.Igt Dfuanu Liigdti't-Ti1rl~ ii~iinciisii ise bunlardan yakla§lk bir asrr sonra (XII. Yy), Edib Ahmed Yiikneki tarafindan kaleme alman Atabetil'l-HakaytlctJI. Bu eserlerin yazJ.ldi@ doneme bakaca.k olursak bu zamana kadar, islllmi ilim-lerin tedvininin tamamlandlgun, filoh ekollerinin kuruldugunu ve islam diin-yasmda en makbul hadis kiilliyab olarak kabul edilen Kiltilb-i Sitte'nin de tasnifinin bittigini goriiliiz. Ayru zamanda ilk TUrk-islam eserlerinin yazlld.Jk-lan XI-XII. asrrda, Tii.rklerin Miisliiman olu§lannmm tamamlandi@ X. asrr iizerinden de epeyce uzun sayllabilecek bir zaman ger;tigt a~lktJI. DolaJlslyla bu eserlerin muhtevasmda, ba§ta Kur'an olmak iizere, Hz. Muhammed'in ha-dislerinin etkili olmas1 gayet tabiidir.

Yukandaki eserlerden Kuta.dgu Bilig iizerine yapJ.lan bir

Kiiltfuiimii.zde Hz. Peygamber 235

Bu ~ah~mada verilen orneklerde h adislere mana alarak abita bulunuldu-gu gorillmekteCtir. Ashnda Kutadgu Bilig'in muhtevasma bakbguruzda, islam ahlakmm temel esaslannm a~J..klanc:hguu ve dala)'lsiyla burada manaslill ha-dislerden alan daha ~ok ornekler bulmariiD miimkiin alacagrru soyleyebi.lirtz. Nitekim Kutadgu Bilig'deki ayet ve hadislerin varllguu tespit i~in hazulanan bir makalede taplam 55 adet hadise telmih yap!.ld.Igt artaya kanmu~ ve bu sa)'llliD daha da artmasmm miimkiin aldugu ifade edilmi~ti.£6.

TUrk-islam edebiyatmm en eski iirt1nlerinden alan Divdnu Lugiiti.'t-Tiirlcu ba~tan s9na akuyarak yapbguru.z tespitlerde hadisler a~1smdan ~oyle bir tablo

artaya 9lknu~br: ~

Bu eserin mukaddime klsmmda Ka~garll Mah.mud, Buhar~ ve Ni~aburlu go.venilir hadis imamlanndan naklen "TUrk dilini ogreniniz; ~ilnlcil onlar iein uzun silrecelc egemenlilc vardtr" §eklinde bir hadis nakletmi§t;trS. Aynca "ersek" kellmesinin a~Iklamasmda "Acele eden lcimse de bir engele ugrayaralc eli bo$ lcaltr" ar!.lammdaki Tiirk savmm ar!.lammm "inne'l-miinbette Ui ardan lcata'a ve

Ui zahran eblcti"7 hadisiyle ayn1 oldugunu belirtmi§fuS. Tiirk kelimesini a~Iklarken "Ytice TClTlll., Benim bir orcium vardtr, anc:z Tiirlc ad! verdim anlan doguda yerle$tirdim. Bir ulusa lazarsam Tiirlcleri, a ulus iizerine musCz.uat ktlanm.. di-yor." ~eklindeki rivayeti E§-~eyh Ebu Bekr el-MU.fid el-Cercenli aclli bir §ah-sm eserinden nakletmi§fu9. "Sa~rafu" kelimesini a~J..klarken "Bir lcere falctan lcorlcan leu.$ arti1c lctrlc yll. ~atallt ag~ iizerine lconmaz" anlammdaki Tiirk saVI ile e§ anlamh alarak "Ui yuldegu'l-mil'min.il min cuhrin vdhidin. merreteyni"10

hadisini zikre~tir11 •

Gorilldugo. gibi Tiirk~e bir sozliik al.masma ragmen DivdnuLugiiti.'t-Tiir1Cte, dort adet hadis rivayeti, kaynak alarak kullarulml~trr. Bu eserde hadislerin slhhatinden ~ak ar!.larm iizerinde durularak bunlar nakledilmi§tir.

Kutadgu Bilig'in bir ozeti mahiyetinde alan Atabetil'l-HalcdyrlCm hadisleri

kaynak alarak almas1 hakkmda ise ~unlar~ soyleyebi.lirtz:

"1 03 BUgiyi ara. usanma; bil lei. o hale resm. 104 'BUgiyi 9in'de bUe olsa aray1ruz" dedi" 12

5 Cerna! SofuogJu. "Kw-'an ve Hadis ({11ltii.tii.n'O.n ({utadgu BWg'teki izlerl". Doku.z EylilL OntversUe· si hnruyat Fakilltesi Dergisi. izmir 1989. Sa}'! V. s. 127-180. Makalede telmlh yapllan hadislerln sa}'ISl tarafuruzdan tesplt edilmlljt:lr. (Z.G.)

6 Kru;garh Mahrnud. Dludnu LUgiiti'L·Tfulc .. (

236'

"159 Res ill ·fnsam yiLzil koywt ate~e atan dil.dir' dedi 160 Dilini slla tut yUzilnil ate~ten kurtar" 13

"191 Res ill dilnya ~in. tarladrr, de~

192 Tarlada ~all$· t;abala ve fyUik et"14

Hz. Muhammed (sav) ve Mesqjt

Edib Ahmed. yukandaki beyitlerde a~lk~a Hz. Peygamber'e niSpet ederek onun u~ adet badisini kaynak olarak kullanciJ.giDl gostemli~tir. Toplam 256 beyit olan bu eserin yazma nushalannda, zikredilen rivayetlerin dJ.~mda rna: nalanru hadislerden alan 19 adet beyit ve bunlann kaynak olarak aldJ.gi 19 hadis Arap~alanyla birlikte kaydedilmi§tir15•

ilk donem TUrk-islam Edebiyah eserlerinde hadislere verilen yerin daha sonra ya.ztlan eserlerde de artarak devam ettigini soyleyebiliriz. Dini bilgi ~eviyesinin yiikselmesinin, hadislerin dini-edebi eserlerdeki etkisini arhrciJ.giDl d!i§ilnuyoruz.

2 . Tiirk-istiim Edebiyab'nda Hadislerin Kaynakhk Ettigi Dini-Edebi Tiirler16

TUrk-islam Edeb iyatl'ndaki dini-edebi turler i~erisinde Hz. Mubammed'in tlham kaynag1 oldugu ve onun hadislerini kaynak olarak ele alarak yazilim~ t:iirler olduk~ fazlachr. Dinin inan~. ibadet ve ahlaki yonfulu a~lklayan dini-edebi eserlerde, Kur'an'dan sonra en temel kaynak olarak b~vurulan ha-dislerdir. Edebiyaturuzda konusunu Hz. Muhammed'in ve onun hadislerinin olu~turdugu dini-edebi turlerim.izin bazts1 ~unlardrr.

a. Na't-1 Nebevi

Hz. Muhammed'i ovmek, onun sahip oldugu maddi ve manevi gilzellikleri anlatmak i~in yaztlml§ §iirlere na't-1 §erif, na't-1 peygamberi, na't-1 rasiU veya na:t-1 nebevi denir. islam dinini kabul eden butful milletlerin edebiyahnda or-tak dini-edebi bir tur olan na'tm kaynag1 Arap edebiyabdrr. Hz. Peygamber'in ~clirlerinden, Hassan b. Sabit, Abdullah b. Revaha ve Ka'b b. ZUheyr gibi as-habm onu oven §iirler soylemesi ve Allah Rasulfulfm bunlara kar~1 ~tkmamas1 bu tiiriln geli~iminde en buyiik etkendir.

Tfu~erirl islamiyet'i kabulilnden sonra ya.ztlan ve ilk Tfuk~e eser olan Kutadgu Bilig'den ba~layarak ya.ztlan tum eserlerde, mesnevilerde mutlaka bir veya birka~ ~iirden olu~an bir n a't b6111mu bulunmaktachr. Na't, TUrk Edebiyab'nda Divan, Halk ve Tekke § iirinin ortak bir t:iiriidfu. Edebiyahmlzda

13 Edib Ahmed, age ... s. 88. 14 EdibAhmed, age ... s. 89. 15 EdlbAhmed, age ... s. 49-74. 16 Bu til.rler haklanda ge~ bllgil~ln bkz. Necla Pekolcay-Sel~;uk Erayd!n vd .. isliimi Tii.rk Edebi·

yabnda ~kU ue Nevflere Girl!j, Kitabevl Yay .. istanbul 1996; Prof. Dr. H.lbrahim ~encr·Dr. AIJm Ylld!z, Tilrk-lsliim Edebiyal:t. Istanbul 2003; All Yllmaz-Ziilfikar GtlngOr, Tii.rk Dill ve Edeblyo.ll Tarihi.. Anlruzem Yay .. Ankara 2006.

KO.ltu.riirmizde Hz. Peygamber 237

~airlerin hemen tamarm, na't-1 ~erif tiirilnde ~iirler ya.znu~br. Na'tlarda hadis-ler, hem i

""" .

238 Hz. Muhammed (sav) oe MesqjL

d. Hilye-i Nebi

Hz. M~ammed'in bedeni ozelliklertnden, viicud yap1smdan ve azatanrnn fiziki dwu.mundan bahseden eser ve levhalara whilye-1 §erif'. "hilye-i saadet~. whilye-i nebi~ veya "hilye-i nebevi" denilmektedir. Siyer edebiyatuun bir alt kolu

olan bu dini-edebi tiin1n kaynaklan ba§ta Hz. Ali ve Hind b. Hale olmak iize-re ashabm onde gelenlertnden nakledilen rtvayetlerdir. Bunlarm dl§mda Hz.

Ay~e. Ebu Hureyre, Enes b. MaJ..I.k. Bera b. Azib, Cabir b. Semfue, ibn Abbas, Abdullah b. Orner, Dmmu Ma'bed ashabdan hilye-i Nebevi ile ilgili rtvayetlert olan §ahsiyetlertn bazil.andrr.

Hz. Peygamber'in bedeni ozelliklerinin anlatlldlg1 hilye-i Nebevi ile ilgili bil-

~iler, oncelikle hadis ve siyer kitaplarmda yer alml§, daha sonra hadis aiimi

TimUzi (6. 279/892) tarafmdan derlenen Kitabii.'~-$email adll eserin ba§ tara-finda bir araya toplanmt§b.r. Bu §ekilde, Hz. Peygamber'in ahlak ve davram§-ianndan bahseden §email tiirilniin bir par~asm1 olu§turmu§tur. Daha sonra

da konuyla ilgili rtvayetleri toplayan, bunlan a~Lklayan mustakil risaleler ve

kitaplar ya.zJ.lmJ§b.r.

Hilye-i Nebevi tfuiine ait muellifi bilinen en eski mensur hilye, ~eyht1'l

islam Hoca Sadettin Efendi (o. 1008/1599)'nin Hilye-i Celile ve $emiiil.-i 'Aliy-ye adll eseridir. Manzum hilye-i Nebevi sahasmda ilk eser, ~erifi'nin Risdl.e·i Hilyeti'r-Rasrll adll iki yiiz elli be§ beyitlik mesnevisidir. Hilye-i ~ebevi tfut1nt1n en me§hur olan eseri, XVI. yiizyll §

Kiilturfunii.zde Hz. Peygamber 239

olmadan Allah'tan vabiy ab§. Kur'an'da isra ve Necm surelerinde anlatJ.lan Mi'rac mucizesi haklanda hadis kitaplaruwzda daha aynnb.h bilgiler mevcut-tur. Ba§ta Buhari ve Miislim'in Sahihlert olmak li.zere, hadis kiilliyabmlzda bu olaym her a§amasi biitiin tafsilatlyla anlablmaktadrr.

Kur'an-1 Kerim ve tefsirlerinde, hadis-i §eriflerde konuyla ilgili vertlen bil-giler, onceleri siyer kitaplannm ilgili boliimlerinde ve mu'cizatu'n-Nebi tiirii eserlerde nakledilmi§tir. Daha sonralan ise mi'rac olaymi ele alan manzum veya mensur miistakil eserler yaziliru§trr. Bu tiir eserlere mi'rdciyye veya mi'rdc-nii:me adl verilmektedir. Tiirk edebiyatlnda bilinen en eski manzum mi-raciye, Abdu'l-Vasi c;elebi'nin, Mi'rdcnii:me-i Seyyidi'l-B~er adll mesneVisidir. 567 beyitten olu§an bu mesnevi ve 817 /1414'de nazmedilmi§tir.

Mi'raciyyeler hakkmda doktora ~ab§mas1 yapan Metin Akar, incelemeleri . sonunda tesbit etti~ Tiirk~e mi'rac-namelerden muellifleri bilinmeyen dort adet mensur eserle, on ii~ adet manzum mi'raciyyeyi tarutml§ ve incelemesin-de konuyla ilgili Buhari ve Muslim rivayetlerine yer vermi!itir. Manzum mi'nk-nameler, konuyla ilgili ayetlerin bir tefsiri, hadis-i §erillerin ise manzwn bir §erhi mabiyetindedir. Bu eserlerde mi'racm butiin a§amalan, hem isra hem de mi'rac boyutuyla ele almarak i§lenmi§~1 •

f . Kuk ve Ytiz Hadisler

Biitiin Miisliimanlar i~ en onemli ornek alan Hz. Muha.mmed'in soz, fiil ve takrtrlertnden bahseden rtvayetler onun ornekliginin anla§Ilmast balo.m.m-dan -;ok onem arzetmektedir. Bu sebeple ilk Miisliiman nesli alan ashaptan giiniimli.ze kadar tUm islam alimleri bu rivayetleri toplamaya, ogt-enmeye _ve uygulamaya·buyiik onem vermi§lerdir. Ozellikle Hz. Peygamber'in vefatl son-rasi artan bu faaliyetler -;ok saytda hadis mecmuasl.Ilin derlenmesine ve bu konuda eserler yazllmasma sebep olmu§tur.

Hadis sahasmdaki tasnif ve derleme -;ab§malannm bir losnn konulara gore, ba.ziSl ravilere gore yapilml§; ba.z1 muhaddisler ise belli saytda hadisleri bir araya toplayan risale ve kitaplar YaziDJ§lardlr. Edebiyatmuzda 90k saytda omegine rasladlgumz krrk, y1i.z ve bin hadis terciime ve §erhlert §eklindeki derlemeler sayt temelli -;ah§malardrr. Bunlar i-;erisinde en onemli boliimu ku'k badis derlemeleri olu§turmaktadrr.

A§ag-Ldaki rtvayetler Kirk ha

24'0 Hz. Muhammed (sav) ve Mesqjl

K.trk hadis gelenegi bakurundan olduk~a zengin bir biriklme sahip olan TUrk Edebiyatl'nda bu tiire ait ilk omekler XIV. Asrrda ortaya ~J.kmaya ba§lam.I~tlr. Ali ~ir Nevru, Fuziili ve Nabi'nin lork hadis terciimelert tiin1n edebtyatmnzdaki en gt1zel omeklertndendir. Konusu itibartyle tamamen hadislertn kaynakhk ettigi bu t:fuiin dogw~ sebebi de hadis rivayetlertne dayanrnaktad,u-23.

Edebiyatmnzda lork hadislerden sonra yiiz hadis derlemeleri de onemli bir yere sahiptir. Bu konuda bir doktora ~ah~mas1 yapan Nihat Oztoprak, yiiz hadis sahasmda biri mensur. altls1 manzum olmak iizere yedi omek tespit etmi~ ve bunlan incelemi~tir. Bunlar arasmda Erzurumlu Mustafa Darir (6. 795/1398'den sonra)'in, Yiiz Hadis Yiiz Hikdye adh eseri TUrk edebiyatlndaki ilk yiiz hadis omegiclitl"'.

g. Esma-i Nebiler

. Hz. Muhammed'in isimlertnden ve bunlarm anlamlarmdan bahseden eser-lere esma-i nebi denir. lVIanzum ve mensur olarak yaztlan bu tiirdeki eserlertn kaynagt Kur'an'dan sonra hadislerdir. Kur'an-1 Kerim'de Hz. Peygamber'e bazt isimlerle hitap edilmi~ ve ayn~a onun sahip oldugu baz1 slfatlar da zikredil~ mi~tir. Bazt hadislerde de bizzat Hz. Peygamber. kendi isim ve slfatlartru Zik-retmi~tir. Aynca Tevrat ve incil'de de Peygamberimizin gelecegini mi.ijdeleyen b6li.imlerde onun bazt isim ve slfatlan sayllrru.~tlr. i~te esma-1 Ne?i tiin1 eserle-rtn kaynaklan; Hz. Peygamber'den bahseden ayetler, hadis-i ~eriller ve Kitab-1 Mukaddes'deki be~cliri.i'n-mlbi.ivve (Peygamberligm mi.ijdelenmesi) tarzmdaki bilgilerdir.

Muslim'in Sdhih'inde Cubeyr b. Mut'im tarafrndan nakledilen ~u rtvayette Hz. Peygamber be~ adet ismini ve baztlartrun anlammt zikretmi~tir: "Benim bir talcun isimlerim vardzr. Ben Muhammed'im, Ben Ahmed'im. Ben o Mahi'yim lei, Alldh benimle Tcilfril mahveder. Ben o H~ir'im lei, A!Uih insanlan benirh ayak/a· rima toplar. Ve ben o Aldb'im lei, benden sonra hi{:bir Peygamber yofctur." 25

Hadis ktllliyatmuzda konuyla ilglli ba§ka rtvayetler de nakledilmektedir. Bu rtvayetler ve konuyla ilgili yukanda sayllan kaynaklardaki bilgiler 1~1gmda Hz. Muh~ed'in isim.lert 99'dan 2020'ye kadar ~rkartllmaktadlr. Hanif ibrabim Efendi'nirl, $erh-i Esmiul'n-Nebi (ed-Dilrretil'l Esmd fi Esmiii'n·Nebeviyyeti'l-Esna) adh esert ile Hasib'in, Dilrretil'l-Esmd'sl tiirt1n edebiyatmnzdaki onemli omeklertndendf:r26 •

Hz. Muhammed hakkrnda y~ dini-edebi ti.irler yukanda a~lkladrklaruruzla smrrh degildir. Burtlarm dJ~mda da, Hz. Muhammed'in hayatlnm

23 Genl~ bUgi ICin bkz. Abdillkadlr.Karahan. fstam·1Ylrk Edebiyatuu.ia KITk Had!s. DlB. Yay., An-kara 1991.

24 GenJ~ bUgi I~ bkz. Nihat Oztoprak, Kldslk 1Ylrk Edebiyatuu.ia Manzum Yiiz Had!sler. Doktora Tezl, Marmara Oniversitesi Sosyal Billmler Enstltusii. istanbull993.

25 Ahmet Davutoglu, Sahih·i Milslim Terctime ue ~rhi. SOnmez N~riyat.lstanbul 1979. X/138. 26 Genl~ bUgi fcln bkz. Emine Yenlterzl . Divdn ~iirinde Na't. TDV Yay., Ankara 1993, s.l61·202.

KOlt:Wiimiizde Hz. Peygamber 241

degi~ik yonlerini ele ahp inceleyen ve buyiik ol9ude hadislertn kaynakhk ettigi, Mu'ci.zat-1 Nebi, Gazavat-1 Nebi, Hicret-1 Nebi, ~efaat-name gibi isimler altmda dini-edebi eserler de y3..Zllnn~trr.

3. Hadislerin Divanlarda iktibas Yoluyla Kullamlmas1

Mutasavvlf ~airlerimizin onde gelen isimlerinden Yunus Emre,

"Yunus'un sozi ~iirden amma asl!dur /citdbdan

Hadis Ue dinene key bilgU sdeluc olmalc gerek027

beytiyle §iirlerinin kitab ve siinnet kaynakll oldugunu ifade etmi§tir. Yunus'un .. bu ifadesi, diger. butiin mutasavvlf §airlerimiz i9in de ge9erlidir. Aynca tasavvufi kimlige sahip olmayan §airlerimizin divanlanndaki §iirlertn muhtevalannda dini unsurlann a.zunsanmayacak oranda olmast, bu §airleri-miZin de ayru dini kaynaklardan beslenmi§ olmalart ile izah edilebilir.

Hz. Muhammed'in hadisleri, asll itibartyle dini-edebi bir tiir olmamakla birlikte. diva.nlarda da iktibas veya telmih yoluyla kullarulmt~ ve divan ~iirimizin beslendigi kaynaklardan birisi olmu§tur. Telmih yoluyla yapuan rtvayetleri tespit etmek hem zordur hem de bu rtvayetlerin saytst 90k fazladrr. Ancak iktibas yoluyla kullanllan rivayetleri tespit etmek daha kolaydrr. Biz burada, bazt divanlar iizertnde yapuan incelemelerde iktibas yoluyla kullaruldtgt tespit edilen hadis sayllart hakkmda bir bilgi vermek istiyoruz.

Yunus Emre Divan't 14 hadis28, Necati Bey Divan'1 8 hadis29, Hayali Bey Divan't 8 hadis30, Sun'ulla.h-t Gaybi Divan'1 7 hadis31 , Hulusi Efendi Divan'1 7 hadis32, Nak§i Divan'1 6 hadis33• Ahmed Pa§a Divan'1 5 hadis34, ~eyh Galib Divan'1 3 hadis35• Goriildugu gibi rakamlar tasavvufi kimlikli ·otanlann daha fazla hadis iktibast yapb.glnl soylememizi miimkiin kllmamaktadrr. Listeden Yunus Emre'yi istisna edersek tasavvufi kimliklert olmamasma ragmen Necati Bey ve Hayali'nin mutasavvlf §airlerimizden Gaybi, Nak§i, Huliisi Efendi ve $eyh Galib'den daha fazla hadis iktibasmda bulunduklart anla§Jlmaktadrr.

Divanlardaki hadis iktibaslartrun buyiik ktsmrna tevhid, miinacat. na't tiirii dini veya tasavviifi muhtevah §iirlerde yer verilmi§; bir klsiDl ise, dini muhtevah olmayan §iirlerde edebi bir te§bih unsuru olarak kullarulnn§b.r. ik-tibas yapuan hadislertn tek tek sayllarak omeklendirilmesi tebligimizin strur-

27 Mustafa Tat~1. Yunus Diuaru·inceleme. Killtiir Bakanligt Yay. Ankara 1990. 1/167. 28 Mustafa Tat~. age .• 1/167-169. 29 Mehmed

242 Hz. Muhammed (sav) ve Mesqjt

Ian du~iinilldugii.nde pek uygun du~memektedir. Biz burada dini veya tasav-vufi amac;ll iktibas ve edebi ama~h iktibas ha.kkmda bir-iki omekle yetinmek istiyoruz~-

Dini veya Tasavvufi Ama~h iktibas

Burada hedef dini veya tasavvufi bir konunun daha iyi anl~IlmaslDl sag-lamak veya bu niteliklerl ~1yan bir ~ahsiyetin manevi konumunu anlatmak-br.

Yunus Emre. bir ~iirinde "men arafe nefsehufe lead arefe Rahbehu/Nefsini bilen Rabbini bilir"36 anlammdaki rlvayeti iktibas ettigi ~u beyitte.

"Men araje nejselw.je lead areje Rabbelw.

BUdiim bum buldwn am i.nkdr eden gelsiln beril"37

soziiyle, kendisinin bunun idrakinde oldugunu. Rabbini buldugunu belirt-

ini~ ve bunu inkar edenlere meydan okumu~tur. Bu iktibas tasavvufi ama~h bir iktibasbr. Ki~inin kendi nefsini bilmesinin. Allah'1 tarumarun ilk ~arb oldu-guna vurgu yapmak amac1yla bu iktibas yapillnl~br.

~ag1daki beyitte Necati Bey, Hz. Peygamber'in Allah kab.ndaki yiiceligini ifade i~in "Sen olmasaydtn. alemleri yaratmazdlTrt"38 anlammdaki levlak keli-

mesiyle ba~layan rivayetin ilk kelimesini iktibas etmi~tir. ~a~daki beyit na't-1 ~erif tfuiindeki bir ~iirde ge~mektedir ve bu iktibas dini ama~hdlr.

"Seni ibdret-i levldk niilcte·i lcud.sf

Gilne~qen eyledi ~en ne Meet istidlliJ."39

~a.irlmiz. "Seni Allah'm levlak (sen olmasaydm) alemleri yaratma.zdun, ~eklindeki kutsal niiktesi, giine~ten daha aydmhk kllml~br. bu konuda ba~ka bir dell aramaya ihtiya~ yoktur" diyerek Hz. Muhammed'i ovmu~tur.

Edebi Ama~h iktibas

Edebi ama~h iktibasta hadisin kelime anlammdan faydalarularak bir te~bih yapillnaya ~all~illr. Ahmed P~a Divarundaki ~u hadis iktibas1 bunun gu-zel bir omegictlr:

"Hayr wnarsa dil miydnllld.an malta.lditr dilberci

Cii.nld peygamber didi hayril'l·umur olur vasat"4o

Burada ~air sevgilisine "Ey dilber senin belinden bir haYJr umarsam bu uy-gundur; ~ii.nkll Hz. Peygamber 'i~lerin haYJrhSl orta olandlr'41 buyurmu~tur"

36 Acluni, K~'l·Haja, II/ 262. 37 Mustafa Tate~. age., I/167. 38 Acluni. K~'l·Haja, II/ 164. 39 All Nihat Tarlan. Necfili Beg Divam, MEB. Yay .• istanbul1997, s. 19. 40 All Nlhat Tarlan. Ahmet P~a Divaru, Ak~i! Yay., Ankara 1992, s. 184. 41 Acluni, Ke!i]il'l·Haja, I/391.

Kwtiiriimiizde Hz. Peygamber 243

demektedir. Bu iktibasta hadisteki evsat kellmes!nin anlanundan faydalanan §air. sevgilinin•viiqudunun ortasmda bulunan belden hayu- wndugunu. ·ona vuslab arzuladlguu edebi bir §ekilde ifade ebni§tlr.

Bu iktibas tfuii ile ilgili bir ba§ka ornek olarak Necati'nin §U beytini vere-

biliriz:

"$ehzadelerde ~anuna ey gevher-i ~erif Hayn.t.'L-wnar evsa.tuhd hod yeter n~dn" ~2

9airtm.iz. bir muddet hizmetinde de bulundugu, $ehzade Mahmud (6. 913/1507)'u ovmek i9in yazdlg1 kasidesinin bu beytinde, muhtemelen soz-konusu §epzadenin karde§leri i9inde orta boylu olmasmdan hareketle, onun hayu-h oldugunun delili olarak ~j~lerin haytrliSt orta olandtr." hadisini iktibas

ebni§tlr. Burada yapJ..lmak istenen, bu hadisin sozkonusu §ehzadeye i§aret ettigini soylemek degildir. Bilakis 'evsatuha/onlarm orta olan1' ibaresinden

hareketle ovgusiine gii9 katmakbr. Yani burada dini ama9tan 90k, edebi bir amacm hedeflendigini soyleyebiliriz. Yoksa her orta boylu olan ki§inin digerle-

rinden hayu-h oldugunu kimse iddia edemez .

. sonu~

Bu tebligde verdigimiz yukarldaki bilgiler bize §unlan soyleme i.mk.a.ru ver-

mektedir:

l. TUrk-islam edebiyatmm Kur'an'dan sonraki en onemli kaynag1 hadis-lerdir.

2. TUrk-islam edebiyabnm ilk yazlh iiriinlerinden itlbaren hadislerin ede-biyatumzdaki etkisi soz konusu eserlerin muhtevalarmda a9lk9a goriil-mektedir.

3. Hadisler, Tiirk edebiyab yaztb. i:uiinlerinin muhtevasmda etkili olmanm yan1srra, ozellikle Hz. Muhammed ile ilgili olan, yeni d.ini-edebi tiirlere kaynakhk ebni§tlr. Bu tiirlerin ba§hcalan, Na't-1 Nebevi, Siyer-i Nebi, Mevlid-i Nebi. Hilye-i Nebi, Mi'n1c-name, Krrk ve Yiiz Hadisler ve Esma-i Nebilerdir.

4. TUrk edebiyabnda hadislerin bir etklsi de, divanlarda hadis rivayetleri-nin iktibas yoluyla kullanliDl §eklinde kendisini gostermektedir. Bu §e-kilde yapuan iktibaslar sadece d.ini muhtevah §iirlerde degil, d.ini muh-tevah olmayan §iirlerde de yapJlml§br.

5. Divanlarda yapuan hadis iktibaslarmm bir klsrm d.ini veya tasawufi

ama9la; diger bir klsrm ise edebi ama9la yapili:ru§br.

42 All Nlhat Tartan. Necllti Beg Dluaru. s. 82.

Button3: Button2: Button110: Button111: Button107: Button112: Button113: Button114: