ЭРҮҮЛ МЭНД ЭДИЙН ЗАСАГТ УЧРУУЛАХ АРХИНЫ …1.2.1 Судалгааны загвар. ... ЭДИЙН ЗАСАГТ УЧРУУЛАХ АРХИНЫ ДАРАМТЫГ

“ЭРҮҮЛ МЭНД, ЭДИЙН ЗАСАГТ УЧРУУЛАХ АРХИНЫ ДАРАМТЫГ

СУДЛАХ” СУДАЛГААНЫ АЖЛЫН ТАЙЛАН

УЛААНБААТАР ХОТ 2015 он

Судалгааны баг Б. Энхтуяа - Судалгааны багийн ахлагч Ж. Наранчимэг - Ахлах судлаач А. Батбаяр - Эрүүл мэндийн эдийн засагч, судлаач А. Соёлмаа - Судалгааны туслах ажилтан

Агуулга Талархал Товчилсон үгсийн жагсаалт Хүснэгтийн жагсаалт Зургийн жагсаалт Судалгаанд хэрэглэсэн зарим тодорхойлолт, нэршил ЕРӨНХИЙ ТОЙМ БҮЛЭГ 1. СУДАЛГААНЫ АРГА ЗҮЙ 1.1. Үндэслэл 1.2. Судалгааны арга зүй

1.2.1 Судалгааны загвар 1.2.2 Түүвэрлэлт 1.2.3 Судалгааны аргачлал 1.2.4 Тоо мэдээлэлд боловсруулалт хийх 1.2.5 Судалгаа хийх зөвшөөрөл ёс зүйн асуудал

БҮЛЭГ 2. СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮН 2.1 Эрүүл мэнд, эдийн засагт учруулж буй дарамт

2.1.1 Архины хэрэглээний өнөөгийн байдал 2.1.2 Шууд зардал буюу мөнгөөр хэмжигдэх зардал 2.1.3 Шууд бус зардал буюу мөнгөөр хэмжигдэхгүй зардал

2.2 Анхан шатанд хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагаа 2.2.1 Архидан согтуурахтай тэмцэж буй олон улсын хандлага 2.2.2 Анхан шатанд архидан согтуурахтай хэрхэн тэмцэж байна вэ?

БҮЛЭГ 3. НЭГДСЭН ДҮГНЭЛТ

СУДАЛГААНЫ ЗӨВЛӨМЖ Ашигласан материалын жагсаалт Хавсралт

ТАЛАРХАЛ Та бүхэнд Монголын нийгмийн эрүүл мэндийн мэргэжилтнүүдийн нийгэмлэгээс гүйцэтгэсэн “Эрүүл мэнд, эдийн засагт учруулах архины дарамтыг судлах судалгаа”-ны тайланг танилцуулж байгаадаа баяртай байна. Энэхүү ажил нь 2015 оны 7-р сараас 12 сар хүртэлх хугацаанд амжилттай хэрэгжиж дууслаа. Судалгаа нь ХЗЯ-ны Архидан согтуурахтай тэмцэх сангийн санхүүгийн дэмжлэгтэйгээр хийгдсэн бөгөөд тус яамны Бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газраас байнгын дэмжлэг үзүүлж байсан билээ. Судалгаанд хэрэгцээтэй тоо баримт, мэдээллээр ханган хамтран ажилласан Цагдаагийн ерөнхий газрын Мэдээлэл, технологийн хэлтэс, Замын цагдаагийн газар, Гэмтэл согог судлалын үндэсний төв, Эрүүл мэндийн даатгалын газар, Эрүүл мэндийн хөгжлийн төв, Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн мэргэжилтнүүдэд талархлаа илэрхийлье. Мөн Орхон, Увс, Хэнтий, Дорноговь аймгууд болон Баянзүрх, Чингэлтэй дүүргийн Хууль зүйн хэлтэс, ЭМГ-ын хамт олон, ТББ-ын төлөөллүүдэд баярласнаа илэрхийлэхэд таатай байна. Судалгааны зөвлөмж дээр үнэтэй саналаа өгсөн ХЗЯ-ны мэргэжилтэн Ч.Бат-Эрдэнэ, ЭМСЯ-ны мэргэжилтэн Т.Энхзаяа нарт баярлалаа. Манай улсад тулгамдаж буй архи, согтууруулах ундааны хор уршигтай хэрэглээг бууруулах нь нийгэмд учирч буй эрүүл мэндийн болоод эдийн засгийн дарамтыг хөнгөлөхөд ихээхэн чухал арга зам юм. Бидний хийсэн судалгаа нь энэ үйлсийн төлөө ажиллаж буй байгууллагуудад тус нэмэр болно гэдэгт итгэж байна. МНЭММН-ийн Гүйцэтгэх захирал Б.Энхтуяа

ТОВЧИЛСОН ҮГСИЙН ЖАГСААЛТ ААН Аж ахуйн нэгж АДЭ Архинд донтох эмгэг ДНБ Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн ДЭМБ Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага ГССҮТ Гэмтэл согог судлалын үндэсний төв ГХУСЗ Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх зөвлөл ГЯ Ганцаарчилсан ярилцлага ЕБС Ерөнхий боловсролын сургууль ЗДТГ Засаг даргын тамгын газар ЗЦГ Замын цагдаагийн газар ИНБ Иргэний нийгмийн байгууллага ИТХ Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал МСҮТ Мэргэжил сургалт үйлдвэрлэлийн төв НА Нийгмийн ажилтан НЭМ Нийгмийн эрүүл мэнд НҮБ Нэгдсэн үндэстний байгууллага ФБХ Фокус бүлгийн хэлэлцүүлэг ТББ Төрийн бус байгууллага ТХУ Тохиолдлын хэтрүүлэн уулт СЭМҮТ Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төв ЦЕГ Цагдаагийн ерөнхий газар ХБӨ Халдварт бус өвчин ХДХВ/ДОХ Хүний дархлал хомсдлын вирус/Дархлал олдмолын хам шинж ХХААЯ Хүнс хөдөө аж ахуйн яам ӨЭМТ Өрхийн эрүүл мэндийн төв ҮСХ Үндэсний статистикийн хороо ЭМД Эрүүл мэндийн даатгал ЭМХТ Эрүүл мэндийн хөгжлийн төв

Хүснэгтийн жагсаалт

Хүснэгт 1 Судалгаанд хамрагдсан аймаг дүүрэг

Хүснэгт 2 Судалгаанд ашигласан мэдээллүүд

Хүснэгт 3 ЭМД Сангаас санхүүжүүлэх өртөг

Хүснэгт 4 Ганцаарчилсан ярилцлага ба фокус бүлгийн хэлэлцүүлэгт оролцсон хүний тоо

Хүснэгт 5 Архи, согтууруулах ундаа огт хэрэглээгүй (хуучин хэрэглэгч) хүний эзлэх хувь, хүйсээр

Хүснэгт 6 Тохиолдлын хэтрүүлэн уултын эзлэх хувь, 2005, 2010 ба 2013

Хүснэгт 7 100.000 хүн амд ногдох сэтгэцийн эмгэг ба архи хэрэглэх эмгэгийн тархалт

Хүснэгт 8 Архинаас хамааралтай нас баралт, өвчин болон осол гэмтэл, хувиар

Хүснэгт 9 Зарим архины шалтгаант оношуудын өвчлөлийн байдал ба цаашдын 5 жилийн төсөөлөл

Хүснэгт 10 F10.00-F10.9 оношийн нийт бүртгэгдсэн тохиолдол, хяналтад байгаа болон эмчилгээ авсан үйлчлүүлэгчдийн тоо, 2010-2014

Хүснэгт 11 Наркологийн эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлсэн хүний тоо, 2010-2014

Хүснэгт 12 Согтуугаар үйлдэгдсэн гэмт хэрэгт холбогдсон хүмүүс, нийгмийн байдлаар, 2011-2014

Хүснэгт 13 Улсын хэмжээнд согтуугаар гэмт хэрэг үйлдсэн иргэд, давамгайлсан насны бүлгээр, 2011-2014

Хүснэгт 14 Согтууруулах ундаа хэрэглэн саатуулагдаж, эрүүлжүүлэгдсэн хүний тоо, нийгмийн байдлаар, 2010-2014

Хүснэгт 15 Согтууруулах ундаа хэрэглэн саатуулагдаж, эрүүлжүүлэгдсэн хүмүүсээс архины албадан болон сайн дурын эмчилгээнд хамрагдсан тоо, 2010-2014

Хүснэгт 16 Согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодсоноос гарсан зам тээврийн осол, зөрчлийн тоо 2010-2014

Хүснэгт 17 Согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ тээврийн ослоор нас барсан хүмүүс, хөдөлгөөнд оролцсон хэлбэр, нас, хүйсээр, 2010-2014

Хүснэгт 18 Согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ тээврийн ослын улмаас гэмтсэн хүмүүс, хөдөлгөөнд оролцсон хэлбэр, нас, хүйсээр, 2010-2014

Хүснэгт 19 Архи согтууруулах ундааны татвар

Хүснэгт 20 Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн архины хамааралтай оношуудад зарцуулсан зардлын хэмжээ

Хүснэгт 21 Архины хамааралтай оношуудыг (АХО) эмчлэхэд зарцуулсан зардлын хэмжээ

Хүснэгт 22 F10 оношоор хэвтэн эмчлүүлсэн иргэдийн тоо, зардлын хэмжээ

Хүснэгт 23 ГССҮТ-д эмчлүүлсэн өвчтөн болон зарцуулсан зардлын хэмжээ

Хүснэгт 24 Согтуугаар үйлдэгдсэн гэмт хэргийн хохирлын хэмжээ

Хүснэгт 25 Жолоочийн хариуцлагын даатгалын нөхөн олговор олгосон компаниудын статистик

Хүснэгт 26 Даатгалын хохирлын үнэлгээ

Хүснэгт 27 Согтуугаар автомашин жолоодох үедээ гаргасан зам тээврийн ослын хохирлын хэмжээ

Хүснэгт 28

Архидан согтуурахтай тэмцэх сангийн батлагдсан төсөв, тодотгол ба гүйцэтгэл, 2012-2015

Хүснэгт 29 ЭМДСангийн санхүүжилт, 2007-2012

Хүснэгт 30 Архины хэрэглээг бууруулах үйл ажиллагаа явуулдаг төрийн байгууллага, сангууд

Хүснэгт 31 Эдийн засгийн шууд бус алдагдлын хэмжээ

Хүснэгт 32 Эдийн засгийн шууд бус алдагдлын тооцоолол А15 оношийн жишээн дээр

Хүснэгт 33 Архи согтууруулах ундааны эдийн засагт оруулж буй эерэг сөрөг нөлөөллийн харьцуулалт

Хүснэгт 34

Эрүүл мэндийн салбарын улсын төсвийн санхүүжилт ба архи, согтууруулах ундааны улмаас гарсан хохирлын хэмжээ

Хүснэгт 35

Архины хэрэглээ ба эрүүл мэндийн үр дүн хоорондын шалтгаант загвар

Зургийн жагсаалт

Зураг 1 Архи согтууруулах ундааны эерэг ба сөрөг нөлөөллийн загвар

Зураг 2 Эдийн засагт учруулах сөрөг нөлөөллийн бүтэц

Зураг 3 Эдийн засгийн шууд бус алдагдлыг тооцдог аргачлал

Зураг 4 Нэг хүнд ногдох архи, дарс (литрээр) ба өдөрт ногдох архины граммын хэмжээ, 2008-2014

Зураг 5 Архины хэрэглээний зарим үзүүлэлтүүд, n=10136

Зураг 6 15-49 насны архи согтууруулах ундаа огт ууж үзээгүй, 15 нас хүрэхээсээ өмнө архи, согтууруулах ундаа ууж үзсэн өсвөр насны хөвгүүд, охидын хувь, 2013

Зураг 7 Зонхилон хэрэглэж буй согтууруулах ундааны төрөл, хүйсээр

Зураг 8 F10.00-F10.9 оноштой үйлчлүүлэгчдийн тоо, насаар, 2010-2014 онуудаар

Зураг 9

Улсын хэмжээнд бүртгэгдсэн гэмт хэрэг, үүнээс согтуугаар үйлдэгдсэн гэмт хэргийн тоо, 2010-2014

Зураг 10 Улсын хэмжээнд бүртгэгдсэн согтуугаар үйлдэгдсэн гэмт хэргийн доторх давамгай зүйл анги, 2010-2014

Зураг 11 Улсын хэмжээнд согтуугаар гэмт хэрэг үйлдсэн иргэд, боловсролын төвшнээр, 2011-2014

Зураг 12 Улсын хэмжээнд согтуугаар гэмт хэрэг үйлдсэн иргэд, давамгайлсан насны бүлгээр, байршлаар 2011-2014

Зураг 13 Согтууруулах ундаа хэрэглэн саатуулагдаж, эрүүлжүүлэгдсэн хүний тоо, байршлаар, 2010-2014

Зураг 14 Согтууруулах ундаа хэрэглэн саатуулагдаж, эрүүлжүүлэгдсэн эхний гурван шалтгаан, аймгийн төвшинд, 2010-2014

Зураг 15 Согтууруулах ундаа хэрэглэн саатуулагдаж, эрүүлжүүлэгдсэн эхний гурван шалтгаан, дүүргийн төвшинд, 2010-2014

Зураг 16 Согтууруулах ундаа хэрэглэн саатуулагдаж, эрүүлжүүлэгдсэн эхний гурван шалтгаан, төмөр замын төвшинд, 2010-2014

Зураг 17 Архины албадан эмчилгээнд хамрагдсан хүний эзлэх хувь, байршлаар, 2010-2014

Зураг 18 Сайн дурын эмчилгээнд хамрагдсан хүний эзлэх хувь, байршлаар, 2010-2014

Зураг 19 Саатуулах байраар үйлчлүүлэгсдийн дунд эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь, байршлаар, 2010-2014

Зураг 20 Нийт эрүүлжүүлэгдсэн хүмүүсийн дунд 18 хүртэлх насны хүүхдийн эзлэх хувь, байршлаар, 2010-2014

Зураг 21 Согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодсоноос гарсан зам тээврийн ослын шалтгаан, 2010-2014

Зураг 22 ГССҮТ-ийн хүлээн авах яаралтай тусламжийн тасагт бүртгэгдсэн осол гэмтлийн16 нийт тохиолдол, 2003-2014 он, нийт насанд хүрэгсэд ба согтуугийн улмаас

Зураг 23 ГССҮТ-ийн хүлээн авах яаралтай тусламжийн тасагт бүртгэгдсэн осол гэмтлийн нийт тохиолдол, хүйсийн харьцаа, 2003-2014

Зураг 24 Эдийн засагт учруулж буй эерэг ба сөрөг нөлөөллийн харьцуулалт

Судалгаанд хэрэглэсэн зарим тодорхойлолт, нэршил

Согтууруулах ундаа

Согтууруулах ундаанд хүнсний зориулалтын түүхий эдээр үйлдвэрлэсэн спирт, бүх төрлийн архи, хоёр хувиас дээш этилийн спирт агуулсан дарс, пиво, сүүн бүтээгдэхүүнээр нэрсэн шимийн архи багтдаг.

Архины хортой хэрэглээ

Хэрэглээний давтамж нь эрүүл мэндийг гэмтээх буюу бодитой (элэгний хорт хавдар г.м.) эсвэл сэтгэцийн (хэтрүүлэн хэрэглэснээс хоёрдогч сэтгэл гутралын байдалд орж эхлэх г.м.) өөрчлөлтийн шалтгаан болж байгааг хэлнэ (ДЭМБ)

Өвчний дарамт Эрүүл мэндийн одоогийн байдал болон хүн бүр өвчин эмгэггүй, хөдөлмөрийн чадвар алдалтгүй өндөр наслаж болох байдал хоорондын зөрүү.

Тохиолдлын хэтрүүлэн уулт Сүүлийн нэг сард дор хаяж нэг удаа 60 ба түүнээс дээш грамм (ихэнх оронд стандарт уултаас 6+) уух.

Архинд донтох эмгэг Архийг удаан хугацаагаар хэтрүүлэн хэрэглэсний улмаас хүний сэтгэц, бие махбод, этилийн спиртэд дасч зайлшгүй хэрэглэх шаардлага үүсдэг өвчин

ЭРҮҮЛ МЭНД, ЭДИЙН ЗАСАГТ УЧРУУЛАХ АРХИНЫ ДАРАМТЫГ СУДЛАХ СУДАЛГААНЫ АЖЛЫН ТАЙЛАН


Ерөнхий тойм

Архины хэрэглээний өнөөгийн байдал Монгол улсад

Манай улсад согтууруулах ундаа үйлдвэрлэж буй ААНБ-ын тоо сүүлийн жилүүдэд 1.4 дахин буурчээ (2014 он; 59 ААНБ)1 Хэдий тийм ч дотоодын болон импортын бүтээгдэхүүний хэмжээ нэмэгдсээр иржээ. Жишээ нь: 2008-2014 онуудад дотоодод үйлдвэрлэж буй архи, дарсны хэмжээ 1.6 дахин (2,665,955-2,995,949 литр), харин импортын архи, дарс, виски, конъякны хэмжээ 5.5 дахин (15,277,500-984, 571,60 литр) өссөн байна2.

Архи, дарс, шар айраг, спиртийн үйлдвэр болон 10000 хүн ам тутамд ногдох согтууруулах ундаа зарж, борлуулах зөвшөөрөлтэй цэгийн тоо, мөн нэг хүнд ногдох архи, согтууруулах ундааны хэмжээ зэргийг хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлын сөрөг үзүүлэлтүүдэд хамруулдаг бөгөөд өмнөх жилээс 20-оос дээш хувийн бууралттай бол аюулгүй байдал хангагдсан гэж үздэг. Манайд дээрх үзүүлэлтийн эхнийх нь нэмэгдсэн, дараах нь 2 орчим хувийг бууралттай байгаа нь согтууруулах ундааны хүртээмж аюултай төвшинд ирснийг бас харуулж байна.

Манай улсад архины хэрэглээ өндөр байгаа нь дан үйлдвэрлэлийн хэмжээнээс төдийгүй бусад үзүүлэлтээр харагдаж байна. Тухайлбал, нэг хүнд ногдох архи, дарсны хэмжээ их байх нь архи хэтрүүлж хэрэглэх дадал, цаашилбал архинаас үүдэлтэй өвчлөлийн эрсдлийг ихэсгэдэг гэж үздэг. 15-аас дээш насныханд жилд дунджаар ногдох архи, дарсны хэмжээ дэлхийд дунджаар 6.2 литр архи, дарс5 ногдож байхад манайд 2.62 пунктээр (2010-2014 онуудын дунджаар) илүү байна. Мөн олон улсад эрүүл мэндэд учруулах архины эрсдлийг бууруулахад 15-аас дээш насныхны өдөр тутмын цэвэр архины хэмжээг 13.5 грамм3 байхаар тогтоон хэрэглээний хязгаарлалтад удирдамж болгоход ашигладаг. Гэтэл манайд уг хэмжээ 18.9 граммтай тэнцүү байна. Судалгаанаас4 харахад 2010 онд нийт насанд хүрэгсдийн 59.1 (архи хэрэглэгч эрэгтэйчүүд 70.8%, эмэгтэйчүүд 40.8%) хувь согтууруулах ундааг хэтрүүлэн уудаг гэжээ. Энэ нь дэлхийн дундаж хэмжээнээс 3.7 дахин их байна (15 ба түүнээс дээш насны архи хэрэглэгчдийн16%5). Дээрх үзүүлэлтүүдээс харахад манай улсад архины хор уршигтай хэрэглээ ихэсч байна гэж дүгнэж болохоор байна.

Хүн амын дунд согтууруулах ундаанаас татгалзах нь архинаас хамааралтай хор уршгийн төвшинг тодорхойлох чухал онцлог хүчин зүйл байдаг. Манай улсад хийгдсэн судалгаануудад, оролцогчдын 35.4-74.7 хүртэлх хувь архи огт ууж байгаагүй эсвэл сүүлийн 12 сарын хугацаанд уугаагүй гэж хариулжээ. Хэдийгээр дээрх судалгааны тоонууд зөрүүтэй байгаа ч эрэгтэй ба эмэгтэй хүмүүсийн эзлэх хувь ойролцоо буюу эмэгтэй ба эрэгтэйчүүдийн харьцаа 2:1 байна.

1 ХААХҮЯ-ны сайт, 2014 он 2 Үндэсний статистикийн хороо. 3 “Архи ба эрүүл мэндийн дэлхийн байдлын тайлан” 2014, ДЭМБ 4 “Халдварт бус өвчний нийтлэг эрсдэлт хүчин зүйлсийн судалгаа”, 2013, НЭМХ, 15-64 насныхан хамрагдсан. 5 Архины төрлийн ундаа хэрэглэгч гэдэг нь сүүлийн 12 сарын хугацаанд архины төрлийн ундаа хэрэглэсэн хүнийг хэлнэ.

1


Судалгаанаас харахад6 согтууруулах ундааны төрлийн дундаас хатуулаг ихтэй архины эзлэх хувь эрэгтэйчүүдэд 42 (n=2,153), харин эмэгтэйчүүдэд 32 (n=1,604) хувьтай байгаа нь архинд донтох эмгэг үүсэх эрсдэл эрэгтэйчүүдэд өндөр байж болохыг харуулж байна. СЭМҮТ-д АДЭ-ийн улмаас эмчлүүлэгчдийн 90.71 хувийг эзэлж байгаа нь дээрх таамаглалыг баталж байна.

Улсын хэмжээнд архинд донтох өвчтэй архины эсрэг эмчилгээ шаардлагатай 12,000 хүн7 байгаагаас 20 орчим хувь нь хамрагдаж байна. Хүн амын дунд архийг хэтрүүлсэн хэрэглэгч болон АДЭ-тэй хүний тоо нэмэгдсээр байхад мэргэжлийн тусламж үйлчилгээний хамралт муу, ялангуяа аймгуудад эмчилгээнд хамрагдагсдын тоо эрс бууралттай байна. Энэ байдал нь орон нутгийн наркологи, сэтгэл зүйн чиглэлээр ажиллаж буй боловсон хүчний хангалт, шатлал хоорондын шилжүүлэг болон хяналтын системтэй холбоотой байх магадлалтай. Цаашид зайлшгүй судалж үзэх шаардлага байгааг харуулж байна.

Архины хэрэглээ нь 20 хүртэлх болон 25-44 хүртэлх насныхны дунд өндөр байна. Жишээ нь: өсвөр насны охид, хөвгүүдийн хувьд 15 нас хүрэхээсээ өмнө архи, согтууруулах ундаа уусан хувь 0.8 ба 3.6 бөгөөд аль аль нь бусад насны бүлгийн дунд өндөр байна8. Мөн аймгуудад жилд дунджаар 472 (336-645 орчим), дүүргүүдэд 569 (337-770 орчим) 18 хүртэлх насны хүүхдүүд эрүүлжүүлэгдэж байна. СЭМҮТ-д АДЭ-ийн улмаас эмчлүүлэгчдийн 70.6 орчим хувийг 30-49 хүртэлх буюу хөдөлмөрийн идэвхтэй насныхан эзэлж байна. Хүйсийн хувьд эрэгтэйчүүд давамгай байгаа ч сүүлийн үед эмэгтэйчүүдийн дунд ихсэх хандлагатай байгааг ФБХ/ГЯ-ын оролцогчид дурдаж байв.

Архины хэрэглээнд нийгмийн болон хувь хүний эмзэг байдлын олон хүчин зүйлс нөлөөлж байна. Тухайлбал, нийгмийн талаас ядуурал, ажилгүйдэл, хувийн бизнес эрхлэлт, хүн амын нягтрал ихсэх, архи зарах цэгийн тоо8, архины үнэ хямд байх, соёл зан заншил, нийтлэг хандлага, сурч ажиллаж буй орчин, сэтгэл зүйн г.м. мэргэжлийн тусламж үйлчилгээний хомсдол нөлөөлж байгаа бол харин хувь хүний талаас эрт ууж эхлэх, гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй орчин, хэрэглээ гэж үзэх хандлага, сэтгэлийн тэнхээ сул байх зэрэг нөлөөлж байна.

Ажилгүй иргэдийн дунд архины хэрэглээ өндөр байна. Жишээ нь: улсын хэмжээнд эрүүлжүүлэгдсэн иргэдийн 76 орчим хувийг (жилд дунджаар 89,500), согтуугаар гэмт хэрэг үйлдсэн тохиолдлын 50-иас дээш хувийг ажилгүй иргэд эзэлж байна. Үүнээс харахад ахуйн хүрээний архидалт нэмэгдэж байна гэж үзэж болох талтай.

Архи согтууруулах ундаанаас үүсч буй шууд болон удаан хугацааны үр дүнгийн зарим үзүүлэлт

Энэхүү судалгааны хүрээнд архины хэрэглээний шууд ба удаан хугацааны үр дүнг харуулах зарим үзүүлэлтэд гэмт хэрэг, осол гэмтлийн тохиолдол, мөн архинаас улбаалсан/давхар хамааралтай өвчнүүдийн төлвийг 2010-2014 онуудаар харьцуулж дүгнэсэн. Өвчний олон улсын ангилалд шалтгаанд нь архины хэрэглээ шууд эсвэл дам

нөлөөтэй 200-аас илүү өвчнийг бүртгэсэн байдаг. Эдгээр өвчнүүдийн төлөв

6 Л.Эрдэнэбаяр ба бусад “Монгол улс дахь хүн амын согтууруулах ундааны хэрэглээ, хэв маяг, хор хөнөөлийн судалгааны асуудалд”,СЭМҮТ 10,136 хүн: эрэгтэй 5,125, эмэгтэй 5,011 7 Л. Эрдэнэбаяр, Н.Нарантуяа “Монгол улсад архинд донтох өвчтөнийг эмчилж буй өнөөгийн байдал, цаашдын зорилт”, “Сэтгэцийн эрүүл мэндийн албаны тулгамдсан асуудлууд”, Онол практикийн хурлын хураангуй, Улаанбаатар, 2009 8 2012 оны байдлаар, УБ хотод согтууруулах ундааны худалдаа эрхэлдэг 3724, нийтийн хоолны газар 3092 ажиллаж байна.

2


байдлыг хамаарлын төвшнээр 1-19 хувь хүртэлх болон 20-100 хувь хүртэлх гэж ангилан, 2010-2020 хүртэлх төлвийг амбулатори ба стационараар тооцоолж үзлээ.

Амбулаторит бүртгэгдсэн өвчнүүдээс ирэх таван жилд 2010-2015 онуудын дундажтай харьцуулахад, архины хамаарал өндөр элэгний цирроз (K70, K74) өвчин хоёр дахин, харин архины шалтгаант сэтгэцийн ба зан төрхийн эмгэгүүд (F10-F19), цочмог панкреатит /архаг/ (K85, K86.1) болон 20 ба түүнээс доош өвчнүүдээс тархины цус харвалтаас (I63) бусад нь тус тус нэг дахин өсөх магадлалтай байна. Харин, хамаарал нь 22-30 хооронд хэлбэлздэг ам, мөгөөрсөн хоолойн өмөн (C00-C14), залгиурын өмөн (C32), улаан хоолойн өмөн (C15) болон хамаарал нь 8-12-ын хооронд хэлбэлзэж буй эпилепси (G40-G41), цусны даралт ихсэлт (I11-I15), хөхний хорт хавдрыг тохиолдол (C50) ирэх 5 жилд буурах хандлагатай байна. Ялангуяа улаан хоолойн өмөн болон хөхний хорт хавдар эрс буурах төлөвтэй байна.

Стационарын хувьд, амбулаторийн тоотой харьцуулахад нийт 24 ангиллаас 18 нь өсөх төлөвтэй, үүнд элэгний цирроз, цочмог панкреатит /архаг/, улаан хоолойн өмөн, хөхний хорт хавдар, амьсгалын доод замын халдвар 1.5-2 дахин нэмэгдэх, ялангуяа тархины цус харвалт 6 дахин нэмэгдэх, харин сүрьеэ, цусны даралт ихсэлт, зүрхний цус харвалт буурах хандлагатай байна.

Судалгаанаас харахад 100,000 хүн амд ногдох архи хэрэглэх эмгэгийн хөдлөл зүй дунджаар 126.3 бөгөөд түгээмэл тохиолдох сэтгэцийн долоон төрлийн эмгэгийн дунд 3 дугаар байранд байгаа нь үүний тархалт өндөр байгааг мөн харуулж байна.9

Дээрх байдлаас харахад ирэх 5 жилд архины хор уршигтай хэрэглээнээс голлон хамаарах элэгний цирроз өвчлөл, мөн архинд донтох эмгэг болон архины шалтгаант сэтгэцийн ба зан төрхийн эмгэгийн төвшин, ялангуяа тархины цус харвалт эрс нэмэгдэх хандлага нь цаашид эрүүл мэндийн дарамт ихсэхэд хүргэж болох юм.

Архины хор уршигтай хэрэглээний үр дүнгийн үзүүлэлт Судалгааны хүрээнд, архины хэтрүүлсэн хэрэглээний үр дагаврыг гэмт хэрэг, зам тээврийн осол гэмтэл, эрүүлжүүлэгдсэн болон архины эмчилгээнд хамрагдсан байдлын 2010-2014 онуудын тоо баримтад тулгуурлан шинжилж үзсэн.

Улсын хэмжээнд согтуугаар үйлдэгдсэн гэмт хэргийн тоо сүүлийн 5 жилийн хугацаанд 1.43 дахин өссөн, жилд 5,476 орчим тохиолдол гарч байна. Энэ нь нийт бүртгэгдсэн гэмт хэргийн 25%-ийг эзэлж байна. Эдгээр гэмт хэргүүдээс эхний байранд бусдын бие махбодод хүнд гэмтэл санаатай учруулсан, тарчлаасан зүйл анги 50 орчим хувийг, удаах байрыг хүндрүүлэх нөхцөл байдалтай танхайрах, бусдын эд хөрөнгийг хулгайлах болон тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөний аюулгүй байдалтай холбоотой хэргүүд эзэлж байгаа бөгөөд жилээс жилд нэмэгдэж буй төлөв харагдлаа. Ажилгүй иргэдийн тоо 52-оос илүү хувийг эзэлж байгаа ч 2011-2014 онуудад 63-аас 45 орчим хүртэл буурч иржээ. Боловсролын хувьд бүрэн дунд (45.3%) болон суурь боловсролтой иргэд (24 гаруй хувь) дийлэнх хувийг эзэлж байна. Насны ангиллаар, 18-44 хүртэлх насныхан 90 орчим хувийг эзэлж байна. Ялангуяа 18-24 хүртэлх насныхан 30 орчим буюу хамгийн өндөр байна. Согтуугаар үйлдэгдсэн гэмт хэргийн тоо өсөхийн хэрээр гэр бүлийн хүчирхийллийн тоо өсч байна. Жишээ нь: 2010 онд аймгийн хувьд 82, УБ хотод 56 бүртгэгдсэн бол

9 Л. Эрдэнэбаяр, Н.Нарантуяа ”Монгол улсад архинд донтох өвчтнийг эмчилж буй өнөөгийн байдал, цаашдын зорилт”, СЭМҮТ

3


2014 онд 280 ба 232 болтлоо өссөн байна. 2010-2014 оны байдлаас харахад, аймгуудад 2.9 дахин, дүүргүүдэд 2.3 дахин нэмэгджээ.

Жилд дунджаар 117,121 орчим хүн хот, хөдөөд эрүүлжүүлэгдэж байна. Сүүлийн 5 жилийн байдлаар дүүргүүдэд нэмэгдэх, харин аймгуудад буурах төлөвтэй байна. Шалтгааны хувьд эхний байранд согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ бусдын амгалан тайван байдлыг алдагдуулсан нь аймаг, дүүргийн хувьд 70 орчим хувийг эзэлж байна. Дараагийн байрт согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ гэмт хэрэгт болон зөрчилд холбогдсон байдал нь 12-17 орчим хувийг бүрдүүлж байгаа ч аажим өсөх хандлагатай байна. Төмөр замын харьяа газруудад жилдээ 2,000-3,700 гаруй эмэгтэйчүүд (нийт үйлчлүүлэгчдийн 99 орчим хувь) саатуулах байраар үйлчлүүлж байна. 2010-2014 онуудад саатуулах байраар үйлчлүүлсэн иргэдээс архины албадан эмчилгээнд жилд дунджаар 64 хүн (1%), харин сайн дурын эмчилгээнд жилд дунджаар 680 гаруй хүн тус тус хамрагдаж байна. Энэ байдлаас харахад баривчлагдсан иргэдийн дунд архины хамаарал эсвэл АДЭ-тэй цөөн, нэг удаагийн хэтрүүлэн уусан нь дийлэнх байдаг болов уу гэсэн таамаглал дэвшүүлж болохоор байна.

Зам тээврийн осол 2010-2014 онуудад 3.6 дахин (8,809-31,585) нэмэгдсэний дотор жолооч согтуу байсан нь 15.4-өөс 6.1 хувь хүртлээ, харин зорчигч согтуу байсан тохиолдол 2010-2013 онуудад 8 дахин тус тус буурсан (143-аас 40 хүртлээ) боловч 2014 онд 4 дахин нэмэгджээ. Мөн согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодсон зөрчлийн тоо ойролцоогоор 2.1 дахин нэмэгджээ. Байршлын хувьд нийт бүртгэгдсэн ослын 84 орчим хувь Улаанбаатар хотод бүртгэгджээ. Зам тээврийн ослын улмаас нас барсан хүний тоо 2 дахин (2010-89, 2014-179) өссөн, үүнд жолооч нар 50 орчим хувийг эзэлж байна. Согтуу явган зорчигчид 20-14 хувь хүртлээ буурч иржээ. Хүйсийн хувьд эрэгтэйчүүд 80-аас дээш, харин сүүлийн 2 жилд 70 ба түүнээс доош болон багасчээ. Насны хувьд 18-35 хүртэлх насныхан 70-аас дээш, ялангуяа 31-35 хүртэлх насны бүлэг 40 орчим хувийг эзэлж байна. Мөн 36-аас дээш насны бүлэг эрс өссөн байна. Гэмтсэн хүний тоо 2010-2013 онуудад эрс нэмэгдэж 92-оос 304 хүрчээ.

ГССҮТ-ийн хүлээн авах яаралтай тусламжийн тасгаар яаралтай осол гэмтлийн10 улмаас үйлчлүүлсэн тохиолдол сүүлийн 12 жилд (2003-2014) байнга өсч ирсэн байна. Нийт тохиолдлын дунд согтуугаар үйлдэгдсэн хувь 14.5-аас 31 хүртлээ нэмэгджээ. Өөрөөр хэлбэл, сүүлийн 12 жилийн хугацаанд согтууралттай холбоотой осол гэмтэл 6 дахин өсчээ. Хэдий тийм боловч 2014 онд үзүүлэлт өмнөх оноос хоёр дахин буурч, 15 хувь хүрчээ. Эрэгтэйчүүдийн эзлэх хувь аажмаар буурч, харин эмэгтэйчүүдийнх нэмэгдэж ирснээ, 2009 оноос хойш ижил төвшинд байна.

Дээрх тоо баримтаас харахад, согтуугаар үйлдэгдсэн гэмт хэрэг, зам тээврийн осол болон ГССҮТ-ийн хүлээн авах яаралтай тусламжийн тасгаар яаралтай осол гэмтлийн тусламж авсан байдлын тоо байнга өсөх хандлагатай, түүнчлэн эрүүлжүүлэх байраар үйлчлүүлж буй иргэдийн тоо өндөр хэвээр байгаа нь архины хэрэглээ өндөр, тэр дундаа хэтрүүлэн уух дадал түгээмэл байна гэж үзэж байна.

10 Олон улсын өвчний ангиллын дараах кодуудыг нэгтгэсэн тоо: V00-V99, W00-W19, W20-W49, W50-W64, W65-W74, W75-W84, W85-X09,X10-X19,X20-X29,X30-X39, X60-X84,X85-Y09,Y10-Y34

4


Нөгөө талаас архидан согтуурахтай тэмцэх чиглэлээр авч буй одоогийн арга хэмжээ үр дүнд хүрэхгүй байгаагийн илрэл гэж хэлж болохоор юм.

Архи согтууруулах ундаанаас үүсч буй шууд ба шууд бус зардал

Архи согтууруулах ундааны улмаас эдийн засагт учирч буй эерэг болон сөрөг нөлөөллийн тооцоог хийхэд эерэг нь өндөр харагдаж байна. Үүний гол шалтгаан нь борлуулалт ба импортын хэмжээ өндөр, эдгээрээс улбаалж хэрэглэгчдийн тоо нэмэгдэж байгаатай холбоотой юм.

Архи согтууруулах ундааны сөрөг нөлөөллийн шууд зардлын хэмжээ цаашид өсөх хандлагатай байна. Учир нь архины хамааралтай 24 бүлгийн өвчлөл, ялангуяа элэгний цирроз, элэгний хавдар болон тархины цус харвалт цаашид огцом нэмэгдэх төлөвтэй; согтуугаар үйлдэгдсэн гэмт хэрэг, зам тээврийн осол болон осол гэмтлийн тоо дорвитой буурахгүй байгаа нь ойрын ирээдүйд эдийн засагт учруулах хохирлыг өсгөхөөр байна.

Архи согтууруулах ундааны сөрөг үр дагавар, нөлөөллөөс сэргийлэх, бууруулах үйл ажиллагаа явуулдаг сан, байгууллагуудын төсөв, санхүүжилтын хэмжээ буурч байгаа нь уг асуудлыг үндэсний хэмжээнд нийгмийн хүчээр тэмцэхэд хүндрэл учруулахаар байна.

Эдийн засгийн алдагдалд шууд бус зардлын эзлэх хувь өндөр байгаа нь анхаарал татаж байна. Ялангуяа архины хамааралтай өвчлөлийн улмаас хөдөлмөрийн чадвараа алдах, тахир дутуу болох, цаашлаад нас барах эрсдлийн улмаас үүсэх далд нөлөө нь эдийн засагт ихээхэн хэмжээний хохирол үзүүлж байна. Энэ тоо цаашид ч өсөх хандлагатай байгаа нь даруйхан дорвитой арга хэмжээ авах шаардлагатайг харуулж байна.

Хэдийгээр өнөөгийн байдлаар улсын төсөвт оруулж буй татварын хэмжээ өндөр байгаа хэдий ч цаашид урт хугацаанд эрүүл Монгол хүнийг бий болгож, авч үлдэхийн тулд татварын орлогоос илүүтэй иргэдийн ирээдүйн сайн сайхны төлөө ажиллах хэрэгцээтэйг харуулж байна.

Анхан шатанд архидан согтууралтын эсрэг авч буй арга хэмжээ

Анхан шат буюу сум, хорооны төвшинд архидан согтуурахтай тэмцэх үйл ажиллагаа нь тухайн ажилтнуудын үйл ажиллагааны хүрээнээс хэтрэхгүй байна. Харин хороон дээр хамтарсан багаар ажиллаж, нийгмийн халамж, хүүхэд хамгаалал, гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй холбоотой асуудлыг цогцоор шийдэж байгаа нь үр дүнтэй байна. Уг багт НА, цагдаа, өрхийн эмч эсвэл НА орж байна. ГХУСЗ-ийн салбар зөвлөл байдаг ч үйл ажиллагааны санхүүжилтгүй тул олон нийтэд суурилсан арга хэмжээ авах боломж хязгаарлагдмал байдаг байна. Хороо/сумын цагдаагийн хэлтэст багийн цагдаа, ОН-ийн цагдаа, хэсгийн байцаагч ажилладаг. Оршин суугчдын дунд судалгаа хийх, дуудлага хүлээж авах, үнэлгээ хийх, саатуулах байрнаас хүнээ авах, хүргэж өгөх, ЗД-ын захирамжийн дагуу архи худалдаалдаггүй өдрөөр шалгалт хийх, 14 хоногийн шуурхайгаар мэдээлэл хийх, удаа дараалан нийтийн тайван байдлыг алдагдуулж байгаа хүнийг саатуулах байранд 7-30 хоног хорих, архины албадан эмчилгээнд явуулах хүмүүсийн материал бэлтгэх зэрэг ажил үүрэгтэй. Урьдчилан сэргийлэх чиглэлийн үйл ажиллагаа явуулах санхүүжилтгүй тул хийдэггүй. Өрхийн эрүүл мэндийн төвийн (ӨЭМТ) хувьд архи хэтрүүлэн хэрэглэдэг эсвэл АДЭ-тэй хүмүүст тусгайлан чиглэсэн үйлчилгээ, арга хэмжээ авдаггүй, зөвхөн

5


архидалтаас урьдчилан сэргийлэх мэдээлэл сургалт сурталчилгааны (224 тогтоолын дагуу) ажлыг голлож байна. Зарим үед хордлого тайлах, гэр бүлийн гишүүдийн хандлагыг өөрчлөх талаас эсвэл тухайн архи уудаг хүмүүст зөвлөгөө өгөх ажил хийгддэг. Гэхдээ энэ нь НА-ы санаачлагаас хамааралтай байна. Хэдийгээр анхан шатанд архидан согтуурахтай тэмцэх ажил зохих хэмжээнд хийгдэж байгаа ч хүн амд суурилсан, өргөн хүрээтэй цогц үйл ажиллагаа явуулах санхүүжилт байхгүй байгаа нь хамгийн хүндрэлтэй асуудал болж байна.

Аймаг, дүүргийн төвшинд архидан согтуурахтай тэмцэх нэгдсэн төлөвлөгөө байхгүй. Харин судалгаанд хамрагдсан Хэнтий аймаг “Архигүй Хэнтийчүүд” хөтөлбөрийг 2012 оноос хэрэгжүүлж байгааг тэмдэглэх нь зүйтэй. ЗДТГ-ын харьяа байгууллага, хэлтсүүд өөрсдийн үйл ажиллагааны хүрээнд бусадтайгаа хамтран ажиллах тохиолдол гардаг аж. Аймаг, дүүргийн ЗДТГ-аас архидан согтуурахтай тэмцэх хуулийг хэрэгжүүлэхтэй холбоотой олон санаачилга гарган ажиллаж байна. Тухайлбал, ажлын байрны архидалтыг зогсоох, тэмдэглэлт ой, баярыг архигүй тэмдэглэх, үйлчилгээний газруудыг камержуулах г.м.

ТББ/ИНБ-уудын хэлбэр болон үйл ажиллагааны хүрээ өөр өөр байна. Жишээ нь: Баянзүрх дүүрэгт байрлах “Тамхи архины шалтгаант эмгэг судлалын төв” нь 14 жилийн туршлагатай, 5,000 гишүүнтэй. Үйл ажиллагааны хувьд соён гэгээрүүлэх ажлыг зохион байгуулах, архинаас гарсан хүмүүсийг цуглуулж туршлагыг нь яриулах, бусад хүмүүст архинаас гаргах санаачилга төрүүлэх, эр зоригийг огшоож сэтгэлд нь хүрэх, төлбөртэй лекц унших, салбар байгуулах г.м. чиглэлээр, бусад ТББ-ууд дүүргийн нийгмийн халамжийн хэлтэстэй хамтран орон гэргүй тэнэмэл иргэдэд халуун хоолоор үйлчлэх, АА цуглааныг явуулж архинаас гарах сэдлийг хүмүүст төрүүлэх, төлбөртэй сургалт хийх, ГХУСЗ-өөс төсөл хэрэгжүүлэх зэргээр ажиллаж байна. АА цуглаанд явж архинаас гарсан хүн олон бөгөөд энэ арга хамгийн үр дүнтэй гэж үзэж байна.

Анхан шатанд архидан согтуурахтай тэмцэх үйл ажиллагаанд нөлөөлж буй хүчин зүйлс:

• Тоо баримт, мэдээлэл нотолгоо дутмаг • Санхүүжилт хангалтгүй • Тогтолцоотой холбоотой асуудлууд голлож байна.

6


БҮЛЭГ 1. СУДАЛГААНЫ АРГА ЗҮЙ 1.1. Үндэслэл

Сүүлийн хэдэн арван жилд архины хэрэглээ хөгжингүй орнуудад буурч, харин хөгжиж буй орнуудад нэмэгдэн, үүний улмаас дэлхий даяар жил бүр 3.3 сая (нийт нас баралтын 5.9%) хүн нас барж байгаа нь дэлхийн хэмжээний өвчний дарамтын 5.1%, цаг бусын нас баралтын 3.2 хувийг эзэлж байна. Түүнчлэн, архи хэрэглэснээс хүн дунджаар амьдралынхаа 29 жилийг алддаг, эдийн засгийн хор хохирол нь ДНБ-ийн 0.45-5.44 хувьтай тэнцдэг болохыг ч мөн тодорхойлжээ.11 Монгол улсад архины үйлдвэрлэл, импорт, худалдаа, үйлчилгээ, хэрэглээний хэмжээ нь хүн амын хэрэглээний зохистой төвшингээс хэт давж улс орны нийгэм, эдийн засгийн хөгжил, үндэсний аюулгүй байдалд ноцтой сөрөг үр дагаврыг бий болгож байгаа нь манай нийгмийн шийдвэрлэвэл зохих тулгамдсан асуудлын нэг болсоор удаж байна. Манай орны хүн амын нас баралтын дотор зүрх судасны өвчин, хорт хавдар, гадны шалтгаантай хордлого, осол гэмтэл, хоол боловсруулах тогтолцооны өвчин тэргүүлж, нийт нас баралтын 84%12 эзэлж байна. Ийнхүү халдварт бус өвчлөл (ХБӨ) тэргүүлж байгаа нь тэдгээрийн голлох дөрвөн эрсдэлт хүчин зүйл болох архины нийгэмд үзүүлж буй дарамт ихээхэн ноцтой болсны тод илрэл юм. Нөгөө талаас аливаа улс оронд ядуурлыг бууруулж, орлогын тэгш байдлыг хангаж улмаар өсөлтийг тогтвортой нэмэгдүүлж, амьдралын чанарыг сайжруулахад ХБӨ-ий үзүүлж байгаа эдийн засгийн дарамтад анхаарах шаардлагатай байдаг. Иймээс ч НҮБ эрүүл мэндийн асуудлаар хоёр удаагийн өндөр хэмжээний уулзалтыг зохион байгуулсны нэг нь (2011) ХБӨ-ий асуудлаар болж архины хор уршгийг бууруулах асуудлыг тэргүүлэх ач холбогдолтой хэмээн тодорхойлсон билээ. Монгол улсын 2014 оны татварын мэдээллээс харахад архи болон согтууруулах ундааны онцгой албан татвараас жилд улсын төсөвт 184,83413 тэрбум төгрөг төлсөн нь нийгэмд байгаа хүлээлтийн хувьд өөр өөр байр суурийг харуулж болох талтай. Тухайлбал, үйлдвэрлэгчдийн зүгээс улсын төсөвт томоохон хэмжээний татвар бүрдүүлэгч гэдэг утгаараа архийг хориглох нь эдийн засаг-нийгэм, хүний эрүүл мэндэд ач тустай гэсэн хандлагууд байдаг. Харин бид архи, согтууруулах ундааны улмаас нийгэмд үүссэн хохирлын хэмжээг тооцоолох, магадгүй улсын төсөвт төлж буй татварын хэмжээнээс илүү хэмжээний хор хохирол учруулж байгаа эсэхийг энэхүү судалгаагаар нягтлахыг зорьсон юм. Түүнчлэн манай улсад хийгдсэн судалгаанууд14 нь голлон архинаас шалтгаалах өвчний тархалтыг хүн амын архины хэрэглээний талаарх мэдлэг, хандлага, дадал зэрэгтэй уялдуулан судалж, харин өвчлөлийн улмаас гарах зардлыг тооцож үзээгүй байдаг. Одоог хүртэл архины хэрэглээний эрүүл мэнд, эдийн засагт учруулах дарамтын талаарх тоо баримт, судалгаа хангалтгүй байгаа нь энэ ажлыг хийх үндэслэл болж байгаа юм.

11 Alcohol-Use Disorder is defined by DSM-5 criteria ofthe American Psychiatric Association, 2012. 12 ЭМЯ, Эрүүл мэндийн үзүүлэлт, 2013 он 13 Татварын ерөнхий газрын статистик мэдээ 2014 Онцгой албан татвар 14 Alessandro R Demaioet.all. “Exploring knowledge, attitudes, and practicesrelated to alcohol in Mongolia: a national population-based survey” 2013, ХБӨ-ий талаарх мэдлэг, хандлага, дадлын STEP судалгаа, 2005, 2009

7


Зорилго

Архины хэрэглээнээс учирч буй эрүүл мэнд, эдийн засагт учирч буй дарамтыг судалж цаашид хуулийн хэрэгжилтийг тогтвортой болгоход хувь нэмэр оруулах

Зорилтууд 1. Архи согтууруулах ундааны хэрэглээний өнөөгийн байдалд дүгнэлт хийж,

нийгэмд (эдийн засаг болон эрүүл мэндэд) учруулж буй дарамтын хэмжээг тооцоолон гаргах;

2. Архи согтууруулах ундааны хор уршгийг бууруулахад чиглэсэн хууль, бодлогын баримт бичигт хийх шаардлагатай өөрчлөлттэй холбоотой зөвлөмж боловсруулах;

3. Архи согтууруулах ундааны хор уршгийг бууруулахад чиглэсэн стратегийг тодорхойлох, түүний боловсруулалт, хэрэгжилт, тогтвортой байдлыг зохицуулах механизмд зөвлөмж гаргах.

1.2. Судалгааны арга зүй

1.2.1 Судалгааны загвар Энэхүү судалгаанд эргэмж (ретроспектив) судалгааны загвар ашиглан тоон ба чанарын аргаар холбогдох тоо баримт, мэдээлэл цуглуулсан. Мөн холбогдох 30 гаруй бичиг баримтад дүн шинжилгээ хийсэн.

1.2.2 Түүвэрлэлт Бүс тус бүрээс төлөөлөл болгон нэг аймаг, сумыг санамсаргүй түүврийн аргаар нийт 4 аймаг, 4 сум, Улаанбаатар хотын 2 дүүргийг сонгосон. Хүснэгт 1. Судалгаанд хамрагдсан аймаг, дүүрэг

№ Судалгаанд хамрагдах аймаг, дүүрэг Байршил

Увс аймаг Баруун бүс Увс аймгийн Сагил сум Хэнтий аймаг Зүүн бүс Хэнтий аймгийн Жаргалтхаан сум Орхон аймаг Хангайн бүс Орхон аймгийн Дэнж баг сум Дорноговь аймаг Говийн бүс Дорноговь аймгийн Замын-Үүд сум

Баянзүрх дүүрэг Хамгийн олон хүн амтай захын дүүрэг

Чингэлтэй дүүрэг Төвийн дүүрэг

8


УЛСЫН ТӨСӨВТ ОРЖ БУЙ АРХИ,

ПИВОНЫ ТАТВАРЫН ДҮН

АРХИ, ПИВОНЫ УЛМААС ЭДИЙН ЗАСАГ, ЭРҮҮЛ

МЭНДЭД УЧИРЧ БУЙ ХОХИРОЛ

1.2.3 Судалгааны аргачлал

Эдийн засагт учруулах дарамтыг судлахдаа архи, согтууруулах ундаа хэрэглэсний улмаас гарсан эерэг болон сөрөг нөлөөллийг авч үзсэн. Үүнд

Зураг 1. Архи согтууруулах ундааны эерэг ба сөрөг нөлөөллийн загвар

Архи, согтууруулах ундаанаас учрах эерэг зардлыг тооцохдоо, улсын төсөвт орж буй дотоодын архи, пивоны татвар, импортын архи, пиво, дарсны татваруудыг нэгтгэж үзсэн. Харин дээрх бүтээгдэхүүнүүдийг хэрэглэсний улмаас үүссэн хор хохирлын хэмжээг дараах байдлаар тооцсон. Зураг 2: Эдийн засагт учруулах сөрөг нөлөөллийн бүтэц

Шууд зардал

Шууд зардалд дараах зардлуудыг авч үзлээ.

• Архинаас хамааралтай өвчнөөр өвчилсөн хүмүүсийг эмчлэх, хордлого тайлах зэрэгт зарцуулсан эмчилгээний төлбөр

• Архи, согтууруулах ундаанаас шууд/дам хамааралтай зарим өвчний эмчилгээний төлбөрт ЭМД-ын сангаас зарцуулсан зардлын төлбөр

• Согтуугаар үйлдэгдсэн гэмт хэргийн улмаас үүссэн хохирлын хэмжээ • Согтуугаар үйлдэгдсэн зам тээврийн ослын улмаас үүссэн хохирлын хэмжээ • Архи согтууруулах ундаа хэрэглэсний улмаас гэмтэж бэртсэн хүмүүсийн

эмчилгээний төлбөр, хохирлын хэмжээ • Согтуурсан болон мансуурсан этгээдийг албадан эмчлэх газрын нийт төсөв • Архи согтууруулах ундааны эсрэг зарцуулсан сургалт, сурталчилгааны зардлын

хэмжээ

9

Шууд зардал

Шууд бус зардал

Архи согтууруулах ундааны үзүүлж буй

нийт хор хохирол


Үүнд дараах эх үүсвэрийг ашигласан.

Хүснэгт 2: Судалгаанд ашигласан мэдээллүүд

№ Холбогдох байгууллагууд Судалгаа мэдээлэл Давтамж

1. Замын цагдаагийн газар Зам тээврийн ослын мэдээлэл, согтуугаар жолоо барьж эрхээ хасуулсан иргэдийн мэдээлэл Сүүлийн 5 жил

2. Цагдаагийн ерөнхий газар Согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ гаргасан гэмт хэрэг, эрүүлжүүлэгдсэн болон архины эмчилгээнд хамрагдсан иргэдийн бүртгэл

Сүүлийн 5 жил

3. Гэмтэл согог судлалын үндэсний төв

Архидан согтуурсан буюу согтуурсны нөлөөгөөр гэмтсэн бэртсэн хүмүүсийн мэдээлэл

Сүүлийн 5 жил

4. Эрүүл мэндийн даатгалын газар

Архи хэрэглэсний улмаас холбогдох оношуудад зарцуулсан санхүүжилтын тоо мэдээ Сүүлийн 3 жил

5. Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төв

Архинд донтох эмгэгийн улмаас эмчлүүлсэн хүмүүсийн тоо, зарцуулсан зардлын хэмжээ Сүүлийн 5 жил

6. Эрүүл мэндийн хөгжлийн төв

Архины хэрэглээний улмаас тохиолдсон нийт оношуудын тоо мэдээлэл Сүүлийн 5 жил

7. Үндэсний статистикийн хороо

Нийт хүн амын тоо мэдээ, архи үйлдвэрлэгчдийн мэдээ, бүтээгдэхүүний тоо Сүүлийн 5 жил

Архинаас хамааралтай өвчний улмаас нэг үйлчлүүлэгчид зарцуулах зардал ба үүний улмаас эдийн засагт учруулж байгаа хэмжигдэхүйц зардлыг оруулсан. Тооцооллыг хийхэд ЭМД-ын сангаас санхүүжүүлэх өртгийн жин, хувьсах зардлын хэмжээнд үндэслэн архи согтууруулах ундаа хэрэглэсний улмаас үүсэх өвчнүүдэд зарцуулсан шууд зардлыг одоогоор санхүүжиж байгаа өртгийн жинг суурь үнээр үржүүлж эмчилгээний зардлыг тооцов.

Хүснэгт 3: ЭМД Сангаас санхүүжүүлэх өртөг

Д/д Өвчний нэр Өвчний код Өртгийн коэффициент Суурь үнэ Өртөг

1. Цус харвалт, тархины шигдээс I53- I63 0.9103 300,000₮ 273,090₮

Согтуугаар үйлдэгдсэн гэмт хэргийн хохирлын хэмжээ, эмчилгээний төлбөрүүд, сургалт сурталчилгаанд сангуудаас зарцуулсан хэмжээ зэрэг үзүүлэлтүүд нь одоогийн статистикийн мэдээллийн санд бүртгэгддэг учраас дээрх тооцооллыг ашигласан. Харин зам тээврийн ослын хохирлын хэмжээг бүртгэдэггүй тул судалгааны хүрээнд Албан журмын даатгагчдын холбооны тоо баримт дээр үндэслэн нэг удаагийн зам тээврийн ослын улмаас гарсан хохирлын хэмжээний дундаж дүнгээр нэг удаагийн зам тээврийн согтуугаар үйлдэгдсэн ослын хохирол гэж үзэж тооцооллыг хийсэн.

10


Шууд бус зардал

Уг төрлийн зардлуудыг тэр бүр тооцоолж бүртгэдэггүй. Эдгээр нь эдийн засагт алдагдсан боломжийн өртгөөр сөрөг нөлөө үзүүлж байдаг. Үүнийг эрүүл мэндийн эдийн засагт тооцдог чанаргүй амьдарсан жилүүд (ХЧААЖ)15-ээр тооцож учирсан хохирлын хэмжээг эдийн засагт учрах нөлөөллөөр нь гаргалаа.

Архи согтууруулах ундаанаас 100 хувиас 0.2 хувь хүртэл хамааралтай нийт 30 орчим ангиллын өвчнүүдийн жагсаалт ашиглан эдгээрээс улбаалсан хөдөлмөрийн чадвар алдах, өвчлөх үеийн санхүүжилтын хэмжээгээр тооцож үзсэн.16 Тухайн иргэн архи болон архины хамааралтай өвчлөлөөс болж хөгжлийн бэрхшээлтэй болох, нас барсны улмаас эдийн засагт учруулах хор хохирлын хэмжээг олон улсад DALY (ХЧААЖ) аргачлалаар тооцдог.

Зураг 3: Эдийн засгийн шууд бус алдагдлыг тооцдог аргачлал

Дээрх зардлыг тооцохдоо ЭМХТ-өөс гаргадаг өвчлөл, нас баралтын сүүлийн таван жилийн тоо мэдээллийг ашиглан, дээрх аргачлалын дагуу дүн шинжилгээ хийж, тооцооллыг гаргасан.

Чанарын судалгаа

Нийт 128 хүний дунд 20 фокус бүлгийн хэлэлцүүлэг (ФБХ) зохион байгуулж, 21 хүнтэй ганцаарчилсан ярилцлага хийсэн (Хүснэгт 4 харах). Хэлэлцүүлгээр архины хэрэглээнээс үүсэх дарамт, зардал, хуулийн хэрэгжилт, үндэсний стратеги боловсруулахад анхаарах асуудал зэрэг сэдвээр ярилцан, тэмдэглэл хөтөлсөн (Хавсралт 1: ФБХ хийх удирдамж харах). Судалгаанд оролцсон хүн бүрт унааны зардал 2.500 төгрөгийг олгосон бөгөөд оролцогч бүр мэдээллийн хуудастай танилцаж, зөвшөөрөл авсан (Хавсралт 2 харах). ФБХ-д оролцогчдыг сонгохдоо архины хуулийн хэрэгжилт, хяналт дээр ажилладаг мэргэжлийн хяналт, татвар, цагдаа, аймаг/дүүргийн ИТХ-ын төлөөлөгч, сум/дүүргийн ЗДТГ, шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэгч байгууллага, эрүүл мэндийн байгууллага болон ТББ/хөдөлгөөний төлөөллөөс оролцуулсан.

15 Хөдөлмөрийн чадвар алдалгүй амьдарсан жилүүд буюу DALY - disability –adjusted life years 16 Эдийн засгийн шинжлэх ухаанд хөдөлмөрийн чадварын алдагдлыг олон улсын судалгаанууд, аргачлалд тухайн улсын хөдөлмөрийн дундаж хөлсөөр тооцдог аргачлалын дагуу тооцоолоход Монгол улсын 2014 оны дундаж хөдөлмөрийн хөлс Үндэсний статистикийн хорооноос гаргасан судалгаагаар 844,000 төгрөг байна.

ЭДИЙН ЗАСГИЙН АЛДАГДАЛ = ДУНДАЖ ЦАЛИН х 12 САР х ӨВЧИЛСӨН ХҮН АМ х ХӨДӨЛМӨРЛӨХ БОЛОМЖТОЙ ЖИЛ

11


ФБХ-гээр цуглуулсан мэдээллийг дэлгэрүүлэх, нэмэлт мэдээлэл авах үүднээс ганцаарчилсан ярилцлагыг 21 хүнтэй хийсэн. Ярилцлагад архидан согтууруулах хуулийн хэрэгжилтэд бодлогын төвшинд дэмжлэг үзүүлдэг, эсвэл бодлого, стратегийн чиг хандлагыг боловсруулах үйл ажиллагаанд оролцдог ажилтнуудыг сонгон, архидан согтуурахтай тэмцэх хуулийн хэрэгжилтийн өнөөгийн байдал, тулгарч буй хүндрэл ба ололттой талууд, үндэсний стратеги боловсруулахад анхаарах зүйлс, чиглэл зэргийн талаар ярилцсан.

Хүснэгт 4: Ганцаарчилсан ярилцлага ба фокус бүлгийн хэлэлцүүлэгт оролцсон хүний тоо Улаанбаатар хот Аймаг

Дүүрэг Аймгийн төв Сум Ганцаарчилсан ярилцлага, оролцсон хүний тоо 7 16

Нийт 7 16 0 Фокус бүлгийн хэлэлцүүлэг, оролцсон хүний тоо 2 14 4

Нийт 18 90 20

Баримт материалын судалгаа

Олон улсад болон Монгол улсад хийгдсэн холбогдох нийт 30 гаруй бичиг баримтад дүн шинжилгээ хийсэн. Үүнд Үндэсний болон олон улсад хийгдсэн судалгаа, үнэлгээ Үндэсний, олон улсын бодлого (ДЭМБ г.м.) Холбогдох статистик: хүн амын бүтэц, өвчлөл ба эндэгдэл, архитай холбоотой

өвчний тархалт, ЭМТҮ ба бусад үйлчилгээний нэгжийн үнэ, үүнд архинаас үүдэлтэй нь г.м.

Бичиг баримтын судалгаанд дүн шинжилгээнд архидан согтуурахтай тэмцэх тухай хуулийн хэрэгжилтийн механизм, анхан шатанд явуулж буй үйл ажиллагааны өнөөгийн байдал, үндэсний стратеги боловсруулахад анхаарах зүйлс зэргийг голлон анхаарсан.

1.2.4 Тоо мэдээлэлд боловсруулалт хийх

Цуглуулсан мэдээллийг мэдээлэл оруулах үед гардаг алдаанаас сэргийлэх зорилгоор туршлагатай мэдээлэл оруулах ажилтан Excel програмд оруулсан. Тоо мэдээллийг SPSS программыг ашиглан статистик боловсруулалт хийсэн. Хувь сууриудын тархалтын хэвийн эсэхийг тодорхойлсны дараа Хи квадрат тестийг категорик хувьсагдахуун, Kruskal Wallis тестийг дараалсан хувьсагдахуун (хэвийн бус тархалтттай 2-оос дээш түүвэр)-ыг тодорхойлоход ашигласан. Фокус бүлгийн хэлэлцүүлэг болон ганцаарчилсан ярилцлагуудыг дуу хураагуурт бичиж, бичлэгийг цаасанд буулган, транскриптийг судлаач нар шалган, цэвэрлэн, хянаж, дүн шинжилгээ хийсэн. Ярилцлагын асуултуудыг эхлэн кодлож, кодолсон өгүүлбэрүүдийг салган, нэгтгэж ижил төстэй бусад сэдэв болон холбогдох хэсгүүдийн бүтцийг гарган, дүн шинжилгээ хийсэн.

1.2.5 Судалгаа хийх зөвшөөрөл ёс зүйн асуудал

Судалгааны аргачлалыг СЭМҮТ-ийн Эрдмийн зөвлөлийн 2015.08.07 өдрийн хурлаар танилцуулж, өгсөн зөвлөмжийн дагуу бүлгийн болон ганцаарчилсан ярилцлагад оролцох хүмүүсээс таниулсан зөвшөөрөл авах маягтыг сайжруулж, оролцогч бүрээс сайн дураар оролцох зөвшөөрлийг авсан.

12


БҮЛЭГ 2. СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮН Судалгааны мэдээллийг 2015 оны 8-р сарын сүүлчээс 10-р сарын эхэн хүртэлх хугацаанд цуглуулж, 10-11-р сарын хооронд дүн шинжилгээ хийсэн. Урьдчилсан үр дүнг танилцуулах уулзалтыг 2015 оны 12-р сарын 16-ны өдөр зохион байгуулж, оролцогчдоос гарсан саналын дагуу зарим өөрчлөлт хийсэн. 2.1 Эрүүл мэнд болон эдийн засагт учруулж буй дарамт

2.1.1 Архины хэрэглээний өнөөгийн байдал

Манай судалгааны хүрээнд, архины хэрэглээний байдал хороо, сум, аймаг болон дүүргийн төвшинд ямар байгаа талаар бүлгийн ярилцлагын үеэр асууж, мөн холбогдох тоо баримтыг судалж үзсэн билээ. Бүлгийн ярилцлагад оролцогчдын бодлоор архины хэрэглээ нь сүүлийн үед залуужиж ирсэн (25-44 хүртэлх насныхан голдуу), ялангуяа ахлах ангийн өсвөр насны хүүхдүүд, бага курсийн оюутнууд буюу 20 хүртэлх насныхны дунд нэмэгдэж байгаа нь онцлог гэж үзэж байв. Хэдийгээр эрэгтэйчүүд давамгай байгаа ч сүүлийн үед эмэгтэйчүүдийн дунд ихсэх хандлагатай байна. Түүнчлэн хотын зах дүүргүүдэд “тэнэмэл архичид” олноороо цуглардаг гэжээ. Ажилгүй, боловсрол багатай хүмүүс арай илүү хэрэглэж байна уу гэж санагддаг талаар оролцогчид ярьж байлаа. Хот, хөдөөгийн аль алинд архинд донтох эмгэгтэй хүмүүсийн тоо нэмэгдэх хандлагатай гэжээ. Хот суурин газарт, гэр хороололд ахуйн хүрээний далд архидалт, харин орон сууц ихтэй газарт баар үйлчилгээний газраар үйлчлүүлэх нь нийтлэг байдаг байна. Харин сүүлийн жилүүдэд нийтээр хавтгайрч архидах нь илт багасч байгаа нь мэдрэгддэг болсон байна. Согтууруулах ундаанд хүнсний зориулалтын түүхий эдээр үйлдвэрлэсэн спирт, бүх төрлийн архи, хоёр хувиас дээш этилийн спирт агуулсан дарс, пиво, сүүн бүтээгдэхүүнээр нэрсэн шимийн архи багтдаг.17 Манай улсад согтууруулах ундаа үйлдвэрлэх үйл ажиллагааг Улаанбаатар хотноо 28, бусад аймгуудад 31 ААНБ (2014 оны байдлаар) эрхэлж байгаагаас сүүлийн 2 жилд тоо нь 1,4 дахин буурсан18 боловч дотоодын болон импортын бүтээгдэхүүний хэмжээ нэмэгдсээр иржээ. Жишээ нь: 2008-2014 онуудад дотоодод үйлдвэрлэж буй архи, дарсны хэмжээ 1,6 дахин (2,665,955-2,995,949 литр), харин импортын архи, дарс, виски, конъякны хэмжээ 5,5 дахин (15,277,500-984, 571,60 литр) өссөн байна.19 Эдгээр тоо мэдээлэл нь албан ёсны статистикаас гарсан тоо бөгөөд үүнд бүртгэгдээгүй буюу гэрийн нөхцөлд гаргасан нэрмэл г.м. ундааны тоо ороогүйг тэмдэгдэх нь зүйтэй. Сүүлийн жилүүдэд согтууруулах ундааны зах зээлийн бүтцэд өөрчлөлт орж, спиртийн өндөр агууламжтай ундааны эзлэх хувь багассан талаар ХХААЯ-ны мэдээлэлд дурджээ.

17 Монгол улсын “Архидан согтуурахтай тэмцэх тухай хууль”-ийн 3 дугаар зүйл. 18 ХААХҮЯ-ны сайт 19 Үндэсний статистикийн хороо.

“...Одоо яая гэх вэ, бидний л ((төөрөг тавилан)) ... айл болгонд байдаг юм чинь гэдэг утгаар ойлгож байна шүү дээ, сүүлийн үед...”

(20 гаруй жил архи ууж байгаа залуугийн эгч)

13


Энэхүү өсөлт нь улсын эдийн засгийн, ялангуяа зах зээлийн нээлттэй хөгжлийг харуулж байж болох ч нийгмийн эрүүл мэнд талаасаа ихээхэн анхаарах асуудал болж ирдэг. Тухайлбал, архины хор уршигтай хэрэглээ20 нь хүн амын дунд 200-аас илүү өвчин, гэмтэл болон эрүүл мэндийн нөхцөл байдал21, нийгэмд ихээхэн хэмжээний нийгмийн болоод эдийн засгийн дарамтын шалтгаан болдог нь олон улсад илэрхий болсон билээ. Хүн амын дундах архины хэрэглээг хэд хэдэн аргаар хэмждэг байна. Үүний нэг нь өдөрт хэрэглэх архины хэмжээг граммаар22 тооцдог бөгөөд нэлээд олон оронд эрүүл мэндэд учруулах эрсдлийг бууруулах үүднээс өдөр тутмын хэрэглээнд хязгаарлалт хийх удирдамж болгон ашигладаг байна.

Түүнчлэн ДЭМБ-аас саяхан дэлхийн хэмжээнд 15-аас дээш насныхан жилдээ дунджаар 6.2 литр буюу өдөрт 13.5 грамм цэвэр архи23 хэрэглэж байгааг тооцоолон гаргажээ. Манай улсын хувьд 2009 онд энэхүү үзүүлэлттэй ойролцоо байснаа 2010-2012 онуудад 1.6 дахин өсч, харин сүүлийн 2 жилд бага зэрэг буурч байгаа ч уг үзүүлэлтээс 1.4 дахин буюу илүү хэвээр байгаа нь нэг хүнд ногдох архи, дарсны хэмжээ харьцангуй өндөр байгаагийн шууд илрэл юм (Зураг 4 харах). Зураг 4: Нэг хүнд ногдох архи, дарс (литрээр) ба өдөрт ногдох архины граммын хэмжээ, 2008-2014

Эх үүсвэр: www.1212.mn

Хүн амын дунд согтууруулах ундаанаас татгалзах нь архинаас хамааралтай хор уршгийн төвшинг тодорхойлох чухал хүчин зүйл юм. Учир нь олон улс оронд архи, согтууруулах ундаанаас татгалзах байдал маш түгээмэл болж байгаа нь архины хортой хэрэглээнээс улбаатай дэлхийн хэмжээнд үүсч буй өвчний дарамтыг

20 ДЭМБ-аас архины хортой хэрэглээ гэдгийг хэрэглээний давтамж нь эрүүл мэндийг гэмтээх буюу бодитой (элэгний хорт хавдар г.м.) эсвэл сэтгэцийн (хэтрүүлэн хэрэглэснээс хоёрдогч сэтгэл гутралын байдалд орж эхлэх г.м.) өөрчлөлтийн шалтгаан болж байгааг хэлнэ гэж тодорхойлжээ. 21 ICD -10 буюу олон улсын ангиллын дагуу 22 Үүнд 0.793 гр/см3 тогтмол үзүүлэлт буюу архины өвөрмөц жин (200С-т) ашигладаг. “Архи ба эрүүл мэндийн дэлхийн байдлын тайлан” 2014, ДЭМБ 23 “Архи ба эрүүл мэндийн дэлхийн байдлын тайлан” 2014, ДЭМБ

6.2

Өдөрт ногдох цэвэр архины граммын хэмжээ (гр/өдөр)

гр/өдөр=нэг хүнд ногдох архины хэрэглээ х 1000х0,793/365 өдөр

13.5

14

5.8 6.5 7.4 9.6 9.8 8.9 8.4

12.6 14.1

16.1

20.9 21.3 19.3 18.2

0

5

10

15

20

25

30

35

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014архи, дарс (литр) гр/өдөр


бууруулахад чухал үр нөлөө үзүүлж болох талтай.14 СЭМҮТ-өөс Улаанбаатар хот болон найман аймгийн хэмжээнд 15-69 хүртэлх насны 10,136 хүний дунд хийсэн судалгаагаар нийт оролцогчдын 74.7 орчим хувь нь согтууруулах ундааг насан туршдаа эсвэл сүүлийн 12 сарын хугацаанд хэрэглээгүй гэжээ (Зураг 5 харах). Түүнчлэн 2013 онд хийгдсэн “Нийгмийн үзүүлэлтийн түүвэр судалгаа”24-нд хамрагдсан 15-49 хүртэлх насны 12,830 эмэгтэйчүүдийн 21%, харин 6,279 эрэгтэйчүүдийн 13% нь архи, согтууруулах ундаа огт ууж байгаагүй гэсэн нь дээрх судалгаанаас (58%) буурсан үзүүлэлттэй гарчээ.

Зураг 5: Архины хэрэглээний зарим үзүүлэлтүүд, n=10136

Эх үүсвэр: “Монгол улс дахь хүн амын согтууруулах ундааны хэрэглээ, хэв маяг, хор

хөнөөлийн судалгааны асуудалд”, СЭМҮТ

Гэтэл бусад судалгаанд, жишээ нь: 2005, 2009, 2013 онуудад хийгдсэн “Халдварт бус өвчний нийтлэг эрсдэлт хүчин зүйлийн судалгаа”-наас харахад (сүүлийн 12 сард хэрэглээгүй хуучин хэрэглэгч) тус үзүүлэлт 2005-2009 оны хооронд 4 дахин буурсан боловч, сүүлийн 4 жилийн хугацаанд 4 дахин нэмэгджээ (35.4%); ДЭМБ-ын тайланд12 уг үзүүлэлт 2010 онд 54.3% (эрэгтэйчүүдийн 43.5%, эмэгтэйчүүдийн 64.9%) гэж орсон байгаа нь сонирхол татаж байна. Хэдийгээр дээрх судалгааны тоонууд зөрөөтэй байгаа ч эрэгтэй ба эмэгтэй хүмүүсийн эзлэх хувь ойролцоо буюу эмэгтэй ба эрэгтэйчүүдийн харьцаа 2:1 байна. Хүснэгт 5: Архи, согтууруулах ундаа огт хэрэглээгүй (хуучин хэрэглэгч) хүний эзлэх хувь, хүйсээр

Эх үүсвэр: “Халдварт бус өвчин, осол гэмтлийн шалтгаан, эрсдэлт хүчин зүйлсийн судалгаа”, 2005, 2009, 2013

Архи, согтууруулах ундааны хэт хэрэглээ эрүүл мэндийг эрсдэлд учруулдаг. Үүнийг олон оронд сүүлийн нэг сард дор хаяж нэг удаа 60 ба түүнээс дээш грамм (ихэнх оронд стандарт уултаас 6+) уух буюу тохиолдлын хэтрүүлэн уултаар (ТХУ) хэмждэг. Нэг удаад уусан архины хэмжээ нь архины хордлого, түүний эмчилгээ, осол гэмтэл ба хүчирхийлэл зэрэг архины шууд үр дагаврыг үнэлэхэд чухал юм. Харин өдөр бүр

2415-54 хүртэлх насны хан хамрагдсан.

58

16.7 13.6 6.1

12.8 18

5.6

22

4.3 10

40

11.1 5 1.8 2.8

насан туршид огт хэрэглээгүй

хуучин хэрэглэгч АДЭ-ийн тархалт аюултай хэрэглээтэй

хортой үр дагавар өгөхүйц

хэрэглээтэй

Нийт эрэгтэй эмэгтэй

2005 (n=3,411) 2009 (n=5,438) 2013 (n=6,013) Архи, согтууруулах

ундаа огт хэрэглээгүй хүний эзлэх хувь

34% (эрэгтэйчүүдийн 25%, эмэгтэйчүүдийн 43%)

7.4% (эрэгтэйчүүдийн 6%,

эмэгтэйчүүдийн 8.8%)

35.4% (эрэгтэйчүүдийн 25.5%, эмэгтэйчүүдийн 45.2%)

15


архийг хэтрүүлэн уух нь (эрэгтэй хүн 60 гр, эмэгтэй хүн 40 гр хүртэл) архинаас хамааралтай нас баралтын дийлэнх шалтгаан (эрэгтэйчүүдийн 80%, эмэгтэйчүүдийн 67%) болдог төдийгүй архинаас улбаалж хөдөлмөрийн чадваргүй болсноос алдсан он жилүүдийн 90 орчим хувь үүнтэй холбоотой байдаг талаар судалгаанд дурдагджээ.25 Тохиолдлын хэтрүүлэн уултын үр дагавар хохирол ихтэй. Энэ үзүүлэлт улс орнуудын хооронд ялгаатай ч дэлхий даяар 15 ба түүнээс дээш насны архи хэрэглэгчдийн26 16% нь27, харин манай улсад 2010 онд 59.1 (архи хэрэглэгч эрэгтэйчүүд 70.8%, эмэгтэйчүүд 40.8%) буюу дээрх үзүүлэлтээс 3.7 дахин их гарчээ. Харин цуврал судалгаанаас28 харахад 2005-2009 онуудад 10 дахин (5.4: 54.8) өсч ирснээ сүүлийн 4 жилийн хугацаанд бага зэрэг буурч 47 орчим хувь болжээ. Эдгээр үзүүлэлтэд эрэгтэй, эмэгтэйчүүдийн харьцаа 1:3.3 байгаа нь анхаарал татаж байна (Хүснэгт 6 харах).

Хүснэгт 6: Тохиолдлын хэтрүүлэн уултын эзлэх хувь, 2005, 2010 ба 2013 2005 (n=3,411) 2009 (n=5,438) 2013 (n=6,013)

Тохиолдлын хэтрүүлэн уулт

Эмэгтэй-0.3% Эрэгтэй -5.1%



Тэмдэглэл: Тохиолдлын хэтрүүлэн уулт гэдэг нь сард нэгээс хоёр удаа 4 ба 5 түүнээс дээш архи согтууруулах ундааг хэтрүүлэн хэрэглэсэн эмэгтэй, эрэгтэйчүүдийн эзлэх хувь

СЭМҮТ-өөс хийгдсэн судалгаагаар29 оролцогчдын 14 орчим хувь нь архинд донтох эмгэгтэй30, 6.1 хувь аюултай хэрэглээтэй, 13 орчим хувь нь хортой үр дагавар учруулах хэрэглээтэй гэж тодорхойлогджээ. Архинд донтох эмгэгтэй эрэгтэйчүүдийн эзлэх хувь эмэгтэйчүүдээс 4 дахин их байна. 1990-2000 онуудад уг эмгэгийн тохиолдол хоёр дахин өссөн бөгөөд улсын хэмжээнд эмчилгээ хийлгэх шаардлагатай 12,000 орчим хүн байгааг уг судалгаанд дурджээ. Өрхийн эрүүл мэндийн төвүүдийн дүн бүртгэлээс (2001-2008) харахад, 100,000 хүн амд ногдох сэтгэцийн эмгэгийн тархалт 126.3 бөгөөд аажим нэмэгдэж ирсэн, хөдлөл зүй тогтвортой өөрчлөлтгүй байна. Түүнчлэн түгээмэл тохиолдох сэтгэцийн 7 эмгэгийн дунд дээрээсээ 3 дугаар байранд байгаа нь тархалт өндөр гэдгийг харуулж байна31 (Хүснэгт 7 харах).

Хүснэгт 7: 100.000 хүн амд ногдох сэтгэцийн эмгэг ба архи хэрэглэх эмгэгийн тархалт

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 дундаж сэтгэцийн эмгэгийн

тархалтын төвшин (1) 58 62.2 62.5 67.8 73.1 77.9 80.7 84.7 85.1 83.5 73.5

архи хэрэглэх эмгэгийн тархалт (2)

- - 76.4 98.3 160 132 171.1 92.1 76.4 322.9 126.3

Тэмдэглэл: (1) СЭМҮТ-ийн материалаас түүвэрлэсэн (2) СЭМҮТ-ийн материалаас сум, өрхийн эмчийн үзлэгээр илэрсэн

25 “Alcohol consumption, alcohol dependence and attributable burden of disease in Europe: Potential gains from effective interventions for alcohol dependence”, jürgen rehm, kevin d. shield Maximilien X. Rehm Gerrit Gmel, Ulrich Frick, CAHM 2012 26 Архины төрлийн ундаа хэрэглэгч гэдэг нь сүүлийн 12 сарын хугацаанд архины төрлийн ундаа хэрэглэсэн хүнийг хэлнэ. 27 “Архи ба эрүүл мэндийн дэлхийн байдлын тайлан” 2014, ДЭМБ 28 “Халдварт бус өвчин, осол гэмтлийн шалтгаан, эрсдэлт хүчин зүйлсийн тархалтын судалгаа”, 2005, 2009,2013, НЭМХ, 15-64 насныхан хамрагдсан. 29 Тэмдэглэл: нийт оролцогчдоос насан туршдаа болон сүүлийн 12 сарын хугацаанд архи согтууруулах ундаа хэрэглээгүй хүний тоог хассан тоонд харьцуулсан. 30 CIDI or Composite International Diagnostic Interview аргыг энэхү судалгаанд ашиглажээ. Тус аргаар 4 ба түүнээс дээш онооны нийлбэрийг АДЭ-тэй гэж үздэг байна. 31 Л. Эрдэнэбаяр, Н.Нарантуяа ”Монгол улсад архинд донтох өвчтнийг эмчилж буй өнөөгийн байдал, цаашдын зорилт”, СЭМҮТ

16


2013 онд хийгдсэн “Нийгмийн үзүүлэлтийн түүвэр судалгаа”32-ны дүгнэлтээс харахад өсвөр насны охид, хөвгүүдийн хувьд 15 нас хүрэхээсээ өмнө архи, согтууруулах ундаа уусан хувь 0.8 ба 3.6 бөгөөд аль аль нь бусад насны бүлгийн дунд өндөр байгаа нь анхаарал татаж байна (Зураг 6 харах).

Зураг 6: 15-49 насны архи согтууруулах ундаа огт ууж үзээгүй, 15 нас хүрэхээсээ өмнө архи, согтууруулах ундаа ууж үзсэн өсвөр насны хөвгүүд, охидын хувь, 2013

Дээрх судалгаанд эрэгтэйчүүд, эмэгтэйчүүдийн архи, согтууруулах ундааны хэрэглээ бүс, байршил болон боловсролын төвшингөөр харилцан адилгүй, өрхийн аж байдлын төвшингээр маш их ялгаатай байгааг мөн дурджээ. Тодруулбал: хотын амьжиргааны төвшин сайтай өрхийн, боловсролтой эрэгтэйчүүд, эмэгтэйчүүдийн дунд архи, согтууруулах ундаа илүү их хэрэглэж байна гэжээ. Мөн Улаанбаатар хотын (эмэгтэй 36, эрэгтэй 57.1) насанд хүрэгсдийн дунд архи, согтууруулах ундааны хэрэглээ хамгийн их байжээ. 15-69 хүртэлх насны 10,000 гаруй хүмүүсийн дунд хийсэн судалгаанаас харахад33, согтууруулах ундааны төрлийн дундаас хатуулаг ихтэй архины эзлэх хувь эрэгтэйчүүдэд 42 (n=2,153), харин эмэгтэйчүүдэд 32 (n=1,604) хувьтай байгаа нь эргээд архинд донтох эмгэгийг маш богино хугацаанд үүсгэх эрсдэл өндөр байгааг харуулж байна (Зураг 7 харах).

Зураг 7: Зонхилон хэрэглэж буй согтууруулах ундааны төрөл, хүйсээр

Эх үүсвэр: “Монгол улс дахь хүн амын согтууруулах ундааны хэрэглээ, хэв маяг, хор

хөнөөлийн судалгааны асуудалд”, СЭМҮТ

32 15-54 хүртэлх насныхан хамрагдсан. 33 Л.Эрдэнэбаяр ба бусад “Монгол улс дахь хүн амын согтууруулах ундааны хэрэглээ, хэв маяг, хор хөнөөлийн судалгааны асуудалд”, СЭМҮТ 10,136 хүн: эрэгтэй 5,125, эмэгтэй 5,011

42% 26% 21%

6% 2% 3%

32% 34% 19%

5% 7% 3% 0%

20%

40%

60%

архи айраг шар айраг нэрмэл архи дарс бусад

эрэгтэй эмэгтэй

Эрэгтэй

17

62.3

11.3 5.6 4.9 3.8 4.1 4

5.4

4.5 3.8 4.3 2.8 2.7 1.3

01020304050607080

15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49

15 нас хүрэхээсээ өмнө архи, согтууруулах ундаа ууж үзсэн архи согтууруулах ундаа огт ууж үзээгүй

67

16.7 10.4 13.8 12.8 14.9 18.9

3.5

0.5 0.4 0.7 0.2 0.2 0.3

01020304050607080

15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49

15 нас хүрэхээсээ өмнө архи, согтууруулах ундаа ууж үзсэн архи согтууруулах ундаа огт ууж үзээгүй

Эмэгтэй


Хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлыг тодорхойлох статистикийн үзүүлэлтийн 34,35

12. Архи, дарс, шар айраг, спиртийн үйлдвэрийн тоо, 10000 хүн ам тутамд ногдох согтууруулах ундаа зарж, борлуулах зөвшөөрөлтэй цэгийн тоо

13. Нэг хүнд ногдох архи, согтууруулах ундааны хэмжээ зэргийг сөрөг

үзүүлэлтүүдэд хамруулдаг байна. Хэрвээ сөрөг үзүүлэлтүүд нь өмнөх жилтэй харьцуулахад 20 ба түүнээс доош хувиар буурсан бол хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдал хангагдаж байна гэж үздэг. Нэг хүнд ногдох архи, дарсны хэмжээний зургаас харахад үзүүлэлтүүд 2011 он хүртэл 12-30 хувиар нэмэгдэж ирсэн бөгөөд 2012-2013, 2014 онуудад 2 орчим хувиар буурсан нь архи согтууруулах ундааны үйлдвэрлэл аюултай төвшинд хүрснийг давхар харуулж байна.

Архины хэрэглээний шууд болон удаан хугацааны үр дүнг гэмт хэрэг, осол гэмтлийн тохиолдлын дунд согтууралтай холбоотой эзлэх хувь, түүнчлэн архинаас шалтгаалах өвчнүүдийн өвчлөл болон эндэгдлийн үзүүлэлтүүдээр үнэлдэг. Тухайлбал, зам тээврийн осол, гэмт хэрэг нь шууд, харин өвчлөлийг удаан хугацааны үр дүн гэж үзэж болох талтай.

Архины хэрэглээтэй холбоотой өвчлөлийн төлөв

Шалтгаанд нь архины хэрэглээ нөлөөтэй 200-аас илүү өвчнийг өвчний олон улсын ангилалд дөрвөн тэмдэглэгээт кодоор бүртгэсэн байдаг. Эдгээр нь ихэвчлэн бие организмд үйлчилж буй тунгийн хэмжээнээс хамааралтай буюу хэдий чинээ их хэмжээний архи согтууруулах ундаа хэрэглэнэ, тэр хэмжээгээр архины-хамааралтай өвчин тусах өндөр эрсдэлд өртдөг байна. ДЭМБ-ын тайланд архинаас хамааралтай эндэгдэл, өвчин болон осол гэмтлийг хамаарлын хувиар багцаалан гаргасан байдаг (Хүснэгт 8 харах).

34“ Хүнсний аюулгүй байдлын статистикийн үзүүлэлтийг тооцох аргачлал”, ҮСХ-ны даргын 2015 оны 1 дүгээр сарын 30-ны өдрийн А/12 тоот тушаалын I хавсралт 35 12. Архи, дарс, шар айраг, спиртийн үйлдвэрийн тоо, 10000 хүн ам тутамд ногдох согтууруулах ундаа зарж, борлуулах зөвшөөрөлтэй цэгийн тоо - Архи, дарс, шар айраг, спиртийн үйлдвэрлэл эрхэлж буй аж ахуй, нэгж байгууллагын тооны нийлбэрээр, согтууруулах ундаа зарж борлуулах зөвшөөрөлтэй худалдааны цэгийн тоо, хүн амын тооны харьцааг 10000-аар үржүүлснээр тооцно. 13. Нэг хүнд ногдох архи, согтууруулах ундааны хэмжээ тухайн жилд үйлдвэрлэсэн болон импортолсон архи, дарс, шар айраг, спиртэн бүтээгдэхүүний хэмжээ, нийт хүн ам, насанд хүрсэн хүн амын тооны харьцаагаар илэрхийлнэ. Насанд хүрсэн хүн амыг 15-аас дээш насны хүн амын тоогоор гарна.

18


Хүснэгт 8: Архинаас хамааралтай нас баралт, өвчин болон осол гэмтэл, хувиар

Өвчний нэршил Өвчний олон улсын ангиллын код

Архинаас шалтгаалсан хувь

Архины шалтгаант сэтгэцийн ба зан төрхийн эмгэгүүд F10.1-F10.9, F10 100

Ургийн архины хам шинж Q86.0 100 Элэгний цирроз K70, K74 60 Ам, мөгөөрсөн хоолойн өмөн C00-C14 30 Цочмог панкреатит /архаг/ K85, K86.1 25 Залгиурын өмөн C32 23 Улаан хоолойн өмөн C15 22 Хүмүүс хоорондын хүчирхийлэл X85-Y09 22 Санаатайгаар өөртөө гэмтэл учруулах X60-X84 22 Хордлого: хорт амьтан, ургамалд өртөх ороод Х20-Х29 18

Бусад санаатай бус осол гэмтлүүд W20-W49, W50-W64, X10-X19, X30-X39, Y10-Y34 17

Уналт W00-W19 16 Зам тээврийн гэмтэл V00-V99 15 Усанд шунгах ба живэх W65-W74 13 Сүрьеэ A15-A19 12 Элэгний өмөн C22 12 Эпилепси G40-G41 12 Тархины цус харвалт I63-I66 11 Утаа, гал дөлд өртөх, сэдэл тодорхойгүй W85-X09 11 Хошного шулуун гэдэсний өмөн C21.8 10 Цусны даралт ихсэлт I10-I15 8 Зүрхний бусад төрлийн хэм алдагдал I47-I49 8 Хөхний хорт хавдар C50 8 Зүрхний цус харвалт I20-I25 7 Амьсгалын доод замын халдвар J10-J18, J20-J22 4 Нойр булчирхайны өмөн C25 4 Тархины шигдээс I60-I62 4 ХДХВ/ДОХ B20-B24 4 Дутуу төрөлт O60 0 Чихрийн шижин хэв шинж 2 E10-E14 0,2

Эх үүсвэр: Архины дэлхийн тайлан, ДЭМБ 2012

Манай судалгаанд дээрх өвчнүүдийн төлөв байдлыг судалж үзэхдээ нийт хамаарлыг дотор нь:

20-100 хувь хүртэлх 1-19 хувь хүртэлх гэж ангилан 2010-2010 хүртэлх төлвийг амбулатори ба

стационараар тооцоолж үзлээ.

19


Гэхдээ энэхүү тооцоололд хүмүүс хоорондын хүчирхийлэл (X85-Y09), санаатайгаар өөртөө гэмтэл учруулах (X60-X84), хордлого, хорт амьтан, ургамалд өртөх (Х20-Х29), бусад санаатай бус осол гэмтлүүд (W20-W49, W50-W64, X10-X19, X30-X39, Y10-Y34), уналт (W00-W19), зам тээврийн гэмтэл (V00-V99), усанд шунгах ба живэх (W65-W74), утаа, гал дөлд өртөх, сэдэл тодорхойгүй (W85-X09) зэрэг ангилал ороогүй нь тоо баримт олдоогүйтэй холбоотой.

Амбулаторит бүртгэгдсэн өвчнүүдээс ирэх таван жилд 2010-2015 онуудын дундажтай харьцуулахад элэгний цирроз (K70, K74) өвчин хоёр дахин, харин архины шалтгаант сэтгэцийн ба зан төрхийн эмгэгүүд (F10-F19), цочмог панкреатит /архаг/ (K85, K86.1) нэг дахин нэмэгдэх төлөвтэй байна. Эдгээр өвчлөлд архины хамаарал өндөр байдаг билээ. Харин хамаарлын хэмжээ 20 ба түүнээс доош өвчнүүдээс тархины цус харвалтаас (I63) бусад нь нэг дахин өсөх магадлалтай байна.

Ирэх 5 жилд, хамаарал 22-30 хооронд хэлбэлздэг ам, мөгөөрсөн хоолойн өмөн (C00-C14), залгиурын өмөн (C32), улаан хоолойн өмөн (C15); хамаарал 8-12-ын хооронд хэлбэлзэж буй эпилепси (G40-G41), цусны даралт ихсэлт (I11-I15), хөхний хорт хавдар (C50) тус тус буурах, ялангуяа улаан хоолойн өмөн болон хөхний хорт хавдар эрс багасахаар гарчээ.

Стационарын хувьд, амбулаторийн тоотой харьцуулахад нийт 24 ангиллаас 18 нь өсөх төлөвтэй, үүнд элэгний цирроз, цочмог панкреатит /архаг/, улаан хоолойн өмөн, хөхний хорт хавдар, амьсгалын доод замын халдвар 1.5-2 дахин нэмэгдэх, ялангуяа тархины цус харвалт 6 дахин нэмэгдэх; харин сүрьеэ, цусны даралт ихсэлт, зүрхний цус харвалт буурах хандлагатай байна (Хүснэгт 9 харах).

Хүснэгт 9: Зарим архины шалтгаант оношуудын өвчлөлийн байдал ба цаашдын 5 жилийн төсөөлөл

Он Олон улсын өвчний ангиллаар

J10-J11 J12 J20-J21 K70 K74 K82-K87 K85-K86 O60 2010 57323 70670 25812 362 12838 2078 7531 721 2011 41108 71196 28389 493 13771 1719 9290 707 2012 39788 72694 31904 545 14829 2767 10742 928 2013 60415 73678 39164 811 17509 1879 10851 1069 2014 55000 69388 36502 713 11646 1097 8001 1069 2015 55,125 71,501 42,001 891 14,525 1,367 10,033 1,216 2016 56,591 71,492 45,216 993 14,660 1,187 10,283 1,322 2017 58,057 71,484 48,432 1,095 14,796 1,007 10,534 1,428 2018 59,523 71,476 51,647 1,197 14,931 827 10,784 1,534 2019 60,990 71,468 54,863 1,299 15,066 647 11,034 1,639

Архины шалтгаант сэтгэцийн болон зан үйлийн эмгэгтэй үйлчлүүлэгчид аймаг, дүүргийн мэдрэлийн тасаг, СЭМҮТ болон Наркологийн эмнэлэгт тусламж үйлчилгээ авч байна. Өөрөөр хэлбэл “Эрүүл мэндийн тухай хууль”-ийн 24.6.6. “сүрьеэ, хорт хавдар, сэтгэцийн эмгэгийн зарим эмчилгээ”-ний төлбөрийг төрөөс хариуцах заалтын дагуу архи, согтууруулах ундаа удаан хугацаагаар хэтрүүлэн хэрэглэсний улмаас бие махбод, сэтгэцэд үүссэн эмгэгтэй хүмүүсийг эмчилдэг. СЭМҮТ-ийн 2010-2014 оны статистикаас үзэхэд, бүртгэгдсэн F10.00-F10.9 оношийн тоо (2010 онд 2,610, 2014 онд 4,200) энэ хугацаанд 1.6 дахин нэмэгдсэний 31 орчим хувь нь 21 аймагт, дүүргүүдэд 38 орчим, харин үлдсэн нь СЭМҮТ-д ногдож байна. Сүүлийн 2

20


жилийн хугацаанд эдгээр хувийн хэмжээнд онц өөрчлөлт гараагүй ажээ. АШУ-ны доктор Л.Эрдэнэбаяр нарын судалгаагаар36 улсын хэмжээнд архинд донтох өвчтэй архины эсрэг эмчилгээ шаардлагатай 12,000 хүн (2001-2008 тойм) байгааг гаргажээ. Багцаалсан тооцоогоор дээрх үйлчлүүлэгчдийн зөвхөн 20 орчим хувь нь эмчилгээнд хамрагдаж байна гэж хэлж болохоор байна.

Бүртгэгдсэн оноштой харьцуулахад хяналтанд байгаа үйлчлүүлэгчдийн тоо дээрх онуудад 1.1 орчим буурч ирснээс аймгуудад 79 орчим хувь аймгуудад, УБ хотыг дүүргүүдэд 18 орчим, үлдсэн нь СЭМҮТ-д ногдож байна.

Харин эмчилгээнд хамрагдсан үйлчлүүлэгчийн тоо аймгуудад буурсан, ялангуяа 2012 оныг 2014 онтой харьцуулахад 38 орчим хувиар огцом багассан үзүүлэлттэй байна. Дүүргүүдийн хувьд үүний эсрэгээр аажим өсч ирсэн буюу сүүлийн 3 жилийн хугацаанд 1.5 дахин өссөн, харин СЭМҮТ-ийн хувьд тогтмол 30 гаруй хувьтай байна (Хүснэгт 10 харах). Насны ангиллын хувьд, сүүлийн 5 жилийн дунджаас харахад нийт үйлчлүүлэгчдийн 70.6 орчим хувийг 30-49 хүртэлх буюу хөдөлмөрийн идэвхтэй насныхан эзэлж байна. Хүйсийн хувьд, эрэгтэйчүүдийн эзлэх хувь 90.71 буюу эмэгтэйчүүдтэй харьцуулахад даруй 9.7 дахин их байна (Зураг 8 харах). Хүн амын дунд архийг хэтрүүлсэн хэрэглэгч болон АДЭ-тэй хүний тоо нэмэгдсээр байхад мэргэжлийн тусламж үйлчилгээний хамралт муу, ялангуяа аймгуудад эмчилгээнд хамрагдагсдын тоо эрс бууралттай байна. Энэ байдал нь орон нутгийн наркологи, сэтгэл зүйн чиглэлээр ажиллаж буй боловсон хүчний хангалт, шатлал хоорондын шилжүүлэг болон хяналтын системийн байдлуудтай холбоотой байх магадлалтай. Цаашид зайлшгүй судалж үзэх шаардлага байгааг харуулж байна.

36Л. Эрдэнэбаяр, Н.Нарантуяа “Монгол улсад архинд донтох өвчтнийг эмчилж буй өнөөгийн байдал, цаашдын зорилт”, “Сэтгэцийн эрүүл мэндийн албаны тулгамдсан асуудлууд”, Онол практикийн хурлын хураангуй, Улаанбаатар, 2009

21


Хүснэгт 10: F10.00-F10.9 оношийн нийт бүртгэгдсэн тохиолдол, хяналтанд байгаа болон эмчилгээ авсан үйлчлүүлэгчдийн тоо, 2010-2014

Аймаг /дүүрэг

Бодит тоо

Бүртгэгдсэн өвчлөл Хяналтанд байгаа хүний тоо Эмчилгээ хийлгэсэн нийт хүний тоо

2010 2011 2012 2013 2014 2010 2011 2012 2013 2014 2010 2011 2012 2013 2014 Аймаг 835 1183 1149 1135 1430 2408 1987 2125 2286 2239 1213 959 1747 1585 2223

% 31.12 46.96 46.75 31.12 31.12 31.12 79.10 78.33 78.77 79.40 50.23 31.65 70.08 41.86 31.12 Дүүрэг 1032 616 565 776 900 393 399 473 530 510 616 494 639 1034 483

% 38.46 24.45 22.99 38.46 38.46 38.46 15.88 17.43 18.26 18.09 25.51 16.30 25.63 27.31 38.46

СЭМҮТ 816 720 744 959 970 36 126 115 86 71 586 1577 106 1167 1279

% 30.41 28.58 30.27 30.41 30.41 30.41 5.02 4.24 2.96 2.52 24.27 52.05 4.25 30.82 30.41 УБ 1848 1336 1309 2511 2770 822 525 588 616 581 1202 2071 746 2201 2245 % 68.88 53.04 53.25 68.88 68.88 68.88 20.90 21.67 21.23 20.60 49.77 68.35 29.92 58.14 68.88

Нийт 2683 2519 2458 3646 4200 3230 2512 2713 2902 2820 2415 3030 2493 3786 4468 Зураг 8: F10.00-F10.9 оноштой үйлчлүүлэгчдийн тоо, насаар, 2010-2014 онуудаар

Эх үүсвэр: СЭМҮТ-ийн статистикийн алба

22

76

126

118

80

72

213

211

249

223

192

494

366

370

341

356

657

536

554

548

543

629

502

511

576

558

400

356

424

517

496

185

212

253

347

326

114

130

133

151

161

41

43

58

62

70

20

20

31

38

33

0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500

2010

2011

2012

2013

20140-12-45-910-1415-1920-2425-29 30-3435-39 40-4445-4950-5455-59 60-64 65+


Наркологийн эмнэлэг Тус эмнэлэг нь Нийслэлийн Эрүүл Мэндийн Газарт харьяалагддаг. Төрөл бүрийн мансууруулах дон, хорын дон, архинд донтох өвчтөнг хэвтүүлэн эмчлэх, архи, мансуурах төрөл бүрийн донгоос гаралтай солиорол, зарим эмгэгийг эмчлэх ба мансуурах төрөл бүрийн донтох эмгэгийг богино хугацаанд оношлох, эмчлэх, сэтгэц нийгмийн нөхөн сэргээх эмчилгээ хийдэг. Хүснэгт 11: Наркологийн эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлсэн хүний тоо, 2010-2014

2010 2011 2012 2013 2014 Ор хоног 14028 15745 16151 17284 Эмнэлэгт хэвтсэн 1695 2122 2038 1994 Эмнэлгээс гарсан хүний тоо

1689 2033 2001

Эх үүсвэр: Нийслэлийн эрүүл мэндийн үзүүлэлт, ЭМХТ

Согтуурах, мансуурах донтой өвчтөнг албадан эмчлэх газар

Улаанбаатар хотын Багахангай дүүрэгт байрладаг 100 ортой. Шүүхийн захирамжаар архинд донтох өвчний 3-р зэрэг, сэтгэц, зан төрхийн гүнзгий өөрчлөлтөнд орсон өвчний төгсгөлийн шатанд байгаа нийгмийн харилцаанаас тусгаарлагдсан, эрхийн чадамжгүй өвчтнүүд хамаарагдан, эхний удаа 3 сар, хоёр дахь удаад 6 сар, дараагийн удаад 1 жил, 2 жил хүртэлх хугацаагаар эмчлэгдэх заалттай. Тус судалгааны хүрээнд хийгдсэн бүлгийн ярилцлагуудаас харахад, тусламж үйлчилгээний үр дүн харьцангуй байдаг гэж үзжээ. Жишээ нь “Архигүй Хэнтийчүүд” хөтөлбөрийн хүрээнд 2015 онд 15 иргэнийг (13 нь архинд донтох эмгэгтэй) тус газарт явуулснаас 87 хувь нь архинаас гарсан байна. Гэтэл зарим хүний хувьд өөрсдөө л өвдлөө гэж хэлэхгүй бол эмчилгээ хийдэггүй, мөн шинээр танилцсан хүмүүстэйгээ дараа нь нийлж уух нь ихэсдэг гэж үздэг байна.

Гэмт хэрэг, зам тээврийн осол гэмтэл

А. Согтуугаар үйлдэгдсэн гэмт хэрэг Улсын хэмжээнд согтуугаар үйлдэгдсэн гэмт хэргийн тохиолдлыг 2010-2014 онуудаар авч үзэхэд 1.43 дахин, жигд өсч иржээ (2010 онд 4,696; 2014 онд 6,737). Өөрөөр хэлбэл жилд ойролцоогоор 5,476 орчим гэмт хэрэг согтууралтын улмаас гарч байна. Эдгээр нь нийт бүртгэгдсэн гэмт хэргийн дөрөвний нэг хувийг эзэлсэн хэвээр, онцын өөрчлөлтгүй байгаа нь анхаарал татаж байна. Байршлаар харахад, бүртгэгдсэн нийт гэмт хэргийн 30 гаруй хувь аймгуудад, харин дүүргүүдэд 20 гаруй хувьтай, аажим нэмэгдэх хандлагатай байна (Зураг 9 харах).

23


Зураг 9: Улсын хэмжээнд бүртгэгдсэн гэмт хэрэг, үүнээс согтуугаар үйлдэгдсэн гэмт хэргийн тоо, 2010-2014

Эх үүсвэр: ЦЕГ, Мэдээлэл технологийн төв Согтуугаар үйлдэгдсэн гэмт хэргүүд нь дараах зүйл ангиудад37 хуваагддаг. Үүнд:

Зүйл анги Тэмдэглэл

91 Хүнийг санаатай алах 94 Бусдыг болгоомжгүй алах 95 Бусдыг амиа хорлоход хүргэх

96-100 Бусдын бие махбодод хүнд гэмтэл санаатай учруулах (хөнгөн, хүндэвтэр, хүнд), тарчлаах

126 Хүчиндэх 145 Бусдын эд хөрөнгийг хулгайлах 146 Бусдын эд хөрөнгийг булаах 147 Бусдын эд хөрөнгийг дээрэмдэх 148 Бусдын эд хөрөнгийг залилан мэхэлж авах 181 Хүндрүүлэх нөхцөл байдалтай танхайрах

215-225

Тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөний аюулгүй байдлын болон ашиглалтын журам зөрчих,

Зам тээврийн ослын үед жолооч үүргээ биелүүлэхгүй зугтах Төмөр зам, усан болон агаарын тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөний

аюулгүй байдлын болон ашиглалтын журам зөрчих Тээврийн хэрэгсэл, зам харилцааны төхөөрөмжийг чанаргүй завсарлах,

ашиглалтад оруулах Тээврийн хэрэгсэл, зам харилцааны төхөөрөмжийг эвдэх, гэмтээх Бүрэн биш тээврийн хэрэгслийг ажилд гаргах, жолоодох эрхгүй хүнээр

тээврийн хэрэгсэл жолоодуулах Согтуурсан буюу мансуурсан хүнээр тээврийн хэрэгсэл жолоодуулах Жолоогоо бусдад шилжүүлэх Авто хэрэгслийг авч зугтаах Олон улсын нислэгийн журам зөрчих Агаарын хөлөг авч зугтаах

Бусад

37 Эрүүгийн хууль

24

8989

2787

8461

2563

9236

2902

9959

2998

10232

3286

10863

1909

10773

1811

12910

2214

15419

3460

17144

3451

нийт согтуугаар нийт согтуугаар нийт согтуугаар нийт согтуугаар нийт согтуугаар

2010 2011 2012 2013 2014

Аймгийн дүн Дүүргийн дүн


Эдгээрээс 96-100;145; 181 болон 215-225 зүйл ангиуд 100 ба түүнээс дээш давтамжтай нь ажиглагдаж байна. Ялангуяа бусдын бие махбодод хүнд гэмтэл санаатай учруулсан (хөнгөн, хүндэвтэр, хүнд) болон тарчлаасан (96-100) тохиолдол хамгийн өндөр буюу тал орчим хувийг эзэлж байгаагаас гадна аймгуудад сүүлийн 3 жилд нэмэгдсээр 60 орчим хувьд дөхсөн үзүүлэлттэй байна. Магадгүй энэ нь нэг талаасаа хүн амын дунд цагдаагийн байгууллагад хандаж сурсан, нөгөө талаас архидан согтууралт ахуйн хүрээнд ихэсч байгаагийн илрэл байж болох юм. Дараагийн байранд хүндрүүлэх нөхцөл байдалтай танхайрах (зүйл анги 181), бусдын эд хөрөнгийг хулгайлах (зүйл анги 145), тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөний аюулгүй байдалтай холбоотой хэргүүд (зүйл анги 215-225) орж байна. Эдгээр нь мөн жилээс жилд өсч байгааг анхаарах нь зүйтэй юм (Зураг 10 харах).

Зураг 10: Улсын хэмжээнд бүртгэгдсэн согтуугаар үйлдэгдсэн гэмт хэргийн доторх давамгай зүйл анги, 2010-2014

Согтуугаар гэмт хэрэг үйлдсэн хүмүүсийг нийгмийн байдлаар нь ангилж үзэхэд, эхний гурван байранд ажилгүй иргэд, ажилчин ба малчин болон хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчид 75 орчим хувийг эзэлж байна (4 жилийн дунджаар). Үүнээс ажилгүй иргэдийн тоо 52-оос илүү хувийг эзэлж байгаа ч 2011-2014 онуудад 63-аас 45 орчим хүртэл буурч ирсэн, ялангуяа дүүргүүдийн хувьд эрчтэй, харин аймгуудын хувьд аажим бууралттай байна. Дараагийн байранд ажилчин, малчдын хувьд 12 орчим хувийг (4 жилийн дунджаар) эзэлсэн, аймгуудын хувьд 2011-2012 онуудад 8 гаруй хувь буурсан ч дараах жилүүдэд аажмаар нэмэгджээ. Харин дүүргүүдийн хувьд 2011-2012 онд 15 гаруй хувиар буурч, түүнээс хойш жигд буурсаар 1 орчим хувийг эзэлж байна. Үүний дүнд, улсын хэмжээнд 2011 оноос хойш 12 хувиар буурсан үзүүлэлттэй байна. Гуравдугаар байранд буй хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчдийн эзлэх хувь 10.69 (4 жилийн дунджаар), аймгуудын төвшинд сүүлийн 2 жилд өмнөх жилүүдээс 2.1 дахин нэмэгдэж 5-аас 12 хувь хүрсэн (2014) бол дүүргийн хувьд 2011 онтой харьцуулахад 2012 оноос хойш огцом өсчээ. Улсын хэмжээнд, 2011-2014 онуудад 2.89 дахин нэмэгдсэн нь хамгийн өндөр үзүүлэлт болжээ.

25

2381

302

943

209

2076

246

950 630

2483

415

967

429

3282

722 1088

441

3527

739 1018

488

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

96-1

00 145

181

215-

225

96-1

00 145

181

215-

225

96-1

00 145

181

215-

225

96-1

00 145

181

215-

225

96-1

00 145

181

215-

225

2010 2011 2012 2013 2014

Аймгийн дүн Дүүргийн дүн Улсын дүн


2011-2014 онуудад 10-аас доош хувийн өөрчлөлт бүхий бүлгүүдэд ХХ-ийн байгууллагад ажиллагч, төрийн албан хаагч, ТББ-ын ажилтан, оюутан болон ТББ-ын ажилтнууд багтжээ. ХХ-ийн байгууллагад ажиллагсад нийт тохиолдлын 8.14 хувийг (4 жилийн дунджаар) бүрдүүлж, аймаг болон дүүргийн төвшинд ижилхэн аажим өсөлттэй байна (аймаг ба дүүргийн эзлэх хувь 2010 онд 5.56:8:45, 2014 онд 6.39:9.13). Гэсэн хэдий ч 2014 онд дүүрэг болон улсын төвшинд эзлэх хувь 2 орчим хувиар буурч иржээ. Төрийн албан хаагчдын хувьд, ойролцоогоор 3 орчим хувийг (4 жилийн дунджаар) эзэлсэн, аймгуудын хувьд 2011-2014 онд 13 дахин нэмэгдсэн (2011 онд 10 хүн, 2014 онд 175 хүн), харин дүүргүүдэд эзлэх хувь 2.82–аас онц өөрчлөгдөөгүй ч тооны хувьд 2 дахин нэмэгджээ (2011 онд 51 хүн, 2014 онд 97 хүн). Улсын хэмжээнд эдгээр жилд 2.86 дахин өсчээ. Жилд дунджаар 230 оюутан (4 орчим хувь) согтуурсны улмаас гэмт хэрэгт холбогдож байна. Сүүлийн 4 жилд уг үзүүлэлт аажим буурсан, гэхдээ аймгуудтай харьцуулахад дүүргүүдэд бүртгэгдсэн оюутны тоо 2.1 дахин их байна. Хэдийгээр эзлэх хувь багассан ч 2011-2014 онд 1.4 дахин нэмэгдсэн (168:235) байгааг анхаарах нь зүйтэй. ТББ-ын ажилтнуудын эзлэх хувь 2 орчим (4 жилийн дунджаар) байгаа ч дээрх жилүүдэд аймгуудад 2.1 дахин, дүүргүүдэд 4.7 дахин тус тус нэмэгджээ. Улсын хэмжээнд 2010 онд 43 байснаа 2014 онд 157 болтлоо байнга өссөөр иржээ. Үлдсэн бүлгүүд болох сурагч, сургууль завсардсан хүүхэд, тэнэмэл болон хоригдол хүмүүсийн хувьд нийт тохиолдлын 1.7 хувийг эзэлж байна. Сурагчдын хувьд жилд дунджаар аймгуудад 30 орчим, дүүргүүдэд 12 орчим сурагчид согтуурахтай холбоотой гэмт хэрэг үйлддэг байна. Улсын хэмжээнд 2011-2014 онд уг тоо 1.7 дахин буурчээ (2011 онд 49, 2014 онд 29). Харин сургууль завсардсан хүүхдийн тоо аймгууд болон дүүргүүдэд 7-8 хооронд хэлбэлзэж байна. Тэнэмэл иргэдийн хувьд тоо өсөх хандлагатай буюу жилд дунджаар аймгуудад 8, дүүргүүдэд 29 хүн гэмт хэрэгт холбогддог байна. 2011-2014 онуудаас харахад тоо өсөх хандлагатай (аймаг, дүүргүүдэд 2011 онд 5 ба 11, 2014 онд 15 ба 47) нь ажиглагдлаа. Хоригдол иргэдийн хувьд эзлэх хувь хамгийн бага буюу жилд 8 орчим хүн улсын хэмжээнд архидан согтуурсны улмаас гэмт хэрэгт холбогдож байна (Хүснэгт 12 харах).

Хүснэгт 12: Согтуугаар үйлдэгдсэн гэмт хэрэгт холбогдсон хүмүүс, нийгмийн байдлаар, 2011-2014

2011 2012 2013 2014

нийт ажилгүй нийт ажилгүй Нийт ажилгүй нийт ажилгүй

Аймгийн дүн 2501 1594 2849 1557 2998 1548 3286 1634 Дүүргийн дүн 1811 1143 2214 1160 3460 1482 3451 1393

Улсын дүн 4312 2737 5063 2717 6458 3030 6737 3027

нийт ажилчин,

малчин нийт ажилчин,

малчин Нийт ажилчин,

малчин нийт ажилчин,

малчин Аймгийн дүн 2501 588 2849 454 2998 486 3286 571 Дүүргийн дүн 1811 306 2214 26 3460 32 3451 29

Улсын дүн 4312 894 5063 480 6458 518 6737 600

нийт

хувиараа хөдөлмөр эрхлэгч

нийт хувиараа хөдөлмөр эрхлэгч

Нийт хувиараа хөдөлмөр эрхлэгч

нийт хувиараа хөдөлмөр эрхлэгч


Улсын дүн 4312 237 5063 417 6458 846 6737 1073

26


нийт

ХХ-ийн байгууллагад ажиллагч

нийт ХХ-ийн

байгууллагад ажиллагч

Нийт ХХ-ийн


нийт ХХ-ийн



Улсын дүн 4312 292 5063 472 6458 559 6737 525

нийт

төрийн албан хаагч

нийт төрийн албан хаагч

Нийт төрийн албан хаагч

нийт төрийн албан хаагч


Улсын дүн 4312 61 5063 178 6458 251 6737 272

нийт оюутан нийт оюутан Нийт оюутан нийт оюутан


Улсын дүн 4312 168 5063 259 6458 259 6737 235

нийт

ТББ-ын ажилтан

нийт ТББ-ын ажилтан

Нийт ТББ-ын ажилтан

нийт ТББ-ын ажилтан


Улсын дүн 4312 43 5063 100 6458 147 6737 157

нийт сурагч нийт сурагч Нийт сурагч нийт сурагч

Аймгийн дүн 2501 43 2849 42 2998 21 3286 16

Дүүргийн дүн 1811 6 2214 17 3460 11 3451 13 Улсын дүн 4312 49 5063 59 6458 32 6737 29

нийт

сургууль завсардсан

хүүхэд нийт


хүүхэд Нийт


хүүхэд нийт


хүүхэд Аймгийн дүн 2501 1 2849 5 2998 5 3286 4 Дүүргийн дүн 1811 0 2214 2 3460 2 3451 4

Улсын дүн 4312 1 5063 7 6458 7 6737 8

нийт тэнэмэл нийт тэнэмэл Нийт тэнэмэл нийт тэнэмэл Аймгийн дүн 2501 5 2849 7 2998 7 3286 15 Дүүргийн дүн 1811 11 2214 28 3460 28 3451 47

Улсын дүн 4312 16 5063 35 6458 35 6737 62

нийт хоригдол нийт хоригдол Нийт хоригдол нийт хоригдол Аймгийн дүн 2501 5 2849 3 2998 3 3286 4 Дүүргийн дүн 1811 1 2214 4 3460 4 3451 7

Улсын дүн 4312 6 5063 7 6458 7 6737 11

Согтуугаар гэмт хэрэг үйлдсэн иргэдийн дунд бүрэн дунд боловсролтой нь 45.3 орчим буюу 2,380 орчим хүн (4 жилийн дунджаар) байгаа нь хамгийн өндөр хувь болж байна. Үүний дараагаар суурь боловсролтой иргэд (24 гаруй) болон дээд боловсролтой иргэд тус тус орж байна. Тэдний эзлэх хувь жилээс жилд (2011 онд 10.7, 2014 онд 14,8% ) нэмэгдэж байна. Харин бага, тусгай мэргэжлийн дунд, боловсролгүй, техникийн болон мэргэжлийн иргэдийн эзлэх хувь онцын өөрчлөлтгүй байна (Зураг 11 харах)

27


Зураг 11: Улсын хэмжээнд согтуугаар гэмт хэрэг үйлдсэн иргэд, боловсролын төвшнээр, 2011-2014

Согтуугаар үйлдсэн нийт иргэдийн 90 орчим хувийг 18-44 хүртэлх насныхан эзэлж байгаа нь анхаарал татаж байна.

Ялангуяа 18-24 хүртэлх насныхан дангаараа 30 орчим буюу хамгийн өндөр хувийг эзэлж байна. Гэхдээ 2011-2014 онуудад уг төвшин 6 хувиар буурч, жилд дунджаар 1,500 орчим залуус бүртгэгджээ. Харин тохиолдлын тоо нь жил жилийн хооронд буурсан эсвэл өсч иржээ. Аймгуудын хувьд, уг үзүүлэлт жигд буурсан (2011 онд 32.3%, 2014 онд 26.4%), харин дүүргүүдийн хувьд аажим өсөлттэй байна (2011 онд 17.5%, 2014 онд 19.8%). Дараагийн байранд 25-29 хүртэлх насныхан тавны нэг (жилд дунджаар 1,200 орчим) хувийг эзэлж байна. Уг бүлгийн эзлэх хувь онц өөрчлөлтгүй боловч тохиолдлын тоо нь жилээс жилд нэмэгдсээр байгаа нь анхаарал татаж байна (жишээ нь: 2011 онд 947 байсан бол 2014 онд 1,335). Гурав болон дөрөвдүгээр байранд 30-34 ба 35-39 хүртэлх насныхан орсон, эзлэх хувь нь 13-17-ийн хооронд хэлбэлзэж байна. Уг бүлгийн эзлэх хувь аймгуудад илүү байна (аймаг 17-21%, дүүрэг 11-14%).

Харин 40-44 хүртэлх насныхны эзлэх хувь жигд буюу 8 орчим боловч 2012 оноос хойш эрс өсч иржээ (жишээ нь: 2011 онд 381, 2014 онд 539). Аймгуудад дүүргүүдээс 4 хувиар илүү байна. 45-49 нас хүртэлх бүлэг аймгуудад 6-8% (2011 онд 152, 2014 онд 217), харин дүүргүүдэд 4-5%-тай (2011 онд 90, 2014 онд 154) байна. (Хүснэгт 13 ба Зураг 12 харах).

0 500 1000 1500 2000 2500 3000

бүрэн дунд

суурь

дээд

бага

тусгай мэргэжлийн дунд

боловсролгүй

техникийн болон мэргэжлийн

бүрэн дунд суурь дээд бага тусгай

мэргэжлийн дунд

боловсролгүй

техникийн болон

мэргэжлийн 2014 2688 1423 888 569 233 195 72013 2510 1413 832 563 181 189 72012 2083 1263 617 477 158 180 132011 2249 1017 492 488 130 214 15

28


Хүснэгт 13: Улсын хэмжээнд согтуугаар гэмт хэрэг үйлдсэн иргэд, давамгайлсан насны бүлгээр, 2011-2014

Зураг 12 : Улсын хэмжээнд согтуугаар гэмт хэрэг үйлдсэн иргэд, давамгайлсан насны бүлгээр, байршлаар 2011-2014

Согтуугаар үйлдэгдсэн нийт гэмт хэргийн дотор гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй холбоотой хэргийн тоо өсөх хандлагатай байна. Жишээ нь: 2010 онд аймгийн хувьд 82, УБ хотод 56 бүртгэгдсэн бол 2014 онд 280 ба 232 болтлоо өссөн байна. 2010-2014 оны байдлаас харахад, аймгуудад 2.9 дахин, дүүргүүдэд 2.3 дахин нэмэгджээ. Согтуугаар үйлдэгдсэн гэмт хэргийн тоо өсөхийн хэрээр гэр бүлийн хүчирхийллийн тоо өсч байна.

Б. Эрүүлжүүлэгдсэн болон архины эмчилгээнд хамрагдсан байдал “Согтууруулах ундаа хэтрүүлэн хэрэглэсэн этгээдийг албадан эрүүлжүүлэх тухай хууль”-д 2013 оны 7 дугаар сарын 05-нд орсон нэмэлт өөрчлөлтөөр албадан эрүүлжүүлэх үйл ажиллагааг эрүүл мэндийн байгууллага хариуцан гүйцэтгэхээр заасан. Согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ зөрчил гаргасан этгээдийг албадан саатуулах чиг үүргийг гүйцэтгэхтэй холбогдуулан одоогийн ашиглаж байгаа эрүүлжүүлэх байрыг албадан саатуулах байрны зориулалтаар өөрчлөн зохион байгуулжээ. Саатуулах байрны цагдаа нар гудамжинд согтуу явж байгаа иргэнийг авчирдаггүй, тэр хүмүүсийг аль болох гэртээ харих боломжтой байдлаар шаардлага тавиад, туслалцаа үзүүлж ажиллах хандлага барьдаг. Харин ихэвчлэн согтуугаар

Он Насны бүлэг

18-24 25-29 30-34 35-39 40-44 18-44 % 45-49 Нийт

2011 1426 947 766 570 381 4090 89 242 4605

2012 1398 972 778 639 389 4176 87 248 4791 2013 1608 1213 950 772 478 5021 90 325 5698 2014 1514 1335 1010 7 539 5185 86 371 6003

29

14-1

516

-17

18-2

425

-29

30-3

435

-39

40-4

445

-49

50-5

455

-59

60-6

465

-69

70 б

а +

14-1

516

-17

18-2

425

-29

30-3

435

-39

40-4

445

-49

50-5

455

-59

60-6

465

-69

70 б

а +

14-1

516

-17

18-2

425

-29

30-3

435

-39

40-4

445

-49

50-5

455

-59

60-6

465

-69

70 б

а +

14-1

516

-17

18-2

425

-29

30-3

435

-39

40-4

445

-49

50-5

455

-59

60-6

465

-69

70 б

а +

2011 2012 2013 2014

Аймгийн дүн Дүүргийн дүн


танхайрсан, агсан согтуу тавьсан иргэдийг дуудлагаар гэрээс нь очиж авчирдаг байна. Цагдаагийн хариуцах ажлын хүрээнд согтуу иргэдийг 103 дуудаж эмчид үзүүлэх, орон нутгийн хувьд эмнэлгийн байранд хүргэж өгөх ажил бас ордог.38 Статистикаас харахад39 улсын хэмжээнд жилд дунджаар 117,121 орчим хүн эрүүлжүүлэгддэг бөгөөд дүүргүүдэд нэмэгдэх, харин аймгуудад буурах хандлага ажиглагдаж байна. Тухайлбал, 2010 онд аймгуудад нийт 51,388, дүүргүүдэд 55,145 хүн эрүүлжүүлэгдсэн бол 2014 онд дээрх тоо 50,681 болон 64,943 болж өөрчлөгджээ. Түүнчлэн төмөр замын харьяа газруудад эрүүлжүүлэгдсэн хүний тоо 3,000-4,000-ын хооронд хэлбэлзэж байна (Зураг 13 харах). Зураг 13: Согтууруулах ундаа хэрэглэн саатуулагдаж, эрүүлжүүлэгдсэн хүний тоо, байршлаар, 2010-2014

Эх үүсвэр: ЦЕГ-ын мэдээлэл, технологийн төв

Эрүүлжүүлэгдсэн шалтгаануудаас эхний гурван байранд орсныг байршлаар сонирхож үзэхэд,

a) Аймгуудын хувьд согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ бусдын амгалан тайван байдлыг алдагдуулсан (57%) эсвэл тээврийн хэрэгсэл жолоодож гэмт хэрэгт болон зөрчилд холбогдсон байдал сүүлийн 5 жилд таван хувиар нэмэгдсэн бол согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ гэмт хэрэгт болон зөрчилд холбогдсон хувь 12-оос 9 хувь хүртлээ буурсан байна (Зураг 14 харах).

38 “Цагдаагийн байгууллагын хэрэглэгчийн үнэлгээний судалгаа”, 2014 Хууль зүйн судалгааны төв 39ЦЕГ-ын Мэдээлэл, технологийн төвийн мэдээлэл

51388 53973 55868 55722 50681

55145 59017 59529

63903 64943

3226 2359 2633 3829 3391

0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

70000

2010 2011 2012 2013 2014

Аймгийн дүн Дүүргийн дүн Төмөр зам

30


Зураг 14: Согтууруулах ундаа хэрэглэн саатуулагдаж, эрүүлжүүлэгдсэн эхний гурван шалтгаан, аймгийн төвшинд 2010-2014

b) Дүүргүүдийн хувьд эхний байранд согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ бусдын амгалан тайван байдлыг алдагдуулсан шалтгаан 70 орчим хувийг эзэлж байна. Харин согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ гэмт хэрэгт болон зөрчилд холбогдсон байдал дунджаар 17 хувь эзэлж байгаа ч сүүлийн 5 жилийн хугацаанд найм орчим хувиар буурсан нь аймгуудаас ялгаатай байв. Гэсэн хэдий ч согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодож гэмт хэрэгт болон зөрчилд холбогдсон байдал аажим өсөх хандлагатайг хэлэх нь зүйтэй юм (Зураг 15 харах).

Зураг 15: Согтууруулах ундаа хэрэглэн саатуулагдаж, эрүүлжүүлэгдсэн эхний гурван шалтгаан, дүүргийн төвшинд 2010-2014

31

52 54 54 57

66

7 8 9 11 12 12 10 10 10 9

17 16 17 13

7 8 9 9 7 6

0

10

20

30

40

50

60

70

2010 2011 2012 2013 2014

согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ бусдын амгалан тайван байдлыг алдагдуулсан

согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодож гэмт хэрэгт болон зөрчилд холбогдсон согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ гэмт хэрэгт болон зөрчилд холбогдсон

согтууруулах ундаа хэрэглэсний улмаас хаана байгаа болон очих газраа мэдэхгүй болсон

гэмт хэрэг, зөрчилд өртөж болзошгүй

гудамж талбай, олон нийтийн газар ухаангүй унасан

65 66 71 72

75

21 19 15 15 13

8 8 9 10 10

2 2 2 1 1 3 5 3 2 1 2 0.7 0.2 0.5 0.2 0

10

20

30

40

50

60

70

80

2010 2011 2012 2013 2014


согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ гэмт хэрэгт болон зөрчилд холбогдсон

согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодож гэмт хэрэгт болон зөрчилд холбогдсон

согтууруулах ундаа хэрэглэсний улмаас хаана байгаа болон очих газраа мэдэхгүй болсон




c) Төмөр замын хувьд согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ бусдын амгалан тайван байдлыг алдагдуулсан шалтгааны эзлэх хувь аймаг, дүүрэгтэй адилхан байна. Түүнчлэн согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ гэмт хэрэгт болон зөрчилд холбогдсон байдал ч мөн удаах байранд орж байгаа ч эзлэх хувь нь өсөх хандлагатай байна. Дараах байранд орсон согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодож гэмт хэрэгт болон зөрчилд холбогдсон байдал жигд буурчээ (Зураг 16 харах).

Зураг 16: Согтууруулах ундаа хэрэглэн саатуулагдаж, эрүүлжүүлэгдсэн эхний гурван шалтгаан, төмөр замын төвшинд, 2010-2014

2010-2015 онуудад эрүүлжүүлэгдсэн иргэдийн дунд ажилгүйчүүд 76 орчим хувийг (4 жилийн дунджаар) эзэлсэн, тооны хувьд өсөх хандлагатай бөгөөд жилийн дундаж тоо 89,500 байна. Дараагийн байранд хувиараа хөдөлмөр эрхэлдэг иргэд 8 орчим хувьтай (4 жилийн дунджаар), дээрх онуудад 1.4 дахин өсчээ. Тоо нь 2011-2012 онд эрс өсч 2013-2014 онд эргээд буурчээ. Удаах байранд бусад болон ХХ-ийн байгууллагад ажиллагсдын бүлэг оржээ. Бусад бүлгийн хувьд 2012 оноос хойш огцом буюу өмнөх оноос даруй 4.4 дахин нэмэгдэж, удаах жилүүдэд аажим өсөлттэй байна. Харин ХХ-ийн байгууллагад ажиллагсдын эзлэх хувьд онцын өөрчлөлт ороогүй (2010 онд 2.5 хувь, 2014 онд 3 хувь) аж. Төрийн албан хаагч, ажилчин, малчин болон оюутны бүлгийн хувьд ойролцоогоор 1 ба түүнээс бага хувийг эзэлж байна. Гэхдээ ажилчин, малчдын хувьд 2010 онд 16 орчим хувьтай байснаа (16,816 хүн) 2012 онд 4 дахин буурч, дараах жилүүдэд аажим буурсаар байгааг тэмдэглэх нь зүйтэй юм. Үлдсэн бүлгүүдийн хувьд тус бүр нэг, зарим нь 0.1 орчим хувийг эзэлж байгаа ч жилд 215 орчим сурагч, сургууль завсардсан хүүхдүүд саатуулах байраар үйлчлүүлж байгаа нь анхаарах асуудал юм (Хүснэгт 14 харах).

32

65 70

74 72 71

16.6 12.8 10.2

12.9 16

6.5 9.2 9.9 7.5

10.2 6.5 4.4 3.3 2.8 1.7 3.1 2 1.6 3.6 0.9 2.2 1.7 1.1 1.1 0.3

0

10

20

30

40

50

60

70

80

2010 2011 2012 2013 2014


согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ гэмт хэрэгт болон зөрчилд холбогдсон

согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодож гэмт хэрэгт болон зөрчилд холбогдсон согтууруулах ундаа хэрэглэсний улмаас хаана байгаа болон очих газраа мэдэхгүй болсон




Хүснэгт 14: Согтууруулах ундаа хэрэглэн саатуулагдаж, эрүүлжүүлэгдсэн хүний тоо, нийгмийн байдлаар, 2010-2014

Нийгмийн байдал 2010 % 2011 % 2012 % 2013 % 2014 % ажилгүй 73582 67.0 83099 72.0 95390 80.8 98595 79.9 97026 81.5 хувиараа хөдөлмөр эрхлэгч 7170 6.5 6866 6.0 9286 7.9 10866 8.8 9165 7.7

бусад 3842 3.5 557 0.5 2443 2.1 4857 3.9 5048 4.2 ХХ-ийн байгууллагад ажиллагч 2717 2.5 2169 1.9 2603 2.2 3729 3.0 3539 3.0

төрийн албан хаагч 1842 1.68 1559 1.35 1539 1.30 1820 1.47 1547 1.30 ажилчин, малчин 16816 15.3 18300 15.9 4333 3.7 1381 1.1 1166 1.0 оюутан 2101 1.91 1723 1.49 1488 1.26 1353 1.10 917 0.77 ТББ-ын ажилтан 1083 0.99 631 0.55 591 0.50 510 0.41 423 0.36 сурагч 277 0.25 257 0.22 217 0.18 161 0.13 110 0.09 тэнэмэл 345 0.31 175 0.15 130 0.11 169 0.14 73 0.06 сургууль завсардсан хүүхэд 24 0.02 13 0.01 10 0.01 13 0.01 1 0.00

Нийт 109799 115349 118030 123454 119015 2010-2014 онуудад саатуулах байраар үйлчлүүлсэн иргэдээс архины албадан эмчилгээнд жилд дунджаар 64 хүн буюу нэг орчим хувь хамрагджээ. Энэ үзүүлэлт нь аймгуудын хувьд дүүргүүдээс 2 дахин бага байна. Гэхдээ сүүлийн 3 жилд тооны хувьд бага зэрэг нэмэгдэж иржээ. Төмөр замын хувьд маш цөөхөн буюу 1-2 хүн хамрагджээ. Харин сайн дурын эмчилгээнд жилд дунджаар 680 гаруй хүн хамрагдаж байгаа ч аймаг болон дүүргийн төвшинд тоо эрс буурсан нь ажиглагдаж байна. Тухайлбал, аймгуудын төвшинд 2010 онд 1,218 эмчилгээнд хамрагдаж байсан бол уг тоо 2014 онд 353 хүртлээ; дүүргүүдийн төвшинд жилд дунджаар 220 орчим хүн хамрагдаж байгаа нь албадан эмчилгээнд хамрагдаж байгаагаас 1.8 дахин бага байна (Хүснэгт харах). Албадан эмчлэх газрын зардлыг улсын төсвөөс санхүүжүүлдэг байснаа 2003 оны 11 дүгээр сарын 20-ний өдрийн хуулиар40 өөрчилж, тухайн иргэн албадан эмчилгээ, үйлчилгээнийхээ зардлыг өөрөө төлөх (эсвэл албадан хөдөлмөр эрхлэх замаар нөхөн төлөх) болсноос эмчилгээнд хамрагдах хүмүүсийн тоо цөөрсөн байх талтай.

40Согтуурах, мансуурах донтой өвчтэй этгээдийг захиргааны журмаар албадан эмчлэх , албадан хөдөлмөр хийлгэх тухай хууль,

33


Хүснэгт 15: Согтууруулах ундаа хэрэглэн саатуулагдаж, эрүүлжүүлэгдсэн хүмүүсээс архины албадан болон сайн дурын эмчилгээнд хамрагдсан тоо, 2010-2014

2010 2011 2012 2013 2014

Ний

т

Үүнэ

эс а

рхин

ы а

лбад

ан

эмчи

лгээ

нд

Үүнэ

эс, с

айн

дуры

н эм

чилг

ээнд

Ний

т

Үүнэ

эс а

рхин

ы а

лбад

ан

эмчи

лгээ

нд

Үүнэ

эс, с

айн

дуры

н эм

чилг

ээнд

Ний

т

Үүнэ

эс а

рхин

ы а

лбад

ан

эмчи

лгээ

нд

Үүнэ

эс, с

айн

дуры

н эм

чилг

ээнд

Ний

т

Үүнэ

эс а

рхин

ы а

лбад

ан

эмчи

лгээ

нд

Үүнэ

эс, с

айн

дуры

н эм

чилг

ээнд

Ний

т

Үүнэ

эс а

рхин

ы а

лбад

ан

эмчи

лгээ

нд

Үүнэ

эс, с

айн

дуры

н эм

чилг

ээнд

Аймаг 51388 0 1218 53973 71 853 55868 64 500 55722 81 480 50681 105 353

Дүүрэг 55145 0 286 59017 548 349 59529 679 172 63903 453 132 64943 330 164

Төмөр зам 3226 0 27 2359 0 15 2633 2 18 3829 1 69 3391 0 13

Улсын дүн 109759 0 1531 115349 619 1217 118030 745 690 123454 535 681 119015 435 530

34


Зураг 17: Архины албадан эмчилгээнд хамрагдсан хүний эзлэх хувь, байршлаар, 2010-2014 Зураг 18: Сайн дурын эмчилгээнд хамрагдсан хүний эзлэх хувь, байршлаар, 2010-2014

Хэдийгээр эрүүлжүүлэгдсэн нийт хүмүүсийн дунд эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь аймаг ба дүүргийн хувьд багахан хувийг эзэлж байгаа ч байршлаар ялгаатай байна.

Тухайлбал, дүүргүүдийн нэгдсэн дүнгээр, сүүлийн 5 жилийн хугацаанд уг тоо 2 дахин буурсан (2010 онд 1,043, 2014 онд 583) бол аймгуудад (2010 онд 2,050, 2014 онд 2,150) дунджаар 2,120 орчим буюу онцын өөрчлөлтгүй гарчээ. Төмөр замын харьяа газруудад жилдээ 2,000-3,700 гаруй эмэгтэйчүүд саатуулах байраар үйлчлүүлж, нийт үйлчлүүлэгчийн дийлэнх хувийг (2010 онд 63.4%, 2014 онд 99.97%) эзэлж байгаа нь ихээхэн анхаарал татаж байна (Зураг 19 харах).

Зураг 19: Саатуулах байраар үйлчлүүлэгсдийн дунд эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь, байршлаар, 2010-2014

35

0 0.13 0.1 0.1

0.2

0

0.93 1.1

0.7

0.5

0 0 0.1

0 0

2010 2011 2012 2013 2014


2.37

1.6

0.9 0.9 0.7

0.52 0.6 0.3 0.2 0.25

0.84 0.6 0.7

1.8

0.38

2010 2011 2012 2013 2014


3.99 3.67 3.91 4.01 4.24 1.89 1.05 1.02 0.93 0.9

63.39

98.6 99.9 97.39 99.97

2010 2011 2012 2013 2014



Саатуулах байраар үйлчлүүлэгсдийн дунд 18 хүртэлх насны хүүхдийн эзлэх хувь аймаг ба дүүргийн хувьд нэг ба түүнээс дээш хувьтай бөгөөд 2014 онд нэг дахин буурчээ. Гэсэн хэдий ч аймгуудад жилд дунджаар 472 (336-645 орчим), дүүргүүдэд 569 (337-770 орчим) хүүхэд тус тус эрүүлжүүлэгдэж байгааг анхаарах нь зүйтэй билээ. Харин төмөр замын харьяа газруудад сүүлийн 3 жилд ийм тохиолдол бүртгэгдээгүй байна (Зураг 20 харах).

Зураг 20: Нийт эрүүлжүүлэгдсэн хүмүүсийн дунд 18 хүртэлх насны хүүхдийн эзлэх хувь, байршлаар, 2010-2014

В. Согтууралтын улмаас гарсан зам тээврийн осол гэмтэл Улсын хэмжээнд байгаа 736, 288 тээврийн хэрэгслийн 62.1% нь нийслэл хотод, 37.9 % нь орон нутагт тус тус бүртгэлтэй байна. 2014 оны 11 сарын байдлаар нийслэл хотод 41,60641 автомашин нэмэгджээ. Энэ нь өмнөх жилүүдээс буурсан үзүүлэлт ч жилд дунджаар 40-50 мянган тээврийн хэрэгсэл замын хөдөлгөөнд нэмэгддэг байна. Гудамж төслийн хүрээнд өргөтгөн шинэчлэхээр төлөвлөсөн 33 уулзвараас ихэнх нь ашиглалтад орсон ч зам тээврийн осол, зөрчил буурахгүй байгаа нь 2013 оны 11–р сартай харьцуулахад, 2014 оны мөн сард ирсэн дуудлага (92,680) 24.7 хувиар илүү байгаагаас харагдаж байна. Замын цагдаагийн газрын тоо баримтаас үзэхэд, 2010-2014 оны хооронд нийт бүртгэгдсэн зам тээврийн осол 3.6 дахин (8,809-31,585) нэмэгдсэний дотор жолооч согтуу байсантай холбоотой нь 15.4–өөс 6.1 хувь хүртлээ, харин зорчигч согтуу байсан тохиолдол 2010-2013 онуудад 8 дахин тус тус буурсан (143-аас 40 хүртлээ) боловч 2014 онд ойролцоогоор 4 дахин нэмэгдсэн байжээ. Мөн согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодсон зөрчлийн тоо 2.1 дахин нэмэгдэж иржээ (Зураг 21 харах).

41 Замын цагдаагийн газар http://trafficpolice.gov.mn/ /сүүлд үзсэн 2014.12.10/

36

0.79

1.2 1.08 1.08

0.66

0.96

1.3 1.25 1.25

0.52 0.62

0.04 0 0 0

2010 2011 2012 2013 2014



Зураг 21: Согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодсоноос гарсан зам тээврийн ослын шалтгаан, 2010-2014

Байршлын хувьд нийт бүртгэгдсэн ослын 84 орчим (78-88%), үүний дотроо жолооч нь согтуу байсан хэргийн 66 орчим (62-70%), зорчигч согтуу байсан тохиолдлын 86 орчим (77-95%) нь Улаанбаатар хотод тус тус бүртгэгдсэн нь анхаарал татаж байна. Харин согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодож байсан зөрчлийн тохиолдлын тоо хотын хувьд сүүлийн 5 жилд 1.1 дахин буурч ирсэн боловч нийт зөрчлийн 60-68 хүртэлх хувийг эзэлсэн хэвээр, аажим буурах хандлага ажиглагдаж байна (Хүснэгт 16 харах).

Хүснэгт 16: Согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодсоноос гарсан зам тээврийн осол, зөрчлийн тоо 2010-2014,

Эх үүсвэр: Замын цагдаагийн газрын Статистикийн алба

Он

Хар

ьяал

ал

Бүрт

гэгд

сэн

бүх

осол

хэ

рэг

Согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ замын хөдөлгөөнд оролцсоноос

гарсан осол

Согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодсон зөрчил

Илр

үүлс

эн

согт

ууги

йн

зөрч

ил

Эрх

ийн

үн

эмлэ

хтэй

Эзл

эх х

увь

Эрх

ийн

үн

эмлэ

хгүй

4+6+

18

тээв

рийн

хэ

рэгс

эл

жол

оодс

он

Ний

т ос

олд

%

согт

уу я

вган

зо

рчиг

ч

нийт

ос

олд

%

5+7

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

2010 улс 8809 1212 13.8 143 1.6 15.4 24200 18448 76 5752 25,555 хот 6879 846 12.3 131 1.9 14.2 15141 12583 83 2558 16,118

2011 улс 19440 1236 6.4 66 0.3 6.7 30375 23622 78 6753 31,677 хот 16845 801 4.8 58 0.3 5.1 18190 15908 87 2282 19,049

2012 улс 16295 1513 9.3 40 0.2 9.5 33143 24959 75 8184 34,696 хот 13557 944 7 31 0.2 7.2 18543 15592 84 2951 19,518

2013 улс 18367 1890 10.3 40 0.2 10.5 39949 29746 74 10203 41,879 хот 15110 1326 8.8 31 0.2 9 22292 18066 81 4226 23,649

2014 улс 31585 1541 4.9 387 1.2 6.1 50917 38543 76 12374 52,845 хот 27852 1001 3.6 366 1.3 4.9 30835 24755 80 6080 32,202

37

8809

19440

16295

18367

31585

1355

1302

1553

1930

1928

143

66

40

40

387

24200

30375

33143

39949

50917

0 10000 20000 30000 40000 50000 60000

2010

2011

2012

2013

2014

сîãòóóруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн

үедээ òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäñîí çºð÷èë

үүнээс явган зорчигч согтуугаар замын хөдөлгөөнд оролцсон

үүнээс, согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодсоноос гарсан осол бүртгэгдсэн нийт ослын тоо


2010-2014 онуудад ослын улмаас нас барсан хүний тоо 2 дахин өссөн (2010-89, 2014-179), жолооч нар тал орчим хувийг эзэлсэн хэвээр байна. Согтуу явган зорчигчид сүүлийн 4 жилийн хугацаанд 20 орчим хувьтай байснаа 2014 онд 14 хувь хүрч буурчээ.

Хүйсийн хувьд эрэгтэйчүүд ихээхэн давамгайлсан буюу 80-аас дээш, харин сүүлийн 2 жилд 70 ба түүнээс доош болж буурчээ.

Насны хувьд, 0-17 хүртэлх насны хүүхдийн хувь аажим нэмэгдсэн буюу 3.4-өөс 8.4 хүртэл, 18-30 хүртэлх насны залуучуудын эзлэх хувь 1.8 дахин буюу 2010 онд 46.1-ээс 25.1 хувь хүртлээ буурч иржээ. Харин 31-35 хүртэлх насныхан 40 орчим хувийг эзэлж байгаа ч төлөв тодорхой бус байна (огцом өссөн эсвэл буурсан). Түүнчлэн 36-аас дээш насныхан 2010-2011 онуудад 10 гаруй хувьтай байснаа, сүүлийн жилүүдэд гурав дахин эрчимтэй нэмэгджээ. Гэхдээ 2013 онд хоёр дахин буурч, дараах жил нь 3.3 дахин өссөн байна (Хүснэгт 17 харах ).

Хүснэгт 17: Согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ тээврийн ослоор нас барсан хүмүүс, хөдөлгөөнд оролцсон хэлбэр, нас, хүйсээр, 2010-2014

он

Нас барсан

хүн

Үүнээс замын хөдөлгөөнд оролцож байсан

хэлбэр хүйс нас

улса

д

%

явга

н

%

зорч

игч

%

жол

ооч

%

эмэг

тэй

эрэг

тэй

%

0-17

нас

%

18-3

0

%

31-3

5

%

36-а

ас д

ээш

%

2010 89 6.7 17 19.1 28 31.5 44 49.4 12 77 86.5 3 3.4 41 46.1 36 40.4 9 10.1

2011 92 7.1 18 19.6 29 31.5 45 48.9 12 80 87.0 3 3.3 42 45.7 37 40.2 10 10.9

2012 147 9.5 32 21.8 43 29.3 72 49.0 29 118 80.3 9 6.1 53 36.1 19 12.9 66 44.9

2013 140 7.2 33 23.6 31 22.1 76 54.3 54 86 61.4 12 8.6 49 35.0 59 42.1 20 14.3

2014 179 9.3 25 14.0 54 30.2 100 55.9 49 130 72.6 15 8.4 45 25.1 32 17.9 87 48.6

Согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ зам тээврийн ослын улмаас гэмтсэн хүний тоо 2010-2013 онуудад эрс нэмэгдэж 92-оос 304 болж ирснээ 2014 онд эргэн буурсан үзүүлэлттэй буюу нийт тохиолдлын 10-аас дээш хувийг эзэлж байна. Хөдөлгөөнд оролцсон хэлбэрийн хувьд, явган зорчигдын тоонд жигд өөрчлөлтгүй, нэг оноос нөгөө онд өссөн, буурсан үзүүлэлттэй, зорчигчдын хувьд нэмэгдэх хандлагатай бөгөөд 35-аас 55 хүртэлх хувийг эзэлж байгаа нь ажиглагдаж байна. Харин жолооч нарын хувьд дөрөвний нэг орчим хувь эзэлж байгаа ч бага зэрэг буурах хандлагатай байснаа 2014 онд 56 орчим хувь болж эрс нэмэгджээ.

Хүйсийн хувьд эрэгтэйчүүдийн эзлэх хувь 2010-2011 онд 70-аас дээш байснаа, дараах хоёр жилд 60 орчим болтлоо буурсан ч 2014 онд эргээд жараас дээш хувь болтлоо өссөн байна.

Насны хувьд 18-35 хүртэлх насныхан 70-аас дээш хувийг эзэлж байгаа бөгөөд харьцааны хувьд ойролцоо байгаа нь харагдаж байна (Хүснэгт 18 харах).

38


Хүснэгт 18: Согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ тээврийн ослын улмаас гэмтсэн хүмүүс, хөдөлгөөнд оролцсон хэлбэр, нас, хүйсээр, 2010-2014

он

Гэмтсэн хүн

үүнээс хөдөлгөөнд оролцож байсан

хэлбэр хүйс ба нас

улсы

н хэ

мж

ээнд

%

явга

н

%

зорч

игч

%

жол

ооч

%

эмэг

тэй

эрэг

тэй

%

0-17

нас

%

18-3

0

%

31-3

5

%

36-а

ас д

ээш

%

2010 92 6.8 37 40.2 32 34.8 23 25 25 67 72.8 3 3.3 35 38.0 31 33.7 18 19.6 2011 254 19.5 102 40.2 88 34.6 64 25.2 69 185 72.8 3 1.2 97 38.2 86 33.9 49 19.3 2012 296 19.1 83 28.0 163 55.1 50 16.9 124 172 58.1 9 3.0 127 42.9 89 30.1 30 10.1 2013 304 15.8 103 33.9 162 53.3 39 12.8 129 175 57.6 12 3.9 117 38.5 93 30.6 46 15.1 2014 258 13.4 36 14.0 78 30.2 144 55.8 89 169 65.5 15 5.8 91 35.3 94 36.4 44 17.1

ГССҮТ ГССҮТ-ийн хүлээн авах яаралтай тусламжийн тасгаар яаралтай осол гэмтлийн42 улмаас тусламж үйлчилгээ авсан тохиолдол сүүлийн 12 жилийн хугацаанд (2003-2014) байнга өсч иржээ. Тухайлбал, 2003-2005 онд жилд дунджаар 45,943 тохиолдол бүртгэгдсэн бол 2011-2014 онд 80,958 хүрч, 1.8 дахин өсчээ. Эдгээр тохиолдлын дотор насанд хүрэгсэд тухайн жилүүдэд 78 хүртэлх хувьтай хэвээр байсаар, сүүлийн 2 жилд аажим буурах хандлагатай байна (Зураг 22 харах).

Зураг 22: ГССҮТ-ийн хүлээн авах яаралтай тусламжийн тасагт бүртгэгдсэн осол гэмтлийн16 нийт тохиолдол, 2003-2014 он, нийт насанд хүрэгсэд ба согтуугийн улмаас

42Олон улсын өвчний ангиллын дараах кодуудынг нэгтгэсэн тоо: V00-V99, W00-W19, W20-W49, W50-W64, W65-W74, W75-W84, W85-X09,X10-X19,X20-X29,X30-X39, X60-X84,X85-Y09,Y10-Y34

42769

45466

49594

50124

56918

58721

61137

71078

72135

77169

88145

86382

33409

35490

39016

39659

45247

46258

47507

54855

56208

60153

66475

64405

4406

5460

5815

6101

5712

8753

10796

13717

15462

23336

27282

9594

0 10000 20000 30000 40000 50000 60000 70000 80000 90000 100000

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

үүнээс согтуугаар насанд хүрэгсэд нийт

39


Нийт тохиолдлын дунд согтуугаар үйлдсэн байдлын хувь 14.5-аас 31 хүртлээ нэмэгдсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, сүүлийн 12 жилийн хугацаанд согтууралттай холбоотой осол гэмтэл 6 дахин өсчээ (2014 онд 9594 байсныг оруулалгүй). Ялангуяа сүүлийн 5 жилд өмнөх найман жилүүдийн дундажтай харьцуулахад эрс өсөлт ажиглагдаж байна. Хэдий тийм боловч 2014 онд үзүүлэлт өмнөх оноос хоёр дахин буурч, 15 хувь хүрчээ. Түүнчлэн нийт тохиолдлын дунд эрэгтэйчүүдийн эзлэх хувь аажмаар буурч, харин эмэгтэйчүүдийнх нэмэгдэж ирсэн нь сонирхолтой бөгөөд хүйсийн харьцаа 2009 оноос хойш ижил төвшинд байгаа нь харагдаж байна (Зураг 23 харах).

Зураг 23: ГССҮТ-ийн хүлээн авах яаралтай тусламжийн тасагт бүртгэгдсэн осол гэмтлийн нийт тохиолдол, хүйсийн харьцаа, 2003-2014

Эх үүсвэр: ГССҮТ-ийн статистикийн алба

2.1.2 Шууд зардал буюу мөнгөөр хэмжигдэх зардал

Эерэг нөлөөлөл

Архи согтууруулах ундаа худалдан борлуулалтаас авч буй татварын орлого нь Монгол улсын төсвийн нэгээхэн хэсгийг бүрдүүлдэг. Иймээс эдийн засагт бодитойгоор оруулж буй эерэг хөрөнгө оруулалт юм.

Манай судалгааны хүрээнд дараах төрлийн татваруудыг хамааруулан авч үзлээ. Үүнд:

1. Дотоодын архи, пиво, дарсны татварын орлого 2. Импортын архи, пиво, дарсны татварын орлого

Хүснэгт 19: Архи согтууруулах ундааны татвар Архи тамхины орлогын албан татвар, төг

Татварын орлогын нэр 2012 2013 2014

Дотоодын архины татвар 68,046,800,000 130,124,600,000 136,630,900,000

Импортын архины татвар 24,791,800,000 91,016,500,000 133,990,200,000

Импортын пивоны татвар 50,908,000,000 10,501,000,000 11,686,600,000

Дотоодын пивоны татвар 12,177,800,000 21,855,700,000 24,041,300,000

НИЙТ 155,924,400,000 253,497,800,000 306,349,000,000

40

70.7 69.14 67.6 66.55 66.92 65.27 63.66 63.85 64.37 63.99 63.47 64.12

29.3 30.86 32.4 33.45 33.08 34.73 36.34 36.15 35.63 36.01 36.53 35.88

01020304050607080

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014эр эм


Дээрх дүнгээс харахад дотоодын архи, импортын архины татварын хэмжээ нь нийт орлогын ихэнх хувийг (сүүлийн 3 жилийн хуримтлагдсан дүнгээр 82% орчим) бүрдүүлж байна. Татварын орлогын хэмжээ сүүлийн 3 жилд 2 дахин өссөн байна. Харин импортын пивоны татварын орлого нь ойролцоогоор 5 дахин буурсан нь уг төрлийн барааны хэрэглээ буурах, дотоодын үйлдвэрлэгчдийн зах зээлд эзлэх хувь хэмжээ нэмэгдсэнтэй холбоотой юм.

Хэдийгээр архи согтууруулах ундааны эрүүл мэнд болон эдийн засагт учруулах сөрөг үр дагаврын талаар маргах аргагүй ч үүнээс бүрдэж буй татварын орлого нь 2014 онд 306 тэрбум төгрөг төвлөрүүлж 2014 оны улсын төсвийн урсгал орлогын 5% хувийг бүрдүүлжээ. Дээрх дөрвөн төрлийн татварын орлого нь улсын нэгдсэн төсвийн багагүй хувийг бүрдүүлж, улсын төсөвт эерэг нөлөө үзүүлж байна.

Сөрөг нөлөөлөл

Сөрөг нөлөөллийг бид шууд болон шууд бус зардлуудыг тооцох замаар нэгтгэсэн.

ШУУД ЗАРДАЛ

Эрүүл мэндийн даатгалын сан (ЭМДС)

Эрүүл мэндийн даатгалын сангаас доорх хүснэгтэд дурдсан архины хамааралтай өвчнийг эмчлэхэд зориулж санхүүжүүлсэн байна.

41


Хүснэгт 20: Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн архины хамааралтай оношуудад зарцуулсан зардлын хэмжээ

№ Оношийн код

Оношийн бүлгийн дугаар

2012 2013 2014

Тохиолдлын тоо Санхүүжилт Тохиолдлын

тоо Санхүүжилт Тохиолдлын тоо Санхүүжилт

1. I53-I63 1 3,259 655,503,952 3,787 757,161,988 3,988 994,460,411

2. J10-11, J20-J42, J60-J68 19 13,541 2,464,405,439 17,062 3,147,782,500 20,117 4,564,357,265

3. I10-I19 31 15,452 3,554,493,238 29,062 5,726,074,202 33,335 8,393,197,126

4. I44-I45, I47-I49 33 126 19,514,601 191 26,987,287 267 47,679,472

5. I20 34 2,494 416,486,243 4,070 639,258,927 4,828 963,331,912

6. G40-G42 5 3,143 807,073,687 3,755 944,685,641 4,082 1,269,458,190

7. K31-K70, K87-K93 54 837 222,677,200 922 230,861,535 878 276,246,404

8. K70-K72 55 6,047 1,187,190,211 8,296 1,570,218,232 8,900 2,120,231,307

9. K70-K72, K74, K85-K86 57 124 54,277,767 135 61,609,303 81 44,674,259

10. E00-E15, E40-E88 77 4,611 1,228,363,606 6,651 1,670,644,205 8,051 2,513,620,592

НИЙТ 49,634 10,609,985,944 73,931 14,775,283,818 84,527 21,187,256,939

42


Дээрх хүснэгтээс харахад ЭМД Сангаас нийт 10 оношийн бүлгээр архины шууд/дам хамааралтай өвчний эмчилгээнд багагүй хэмжээний санхүүжилт зарцуулагдаж байгаа төдийгүй хэмжээ нь жилээс жилд дунджаар 50 хувиар өсч байна.

2014 онд нийт 84,527 (2013 оноос 10,596-аар илүү) даатгуулагч дээрх оношуудын дагуу тусламж, үйлчилгээ авч, нийтдээ 21,1 тэрбум төгрөгийг эмчилгээний төлбөрт зарцуулагджээ. Энэ нь 2014 оны ЭМД Сангийн нийт төсвийн 10.6 хувьтай тэнцэж байна. Үүнээс үзвэл тус сангийн багагүй хувийг архины шууд/дам хамааралт оношууд эзэлж байна.

Улсын эрүүл мэндийн байгууллагууд

Манай улсын хоёрдогч ба гуравдагч шатлалын эрүүл мэндийн байгууллагууд, мөн зарим төрөлжсөн төвөөс архины шууд/дам хамааралтай дээрх өвчнүүдийг эмчлэхийн тулд ихээхэн хүч хөдөлмөр, хүчин чармайлт гарган ажиллаж байдаг.

Эдгээр байгууллагуудаас үзүүлж буй эмчилгээ, тусламжид зарцуулж буй мөнгийг улсын төсөв болон ЭМДСангийн санхүүжилтээс гаргадаг. Дээрх хүснэгтэд бид ЭМДСангаас архи согтууруулах ундаанаас шууд/дам хамааралтай өвчний эмчилгээнд зарцуулагдсан санхүүжилтын хэмжээг тооцсон бол энэ хэсэгт эдгээр өвчлөлүүдийг эмчлэхэд гарсан зардлын хэмжээг тооцооллоо.

43


Хүснэгт 21: Архины хамааралтай оношуудыг (АХО) эмчлэхэд зарцуулсан зардлын хэмжээ

Өвчний нэршил

Өвчлөл дэх архины

хамаарлын хувь

2012 Эмчилгээний

зардал

2012 онд АХО-

уудад зарцуулсан нийт зардал


зардал

2013 онд АХО-уудад

зарцуулсан нийт зардал


зардал

2014 онд АХО-


Сүүлийн 3 жилд онд АХО-


1

Бактери судлал ба эс судлалаар батлагдсан амьсгалын эрхтний сүрьеэ /A15-A16/

12 219,659,477 26,359,137 331,487,316 39,778,478 331,487,316 39,778,478 105,916,093

2 ХДХВ/ДОХ /B20-B24/ 1 617,707 6,177 1,251,163 12,512 1,251,163 12,512 31,200

3 Уруул, ам, мөгөөрсөн хоолойн өмөн /C00-C14/

30 29,466,066 8,839,820 63,968,209 19,190,463 63,968,209 19,190,463 47,220,745

4 Улаан хоолойн өмөн /C15/ 22 106,768,605 23,489,093 173,913,750 38,261,025 173,913,750 38,261,025 100,011,143

5 Хошного ба шулуун гэдэс, хошногны сувгийн өмөн /C19-21/

10 26,044,188 2,604,419 77,287,257 7,728,726 77,287,257 7,728,726 18,061,870

6 Элэг ба элгэн дэх цөсний сувгийн өмөн /C22/

12 345,039,479 41,404,737 823,442,019 98,813,042 823,442,019 98,813,042 239,030,822

7 Нойр булчирхайны өмөн /C25/

4 56,385,145 2,255,406 66,120,125 2,644,805 66,120,125 2,644,805 7,545,016

8 Залгиурын өмөн /C32/ 23 8,268,691 1,901,799 20,895,050 4,805,862 20,895,050 4,805,862 11,513,522

9 Хөхний хорт хавдар /C50/ 8 154,511,099 12,360,888 286,756,131 22,940,491 286,756,131 22,940,491 58,241,869

10 Чихрийн шижин хэв шинж 2 /E10-E14/

0.2 252,250,557 504,501 303,120,717 606,241 303,120,717 606,241 1,716,984

11 Архины шалтгаант сэтгэцийн ба зан төрхийн эмгэгүүд /F10.1-F10.9, F10/

100 131,344,723 131,344,723 240,428,529 240,428,529 240,428,529 240,428,529 612,201,781

12 Эпилепси /G40-G41/ 12 159,494,824 19,139,379 171,529,608 20,583,553 171,529,608 20,583,553 60,306,485

44


13 Анхдагч даралт ихсэх өвчин /I10/ 8 1,279,300,221 102,344,018 1,416,615,791 113,329,263 1,416,615,791 113,329,263 329,002,544

14 Даралт ихсэх бусад өвчнүүд /I11-I15/ 8 528,403,085 42,272,247 525,800,377 42,064,030 525,800,377 42,064,030 126,400,307

15 Зүрхний булчингийн цочмог шигдээс /I21-I22/

7 64,789,419 4,535,259 51,041,410 3,572,899 51,041,410 3,572,899 11,681,057

16 Бусад зүрхний ишемийн өвчнүүд /I20, I23-I25/ 7 1,153,365,799 80,735,606 1,282,141,284 89,749,890 1,282,141,284 89,749,890 260,235,386

17 Зүрхний бусад төрлийн хэм алдагдал /I44-I49/

8 10,134,876 810,790 10,432,219 834,578 10,432,219 834,578 2,479,945

18 Тархинд цус харвалт /I60-62/ 4 308,700,259 12,348,010 353,947,075 14,157,883 353,947,075 14,157,883 40,663,776

19 Тархины шигдээс /I63/ 11 109,116,472 12,002,812 125,889,867 13,847,885 125,889,867 13,847,885 39,698,583

20 Тархи судасны бусад өвчнүүд /I64-I69/

11 641,509,762 70,566,074 790,305,197 86,933,572 790,305,197 86,933,572 244,433,217

21 Томуу /J10-J11/ 4 265,539,445 10,621,578 44,870,886 1,794,835 44,870,886 1,794,835 14,211,249

22 Хатгалгаа /J12-J18/ 4 1,410,464,372 56,418,575 1,454,756,271 58,190,251 1,454,756,271 58,190,251 172,799,077

23 Цочмог амьсгууртас ба цочмог амьсгуурцартас /J20-J21/

4 471,321,415 18,852,857 327,299,936 13,091,997 327,299,936 13,091,997 45,036,851

24 Архины шалтгаант элэгний өвчин /K70/ 60 38,468,147 23,080,888 52,784,070 31,670,442 52,784,070 31,670,442 86,421,772

25 Элэгний фиброз ба цирроз /K74/

60 1,227,869,637 736,721,782 889,281,214 533,568,728 889,281,214 533,568,728 1,803,859,239

26 Цочмог панкреатит ба нойр булчирхайн бусад өвчнүүд /K85-K86/

25 291,160,683 72,790,171 453,986,568 113,496,642 453,986,568 113,496,642 299,783,455

27 Бусад төрөлхийн гажгууд /Q10-Q18, Q30-Q34, Q80-Q89/ 100 11,129,448 11,129,448 19,842,204 19,842,204 19,842,204 19,842,204 50,813,857

Нийт

9,301,123,600 1,525,440,194 10,359,194,244 1,631,938,826 10,359,194,244 1,631,938,826 4,789,317,845

45


Тооцооллоос харахад дээрх өвчнүүдийг эмчилгээнд 2014 онд 1,6 тэрбум төгрөгийг зарцуулсан бөгөөд сүүлийн 3 жилийн дүнгээр, нийтдээ 4,7 тэрбум төгрөг болж байна. Жил бүр өвчлөлийн тохиолдлын тоо нэмэгдэж байгаагаас зарцуулагдах зардлын хэмжээ өсөх хандлагатай байна.

Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төв (СЭМҮТ) Архины хамаарал хамгийн өндөр F10 оношийн тохиолдлыг авч үзлээ. Улсын хэмжээнд F10 оношоор 2014 онд 3,985 хүн бүртгэгдсэн буюу эмнэлгийн байгууллагад хандаж эмчилгээ хийлгэсэн бөгөөд нийт зарцуулсан зардлын хэмжээ 2 тэрбум төгрөг болсон байна (Хүснэгт 22 харах).

Хүснэгт 22: F10 оношоор хэвтэн эмчлүүлсэн иргэдийн тоо, зардлын хэмжээ

№ 2014

тохиолдлын тоо F10 оношийн дундаж өртөг 2014 он Сүүлийн 5-н жил

1 Аймаг 2,223 502,404 1,116,844,092 3,882,075,708 2 Дүүрэг 483 502,404 242,661,132 1,640,851,464 3 СЭМҮТ 1,279 502,404 642,574,716 2,368,834,860

НИЙТ 3,985 502,404 2,002,079,940 7,891,762,032

Харин СЭМҮТ-ийн уг оношоор хэвтэн эмчлүүлсэн иргэдэд нийтдээ 2014 оны 642 сая төгрөг, сүүлийн таван жилд 2,3 тэрбум төгрөгийг тус тус зарцуулсан байна. F10 оношийг эмчилгээнд зарцуулж буй дундаж зардлыг ЭМЯ, ДЭМБ, АХБ-ны 2013 онд хамтран хийсэн “Эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээний өртгийн судалгаа”-ны тоо мэдээллээс авсан бөгөөд дундаж өртөг нь 502,404 төгрөг байсан байна.

Гэмтэл согог судлалын үндэсний төв (ГССҮТ) Уг төвд яаралтай тусламж, үйлчилгээний тасгаар үйлчлүүлсэн хүмүүсийн тодорхой хувийг согтуугийн улмаас гэмтэж бэртэгсэд эзэлдэг. Эдгээр оношууд нь гэмтэл бэртлийн статистикаар бүртгэгдэн ЭМХТөвийн мэдээллийн санд нэгтгэгддэг. Харин бид ГССҮТ-ийн статистик мэдээллийг ашиглан тооцоолол хийлээ. Хүснэгт 23: ГССҮТ-д эмчлүүлсэн өвчтөн болон зарцуулсан зардлын хэмжээ

Он Нийт осол Үүнээс согтуугаар (нийт насанд

хүрэгсдийн дунд) Согтуугийн улмаас

гэмтэж бэртсэн хүмүүсийн эмчилгээний

төлбөр Тоо Тоо Хувь

2003 42769 4406 13.19 - 2004 45466 5460 15.38 - 2005 49594 5815 14.90 - 2006 50124 6101 15.38 158,626,000 2007 56918 5712 12.62 197,892,240 2008 58721 8753 18.92 767,104,167 2009 61137 10796 22.73 1,211,797,020 2010 71078 13717 25.01 1,837,885,962 2011 72135 15462 27.51 2,227,208,328 2012 77169 23336 38.79 3,896,971,984 2013 88145 27282 41.04 5,004,282,696 2014 86382 9594 14.90 1,634,376,276 НИЙТ 698501 125638 16,936,144,673

46


Манай улсад гэмтэл хордлого нь нас баралт, өвчлөлийн тэргүүлэх таван шалтгааны гурав ба тавдугаарт ордог. 43

Нийт бүртгэгдсэн осол гэмтлийн тохиолдлын 13-41 хүртэлх хувь нь согтуугийн улмаас гэмтэж, бэртсэн байгаа нь архины сөрөг үр дагавар их байгааг харуулж байна. Тооцооллоос үзэхэд эдгээр осол, гэмтлийн тохиолдлыг эмчилгээнд 2014 онд 1.634 тэрбум төгрөг зарцуулагдсан; сүүлийн есөн жилд нийтдээ 16,9 тэрбум төгрөгний бодит хохирол ГССҮТ болон ард иргэдэд учирсан байна.

Согтуугаар үйлдэгдсэн гэмт хэргийн улмаас үүссэн эдийн засгийн хохирол ЦЕГ-ийн статистик мэдээлэлд согтуугийн улмаас гэмт хэрэг үйлдэх үедээ гаргасан нийт хохирлын хэмжээг тогтоож, бүртгэдэг нь бидний судалгааг явуулахад дэмжлэг болсон билээ. Хүснэгт 24: Согтуугаар үйлдэгдсэн гэмт хэргийн хохирлын хэмжээ

Согтуугаар үйлдэгдсэн гэмт хэргийн улмаас үүссэн хохирлын хэмжээ

2011 2012 2013 2014 Дундаж Нийт

тохиолдлын улсын дүн

4394 4592 5602 5848 5009

Нийт хохирлын

хэмжээ 1,953,700,000 3,257,000,000 4,446,500,000 4,466,000,000 3,530,800,000

Согтуугаар үйлдэгдсэн гэмт хэргийн хохирлын болон нөхөн барагдуулсан хэмжээг харьцуулж үзэхэд бүрэн барагдуулдаггүй нь ажиглагдлаа. Гэсэн хэдий ч согтуурсны улмаас дээрх бодит хохирлыг ард иргэдэд үүсгэсэн мэдээлэл нь чухал ач холбогдолтой юм. Согтуугаар үйлдэж байгаа гэмт хэргийн тоо жилээс жилд нэмэгдэх хандлагатай бөгөөд 2014 онд гэхэд 4.46 орчим тэрбум төгрөгийн бодит хохирол үүсчээ. Сүүлийн 5 жилийн байдлаар, нийт 14 орчим тэрбум төгрөгийн хохирол учирсан байна.

Согтуугаар үйлдэгдсэн зам тээврийн ослын улмаас үүссэн хохирлын хэмжээ

Согтуу жолоочийн улмаас бие махбод, эд хөрөнгөөр хохирч байгаа тоо сүүлийн жилүүдэд нэмэгдэж байна. Нэг талаас замын цагдаа нарын ажлын гүйцэтгэл, орон тоо, багаж тоног төхөөрөмж сайжирсны үр дүнд дээрх тоо өссөн байх хандлагатай ч Замын цагдаагийн газрын (ЗЦГ) бүртгэлийн тоо мэдээлэл ямар нэгэн үүссэн хохирлын хэмжээ бүртгэгддэгүй байна.

Харин 2011 онд автомашины жолоочийн хариуцлагын даатгалын тухай хууль батлагдсан нь жолоочийн хариуцлагагүй үйлдлээс үүдсэн хохирлыг барагдуулах боломжтой болсон. Замын цагдаагийн газрын мэдээллээс зам тээврийн ослын буруутан жолооч нь согтуугаар замын хөдөлгөөнд оролцож явсан тоонд суурилж тооцооллыг хийсэн. Жолоочийн хариуцлагын даатгалын компаниудын тоо мэдээллийг Албан журмын даатгагчдын холбооноос эрхэлж гаргадаг статистик эмхэтгэлээс авсан. Энэхүү тоо баримтаас нэг удаагийн зам тээврийн осолд ороход дунджаар үүсэх зардлын хэмжээнд суурилан нэг удаагийн хохирлын хэмжээг тогтоосон юм.

43 Эрүүл мэндийн үзүүлэлт, 2013 2014 ЭМХТ

47


Хүснэгт 25: Жолоочийн хариуцлагын даатгалын нөхөн олговор олгосон компаниудын статистик

Жолоочийн албан журмын даатгал

№ Компанийн нэр Нийт

даатгуулагчдын тоо

Олгосон нөхөн төлбөрийн

хэмжээ

Дундаж төлбөрийн

хэмжээ 1 Соёмбо даатгал 995 19,547,594 19,646 2 Миг 2,197 1,363,381,689 620,565 3 Мөнх 114 37,870,843 332,200 4 Монгол даатгал 4,735 2,013,723,367 425,285 5 Практикал даатгал 2,061 1,008,259,542 489,209 6 Гэр 106 37,636,538 355,062 7 Улаанбаатар 9 2,289,000 254,333 8 Номин 2,576 1,068,261,897 414,698 9 Тэнгэр 1,167 634,349,941 543,573 10 Бодь 3,335 1,787,807,784 536,074 11 Ган зам 45 26,478,450 588,410 12 Монре 1,420 604,572,497 425,755 13 Ард 2,564 1,022,379,718 398,744 14 Моннис 5 1,567,600 313,520 15 Мандал 706 315,099,730 446,317 16 Хаан даатгал 241 104,243,724 432,547 17 АЖДХ 63 146,609,660 2,327,137

Нийт 22,339 10,194,079,574 456,336

Хүснэгтээс харахад хамгийн олон даатгуулагчтай компани нь Монгол даатгал бөгөөд бусад даатгалын компаниудтай харьцуулахад олгосон хохирлын хэмжээ нь өндөр байна. Харин нэг удаагийн зам тээврийн ослын үед гарсан хохирлын дундаж хэмжээ нь 456,336 төгрөг байна.

Хүснэгт 26: Даатгалын хохирлын үнэлгээ Даатгалын хохирлын үнэлгээ

Үзүүлэлт 2014 он Нийт дүн 260,000,000 ₮

Нийт тохиолдлын тоо 11,317 Дундаж 22,974 ₮

Нэг удаагийн зам тээврийн осол гарахад хохирлыг барагдуулахаас гадна гэмтсэн автомашинд хохирлын үнэлгээг хийдэг. 2014 оны тоо мэдээллээс харахад дунджаар 22,974 төгрөгийг нэг удаагийн үнэлгээнд зарцуулсан байна. Үүнээс үзвэл нийтдээ 473,314 төгрөгийн хохирол учирдаг байна.

Харин бид энэхүү тооцооллыг хийхдээ нэг удаагийн зам тээврийн осол гарахад гарч буй дундаж зардлыг жолоочийн хариуцлагын даатгалын дундаж зардлын болон согтуугаар зам тээврийн осол аваар гаргасан жолооч нарын тоог ашиглан тооцов.

48


Хүснэгт 27: Согтуугаар автомашин жолоодох үедээ гаргасан зам тээврийн ослын хохирлын хэмжээ

№ Он Х

арья

алал

Бүрт

гэгд

сэн

бүх

осол

Сог

тууг

аар

зам

ын

хөдө

лгөө

нд о

ролц

соны

ул

маа

с үү

ссэн

хох

ирлы

н

нийт

хэм

жээ

Согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодсоноос гарсан осол

Сог

тууг

аар

тээв

рийн

хэр

эгсэ

л ж

олоо

дон

зам

ын

хө

дөлг

өөнд

ор

олцс

он

Ний

т ос

олд

эзлэ

х ху

вь

Явг

ан з

орчи

гч

согт

ууга

ар з

амы

н хө

дөлг

өөнд

ор

олцс

он

Ний

т ос

олд

эзлэ

х ху

вь

1 2010 улс 8809 580,923,720 1212 16.6 143 1.6

хот 6879 405,496,260 846 15.5 131 1.9

2 2011 улс 19440 592,427,160 1236 6.7 66 0.3

хот 16845 383,927,310 801 5.0 58 0.3

3 2012 улс 16295 725,196,030 1513 9.3 40 0.2

хот 13557 452,468,640 944 7.0 31 0.2

4 2013 улс 18367 905,895,900 1890 10.3 40 0.2

хот 15110 635,565,060 1326 8.8 31 0.2

5 2014 улс 31585 738,616,710 1541 5.2 387 6.2

хот 27852 479,789,310 1001 4.1 366 5.4

Дээрх аргачлалын дагуу тооцооллыг хийхэд 2014 онд учирсан хохирлын хэмжээ нь 738,616,710 төгрөг бөгөөд сүүлийн таван жилд 3,543,059,520 төгрөгийн хохирол учирсан байна. Харин согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодож явах үедээ гаргасан зам тээврийн ослын тоо нийт ослын 4.1-ээс 16.6 хүртэлх хувийг эзэлж байгаа нь энэ төрлийн зөрчлийн хэмжээ өндөр байгааг харуулж байна.

Архи согтууруулах ундааны эсрэг үйл ажиллагаа явуулдаг төрийн байгууллага, сангууд Энэ чиглэлээр Улаанбаатар хотын Багахангай дүүрэгт байрладаг ШШГЕГ-ын харьяа Архинд донтсон болон мансуурсан этгээдийг албадан эмчлэх төв нь 100 хувь архи согтууруулах ундааны хэтрүүлэн хэрэглэсэн иргэдийг эмчлэх, эрүүлжүүлэх, хөдөлмөр хийлгэх зэрэг эерэг үйл ажиллагаанд тодорхой хэмжээний төсвийг зарцуулж байдаг. Мөн ХЗЯ-ны харьяа Архидан согтуурахтай тэмцэх сан, ЭМСЯ-ны харьяа Эрүүл мэндийг дэмжих сан (2015 оны 1-р сарын 1-нээс хүчингүй болсон) зэрэг нь архи согтууруулах ундааны хэрэглээг бууруулах, түүний эсрэг сургалт, сурталчилгаа, судалгаа, төсөл хөтөлбөр, тусламж үйлчилгээ зэрэг өргөн хүрээтэй үйл ажиллагаанд хуулийн дагуу хөрөнгийг зарцуулдаг. Архидан согтуурахтай тэмцэх сангийн44 эх үүсвэр хэт ерөнхий байснаас хөрөнгө хуримтлагдах боломжгүй байсаар 2011 оноос ЗГ-аас санхүүжилт авч эхэлсэн байна. Сангийн төсөв нь тус оноос эхлэн ГХУСЗ-ийн үйл ажиллагаа, АСТ үндэсний хөтөлбөр, АСТХ-ийн хэрэгжилтийг хангах үйл ажиллагааны санхүүгийн эх үүсвэрийн голлох хувь болж иржээ. 2011 оноос хойших хугацаанд АСТС-гаас цөөн тооны ТББ-ууд (2012-16, 2013-7, 2014-11, 2015-6) тодорхой чиг үүргийг хүрээнд төсөл хэрэгжүүлж ирсэн нь нэг талаас ТББ-уудын үйл ажиллагаанд төрөөс үзүүлж буй томоохон дэмжлэгийн илрэл боловч сангийн хүртээмж хязгаарлагдмал байгааг харуулж байна (Хүснэгт 28 харах).

44 ЗГ-ын 2004 оны 04 –р сарын 14-ний өдрийн 85-р тогтоолоор

49


Хүснэгт 28: Архидан согтуурахтай тэмцэх сангийн батлагдсан төсөв, тодотгол ба гүйцэтгэл, 2012-2015

Батлагдсан

төсөв (сая.төг) Тодотгосон дүн

(сая.төг) Гүйцэтгэл (сая.төг)

Үүнээс Дүн ТББ-ын тоо

2011

1,200.00

2012 1,274.50 1,274.50 1,274.50 1,235.99 16

2013 1,274.50 674.5 674.5 295.723 7

2014 1,083.33 381.098 380.773 152.8747 11

2015 866.666 115.13 93.104 93.1044 6

Нийт 4,498.99 2,445.23 2,422.88 1,777.69 40 Эх үүсвэр: ХЗЯ, Бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газар

Засгийн газрын 2007 оны 04-р сарын 04-ний өдрийн 92 дугаар тогтоолоор Эрүүл мэндийг дэмжих сангийн (ЭМДС) дүрэм, удирдах зөвлөлийн бүрэлдэхүүн болон түүний ажиллах журмыг баталжээ. ЭМДС-гийн зорилгыг Засгийн газрын Тусгай сангийн тухай хууль болон ЭМДС-ийн өөрийн дүрмээр тодорхойлоогүй, үйл ажиллагааны чиглэлийг ЭМ-ийн салбарын зорилгын хүрээнд45 нийцүүлж иржээ. Уг сангийн нийт санхүүжилтийн 30-70 хүртэлх хувийг архи, тамхины эсрэг үйл ажиллагаанд зарцуулж байжээ. Ялангуяа сүүлийн жилүүдэд архидан согтуурахтай тэмцэх үйл ажиллагаанд зарцуулах үйл ажиллагааны санхүүжилт буурч ирсэн нь нийгмийн эрүүл мэндийн бусад тулгамдсан асуудлын санхүүжилт хангалтгүй, мөн ММСС-гийн эрүүл мэндийн төслийн хүрээнд “Архи, тамхины хор уршгаас урьдчилан сэргийлэх” нийгмийн маркетингийн төсөл (2008-2013) үндэсний хэмжээнд хэрэгжиж байсантай холбоотой гэж үзэж болох талтай. Эрүүл мэндийг дэмжих санд хийсэн Үндэсний аудитын газрын тайлангаас харахад уг сангийн үйл ажиллагааг хууль журмын дагуу зарцуулаагүй, харилцан хамааралгүй үйл ажиллагаанд зарцуулсан, санхүүжилтын дотоод хяналтын зөрчилтэй зэрэг асуудлуудыг тусгасан байна. Энэхүү дүгнэлтээс харахад энэ сангийн үйл ажиллагаа нь олон нийт ард иргэдэд чиглэсэн эрүүл мэндийг дэмжих, сургалт сурталчилгааны ажлуудад зарцуулагдаагүй байгаа нь энэ санд итгэх итгэл, зарцуулалтын талаарх шалгалтууд нь тус санг татан буулгах шалтгаан болсон байж болзошгүй юм.

Хүснэгт 29: ЭМД Сангийн санхүүжилт, 2007-2012

2007 2008 2009 2010 2011 2012

Нийт зардал /сая.төг/ 314 482 209,2 560/300 1565,3 2167,6 Үүнээс архи, тамхины үйл

ажиллагаанд /сая.төг/ 212 282 147,3 142.9 642 701,988

Нийт зардалд эзлэх хувь 67.52 58.51 70.40 25.52 41.02 32.38

47.63 Эх үүсвэр: Эрүүл мэндийг дэмжих сан, 2012

45 ЭМДС-гийн чиглэл: тамхи, архины болон эмийн зохисгүй хэрэглээний хяналт, эрүүл мэндийг дэмжих төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх, тамхи, архинаас үүдэлтэй өвчин, эмгэгээс урьдчилан сэргийлэх болон хүн амын эрүүл мэндийг хамгаалах бусад үйл ажиллагааг дэмжих,тамхи, архины хор хөнөөлтэй тэмцэх талаар мэдээлэл, сургалт сурталчилгаа явуулах, хяналт тавих,тамхи, архинаас гаргах эмчилгээ, түүнд тавигдах шаардлагатай эм, хэрэгсэл, тоног төхөөрөмжийн хангамжийг нэмэгдүүлэх,тамхи, архины болон эмийн зохисгүй хэрэглээнээс хүн амын эрүүл мэнд, эдийн засагт учрах хор холбогдлыг судлах,архинд донтох өвчтэй хүнд үзүүлэх эрүүл мэнд, нийгмийн халамж үйлчилгээг боловсронгуй болгох, хүртээмжийг нэмэгдүүлэх,архидан согтуурахтай тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх, эмийн зохистой хэрэглээг төлөвшүүлэх ажилд идэвхитэй оролцож үр дүнд хүрсэн төрийн бус байгууллага, хуулийн этгээд, иргэдийн үйл ажиллагааг дэмжих

50


Мөн НЭМГ-ын харьяа Наркологийн төв эмнэлэг нь Улаанбаатар хотын хэмжээнд архины хордлогонд орсон иргэдэд эмчилгээ үйлчилгээ үзүүлж, хордлого тайлах, эмчлэхэд багагүй төсөв хөрөнгө зарцуулдаг.

Доорх хүснэгтэнд эдгээр байгууллагуудын санхүүжилтын хэмжээг харуулав.

Хүснэгт 30: Архины хэрэглээг бууруулах үйл ажиллагаа явуулдаг төрийн байгууллага, сангууд

Байгууллага, сангийн нэр 2012 2013 2014

ЭМ-г дэмжих сан 2,167,600,000 - -

СМДӨАЭГ - - 730,090,000

Наркологийн эмнэлэг - - 643,480,400

Архидан согтуурахтай тэмцэх сан 1,274,500,000 674,500,000 381,100,000

Нийт 3,442,100,000 674,500,000 1,754,670,400

Нийтдээ 2014 онд 1,7 тэрбум төгрөгийн санхүүжилтыг дээрх үйл ажиллагаанд зарцуулсан бөгөөд харамсалтай нь архидан согтуурахын эсрэг үйл ажиллагаа явуулж буй эдгээр байгууллагууд, сангуудын төсвийг жилээс жилд бууруулж, зарим санг Засгийн газрын тусгай сангийн тухай хуулиас гаргаж хүчингүй болгосон нь энэ чиглэлийг бууруулахад томоохон ухралт болсон байна. Зарцуулж буй зардлын хэмжээ нь сүүлийн 2 жилд ойролцоогоор 50 орчим хувиар буурсан байна.

Судалгаагаар архидан согтуурахтай тэмцэх үйл ажиллагааг НЭМ-ийг хамгаалах хүрээнд хэрэгжүүлэх зорилгод чиглүүлж, харин эрх зүй, эдийн засаг, нийгэм, соёлын хүрээнд зохион байгуулах үйл ажиллагаа нь түүнийг дагалдах хавсарга байдлаар хэрэгжиж байгаа нь санхүүжилтийн нэгэн хүндрэл гэж дүгнэжээ.46 Гэсэн хэдий ч уг сангууд архи согтууралт, түүнээс үүдэлтэй нийгэмд учирч буй хор уршигтай үр дагавар, нөлөөг арилгах, бууруулах, урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр ажиллаж буй байгууллагуудыг санхүүжилтын хувьд дэмжих чухал эх үүсвэр бөгөөд цаашид үйл ажиллагааг нь сэргээх нь зүйтэй юм. Түүнчлэн, ЭМДСан болон АСТСангийн үйл ажиллагаанд хийсэн үнэлгээний тайланд, сангийн эх үүсвэрийг тодорхой болгон хөрөнгө төвлөрүүлэх зохицуулалт, хөрөнгийг зарцуулах чиглэл нь бусад сантай давхцалгүй байх, сангийн хөрөнгийн зарцуулалтын аудитад илүү үр нөлөө, үр дүнг үнэлэхэд анхаарал хандуулах нь зүйтэй талаар зөвлөснийг анхаарах хэрэгтэй.

46 ЗГ-ын тусгай сан-Архидан согтуурахтай тэмцэх сан, Эрүүл мэндийг дэмжих сангуудад хийсэн мониторинг, Хил хязгааргүй алхам ТББ, 2012

51


2.1.3 Шууд бус зардал буюу мөнгөөр хэмжигдэхгүй зардал

Олон улсын төвшинд тухайн өвчлөлийг хувь хүний болоод нийт тохиолдлын учруулж буй дарамтыг судалсан судалгаанууд байдаг. Эрүүл мэндийн дарамтыг судалдаг тодорхой аргачлалууд байдаг. Тухайлбал, архины хэрэглээний улмаас цагаасаа эрт нас барсан буюу хөдөлмөрийн чадваргүй болсны улмаас алдсан амьдралын ирээдүйн жилүүдийн өнөөгийн үнэ цэнээр тооцох (ХЧААЖ)47 болон чанартай амьдарсан жил буюу нийт амьдрах хугацааныхаа хэр хугацааг чанартай амьдарсан (ЧАЖ) гэдгийг тооцоолдог. Эдгээр аргаас ХЧААЖ-ийг тооцоолох буюу тухайн өвчин туссанаас хойш хөдөлмөрийн чадвараа алдсан жилүүдийг тооцоход тухайлсан өвчин бүр дээр харгалзах хувийн жинг тооцоолох болдгоос уг өвчний эдийн засагт учруулж буй шууд нөлөөллийг тооцоход хүндрэл үүсдэг. Иймд олон улсад дээрх 2 аргыг хослуулан тооцдог бөгөөд тухайн хүний нийт амьдарсан жилүүдийн хувьд тухайн орны дундаж наслалттай харьцуулан тооцдог. Харин эдийн засагт учруулж буй дарамтыг хэмжихдээ эдийн засагчдын хэрэглэдэг үндсэн хоёр арга бий. Үүнд:

• Эдийн засгийн шууд төлбөрийн хэмжээгээр буюу тухайн зүйл зарцуулагдсан бодит хэмжээгээр

• Эдийн засгийн шууд бус төлбөрийн хэмжээгээр буюу дундаж цалингийн хэмжээ болон тухайн жилийн нэг хүнд ногдох үндэсний орлогын хэмжээгээр тус тус тооцсон байдаг.

Эдийн засгийн шинжлэх ухаанд хөдөлмөрийн чадварын алдагдлыг олон улсад хийгдсэн судалгаанууд, аргачлалд тухайн улсын хөдөлмөрийн дундаж хөлсөөр тооцдог аргачлалын дагуу тооцоолоход Монгол улсын 2014 оны дундаж хөдөлмөрийн хөлс Үндэсний статистикийн хорооноос гаргасан судалгаагаар 844 мянган төгрөг байсан. Эдийн засгийн алдагдлыг тооцох энэхүү аргачлалын гол зарчим нь дараах онол дээр тулгуурладаг. Хөдөлмөрийн хүн амын ажлын байрын алдагдал нь тухайн ажлын байран дээр бүтээж байсан баялгийн алдагдалтай тэнцүү бөгөөд өөрөөр хэлбэл дээрх хэмжээний худалдан авалт эдийн засгийн эргэлтээс хасагдана хэмээн үздэг.

Дээрх аргачлалын дагуу тооцооллыг хийхдээ ЭМХТ-ийн сүүлийн 5 жилийн архи согтууруулах ундааны өвчлөлөөс шууд/дам үүдэлтэй нас барсан иргэдийн тоо мэдээлэл дээр суурилан хөдөлмөрийн чадвар бол чанаргүй амьдарсан жилүүдийн эдийн засагт учруулах дарамтыг тооцов.

2015 оны 6-р сард Нийгмийн даатгалын тухай хуульд өөрчлөлт орсноор эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн аль аль нь 60 хүртлээ ажил хийдэг болсон. Өмнө нь 1996 оноос хойш эрэгтэй 60 нас, эмэгтэй 55 насандаа тэтгэвэрт гарах эрх зүйн орчинтой байсан юм. Хэрвээ архины шалтгаант өвчний улмаас тухайн хүн нас барсан бол амьдарсан жилүүдээс тэтгэвэрт гарах хүртэл ажиллах жилүүдийг хасч тэрхүү хугацаанд ажиллаж

47 DALY “Нийгмийн эрүүл мэндийн түгээмэл нэр томъёоны англи-монгол тайлбар толь”, МНЭММН 2007. DALY (disability adjusted life years)= PYLL (potential years of life lost) +YLD (years of life lost due to disability)

ЭДИЙН ЗАСГИЙН АЛДАГДАЛ = ДУНДАЖ ЦАЛИН х 12 САР х ӨВЧИЛСӨН ХҮН АМ х ХӨДӨЛМӨРЛӨХ БОЛОМЖТОЙ ЖИЛ

52


нийгэмд баялаг бүтээх боломжийг тооцдог. Манай орны дундаж нас эрэгтэй 65, эмэгтэй 75 байгаа тул тухайн наснаас дундаж нас хүртэлх амьдрах жилүүдийг алдагдсан жил болгон үздэг. Энэхүү аргачлалын хүрээнд тооцооллыг хийхэд доорх үр дүн гарч байна.

Хүснэгт 31: Эдийн засгийн шууд бус алдагдлын хэмжээ 2012 2013 2014

Архины шалтгаанд өвчний улмаас нас барсан хүмүүсийн

эдийн засгийн алдагдал 118,847,924,611 90,355,797,813 85,990,001,877

2014 оны байдлаар нийтдээ 86 орчим тэрбум төгрөгийн шууд бус хохирлыг манай улсын эдийн засагт учруулсан байна. Сүүлийн 3 жилийн тоо мэдээллээс харьцуулан үзэхэд дээрх өвчнөөс үүдэлтэй нас баралтын шалтгаан буурах хандлагатай байгаа нь эерэг үзүүлэлт юм. Гэсэн хэдий ч архинаас шууд эсвэл дам хамааралтай өвчний төвшин нэмэгдэж байгаа нь цаашид нас баралт нэмэгдэх буюу ямар нэгэн арга хэмжээ авалгүй орхих нь эргээд эдийн засгийн шууд бус хохирлын хэмжээг нэмэгдүүлэх сул талтайг анхаарах нь зүйтэй юм.

53


Хүснэгт 32: Эдийн засгийн шууд бус алдагдлын тооцоолол А15 оношийн жишээн дээр

Нас барсан огноо

Өвчний онош

Дундаж наслал

Монгол улс

Тухайн иргэний дундаж наслах хүртэлх хугацаа

Тэтгэвэрт гарах нас

Ажиллах боломжтой байсан жил

Тухайн жилийн эдийн засгийн

алдагдлын цалингийн хэмжээ

Нас баралтын улмаас үүссэн эдийн засгийн

бодит алдагдал

Оношуудын нөлөөллийн хувь хэмжээ

Архинаас хамааралтай эдийн засгийн

бодит алдагдал

5/6/2012 A15 69.57 20.57 60 11 10,128,000 111,408,000 12 13,368,960

5/14/2012 A15 69.57 1.57 60 -8 10,128,000 (81,024,000) 12 11/1/2012 A15.0 69.57 27.57 60 18 10,128,000 182,304,000 12 21,876,480

1/1/2012 A15.0 69.57 -4.43 60 -14 10,128,000 (141,792,000) 12

4/20/2012 A15.0 69.57 5.57 60 -4 10,128,000 (40,512,000) 12 5/1/2012 A15.0 69.57 19.57 60 10 10,128,000 101,280,000 12 12,153,600

12/5/2012 A15.0 69.57 43.57 60 34 10,128,000 344,352,000 12 41,322,240

8/4/2012 A15.0 69.57 32.57 60 23 10,128,000 232,944,000 12 27,953,280

2/4/2012 A15.0 69.57 40.57 60 31 10,128,000 313,968,000 12 37,676,160

9/8/2012 A15.0 69.57 28.57 60 19 10,128,000 192,432,000 12 23,091,840

7/2/2012 A15.0 69.57 24.57 60 15 10,128,000 151,920,000 12 18,230,400

12/13/2012 A15.0 69.57 35.57 60 26 10,128,000 263,328,000 12 31,599,360

4/8/2012 A15.0 69.57 29.57 60 20 10,128,000 202,560,000 12 24,307,200

9/1/2012 A15.0 69.57 17.57 60 8 10,128,000 81,024,000 12 9,722,880

12/18/2012 A15.0 69.57 10.57 60 1 10,128,000 10,128,000 12 1,215,360

8/7/2012 A15.0 69.57 45.57 60 36 10,128,000 364,608,000 12 43,752,960

54


Дээрх дүн шинжилгээнд зөвхөн A15 оношийн хувьд ямар хэмжээний алдагдал үүсч байгааг харууллаа. Энэхүү тооцоолол нь тайланд оруулахад боломжтой томоохон хэмжээний бодолт гардаг учраас энэ оношийн бодолтыг түүвэрлэн жишээ болгон оруулсан юм. Цаашид энэхүү аргачлалаар орон нутагт өвчлөлийн улмаас гарах эдийн засгийн хохирлыг тооцож байх нь эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний төлөвлөлт, тэргүүлэх ач холбогдолтой асуудлыг тодорхойлоход чухал ач холбогдолтой юм. Жишээ нь: архины хамааралтай өвчнөөр 7,714 иргэн сүүлийн гурван жилд нас барсны улмаас 295 орчим тэрбум төгрөгний бодит алдагдлыг эдийг засагт оруулсан байна. Хэрвээ эдгээр цаг бусын нас баралтыг багасгах эсвэл амьдрах хугацааг уртасгах цагаа олсон тусламж үйлчилгээг эдгээр иргэд авч чадсан бол эдийн засагт учрах хохирол тодорхой хэмжээгээр буурах нь дамжиггүй юм.

Архи согтууруулах ундааны улмаас эдийн засагт оруулж буй эерэг ба сөрөг нөлөөллийн харьцуулалт Архины улмаас нийгэмд учирч буй хохирлын хэмжээг эдийн засгийн нөлөөллийн дүнгээр нь дүн шинжилгээ хийхэд доорх дүр зураг харагдаж байна.

Хүснэгт 33: Архи согтууруулах ундааны эдийн засагт оруулж буй эерэг, сөрөг нөлөөллийн харьцуулалт

АРХИ СОГТУУРУУЛАХ УНДААНЫ АЛБАН ТАТВАР

2012 2013 2014

Дотоодын архины татвар 68,046,800,000 130,124,600,000 136,630,900,000 Импортын архины татвар 24,791,800,000 91,016,500,000 133,990,200,000 Импортын пивоны татвар 50,908,000,000 10,501,000,000 11,686,600,000 Дотоодын пивоны татвар 12,177,800,000 21,855,700,000 24,041,300,000

НИЙТ ТАТВАРЫН ОРЛОГО 155,924,400,000 253,497,800,000 306,349,000,000

АРХИ СОГТУУРУУЛАХ УНДААНЫ ҮЗҮҮЛЖ БУЙ СӨРӨГ НӨЛӨӨЛӨЛ

2012 2013 2014 ЭМД 1,444,551,774 1,926,945,914 2,641,085,713 Зам тээврийн осол 725,196,030 905,895,900 738,616,710 Гэмт хэрэг 3,257,000,000 4,446,500,000 4,466,000,000 ГССҮТ 3,896,971,984 5,004,282,696 1,634,376,276 СЭМҮТ 53,254,824 586,305,468 642,574,716 ЭМЯ 1,525,440,194 1,631,938,826 1,631,938,826 DALY 118,847,924,611 90,355,797,813 85,990,001,877 ЭМ-г дэмжих сан 2,167,600,000 - - СМДӨАЭГ - - 730,090,000 Наркологийн эмнэлэг - - 643,480,400 АСТС 1,274,500,000 674,500,000 381,100,000 НИЙТ ХОХИРОЛ 133,192,439,417 105,532,166,616 99,499,264,518

Хүснэгтээс харахад татварын орлогын хэмжээ нь сүүлийн гурван жилд ойролцоогоор 2 дахин нэмэгдэж, 2012 онд татварт төвлөрүүлсэн орлогын 85 хувь нь эргээд хохирол болж хүн амын эрүүл мэнд болон эдийн засагт нөлөөлсөн байна. Үүсч буй хохирлуудаас хамгийн өндөр байгаа нь архины хамааралт өвчнүүдийн улмаас эдийн засагт учруулж буй шууд бус алдагдал хамгийн өндөр байна. Зам тээврийн осол, гэмт хэрэг, өвчлөлийг бууруулахын тулд урьдчилан сэргийлэх, нийгмийн эрүүл мэндийн ажлуудыг хийж хэрэгжүүлдэг сургалт, судалгааны байгууллагуудын төсөв,

55


санхүүжилтын хэмжээ буурсан нь цаашид үүсэх сөрөг зардлууд нэмэгдэх эрсдэлтэй юм.

Зураг 24: Эдийн засагт учруулж буй эерэг ба сөрөг нөлөөллийн харьцуулалт

2014 оны байдлаар эдийн засагт учруулж буй эерэг болон сөрөг нөлөөллийг жингийн туухай дээр харьцуулбал эерэг дүн дийлэнхийг эзэлж нийт татварын орлогын 32.5 хувьтай тэнцэх хэмжээний хохирлыг Монголчууд амссан байна. Гэхдээ үүнд тооцоолж чадахгүй зарим хүчин зүйлсүүд байгаа бөгөөд тухайлбал, архидалтын гэр бүл ахуйн төвшинд хүрсэн байдлын улмаас гэр бүл салах, хүүхэд өнчрөх, сэтгэл санааны хохирол зэрэг хэмжиж болохгүй хэдий зайлшгүй гарах хохирлыг тооцвол олсон орлогоосоо илүүтэй хохирол амсаж байхыг үгүйсгэхийн аргагүй юм. Хүснэгт 34. Эрүүл мэндийн салбарын улсын төсвийн санхүүжилт ба архи, согтууруулах ундааны улмаас гарсан хохирлын хэмжээ

ХАРЬЦУУЛАЛТ 2012 2013 2014

ЭМС-ын улсын төсвийн санхүүжилт 341.3 347.7 326.9

Архи, согтууруулах ундааны улмаас гарсан хохирлын хэмжээ 133.1 105.5 99.4

ЭМС-ын урсгал зардалд эзлэх архи, согтууруулах ундааны хохирлын хэмжээ (Хувь)

39% 30% 30%

Архи, согтууруулах ундааны татвараас 306,3 тэрбум төгрөгийн орлого төвлөрүүлж байгаа нь нэгдсэн төсвийн 4 хувийг эзэлж байна. Харин энэ орлогоосоо эрүүл мэндийн салбарын төсөвт 2014 онд 326 тэрбум төгрөгт зарцуулсны 30 хувь нь зөвхөн архи, согтууруулах ундааны улмаас үүссэн хохирлын хэмжээтэй тэнцэж байна. Үүнээс үзвэл манай эрүүл мэндийн салбарт зарцуулж байгаа улсын төсвийн 30 хувь нь зөвхөн архи, согтууруулах ундааны эсрэг арга хэмжээнд зарцуулагдаж байгаа нь учир дутагдалтай байна.

УЛСЫН ТӨСӨВТ ОРЖ БУЙ АРХИ,

ПИВОНЫ ТАТВАРЫН ДҮН

АРХИ, ПИВОНЫ УЛМААС ЭДИЙН ЗАСАГ, ЭРҮҮЛ

МЭНДЭД УЧИРЧ БАЙГАА ХОХИРОЛ

99,499,264,518 306,349,000,000

32.5

56


2.2 Анхан шатанд хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагаа

2.2.1. Архидан согтуурахтай тэмцэж буй олон улсын хандлага

НҮБ-ын Ерөнхий Ассемблейн 69 дүгээр чуулганаас “Архины хяналтын суурь конвенц”-ийн төсөл боловсруулж, олон улсад батлуулахаар санаачилга гаргасан. Түүнчлэн НҮБ нь эрүүл мэндийн асуудлаар хоёр удаагийн өндөр хэмжээний уулзалтыг зохион байгуулсны нэг нь (2011) ХБӨ-ий асуудлаас болж архины хор уршгийг бууруулах асуудлыг тэргүүлэх ач холбогдолтой хэмээн тодорхойлж, архины эсрэг бодлогод үнийг нэмэгдүүлэх, хүртээмжийг хязгаарлах болон зар сурталчилгааг хориглох нь “хамгийн чухал гурван зүйл” болохыг заажээ.48 Мөн ДЭМБ-аас бүсийн хэмжээнд архинаас улбаатай хор уршгийг багасгах стратеги боловсруулж, үүндээ түүний хор уршигтай хэрэглээний эрсдлийг бууруулах, үр нөлөөг багасгах, хүртээмж болон хүрэлцээг хянах, уг стратегийн хэрэгжилт, тогтвортой байдлыг зохицуулах механизм бүрдүүлэх чиглэлийг баримтлах талаарх зөвлөж байна.49

Дээрх олон улсын баримт бичгүүдээс харахад архины хор уршигтай хэрэглээ болон түүний эрсдэл, гарах үр нөлөө, дагаврыг бууруулах талд дэлхий нийтээр анхаарч байгаа нь харагдаж байна. 2.2.2. Анхан шатанд архидан согтуурахтай хэрхэн тэмцэж байна вэ?

Эдгээр санамсаргүй таарсан хүмүүсийн яриаг сонсож явахад

энэ хүнд гэр бүлийн асуудлаа ярьж зөвлөгөө авах тусламж үйлчилгээ байна уу энэ хүн сэтгэлээ тайтгаруулах гээд дуу сонсохоос өөр арга байгаагүй юм болов уу хүүхдээ шууд эмээ рүү нь явуулахаас өөр арга зам байхгүй юу олон хоног архи уух нь эрүүл мэндэд ямар нөлөө үзүүлэх тухай мэдэж байна уу.. эрүүл мэндийн үзлэгт ордог уу, ӨЭМТ? Зүрхээ өвдөж байгааг яаж мэдсэн бол ажлын байран дээр архидалтын эсрэг бодлого байдаг болов уу эмэгтэйчүүдийн архидалтын талаар судалгаа хийдэг газар байна уу. зэрэг олон

олон асуултууд дараалан орж ирж байв. Энэ бүхэн нь архидан согтуурахтай тэмцэх

48 “Alcohol consumption, alcohol dependence and attributable burden of disease in Europe: Potential gains from effective interventions for alcohol dependence”, jürgen rehm, kevin d. shield Maximilien X. Rehm Gerrit Gmel, Ulrich Frick, CAHM 2012 49 WHO Western Pacific Regional Strategy to Reduce Аlcohol Related Harm

Өглөөний 10 цагийн орчимд машин барихад урд суусан халамцуу залуу... би Х-д (Европын нэгэн улс) төгссөн. ..тэнд өглөө 10 цагаас хойш нэг ч машин гудамжинд байхгүй... өдийд битүү түгжрээтэй байх юм.. ажилгүйчүүд олон байна даа.. авгай өчигдөр нүүгээд явчихсан... охиноо ээж рүүгээ явуулчихлаа.. 1,800,000 төгрөгний утсаа машинд орхиж буугаад утасны компани орж түгжүүлэхээр явж байгаа... одоо ганц бие болсон юм чинь орой гэртээ 24 хүүхэн авчирч бүжиглүүлнээ.. гэртээ парти хийнэ.. хамгийн үнэтэй газар хаана байдаг билээ...4 хоног архи уулаа... зүгээр байгаа би зүрх муутай хүн ш дээ... өглөө гарахдаа О-ийн (нэртэй эмэгтэй дуучин) “А” дууг сонсоод гарсан... дуулж байхад нь хөгжимчид нь уйлж байсан гэдэг.. тийм л мундаг дуучин байсан юм.. тэр хүнийг мэдэх үү...

Таксины жолооч:... одоо ч согтуу хүүхнүүд их байдаг болсон шүү ...

57


хуулийн хэрэгжилт ба хуулийн хэрэгжилтийг зохицуулж буй механизмын өнөөгийн байдалтай холбоотой билээ.50

Анхан шатанд хэрэгжүүлж буй арга хэмжээ

Энэхүү судалгааны хүрээнд анхан шатанд архидан согтууралтын эсрэг хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагааны хэлбэр, учирч буй хүндрэл бэрхшээл, зарим ололт амжилтын талаар холбогдох байгууллагуудын төлөөллүүдтэй ярилцсан. Судалгаанд хамрагдсан 4 аймаг, 2 дүүргийн мэдээллийг нэгтгэсэн байдлаар доор орууллаа.

a. Манай улсын засаг захиргааны анхдагч нэгж нь баг, хороо байдаг. Хорооны төвшинд НА, цагдаа, өрхийн эмч эсвэл НА бүхий хамтарсан баг ажилладаг. Уг багийг НА голлон хариуцах бөгөөд гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүний эрхийн асуудалд голлон анхаарна. Хэсгийн байцаагч дээр архины хамааралтай, архинд донтох эмгэгтэй иргэдийн судалгаа гаргадаг. Өрхийн эмч хүчирхийлэлд өртсөн хүний өвчлөлийн зэргийг, НА нь кейсээ гаргаад шаардлагатай тусламж үйлчилгээгээ тодорхойлдог. Жишээ нь: Чингэлтэй дүүргийн нэг хороонд жилийн дотор 26 кейсийг амжилттай хаасан байна.

Хороон дээр мөн ГХУСЗ-ийн салбар зөвлөл байдаг, өөрийн санхүүжилтгүй. Хэн хариуцах нь тодорхойгүй хэсгийн ахлагч нар, зохион байгуулагч болон НА нарын хооронд байсаар ажил нь орхигддог. Орхон аймагт “Эрх зүйн хөтөч“-ийг 2015.08.24-өөс ажиллуулж байгаа, айл өрхөөр явж эрх зүй, хууль тогтоомжийн талаар зөвлөгөө өгөх үүрэгтэй боловч өөрийн гэсэн тусдаа өрөөгүй.

Хорооны цагдаагийн хэлтэст багийн цагдаа, ОН-ийн цагдаа, хэсгийн байцаагч ажилладаг. Оршин суугчдын дунд судалгаа хийх, дуудлага хүлээж авах, үнэлгээ хийх, саатуулах байрнаас хүнээ авах, хүргэж өгөх, ЗД-ын захирамжийн дагуу архи худалдаалдаггүй өдрөөр шалгалт хийх, 14 хоногийн шуурхайгаар мэдээлэл хийх, удаа дараалан нийтийн тайван байдлыг алдагдуулж байгаа хүнийг саатуулах байранд 7-30 хоног хорих, архины албадан эмчилгээнд явуулах хүмүүсийн материал бэлтгэх зэрэг ажил үүрэгтэй.

Өрхийн эрүүл мэндийн төвийн (ӨЭМТ) хувьд АДЭ-тэй хүмүүст чиглэсэн үйлчилгээ, арга хэмжээ авдаггүй, зөвхөн архидалтаас урьдчилан сэргийлэх сургалт сурталчилгааны (224 тогтоолын дагуу) ажлыг голлодог. Зарим үед хордлого тайлах үйлчилгээ хийдэг. Мөн гэр бүлийн гишүүдийн “чи архичин” г.м. хандлагыг өөрчлөх талаас зөвлөгөө өгнө.

b. Аймаг, дүүргийн төвшинд архидан согтуурахтай тэмцэх нэгдсэн төлөвлөгөөгүй. ЗДТГ-ын харьяа байгууллага, хэлтсүүд өөрсдийн үйл ажиллагааны хүрээний үйл ажиллагаагаар бусадтайгаа хамтран ажиллах тохиолдол гардаг аж. Харин Хэнтий аймаг “Архигүй Хэнтийчүүд” хөтөлбөрийг 2012 оноос хэрэгжүүлж байгааг тэмдэглэх нь зүйтэй.

ЗДТГ-аас санаачлан сар бүрийн 15, архины оронд сүүтэй золгох, шинэ жил, хонхны баяр, сонгуулийн санал хураах үеэр архи зарахыг хориглосон журмыг ИТХ-аас гаргуулан мөрдүүлэх (Орхон аймаг), иргэнд бус ААН тусгай зөвшөөрөл олгох, бүгд камертай байх, иргэн хоорондын архины зөвшөөрөлтэй дэлгүүр худалдаж авах тохиолдлыг хасах, зөрчил гаргасан, хугацаа хэтэрсэн тохиолдолд шууд хаагаад дахин олгохгүй байх зэрэг зохицуулалт хийх (Увс) болон ЗД-ын мөрийн хөтөлбөрт согтуугаар

50Архидан согтуурахтай тэмцэх тухай хууль 2000 оны 01-р сарын 28-ны өдөр шинэчлэн найруулсан

58


тээврийн хэрэгсэл жолоодсоноос гарах осол аваарыг бууруулах г.м. өвөрмөц асуудлыг тусгах зэрэг олон ажлыг санаачлан хэрэгжүүлж байна. Хэдийгээр зарим аймагт үр дүнтэй ажил хэрэгжүүлж байгаа ч, заримд нь үр дүн өгөхгүй байна. Жишээ нь: “Архигүй Дорноговь” хөтөлбөр 2014 онд батлуулсан боловч хэрэгжүүлэх шатандаа зогссон гэжээ.

Аймгийн ЗД-ын санаачлагын жишээ болгон “Архигүй Хэнтийчүүд” хөтөлбөрийн товч мэдээллийг энд орууллаа.

Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх зөвлөлийн (ГХУСЗ) чиглэлд архидан согтуурахтай тэмцэх үйл ажиллагаа багтдаг нь нэг талаас голлон зохицуулах нэгж хэмээн хэлж болохоор юм. Тус зөвлөл сар бүр хуралдан, байгууллагууд танилцуулга хийдэг. Мөн жилийн үйл ажиллагааны төлөвлөгөө, санхүүжилтийг хэлэлцэн, хэрэгжилтэд хяналт тавьдаг байна.

Тус хөтөлбөр нь архины хамааралтай иргэдэд эрүүл мэнд, эдийн засаг, нийгмийн олон талт үйлчилгээг үзүүлэх замаар архинаас үүдэлтэй гэмт хэрэг, ажилгүйдлийн төвшинг бууруулахад чиглэж, 2013-2016 онуудад хэрэгжихээр төлөвлөгдсөн. Дараах зорилтуудыг тусгажээ: 1. Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх удирдлага, зохион байгуулалт, иргэд олон нийтэд хандсан нөлөөлөл, мэдээлэл сурталчилгааны ажлыг зохион байгуулах 2. Архины хамааралтай иргэдийн дэлгэрэнгүй судалгаа гарган, дүгнэлт хийх 3. Өөрөө архинаас гарах сэдэлтэй, архины хамааралтай иргэдийг ТББ, ЭМБ-тай хамтран сургалт, эмчилгээнд гэрээний үндсэнд хамруулах 4. АХ-аас ангижирсан иргэдийг мэргэжил олгох, мэргэшүүлэх сургалтуудад хамруулах 5. АХ-аас гарсан иргэдийг ажилд зуучлах, хөнгөлөлттэй зээл, тусламж, төсөл хөтөлбөрт хамруулах. Хөтөлбөрийн санхүүжилтэд

2013 онд 45,218,000₮ 2014 онд 129,700,000₮, сумдад 96,900,000₮ 2015 онд 100,000,000₮ тус тус зарцуулжээ.

Давуу тал: Уг хөтөлбөр нь удирдлагын манлайллын чухал ач холбогдлыг тод харуулсан жишээ юм. Түүнчлэн асуудлыг цогц байдлаар, санхүүжилтийн эх үүсвэртэй шийдэх нь тодорхой үр дүнд хүргэж болохыг сайтар харуулж байна. Ялангуяа оролцох байгууллагуудыг үүргийг, ТББ/ААН оруулаад, тодорхой гаргасан нь хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх төдийгүй үйл ажиллагааны давхацлыг арилгах, санхүүжилтийг үр ашигтай зарцуулах зэрэгт чухал ач холбогдолтой юм. Нөгөө талаас архидан согтуурахтай тэмцэх асуудлыг үр дүнтэй шийдэхэд нөлөөлж буй олон хүчин зүйлст чиглэсэн нэгдмэл хөтөлбөртэй байх нь зүйтэйг харуулж байна.

Дутагдалтай тал: хөтөлбөрийн зорилтууд ерөнхий, хүрэх шалгуур үзүүлэлтүүдийг нарийвчлан тодорхойлоогүй тул үр ашиг болон үр дүн, мөн төслийн урт хугацааны үр нөлөөг хэрхэн хэмжих, хөтөлбөрийн тогтвортой байдлыг хадгалах тал хүндрэлтэй байж болох. Жишээ нь: аймгийн нэгдсэн эмнэлэгт 3.6 сая төгрөг зарцуулж, 10 ортой сэтгэц наркологийн тасгийг тохижуулсан. Гэтэл аймгийн хэмжээнд наркологийн эмчгүй тул сэтгэцийн эмч хоёр хүний ажлыг хавсарч хийж байна. Журмаараа сэтгэцийн эмч, наркологийн эмч, сувилагч, нийгмийн ажилтан бүхий багийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэх ёстой боловч төсөв, орон тоо байхгүй шалтгаанаар орон тоо дутагдалтай хэвээр байгаа нь хэрэгцээ ихтэй сэтгэл зүйн тусламж үйлчилгээний хүртээмж, хэрэглээний асуудлыг шийдэх талд анхаарах эсвэл хот руу ховсын, сэтгэл заслын болон Улаан-Үдэ рүү хүртэл эмчилгээнд, мөн сайн дураар хордлого тайлах эмчилгээний зардалд нэлээд хэмжээний санхүүжилт зарцуулсаар байхын аль нь үр ашигтай шийдэл болохыг бодолцох нь зүйн хэрэг юм.

59


Хууль зүйн хэлтэс нь АСТ хуулийн хэрэгжилтэд хяналт тавих үүргийн хүрээнд цагдаа, мэргэжлийн хяналтын байгууллагуудтай илүү нягт ажилладаг. Жишээ нь: Увс аймгийн ХЗХ нь 7 хоног бүр цагдаагийн газраас эрүүлжүүлэгдсэн төрийн албан хаагчийн мэдээллийг авч, ЗД-д танилцуулдаг. Он гарснаас хойш 42 хүнд захиргааны арга хэмжээ авсан. Өнгөрсөн онтой харьцуулахад 50% буурсан. Эрүүл мэндийн байгууллага: Нэгдсэн эмнэлгийн сэтгэц наркологийн эмч нар өрхийн эмнэлгүүдэд сургалт явуулдаг, гэхдээ байнгын хамтын ажиллагаатай байдаггүй. Аймгийн ЭМГ нь 31 стратеги, 18 үндэсний дэд хөтөлбөрийг хэрэгжилтийг зохицуулдаг, гэхдээ жилд 9.4 сая ₮ төсөвлөгддөг тул өргөн хүрээтэй үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэх боломж муутай. Архидан согтууралтын эсрэг жил бүр 1 сарын аян зохион байгуулах, архины хэрэглээг багасгах, татгалзуулах талаар урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагааг голлодог.

Хувийн эмнэлгийн хувьд орон нутагт тоо цөөн боловч тусламж үйлчилгээний тодорхой хэсгийг үүрч байна. Жишээ нь: Орхон аймагт байрлах сэтгэц наркологийн “Оюу” эмнэлэг архины хордлого тайлах, сэтгэл зүйн эмчилгээг жилд дунджаар 500 орчим хүнд хийдэг. 1 их эмч, 3 сувилагч, 10 ортой. Магадлан итгэмжлэлд 3 удаа орсон боловч зориулалтын байргүй шалтгааны улмаас итгэмжлэлээ авч чадаагүй байна.

Цагдаагийн хэлтэс нь хот, хөдөөгийн аль алинд ачаалал ихтэй. Тухайлбал, дүүргийн цагдаагийн хэлтэс нь хүн ам их шигүү, хороод ихтэй, бүсчилсэн байдлаар ажилладаг. Хоногт дунджаар 250-290 дуудлагатай хонох тохиолдол гардаг. Захын дүүрэг, амьжиргааны төвшин доогуур газарт дуудлага их тул цагдаагийн алба хаагчдын тоо, цагдаагийн пост, байрны хүртээмж хангалтгүй байдаг. Хэдийгээр “Цагдаагийн байгууллагын жишиг нормыг тогтоох тухай” ЗГ-ын 153 дугаар тогтоолоор тухайн нутаг дэвсгэрийн хүн ам нь 75.000 бол хэлтэс, 75.000-аас дээш бол цагдаагийн газар; сум нь 5.000-аас дээш хүн амтай бол цагдаагийн хэсэг, 5.000-8.000 бол сум дундын цагдаагийн хэсэг, 8.000-аас дээш бол цагдаагийн тасаг, 25.000-аас дээш бол сум дундын цагдаагийн хэлтэс байхаар заасан байдаг ч тэр бүр бүрэн мөрдөгддөггүй байна. Аймгийн цагдаагийн хэлтэс сумдууддаа чиглэл өгч холбоотой ажиллах, багийн НА руу архидан согтуурч саатуулагдсан иргэн, түүнд хууль зүйн зөвлөгөө өгөхийг уламжилсан бичиг явуулах, гэр бүлийн маргаан зөрчилтэй, эргээд очих газаргүй аль эсвэл согтуугаар ямар нэг хэрэг зөрчилд орох эрсдэлтэй хүмүүсийн баривчлан саатуулах байранд байлгах, удаа дараа агсан согтуу тавих, гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэгч иргэдийн судалгааг гаргаж, авах арга хэмжээний хэрэгцээг тодорхойлж танилцуулах г.м. ажил үүргийн дагуу ажиллана. “Архигүй Хэнтийчүүд” хөтөлбөрийн хүрээнд ЕБС, ясли цэцэрлэг, МСҮТ, ТББ-ууд архины эсрэг сургалт зохион байгуулахад тусламж үзүүлэх, албадан эмчилгээнд хамрагдсан хүмүүсийг хөдөлмөрийн хэлтэстэй хамтраад урамшуулалтай: 1 сар 190.000₮, эргүүлд 4 сар гаргаад, 4 сар амраах байдлаар ар гэрийн эдийн засгийн боломж муутай иргэдэд түр ажил олгуулж ажилладаг.

Замын цагдаа согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсон иргэдийг илрүүлэх, зам тээврийн ослоос урьдчилан сэргийлэх зэргээр ажилладаг. Ер нь ачаалал ихтэй ажилладаг. Жишээ нь: Баянзүрх дүүрэг нь 3 цагдаагийн хэлтэстэй, хэлтэс бүр 150, 170, 160 хүнтэй, гэхдээ ганцхан замын цагдаагийн тасагтай. Энэ тасагт 30 орчим хүн өдөр, шөнийн ээлжээр 7, 7 хоногоор ээлжилж ажилладаг тул амралтын өдөр гэж байхгүй. Урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагааны хүрээнд жил бүр ногоон гэрэл, цагаан шугам уралдааныг ЕБС-ийн хооронд явуулдаг уламжлалтай.

60


Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл: аймгууд орон нутгийн ТВ, FM гэрээ хийж, архины эсрэг сурталчилгааг явуулдаг. Жишээ нь: Хэнтий аймгийн “Халуун цэг” ТВ нэвтрүүлгээр зөрчлүүдийг харуулсан нэвтрүүлэг, сурталчилгаа нь үр дүнтэй байжээ. Шүүхийн урьдчилан саатуулах газар нь урьдчилан саатуулах төвд хоригдож буй гэмт хэрэгт сэжиглэгдэж байгаа хүмүүст засал хүмүүжил олгох, зан үйлийг өөрчлөх сургалтууд хийдэг. Нийгэмшүүлэх, мэргэшил олгох үнэ төлбөргүй сургалтууд хийгддэг. Халамжийн төв, хөдөмөрийн хэлтэс болон ТББ-тай хамтран ажилладаг.

Нийгмийн халамжийн хэлтэс: АСТ хуулийн хэрэгжилтэнд шууд оролцоо багатай боловч Нийгмийн халамжийн хуулийн дагуу51 орон гэргүй тэнэмэл иргэдийг нийгэмшүүлэх үйл ажиллагааны хүрээнд холбогдох ТББ-уудад санхүүжилт олгох, мөн гэр олгох зэргээр ажилладаг. Энэ ажил нь нийслэл, хөдөө орон нутагт архидан согтуурлын эсрэг үйл ажиллагаа явуулж буй зарим ТББ-аар дамжих хэрэгжиж байна.

Гэтэл зарим дүүрэгт тухайн жилд санхүүжилт байхгүй шалтгаанаар хийгдэхгүй байх үе гардаг гэжээ. Жишээ нь: Чингэлтэй дүүрэгт, цагдаагийн хэлтэстэй хамтран АДЭ-

51 18.1.8 “ Гэр оронгүй иргэн, түүний гэр бүлийн гишүүдийн амьдрах итгэлийг нэмэгдүүлэх, нийгэмшүүлэх, бичиг баримтжуулах, түр хоноглох байранд байрлуулах”

Жишээ: Орхон аймгийн ЗД-ын газраас 2012 оноос эхлэн жил бүр орон гэргүй, тэнэмэл, согтуурах, мансуурах донтой иргэдийг нийгэмшүүлэх үйлчилгээг 5 сар хүртэлх хугацаатайгаар нийт 161 иргэнд (давхардсан тоо) үзүүлж, нийт 90 сая төгрөг зарцуулжээ. Уг үйл ажиллагааг зохицуулах комиссын бүрэлдэхүүнд НХХ, сумын НХҮХ, ЦГ, ЭМГ, УБ, ХХ, НТБТ-ийн төлөөллөөс оруулж, өргөн хүрээтэй үйлчилгээг:

– Иж бүрэн дотуур, гадуур хувцас – Эмчийн үзлэг шинжилгээнд хамруулж, 67 хүнд эмнэлгийн цахим карт олгон, 32

хүнд эмчилгээ, 14 хүнийг хэвтүүлэн эмчилж – 36 хүнийг бичиг баримтжуулан – 80 хүний эрүүл мэндийн даатгалын (давхардсан тоо) төлөлт хийж – 36 хүнийг наркологийн эмнэлэгт хэвтүүлж, эмчилгээ сэтгэл зүйн зөвлөгөө өгч – Архидалт мансуурлын эсрэг ассоциацаас сургалт, сэтгэл засал, сэтгэл зүйн

үйлчилгээ болон дэмжих бүлгийн уулзалтад 35 хүнийг хамруулж – Ганцаарчилсан сэтгэл зүйн үйлчилгээг 15 хүнд – 5 төрлийн сэдвээр 816 хүнд сургалт хийж – 26 хүнийг ажилгүй иргэдийн бүртгэлд бүртгүүлж, 24 хүнийг түр болон байнгын

ажилд зуучилж – 17 хүнийг гэр бүлд нь хүлээлгэн өгч – 11 хүнд гэр авахад нь дэмжлэг үзүүлж 1.200.000 төгрөгний тусламжийг тус тус

үзүүлсэн байна.

Гэхдээ энэ нь 3-4 сарын хугацаанд үргэлжлэх тул үр дүн багатай, зардал ихтэй ажил болж байгаа талаар оролцогчид ярьж байв. Яагаад гэвэл архинд орсон үйлчлүүлэгчийн хувьд эргээд гудамжинд гарах тохиолдол байдаг, гэр орныхон нь хүлээж авдаггүй, ажил олддоггүй зэрэгтэй холбоотой гэжээ. Нөгөө талаас тухайн үйлчилгээнд хамрагдаж буй хүмүүсийн хандлага, зан үйлд эерэг өөрчлөлт 2-3 жилийн дараагаар илэрч ирдэг. Жишээ нь: цэвэрхэн хувцаслах, хогоо шөнө орой түүгээд, зараад, өдөртөө хүний нүдэнд харагдахгүй байхыг хичээх г.м. хүн өөрөөсөө ичиж эхэлдэг нь мэдэгддэг. Энэ нь ийм хэлбэрийн цогц үйлчилгээг тасралтгүй үргэлжлүүлэх шаардлагатай байгаагийн бас нэг илрэл юм.

61


тэй/АХХ хүмүүсийг нийгэмшүүлэх ажилд ТББ нь Энэрэл эмнэлэгтэй гэрээ байгуулж, 21 хүн хамруулжээ. Хөдөө түр хугацааны ажилд оруулж, сайн ажиллаж байсан тул хот руу эргэн авчирсан байна. Гэтэл дараа жил нь санхүүжилтгүй тул үргэлжлүүлэн ажиллуулах боломжгүй болж, нөгөө хүн нь хуучин байдалдаа эргээд оржээ.

Хөдөлмөр эрхлэлтийн хэлтэс нь АДЭ/АХХ-тай хүмүүсийг өөрсдийнх нь сонирхож байгаа мэргэжил олгох гар урлал, мужаан гэх мэт сургалтуудад зуучилдаг. Дорноговь аймагт гар дээрээс худалдаа эрхэлдэг иргэдэд бүгдэд нь ТҮЦ олгожээ.

Жижиг дунд үйлдвэрлэлийн бодлого, бизнесийн хэлтэс нь нэгэнт олгосон тусгай зөвшөөрлийн тоог нэмэгдүүлэхгүй бодлого барьдаг. Гэтэл худалдаа үйлдвэрлэл эрхлэх хүсэлтэй 20-30 дэлгүүр шинээр зөвшөөрөл авахаар орж ирдэг. Зарим үйлчилгээний газрын тодорхойлолт тодорхой бус байдаг: баар зоогийн газар, кафе зэрэгт согтууруулах ундаа зарах ёстой эсэх дээр. Зориулалтын дагуу зээл авсан, эргээд зээлээ төлж чадахгүйд хүрч байна гм нэг талаас цөөхөн зөвшөөрөл өгөх тусам, албан тушаалаар нөлөөлөх зүйл гарах талтай. ГХУСЗ-д ордоггүй тул тусгай зөвшөөрөлтэй холбоотой асуудалд санал өгөх боломж хязгаарлагддаг.

Мэргэжлийн хяналтын газар нь тодорхой нийтэд зарлагдсан ААН-дэд судалгаа, урьдчилан сэргийлэх ажил, зөвлөгөө, сургалт хийх, тусгай зөвшөөрөл өгөх ажлыг хийдэг. Жишээ нь: Хэнтий аймагт хөтөлбөрийн хүрээнд 2012 онд 303 дэлгүүрт архи зардаг байсныг 2015 онд 232 хүртэл бууруулсан, нэмж тусгай зөвшөөрөл олгохоо больсон.

ТББ/ИНБ-ууд хэлбэр болон үйл ажиллагааны хүрээгээр ялгаатай байна. Тухайлбал, Баянзүрх дүүрэгт байрлах Цогтсугар гуайн ТББ нь 14 жил ажиллаж байгаа, архинаас гарсан 5,000 гишүүнтэй бөгөөд дараах чиглэлийн үйл ажиллагаа явуулдаг байна. Үүнд: 2008 онд 350 хүний амьдралыг судалж, архинаас гарсан туршлагаар тархины хүч,

оюуны энерги ном бичсэн. Нийт 7 бүтээл хийсэн. Өргөн хүрээний соён гэгээрүүлэх ажлыг өөрсдийн зардлаар зохион байгуулдаг.

Архинаас гарсан хүмүүсийг цуглуулж туршлагыг нь яриулах, бусад хүмүүст архинаас гаргах санаачилга төрүүлэх, эхлүүлэх, эр зоригийг огшоож сэтгэлд нь хүрэх.

Төлбөртэй лекц унших Гэр бүлийн байгууллага, сэтгэл зүйн байгууллага, таван ТББ-ыг өөрийн төслийн

хэрэгжүүлэгч болгосон. Шар хаданд халагдсан офицеруудын 60-70 хүнтэй баг ажиллуулах.

Бусад ТББ-ын хувьд дүүргийн нийгмийн халамжийн хэлтсээс олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн халамжийн үйлчилгээний хүрээнд орон гэргүй тэнэмэл иргэдэд халуун хоолоор үйлчлэх тендэр авч (өдөрт нэг хүнд 3.500₮ тооцон хувийн эзэмшлийн байрандаа 25-30 орчим 6 сар байршуулж өдрийн 3 удаагийн хоол өгдөг) ажиллах, АА цуглааныг явуулж архинаас гарах сэдлийг хүмүүст төрүүлэх, төрийн байгууллагатай гэрээлж ажиллах зэргээр ажиллаж байна.

62


Анхан шатанд хэрэгжүүлж буй арга хэмжээнд нөлөөлж буй хүчин зүйлс

Анхан шатанд архидан согтуурахтай тэмцэх үйл ажиллагаанд нөлөөлж буй хүчин зүйлс:

Тоо баримт, мэдээлэл нотолгоо дутмаг Одоогоор сум, хорооны төвшинд хэсгийн байцаагчаас гаргаж буй АДЭ/АХХ хүмүүсийн мэдээллийг ашиглаж байна. Гэтэл энэ мэдээллийг нийтэд тараадаггүй хороо, багийн холбогдох ажилтны хүрээнд л авах боломжтой. Мөн ТББ-аас нийт хэрэгжүүлсэн төсөл, нийгэмшүүлсэн хүний тоо, хүний нөөц болон байр г.м. талаарх тоо баримтыг хэзээ ч асуудаггүй, албан ёсны статистик мэдээлэлд ордоггүй тул тэдний хийж буй ажлын үр дүн нийтэд мэдээлэгддэггүй үлддэг нь түгээмэл байна. Санхүүжилт хангалтгүй

ӨЭМТ-д 200.000-300.000₮-ийг нийгмийн эрүүл мэндийн чиглэлийн үйл ажиллагаанд зарцуулдаг бөгөөд сар бүр тодорхой сэдвийн хүрээнд олон нийтэд чиглэсэн үйл ажиллагаа нь голдуу нэгэн удаагийн, мэдээлэл сургалт сурталчилгааны хэлбэртэй байдаг байна. Хороон дээр үйл ажиллагаа явуулах санхүүжилт байдаггүй тул Дэлхийн Зөн г.м. бусад газрын санхүүгийн дэмжлэгээр хийхээс өөр аргагүй. Энэ бүгдээс харахад анхан шатанд архидан согтуурахын эсрэг үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх санхүүжилт хангалтгүй тул байгууллагын үйл ажиллагааны хүрээнээс хэтрэхгүй байна гэж хэлж болох талтай. Тогтолцоотой холбоотой

ӨЭМТ-өөс архины хамааралтай иргэдэд тусгайлсан үйлчилгээ үзүүлдэггүй. Хорооны/сумын НА нь архины хамааралтай хүнтэй харилцах, ажиллах мэдлэг, ур чадвар дутмаг, нөгөө талаас ажлын ачаалал ихтэй, олон асуудлыг хариуцдаг. Тэр бүр архины асуудалд дээр сайтар анхаарч чаддаггүй, мөн үйл ажиллагааны санхүүжилтгүй, тусгай өрөө байхгүй тул ганцаарчлан ярилцах, сэтгэл зүйн зөвлөгөө өгөхөд хүндрэлтэй.

Жишээ: Хэнтий аймгийн хэмжээнд 3 ТББ ажилладаг, архинаас гаргахад гар бие оролцдог, “Хэрлэнгийн цэнхэр алс” нь өөрийн 4 байрандаа архидалтын эсрэг үйл ажиллагаа явуулдаг. 70 орчим хүн эмчилгээнд хамрагдан, 40 гаруй нь уухгүй, 15 нь ажлын байраар хангагдсан байна. ЗДТГ-тай гэрээ байгуулж, жилд 10-12 хүнийг архинаас гаргана гэж санхүүжилт авна. Увс аймгийн хувьд АА цуглаан нь зөвхөн өөрийн гишүүдийн хүрээнд цуглаанаа хийж, хүрээгээ тэлэх талд анхаарч ажилладаг байна. Орхон аймгийн хувьд АА цуглаанаа явуулах, архи ууж саатуулагдсан иргэдэд сургалт хийх, сэтгэл зүйн зөвлөгөөг ганцаарчлан өгөх, нийгмийн халамжийн хэлтэстэй гэрээ байгуулж, нийгэмшүүлэх цогц ажлыг 4 сарын хугацаанд 30 орчим хүнд үзүүлэх. Цогц ажилд: – Байршуулан: халуун хоол, цэвэр хувцсаар хангах – Сэтгэл зүйн зөвлөгөө, сургалт хийх – Хөдөлмөр эрхлүүлэх, цаашилбал түр зуурын ажлын байртай болгоход дэмжлэг үзүүлэх Түүнчлэн бусад байгууллагуудтай хамтарч судалгаа хийх г.м. 2015 оноос сайн санааны хандиваар өгсөн байранд засвар хийж, архины хамааралтай болсон иргэдийг зөвхөн халуун хоол, байр, сэтгэл зүйн үйлчилгээ төдийгүй ажил хийх боломж бүрдүүлэхээр ажиллаж байна.

63


Цагдаагийн байгууллагын ачаалал их, үр дүн муутай байна. Жишээ нь: хүчирхийллийн эсвэл согтуугийн дуудлагаар баривчлагдсан хүнтэй цаашид ажиллах шилжүүлгийн механизм үгүй; ИТХ-аас төсөв хассан тул хороон дээр урамшуулалт эргүүлийн орон тоог 10-аас 2 хүртэл багасгасан; Хэсгийн байцаагч цагдаагийн саатуулах байрнаас харьяаллын хүнээ очиж авах, гэр лүү нь утсаар ярих г.м. зардлыг өөрөөсөө гаргадаг.

Анхан шатны нэгж дээр ажиллаж буй хамтарсан багийн үйл ажиллагааг дараагийн шатлалаас дэмжих, хамтарч ажиллах тал хангалтгүй, үйл ажиллагааны тогтвортой, үргэлжилсэн байдал алдагдсан гэж дүгнэж болох юм.

Дээрх байдалд нийгмийн болон хувь хүний эмзэг байдлын бусад хүчин зүйлс нөлөөлж байна. Үүнд:

a) Нийгмийн эмзэг байдлын хүчин зүйлс: Аймаг, дүүргийн төвшинд архидан согтуурахын эсрэг цогц, нэгдсэн хөтөлбөргүй

(Хэнтий аймгийг оруулалгүй) төрийн болон ТББ-ууд өөрсдийн үйл ажиллагааны хүрээнээс хэтрэхгүй байна.

Ажилгүйдэл: эдийн засгийн хямралаас болж ААНБ-ууд ажилчдаа цомхотгох; хөдөөнөөс хот руу урсах хүн амын шилжилт дагаж хөдөлмөрийн насныхан ихэссэнээс ажлын байр хомсдох; хувийн хэвшил болон ААН-ийг дэмжих төрийн бодлого хангалтгүй буюу банкны зээлийн бодлого зэргээс олон ААН, залуучуудын бизнес дампуурах. Ажилгүйдэл ихтэй газарт архидалт их байна.

Архины хүртээмж: хөдөөнөөс хот руу урсах хүн амын шилжих хөдөлгөөн нь хот суурин газрын хүн амын нягтаршлыг ихэсгэдэг. Ялангуяа хүн амын тооны өсөлтийг дагаад худалдааны төв, дэлгүүр, баар цэнгээний газрын тоо нэмэгдэх, үүнийг дагаад согтууруулах ундаа зарах цэг, нэгжийн тоо ихсэх нь архины хор уршигтай хэрэглээнд нөлөөлж байна. Жишээ нь: Орхон аймгийн (2014 онд) хүн ам 97,000 боловч бүртгэлгүй иргэдийн тоо 20,000 гаруй гэж үздэг. Хүн амд согтууруулах ундаагаар үйлчилгээний 112, худалдааны 284 ААНБ үйлчилж байгаа буюу 270 орчим хүнд 1 нэгж оногдож байна. 2009-2014 оны байдлаар, үйлчилгээний газрын тоо 138-аас 112 хүртэл буурч, харин худалдааны нэгжийн тоо 260-аас 284 хүртлээ нэмэгджээ. Хэдийгээр эдгээр тоонд эрс өөрчлөлт ороогүй ч нийт бүртгэгдсэн гэмт хэргийн тоо өссөөр, үүний дотор согтуугаар үйлдэгдсэн нь 50 хувийг эзэлсэн хэвээр байна. Гудамжны гэрэлтүүлгийг нэмэгдүүлж, камержуулах зэргээр цагдаагийн байгууллагаас авч буй арга хэмжээний үр дүнд архидалт илүү ахуйн хүрээнд шилжиж иржээ. Гэр хороололд худалдааны цэгийн 66 хувь, үйлчилгээний цэгийн 15 хувь ажиллаж байгаа нь дээрх нөхцөл байдалд нөлөөлж байна.

Тусламж үйлчилгээ: аймагт гэр бүлд сэтгэл зүйн зөвлөгөө өгөх газар ховор, сэтгэц мэдрэл, наркологийн өвчтөнд зориулсан 5 орны хүрэлцээ муу; нэгдсэн эмнэлэг дээр наркологи, сэтгэц, НА, сувилагч бүхий багаар ажиллах ёстой ч төсөв, орон тоогүй гээд бүрэн багаар ажиллаж чаддаггүй. Түүнчлэн орон нутагт архидан согтуурал болон гэр бүлийн хүчирхийллийн чиглэлээр ажилладаг мэргэжлийн байгууллага ховор, гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртөгсөд түр байрлах байргүй.

Санхүүжилт хангалтгүй: ГХУС Зөвлөлөөс52 хэрэгжүүлж буй үйл ажиллааны хүрээнд архидан согтуурахтай тэмцэх үйл ажиллагаа багтдаг. Гэтэл хуваарилагдаж буй

52 Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагааны санхүүжилт: тухайн жилд шүүхийн шийдвэрийг биелүүлэх, замын хөдөлгөөний болон хэв журмын зөрчлийг арилгах чиглэлээр улсын орлого болгосон, торгох ял ногдуулж төсөвт

64


мөнгөний хэмжээ нь аймаг, суманд хангалттай үйл ажиллагаа явуулахад хүрэлцдэггүй байна. Жишээ нь: Увс аймагт жилдээ 150 сая₮ , үүнээс 40% нь буюу 60 сая төгрөгийг 19 суманд хуваахад 1 суманд 3 сая₮ олон төрлийн гэмт хэргүүдээс сэргийлэх үйл ажиллагаанд хангалттай байж чаддаггүй. Аймаг, дүүргийн эрүүл мэндийн газрын НЭМ-ийн хэлтэст 31 стратеги, 18 үндэсний дэд хөтөлбөрийн хэрэгжилтэнд жилдээ 9.4 сая₮ хуваарилагддаг тул өргөн хүрээтэй үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэх боломж муутай. Эрүүл мэндийг дэмжих сан 2007-2014 онуудад, нийт санхүүжилтийн 32-70 хүртэлх хувийг архи, тамхины эсрэг нийгмийн эрүүл мэндийн үйл ажиллагаанд зарцуулж байсан боловч 2015 оны 1-р сараас татан буугдсан.

Нотолгоо, судалгаа дутмаг: Тухайн орон нутагт архины хэрэглээний тархвар зүй, эрүүл мэнд болон эдийн засгийн дарамтын байдал, хүн амын эрсдэлтэй бүлэг, одоогоор олдоцтой тусламж үйлчилгээ, түүний хүртээмж, үр дүнтэй сайтай арга хэмжээний талаарх мэдээлэл, нотолгоо дутмаг. Энэ талаар судалгаа хийгддэггүйгээс гадна үндэсний хэмжээнд хийгдсэн холбогдох судалгааны мэдээллийн хүртээмж муу, нөгөө талаас судалгаа хийх чадавх, нөөц бололцоо хангалтгүй байдаг нь үүнд нөлөөлж байна.

Архидан согтууралтай тэмцэх чиглэлээр ТББ-ууд иргэдийн оролцоог дэмжиж, үр дүнтэй ажилладаг боловч тэднийг төрөөс дэмжих, тогтолцооны асуудал хангалтгүй.

Тусгай зөвшөөрөл олгох асуудлын хяналт харилцан адилгүй байна. Жишээ нь: архи зарах цаг зөрчсөн бол цагдаа 250,000₮-өөр торгоод, ЗД руу санал явуулахад тус газрын эрхийг хасахгүй байх (Дорноговь). Мөн согтууруулах ундаа худалдаалах зөвшөөрөл олгох шалгуур үзүүлэлтүүдийг нарийвчлан гаргаагүй тул нэг хүн хэрвээ дэлгүүр, баартай бол 2 зөвшөөрөл авах боломжтой г.м. хөдөлмөрийн хэлтсээс гэр дээрээс худалдаа хийдэг иргэдэд ТҮЦ олгосон, түүндээ байнга архи нууцаар зарах, 04 цаг хүртэл баар цэнгээний газрыг ажиллуулж болно гэсэн хотын ЗД-ын захирамж гарснаас хойш шөнийн цагаар архидалт эрс нэмэгдсэн. Хууль бусаар архи зарах: ААН–ийн хувьд дийлэнх нь зөвшөөрөлтэй тул иргэд илүүтэй гар дээрээс, гэрээрээ хямд архи зардаг. Торгуулийн хэмжээ маш бага буюу ААН 50,000₮, иргэнийг 35,000₮ торгодог тул эргэн давтагдах магадлал өндөр байдаг. Жишээ нь: Дорноговь аймгийн хөдөлмөрийн хэлтсээс гар дээрээс наймаа хийдэг иргэддээ бүгдэд нь ТҮЦ өгчээ. Гэтэл тэнд байнга нууцаар архи зардаг болсон байна.

Одоогоор архи шинжилж буй аргыг 30 жил хэрэглэж байгаа, орчин нөхцөлдөө таарамж муу. Хууль бусаар орж ирсэн архийг шууд устгалд оруулдаг. ЗГ-ын 333-р тогтоолоор заавал дүгнэлт гаргуулж устгах ёстой, гэтэл торгуулж буй хүн шинжилгээний мөнгө нэмж өгдөггүй тул тэр зардлыг хураасан ажилтан гаргах, эсвэл хөдөө багийн хэсгийн төлөөлөгч хураасан архиа аймагт 72 цагийн дотор шинжлүүлэхээр ирэх гэсээр байтал хагарсан, асгасан тохиолдолд өөрөө уусан, хэрэглэсэн хэмээн буруутгах г.м. асуудал гардаг.

Онцгой албан татварын хуульд 2015 оны 1-р сарын 23-ны өдрийн өөрчлөлтөөр бүх төрлийн архины татварыг ам.доллараар авч байсныг төгрөгт тухайн үеийн ханшаар буюу 1 АМ.Д=1450 ₮-өөр бодож шилжүүлсэн нь онцгой албан татвараар хуримтлагдах мөнгөний хэмжээг бууруулахад нөлөөлсөн зүйл болсон.

тушаасан мөнгөний 40 хувьтай тэнцэх хэмжээний хөрөнгийг гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажилд зориулан дараагийн жилийн орон нутгийн төсвөөс санхүүжүүлнэ.52

65


Судалгаагаар53 цагдаагийн алба хаагчдын ажлын техник хэрэгслийн хангамж муу байдаг нь ажлын үр дүнд сөргөөр нөлөөлөхөөс гадна алба хаагчдын эрүүл мэнд, аюулгүй байдал, сэтгэл зүйд хохирол учруулдаг байна. Мөн ЦБ-д хийгдсэн шинэчлэлтэй холбоотой зарим өөрчлөлт, жишээлбэл: саатуулах байргүй болсон тул яах ч аргагүй болсон тохиолдолд байцаагч нь өөрөө өрөөндөө үйлчлүүлэгчээ аваад хонодог аж.

Сурч, ажиллаж буй орчны нөлөө: эрэгтэйчүүд олонтой газарт техникум, цэргийн сургууль г.м. нийтээр дарвиж уух дадалд автах, ажлын хөлсөнд архи өгөх, залуучуудын чөлөөт цагаа өнгөрөөх газар ховор байх, баар ресторан элбэг байх, амралт зугаалга, баяр ёслолын үеэр, ажил тараад нэгнийдээ цугларч уух, оюутнууд сургууль эхлэх үеэр зунжингаа уулзаагүй гэж олон шалтгаанаар уух тохиолдлууд байна.

Соёл зан заншил: цагаан сар зэрэг уламжлалт баярын архитай тэмдэглэх, зарим орон нутагт настандаа архи барьж золгох (Увс аймаг), найз нөхдөө ирэхэд архиар дайлах г.м. Хэдийгээр баяр ёслол, уламжлалт баярыг сүүтэй золгох хөдөлгөөн өрнөж байгаа ч бүрэн дүүрэн хэвшээгүй, архиар ажлын хөлсийг үнэлэх асуудал байсаар байна.

Өөрөө өөртэй нь ажиллуулах, оюун ухаанд нь шинэ төлөвшил, хандлага бий болгодог, сэтгэцэд ухаарал, гэгээрэл өгдөг ажлууд ховор. Монгол хүний зан чанар, сэтгэхүй, оюун чанарт нийцсэн арга аргачлал байдаггүй, эмгүй эмчилгээний аргын хэрэглээ, туршлага байхгүй. Өөрөөр хэлбэл: АХХ/АДЭ-тэй хүмүүст чиглэсэн урьдчилан сэргийлэх цогц арга хэмжээ, нийгэмшүүлэх үйл ажиллагааг шат шатанд нь хийдэггүй, боломж сонголт муутай.

b) Хувь хүний эмзэг байдлын хүчин зүйлс Анх архи ууж эхэлсэн нас буюу залуугаасаа ууж эхлэх нь архинд амархан донтоход

нөлөөлсөн Гэр бүлийн орчин: хүчирхийлэл, эдийн засгийн хувьд хараат байх, эцэг эхийн

анхаарал г.м. Жишээ нь: улирлын ажлын цалингаасаа заавал архины мөнгөө авч үлдсэнийг нь гэр рүүгээ явуулах, нөхөр нь байнга зоддогоос сэтгэлээ тайтгаруулахаар архи ууж эхлэх, хүүхэд нь архи ууж саатуулагдахад байх л зүйл мэтээр хайхрахгүй байх

Хувь хүний хандлага, өөрийн үнэлэмж: архийг хэрэглээ гэж үзэх, зохицуулаад уугаад байж болно гэж бодох; түүнчлэн эм уугаад л архинаас гарчихна, түүнээс биш ахиад сэдэрнэ, батжуулах эмчилгээ хийлгэх, ахиад эмээ уух ёстой, тодорхой хугацааны дараа нэхдэгийг нь ойлгохгүй, ухамсарлахгүй байх; өөрийгөө архичин гэж хүлээж авахгүй байх г.м. зэрэг зүйлс архинд ороход хамгийн ихээр нөлөөлж байсан гэжээ.

Анхан шатанд архидан согтуурахын эсрэг үйл ажиллагааны үр дүнд нийгмийн, эдийн засгийн олон хүчин зүйлс, өнөөгийн тогтолцоо төдийгүй хувь хүний эмзэг байдлын зэрэг олон хүчин зүйлс нөлөөлж байна.

53 “Цагдаагийн байгууллагын хэрэглэгчийн үнэлгээний судалгаа”, 2014, Хууль зүйн судалгааны төв,Улаанбаатар хот

66


Архины хэрэглээнээс хувь хүн, гэр бүлд учрах хор уршиг

Судалгааны багаас одоогоор архи хэрэглэдэг, эсвэл хэрэглэж байгаад больсон хүмүүстэй бүлгийн ярилцлагуудыг зохион байгуулж архинаас үүдэж аж амьдрал, хувь хүний хувьд ямар өөрчлөлт гарсан, түүнийг даван туулахад ямар тусламж дэмжлэг авч байсан талаар ярилцсан билээ. Түүнчлэн архинаас улбаалж ямар төрлийн зардлууд гарч болох талаар тоймолсон тооцоолол гаргаж үзсэн.

Архины хэрэглээнээс хувь хүнд учрах хор уршгийг дараах гурван механизмыг ашиглан тайлбарлахыг зорьсон: 54

a) эд, эрхтэнд хортой нөлөө үзүүлэх b) биеийг хордлогод оруулснаар тэнцвэр, ухамсар, аливааг тунгаан бодох, хандах

чадвар муудах эсвэл зан авирт нөлөөлөх c) өөрийн уух дур хүслээ захирч чадахгүй хараат байдалд орох

Архины хэрэглээнээс үүдэлтэй өөрчлөлтийг харуулахын тулд “Архины хэрэглээ ба эрүүл мэндийн үр дүн хоорондын шалтгаант загвар” ашигласан (Хүснэгт 35 харах).

Хүснэгт 35: Архины хэрэглээ ба эрүүл мэндийн үр дүн хоорондын шалтгаант загвар

Эх үүсвэр: Rohm et.al.,2010 Blas et al.2010.

Тэмдэглэл а –архины чанар нь хүчин зүйл байж болно б- эрүүл мэнд болон халамжийн систем, мөн эдийн засаг хамтдаа

Хувь хүн, гэр бүлд үзүүлэх нөлөө Архи хэтрүүлэн хэрэглэснээс хувь хүний эрүүл мэнд, нийгмийн харилцаа, амьжиргаанд сөрөг үр дагавар гардаг байна. Тухайлбал,

Эрүүл мэндийн байдалд олон өөрчлөлт гарч ирдэг гэжээ. Эдгээрээс хамгийн түгээмэл илэрч байсан нь: – архи уусны дараа шартах, нэг өдөр уугаад 2-3 өдөр шартаж хэвтдэг, аль болох

түргэнээр архиар шараа тайлдаг

54 “Архи ба эрүүл мэндийн дэлхийн байдлын тайлан” 2014, ДЭМБ

Нийгмийн эмзэг байдлын хүчин зүйлс

Архины үйлдвэрлэл, тараалт, мөрдөх журам

Архи уух байдал

Соёл, зан заншил

Хөгжлийн төвшинб

Хувь хүний эмзэг байдлын хүчин зүйлс

Нийгэм-эдийн засгийн байдал

Гэр бүлийн хүчин зүйлс

Жендэр

Нас

Архины хэрэглээа

Эрүүл мэндийн үр дүн

Нас баралтын Нийгэм-эдийн засгийн Бусдыг шалтгаан үр дагавар гэмтээх

Уух төлөв Хэмжээ

Хурц Архаг

67


“...Шөнө унтаад л өглөө боссоныхоо дараа яаж нэг 100 олоод татчих уу гэж боддог. Чичрээд л босдог.” (ФБХ оролцогч, аймаг)

– өмнө нь хууч өвчингүй байсан бол архи уусны дараа олон хоног бие өвддөг тул эм, тариа хийлгэж эхлэх. Мөн архи даахгүй буюу амархан тасарч унах.

– элэг, цөс, ходоод, улмаар нойр булчирхай өвддөг болсон. Нэг хүний хувьд бөөр нь өвдөж эхлээд сүүлдээ шээс нь хаагддаг болсон тул мэс заслын эмчилгээнд орсон (44 жил архи уусан хүний кейс). Мөн элэгний хорт хавдартай болсноос ажлаасаа халагдах

– санаатай бус осол гэмтэлд өртөх буюу зодолдож байгаад л хамраа муруйлгах, чихээ огтлуулах, толгойгоо хагалуулах, хутгалуулах, хальтирч унаад тархины гэмтэл авах (17 удаа хагалгаанд орсон), хөл гараа хугалах, согтуугаар машин жолоодож аваарт орох г.м.

– илт хөгшрөх, биеийн жин буурах, нүүрний арьс харлах, үрчийж, зүс царай гундан өнгө нь улаан хүрэн болох, шүд унах г.м.

– мэдрэл-сэтгэл зүйн талаас: мартамхай, нойр муутай, байнгын айдас түгшүүр, дарамттай байх, хий юм харах, дэмийрэх

– зүрх судасны систем талаас: зүрхээр өвдөх, савлах, даралт ихсэх нь нэлээд түгээмэл

– санаатай осол гэмтэлд өртөх буюу амиа хорлох оролдлого хийх, уурлаж цонхны шил их хагалах бүртээ гар хуруугаа их зүсч гэмтэл авах г.м.

– харшилтай болох, толгой өвдөх – эрүүл мэндийн байдал муудсанаас хөдөлмөрийн чадвар алдан группт орох

Сэтгэл зүй, зан араншин талаас – өмнө нь ажилдаа, гэр бүлдээ анхаарал тавьж, хариуцлага хүлээдэг байсан бол

амласан ажил үүргээ цаг хугацаанд нь биелүүлж чадахгүй болсноос бухимдах, өөрийн үнэлэмжээ алдан итгэлгүй болох, бусдын итгэл даахгүй болох, өөрийгөө удирдан хянаж чадахаа болих, улмаар худлаа ярьж хаацайлах, уур бухимдалтай болох, зөвхөн одоо үеэр амьдардаг, ирээдүйг харах чадваргүй, зөвхөн өөрийгөө боддог аминчхан сэтгэлтэй болж ирдэг “..Өмнө нь сэтгэл санааны хувьд ямар нэгэн дарамтгүй, яагаад гэвэл хуулиас гадуур зүйл хийж байгаагүй бол архи уудаг болсноос хойш аль болох хөнгөн хялбар аргаар их мөнгө олох, олсон мөнгөө зөвхөн архинд хэрэглэх, шоудах, найз нөхөддөө баян хүн болж харагдах, бүхнээс илүү ажилсан хүн болж харагдах болсон...” (ФБХ оролцогч, аймаг)

– гэр бүлийн гишүүдийн зан араншин өөрчлөгдөн хувирах буюу согтуу ирсэн үед нь хэрүүл өдөх, зодоон хийх эсвэл дагалдан архи уух эсвэл уусан үед нь цагдаа дуудаж эрүүлжүүлэхэд өгөх г.м. санааны давхар дарамтанд өртөх, байнгын сэтгэлийн түгшүүртэй болох “... тэгээд зах руу гараад ирэхдээ хүртэл зүгээр гараад ирж чадахгүй болчихсон байгаа юм чинь. Ардаа нялх хүүхэдтэй хүн шиг... Нөгөөдөх чинь гараад явчихсан болов уу яасан бол гээд... Хаа байсан дүү хүртэл утас нь дуугарахаар хэн залгаж ах чинь согтуу байна гэж хэлэх юм бол гээд мөнхийн санаа зовдог...”

Нийгмийн харилцаанд гарах өөрчлөлт – найз нөхөд хөндийрч ирсэн, харин архины найз нөхөд нэмэгдсэн, архины мөнгө

олох хамгийн чухал болсон. Жишээ нь: архи уух жилийн давтамж 66-116 хооронд (360 хоног нэг хүний кейс) бөгөөд нэг удаа 26,000-100,000₮ зардал гаргадаг нь жилдээ хамгийн багаар 300,000₮, хамгийн ихдээ 5,9 сая₮ болдог байна. Архи уух шалтгаан нэмэгдсэн, жишээ нь: шоудах, буудалд орж уух нь

68


сард 1-2 удаа, үүнд нэг удаад дунджаар 50.000₮, жилдээ 225.000-5.000.000₮ зарах; ажил хөөцөлдөх, салхинд гарч амрах зэрэгт нэг удаад 80.000₮ орчим, жилдээ 160.000-300.000 орчим төгрөг зарах г.м. Өөрөөр хэлбэл архи уухад жилдээ 800.000-14.000.000 орчим төгрөг зардаг байна.

– өөрийн ойр дотны хүмүүс болох аав, ээж, эхнэр хүүхдээ өөрөөсөө холдуулах, түлхэх, зожиг болох

– ажилгүй болсноос нийгмийн амьдралаас хөндийрөх, нийгэмд эзлэх байр суурь муудах, нэр хүндгүй болох

– хууль бус үйлдэл хийж эхлэх буюу өр зээл худал хэлж аваад, дараа нь тэрийгээ төлөх гэж их зовохдоо ах, дүү хамаатан садан, эхнэр хүүхэд, танихгүй хүнээс дээрэмдэх, луйвардах, хүчин хийх г.м.

– гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх буюу хүмүүс зайгаа барих, эхнэр хүүхдээ үл тоож байна гэж уурлах, агсан тавих, зодох, хүчирхийлэх: эхнэр хүүхэд хүний өмнөөс эгц харж ярьж чадахгүй, ялангуяа хүүхдүүд байнгын айдастай байх, гэр бүлийн уур амьсгал өөрчлөгдөх, эхнэр, нөхөр бие биедээ хөндий хүйтэн хандах, байнгын хэрүүлтэй

– гэр бүл салах – амь насаа алдах – саатуулах байрны төлбөрөө төлөхгүй иргэдийн мөнгийг хэсгийн цагдаа нь

өөрөөсөө төлөхөд хүрдэг, заримдаа цалингаасаа суутгуулахад хүрдэг. Нэг хүнээс болж нөгөө албан хаагч нь нэг өдрийг бүтээмжээ алдахад хүрдэг. Энэ нь тэр хүний ажлын үр дүн, бүтээмжид бас нөлөөлдөг, мөн сард 2 сая ₮ олох төлөвлөгөөтэй тул аль аль талдаа хэцүү. 14-16 хүн суутуулагдлаа гэхэд 2 нь төлбөрөө төлөх жишээтэй.

Амьжиргаа – ажилгүй, орлого багассаар ядуурах нь архинаас улбаатай зардлын хэмжээ эрс

нэмэгдэж ирсэнтэй нэг талаас холбоотой. Жишээ нь: хамгийн түгээмэл зардлуудад баримт бичгээ тавьж зээл авдаг бөгөөд сард 10-аас доошгүй удаа, нэг удаад 50.000-80.000₮, жилдээ 3.000.000₮ орчим; сард 3-4 удаа хордлогоо тайлахад 70.000-900.000 орчим төгрөг; сард 2-оос доошгүй удаа эрүүлжүүлэхэд жилдээ 60.000-380.000 орчим төгрөг г.м. Бүлгийн ярилцагад оролцогсдын тооцоолсноор жилдээ ойролцоогоор 2.000.000-18.000.000₮. Хорь орчим төрлийн зардал гардаг байна.

– гэр бүлийн хуримтлалгүй болох, жишээ нь: дэлгүүртэй байсан бол зээлээ хугацаанд төлж чадахаа болих, эргэлтийн бараагүй болсноос аажимдаа дампуурч ирсэн. Архинд их өр тавих болсноор байр, цахилгааны зэрэг наад захын зардлаа дийлэхээ больсон. Хувиараа бизнес эрхлэгчдийн хувьд нугаларч зарагддаг байсан бизнес нь доголдон өрхийн орлого буурч ирсэн.

69


БҮЛЭГ 3. НЭГДСЭН ДҮГНЭЛТ Судалгаа нь 2015 оны 8-р сараас 12 хүртэлх хугацаанд үргэлжилсэн. Тус судалгааг архи согтууруулах ундааны хэрэглээний өнөөгийн байдалд дүгнэлт хийж, эдийн засаг болоод эрүүл мэндэд учруулж буй дарамтыг шууд ба шууд зардлаар тооцоолж үзэх, анхан шатанд архидан согтуурахын эсрэг хэрэгжүүлж буй арга хэмжээ, цаашид уг асуудлыг хор уршигтай үр дагавар, нөлөөг бууруулахад анхаарах зүйлсийн талаар зөвлөмж гаргах зорилтуудын дагуу гүйцэтгэлээ.

Тайлангийн ерөнхий тойм хэсэгт тоо баримт, холбогдох материалд хийсэн дүн шинжилгээний гол үр дүнгүүд, харин энэ хэсэгт нэгдсэн гол дүгнэлтүүдийг танилцуулж байна. Үүнд: Манай улсад 15-аас дээш насны нэг хүнд жилд 9.2 литр архи, дарс; өдөртөө 18.9

грамм цэвэр архи тус тус ногдож байгаа нь олон улсын дунджаас дээгүүр; 2010-2014 оны дунджаар, архидан согтуурсны улмаас үйлдэгдсэн гэмт хэрэг 1.43 дахин, зам тээврийн осол 3.6 дахин болон яаралтай осол гэмтлийн тусламж авсан тоо 6 дахин, архинд донтох эмгэг 10 жилийн дотор 2 дахин тус тус өссөн, жилд 117 мянга орчим хүн эрүүлжүүлэгдэж байгаа нь архи согтууруулах ундааны хэрэглээ өндөр, төдийгүй хэтрүүлэн уух дадал түгээмэл, нийгэмд учрах сөрөг үр дагавар их байгааг харуулж байна.

Архи согтууруулах ундааны хэрэглээ 20 хүртэлх болон 25-44 хүртэлх насныхан; ажилгүй иргэд болон эрэгтэйчүүдийн дунд их байна. Хэрэглээнд ажилгүйдэл, хүн амын нягтрал ихсэх, архи согтууруулах ундааны импорт ба экспорт, архи зарах цэгийн тоо55, архины үнэ, сурч ажиллаж буй орчин, мэргэжлийн тусламж үйлчилгээний хомсдол; архи ууж эхлэх нас, гэр бүлийн орчин г.м. нийгмийн болон хувь хүний эмзэг байдлын олон хүчин зүйлс нөлөөлдөг байна.

Архи согтууруулах ундааны улмаас эдийн засагт үзүүлж буй нөлөөлөл эерэг буюу татварын орлого нь нийт гарч буй хохирлын хэмжээнээс өндөр байна. Сөрөг нөлөөллийн бүтцэд эдийн засгийн шууд бус алдагдал буюу архи согтууруулах ундаа хэрэглэсний улмаас бие махбодоороо хохирч эдийн засагт оруулж чадах байсан алдагдсан боломжийн өртгийн хэмжээ дийлэнх хэсгийг эзэлж байна. Цаашид архи, согтууруулах ундааны хэрэглээ, түүний үйлдвэрлэлийн хэмжээ, борлуулалт буурахгүй бол үлэмж хэмжээний хохирлыг эрүүл мэндээрээ төлөх эрсдлийг ихэсгэхэд хүргэнэ. Архидан согтууралтын эсрэг үйл ажиллагаа явуулдаг сангууд, байгууллагуудын санхүүжилтын хэмжээ буурч байгаа нь нийгэмд тулгамдсан энэхүү асуудлыг шийдэх арга хэмжээг идэвхжүүлэхэд хүндрэл учруулахаар байна.

Согтууруулах ундааны хүртээмжийг хязгаарлалт хийхэд зарим хууль эрх зүйн асуудлыг эргэн нягтлах шаардлагатай байна. Тухайлбал, Монгол улсын “Архидан согтуурахтай тэмцэх” хуульд этилийн спиртийн хэмжээ 2% байхаар заасан нь бусад улс оронтой харьцуулахад харьцангуй өндөр үзүүлэлт байна.56 Уг хэмжээ нь хяналт ба тандалтын систем, төдийгүй архины үйлдвэрлэл, худалдаа болон хэрэглээний бодлогыг тодорхойлоход чухал ач холбогдолтой тул цаашид энэ асуудлыг судалж

55 2012 оны байдлаар, УБ хотод согтууруулах ундааны худалдаа эрхэлдэг 3724, нийтийн хоолны газар 3092 ажиллаж байна. 56 ДЭМБ-ын гишүүн 106 оронд хийсэн судалгаанаас харахад Америкийн болон Европын бүсэд 0.8%-1.3% хэлбэлзэж байгаа бөгөөд, судалгаанд оролцсон нийт орны 54% нь 0-1% агууламжтай байна.

70


үзэх нь чухал юм. Одоогоор мөрдөж буй согтууруулах ундааны онцгой албан татварын хэмжээг бууруулсан нь57 нэг талаас хуримтлагдах мөнгөний хэмжээ буурах, нөгөө талаас импортоор орж ирэх хэмжээг эрс нэмэгдүүлэхэд нөлөөлсөн байж болох талтай.

Анхан шат буюу сум, хорооны төвшинд архидан согтуурахтай тэмцэх үйл ажиллагаа нь тухайн ажилтнуудын үйл ажиллагааны хүрээнээс хэтрэхгүй байгаад нийгэм-эдийн засгийн хүчин зүйлс, төдийгүй тогтолцоотой холбоотой асуудлууд нөлөөлж байна. Ялангуяа үйл ажиллагааны санхүүжилт байдаггүй нь хамгийн хүндрэлтэй асуудал болж байна.

Аймаг, дүүргийн ЗДТГ-ын харьяа байгууллага, хэлтсүүд өөрсдийн ажил үүргийн хүрээнд архидан согтуурахтай тэмцэж байна. Гэсэн хэдий ч ЗДТГ-аас архидан согтуурахтай тэмцэх хуулийг хэрэгжүүлэхтэй холбоотой олон санаачилга гарган үр дүнд хүрч байгаа нь сайшаалтай байна. Хэдийгээр ГХУСЗ-өөс архидан согтууралтын эсрэг үйл ажиллагааны санхүүжилт гаргаж байгаа ч өөр олон ажил хамаарах тул өргөн хүрээнд зохион байгуулах боломж хязгаарлагдмал байна.

ТББ/ИНБ-ын хувьд дүүргийн нийгмийн халамжийн хэлтсээс олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн халамжийн үйлчилгээг гэрээлж хийх, АА цуглааныг явуулах (хамгийн үр дүнтэй), сургалт зөвлөгөө өгөх чиглэлээр ажиллаж байна. Хэдийгээр зорилтот бүлгүүдэд хүрч ажиллах хэрэгцээ их байгаа ч санхүүжилт, боловсон хүчний хүртээмж зэргээс хамаарч, хязгаарлагдмал хүрээнд ажиллаж байна.

57 Онцгой албан татварын хуульд 2015 оны 1–р сарын 23-ны өдрийн өөрчлөлтөөр бүх төрлийн архины татварыг ам. доллараар авч байсныг тухайн үеийн төгрөгийн ханшаар буюу 1 АМ.Д= 1450 ₮-өөр бодож шилжүүлсэн. Жишээ нь: 2015.12. 09-ний өдрийн Монгол банкны ханш: 1 USD = 1997.36 төг гэж үзвэл: 25 хүртэл хатуулагтай архины хувьд:

аймаг ба нийслэлд: өмнө 2US$ (3994.72₮)- одоо 2900₮ = 1094.72₮ -ний зөрүү импортын бараа: өмнө 5US$ (9986.8₮)- одоо 7250₮= 2736.8₮-ний зөрүү

71


СУДАЛГААНЫ ЗӨВЛӨМЖ

Архи согтууруулах ундааны хэрэглээнээс нийгэмд учруулж буй дарамтыг бууруулах талаар Архи, согтууруулах ундааны хор уршигтай үр нөлөөг бууруулах чиг үүрэгтэй

Засгийн газрын тусгай сангуудыг ажиллуулж, энэ төрлийн бүтээгдэхүүнээс орж буй татварын орлогын тодорхой хувийг үүнд зарцуулах. Сангийн эх үүсвэрийг тодорхой болгон хөрөнгө төвлөрүүлэх зохицуулалт, хөрөнгийг зарцуулах чиглэл, сангийн хөрөнгийн үр дүнтэй болоод үр дүнтэй байдлын шалгуур, ард иргэдэд үйл ажиллагааг нь ил тод нээлттэй байх хууль эрх зүйн өөрчлөлт хийхэд анхаарах.

Согтууруулах ундааны хүртээмжид хязгаарлалт хийхэд зарим хууль эрх зүй, бодлогын талаас анхаарах: согтууруулах ундаанд байх этилийн спиртийн хэмжээг 2%-аас дээш байхаар

хуульчлан тогтоосон нь бусад орнуудтай харьцуулахад өндөр байгаа тул, эрүүл мэндэд учруулах эрсдлийн талаас нь судалж, хэмжээг багасгах;

одоогоор мөрдөж буй согтууруулах ундааны онцгой албан татварын хэмжээг нэмэгдүүлэх, үүнд хатуулгын хэмжээтэй уялдуулах;

15-аас дээш насныханд өдөр тутмын цэвэр архины хэмжээ 18.9 грамм байгааг аажмаар 13.5 граммд58, жилд 9.2 литр архи, дарс5 ногдож байгааг 6.2 литрт хүргэх буюу олон улсын дундаж хэмжээнд ойртуулах;

ЕБС-ийн эрүүл мэндийн хичээлийн цагийг бусад хичээл рүү уялдуулахаар болсон одоогийн нөхцөлд “Архидан согтуурахтай тэмцэх тухай хууль”-ийн 13.2. Бүх нийтийн ерөнхий боловсролын агуулгад согтууруулах ундааны хор уршиг, хэрэглээний эсрэг эзэмшвэл зохих мэдлэгийг заавал тусгана гэсэн заалтыг салбарын яам хэрэгжүүлэх албан болон албан бус тогтолцоог тодорхой болгох.

Архи согтууруулах ундааны хор уршгийг бууруулахад чиглэсэн стратегийн чиглэлийн талаар59: Архины хор уршигтай хэрэглээг бууруулах үндэсний стратеги боловсруулах,

үүнд архины хор уршигтай хэрэглээний эрсдлийг бууруулах, үр нөлөөг багасгах, архины хүртээмж болон хүрэлцээг хянах болон стратегийн хэрэгжилт, тогтвортой байдлыг зохицуулах чиглэлүүдийг анхаарах,

Стратегийг хэрэгжүүлэх үндэсний хөтөлбөр боловсруулах, үүнд дараах зүйлсийг анхаарах: a) хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх санхүүжилттай байх b) зорилтот бүлгүүдэд чиглүүлэх: 20 хүртэлх болон 25-44 хүртэлх насныхан;

ажилгүй иргэд болон эрэгтэйчүүд c) нийгмийн болон хувь хүний эмзэг байдлын хүчин зүйлст чиглэсэн d) архины хүрэлцээг зохицуулах (архи зарах цэгийн тоог хязгаарлах, тусгай

зөвшөөрөл, үйлдвэрлэл, худалдааг хянах, цаг хязгаарлах) e) архи согтууруулах ундааны ТВ, радиогийн зар сурталчилгааг

бууруулах/зогсоох эсвэл хязгаарлалт хийх f) ЭМТҮ–ний хүртээмжийг сайжруулах (эмчилгээ болон эргэн нийгэмших

хандлага, сэтгэцийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг шатлал бүрт үзүүлэх тогтолцоог хөгжүүлэх, аймаг, дүүргийн НЭ-д наркологийн тусламж

58 “Архи ба эрүүл мэндийн дэлхийн байдлын тайлан” 2014, ДЭМБ 59 Үйл ажиллагааны зарим жишээг хавсралтаар орууллаа.

72


үйлчилгээг багаар үзүүлэх орчин нөхцлийг бүрдүүлэх, боловсон хүчнийг чадавхжуулах, архинд донтох эмгэгтэй хүмүүст үр дүнтэй нь батлагдсан интервенц г.м.)

g) олон нийтэд суурилсан байх (анхан шатанд хамтарсан багаар ажиллах, ТББ-ын оролцоо)

h) хяналт шинжилгээ ба харуулдан тандалт (үндэсний хэмжээний судалгаа)

73


Ашигласан материалын жагсаалт

Судалгаа нийтлэл 1. “Архи ба эрүүл мэндийн дэлхийн байдлын тайлан” 2014, ДЭМБ 2. “ЗГ-ын тусгай сан, Архидан согтуурахтай тэмцэх сан, Эрүүл мэндийг дэмжих

сангуудад хийсэн мониторинг”, Хил хязгааргүй алхам ТББ, 2012 3. “Монгол улсад архинд донтох өвчтнийг эмчилж буй өнөөгийн байдал, цаашдын

зорилт”, Л.Эрдэнэбаяр, Н.Нарантуяа “Сэтгэцийн эрүүл мэндийн албаны тулгамдсан асуудлууд”, Онол практикийн хурлын хураангуй, Улаанбаатар, 2009

4. “Монгол улс дахь хүн амын согтууруулах ундааны хэрэглээ, хэв маяг, хор хөнөөлийн судалгааны асуудалд”, Л.Эрдэнэбаяр ба бусад СЭМҮТ

5. “Монгол улсын үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд тусгасан эдийн засгийн аюулгүй байдлыг хангах онол, арга зүйн зарим асуудлууд”, Ц.Даваадорж

6. “Мянганы хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилт”, Үндэсний тав дахь илтгэл, 2013 МУ-ын Засгийн газар

7. “Нийгмийн үзүүлэлтийн түүвэр судалгаа”, ҮСХ НҮБХАС 8. “Нийгмийн эрүүл мэндийн түгээмэл нэр томъёоны англи-монгол тайлбар толь”,

МНЭММН 2007. 9. “Оршин тогтнохуйн аюулгүй байдал үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд”

О. Машбат 10. “Цагдаагийн байгууллагын хэрэглэгчийн үнэлгээний судалгаа”, 2014 Хууль зүйн

судалгааны төв 11. “Халдварт бус өвчний нийтлэг эрсдэлт хүчин зүйлсийн судалгаа” , 2013, НЭМХ 12. “ХБӨ-ий талаарх мэдлэг, хандлага, дадлын STEP судалгаа”, 2005, 2009 13. “Эрүүл мэндийн үзүүлэлт”, ЭМЯ, 2013 он 14. “Addressing the harmful use og alcohol: a guide developing effectice alcohol legislation”

WHO, 2011 15. Alcohol-Use Disorder is defined by DSM-5 criteria ofthe American Psychiatric

Association, 2012. 16. “Exploring knowledge, attitudes, and practices related to alcohol in Mongolia: a national

population-based survey” Alessandro R Demaioet.all.2013, 17. “Alcohol consumption, alcohol dependence and attributable burden of disease in Europe:

Potential gains from effective interventions for alcohol dependence”, jürgen rehm, kevin d. shieldь Maximilien X. Rehm Gerrit Gmel, Ulrich Frick, CAHM 2012

18. WHO, Western Pacific Regional Strategy to Reduce alcohol related harm 19. “Population estimates of alcohol misusers who access DWP benefits “ Gordon Hay and

Linda Bauld, UK,2010

Тушаал “Хүнсний аюулгүй байдлын статистикийн үзүүлэлтийг тооцох аргачлал”, ҮСХ-ны даргын 2015 оны 1 дүгээр сарын 30-ны өдрийн А/12 тоот тушаалын I хавсралт

Хууль Монгол улсын “Архидан согтуурахтай тэмцэх тухай хууль” “Согтуурах, мансуурах донтой өвчтэй этгээдийг захиргааны журмаар албадан эмчлэх, албадан хөдөлмөр хийлгэх тухай хууль” “Эрүүгийн хууль”

74


“Согтууруулах ундаа хэтрүүлэн хэрэглэсэн этгээдийг албадан эрүүлжүүлэх тухай хууль” Сайт: ХААХҮЯ-ны сайт www.nso.mn . http://trafficpolice.gov.mn/ www.nsc.gov.mn Татварын ерөнхий газрын статистик мэдээ 2014 Онцгой албан татвар http://www.audit.gov.mn/files/report/compliance/tailan-EMDS.pdf

75

http://www.nso.mn/

http://www.nsc.gov.mn/


Хавсралт 1 Ганцаарчилсан ярилцлага болон бүлгийн хэлэлцүүлгийн удирдамж Ганцаарчилсан ярилцлагын сэдвүүд Гүнзгийрүүлэн ярилцах сэдэв Асуулт

Танилцуулга Та өөрийгөө танилцуулна уу? Ингэхдээ хаана ямар ажил эрхэлдэг, хэр удаан ажиллаж байгаа г.м.

1. Архины хуулийн хэрэгжилт, түүнд учирч буй хүндрэлтэй асуудал, давуу тал 1.1 Архины хэрэглээний өнөөгийн байдал

1.1.1 Танай орон нутаг дахь архины хэрэглээний өнөөгийн байдлын та хэрхэн үнэлэх вэ? Үүнд ямар хүчин зүйлс нөлөөлж байна вэ? 1.1.2 Хэн илүү архи хэрэглэж байна вэ? Яагаад? 1.1.3 Энэ талаар ямар тоо баримт, мэдээлэл бий юу? Олон нийтэд хэр хүртээмжтэй вэ?

1.2 Архидан согтууруулахтай тэмцэх хуулийн хэрэгжилт

1.2.1 Таны бодлоор хуулийн хэрэгжилтийг зохицуулах албан /албан бус механизм байдаг уу?, үүнд танай албан газар/байгууллага үүнд ямар үүрэгтэй оролцдог вэ? 1.2.2 Таны бодлоор хуулийн хэрэгжилтийг зохицуулах албан/албан бус механизмын давуу тал юу байна вэ? 1.2.3 Эдгээр механизмын сул тал нь хаана байна вэ? 1.2.4 Механизмыг сайжруулахын тул юу хийж болох вэ? Ямар нөөц бололцоо байна вэ?

1.3 Архины хэрэглээг бууруулах арга хэмжээ: 2010-2014 онд

Танай орон нутагт архины хор уршигтай хэрэглээг бууруулахад чиглэсэн стратеги байгаа юу? Байгаа бол гол чиглэл, санхүүжилт

Танай орон нутгийн үйл ажиллагааны төлөвлөгөөнд энэ асуудал хэрхэн тусгагдсан, ямар чиглэлд анхаарч байсан, энэ нь өөрчлөгдөж байгаа юу, цаашид ямар чиглэлд анхаарах зүйтэй, яагаад

Хэрэгжүүлж байсан үйл ажиллагаанаас хамгийн үр дүнтэй нь аль вэ? Яагаад?

Хамгийн үр дүн муутай нь аль вэ? Яагаад? Архины хэрэглээ, хор уршигтай үр дагаврыг бууруулах

үйл ажиллагааны үр дүн, үр нөлөөг хэрхэн үнэлдэг вэ? 2. Үндэсний стратеги боловсруулахад анхаарах зүйлс 2.1 Үндэсний стратегийн чиглэл 2.1.1 Таны бодлоор цаашид үндэсний стратеги

боловсруулахад ямар чиглэлийг түлхүү анхаарах хэрэгтэй гэж бодож байна вэ? Яагаад? (Чиглүүлэгч ДЭМБ-ын баримталж буй дараах чиглэлийн хүрээнд чиглүүлж бас болно: Архины хор уршгийн бууруулах үндэсний стратегийн

талаарх мэдээлэл, ойлголтыг сайжруулах Архины хор уршигтай хэрэглээний эрсдлийг

бууруулах Архины хор уршигтай хэрэглээний үр нөлөөг багасгах Архины хүртээмж болон хүрэлцээг хянах Стратегийн хэрэгжилт, тогтвортой байдлыг

зохицуулах )

76


2.2 Үндэсний стратеги боловсруулахад анхаарах зүйлс

2.2.1 Таны бодлоор архины талаарх үндэсний бодлогод гол анхаарах зүйлс юу байх вэ? Яагаад? (ДЭМБ: дэлхийн архины стратегийн 10 зорилтот хэсэг, үүнээс ойрын хугацаанд голлон анхаарах 5 хэсэг: – Манлайлал, ойлголтыг сайжруулах, амлалт (бодлого

батлах, үндэсний хэмжээнд ойлголтыг нэмэгдүүлэх үйл ажиллагааны төрөл: өсвөр үед чиглэсэн, архидалт ба жирэмслэлт, ажлын байрны архидалт г.м. )

– Согтуугаар жолоо барихын эсрэг арга хэмжээ (цусан дахь архины хэмжээ, санамсаргүй түүвэрлэн шалгах систем г.м.)

– Архины хүрэлцээг зохицуулах (архи зарах цэгийн тоог хязгаарлах, тусгай зөвшөөрөл, үйлдвэрлэл, худалдааг хянах, цаг хязгаарлах)

– Зах зээлийн хязгаарлалт (архины сурталчилгааны зохицуулалт: спортын үйл ажиллагааны үеэр г.м. бүтээгдэхүүн дээр санамж тавих, архины ундаа, зах зээлийн арга замыг илрүүлэх)

– Архины сөрөг үр дагаврыг бууруулах (согтууруулах ундаагаар үйлчлэгч нарт хариуцлагын сургалт, шошго дээр агууламж )

– Эрүүл мэндийн байгууллагын хариу арга хэмжээ (у/с, эмчилгээний хүртээмж, чанар, чадавхыг бэхжүүлэх, ЭМ ба нийгмийн халамжийн системийн чадавх, илрүүлэг+ бага хэмжээний у/с+эмчилгээнд шилжүүлэх санаачлагыг ӨЭМТ г.м. өрнүүлэх, бусад сэтгэл гутрал, амиа хорлолт, ХДХВ/ДОХ, ТВ зэрэгтэй уялдуулах)

– Олон нийтээс авах арга хэмжээ (орон нутгийн ёс заншил г.м. хүн амын зан үйлийг өөрчлөх, насанд хүрээгүй хүүхдэд архи зарахгүй байх, түргэвчилсэн нөхцөл байдлын үнэлгээ хийх)

– Үнэ (татвар ) – Хууль бусаар үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний талаарх арга

хэмжээ (үнийн зохицуулга, татварт хамруулах ) – Хяналт шинжилгээ ба харуулдан тандалт (үндэсний

хэмжээний судалгаа, архины төрлийн ундааны хуульчилсан тодорхойлолт, үндэсний хяналтын систем)

Бидний өнөөдөр ярилцсан сэдвийн талаар танд нэмж хэлэх зүйл байна уу? Бидний ярилцлага ингээд дуусч байна. Танд асуух зүйл байна уу? Энэ ярилцлагад чин сэтгэлээсээ, цаг гарган ярилцсан танд баярлалаа.

77


Б. Фокус бүлгийн хэлэлцүүлгийн сэдвүүд

Гүнзгийрүүлэн ярилцах сэдэв Асуулт Нүүр хагарах Та бүхэн эхлээд өөрийгөө танилцуулна уу? Ингэхдээ хаана

ямар ажил эрхэлдэг, ямар авъяастай/эсвэл хобби,

1. Архины хэрэглээний өнөөгийн байдал Архины хэрэглээний өнөөгийн байдал 1.1.1 Танай орон нутаг дахь архины хэрэглээний өнөөгийн

байдлыг та хэрхэн үнэлэх вэ? Үүнд ямар хүчин зүйлс нөлөөлж байна вэ?

1.1.2 Хэн илүү архи хэрэглэж байна вэ? Яагаад? 1.1.3 Энэ талаар ямар тоо баримт, мэдээлэл бий юу? Олон

нийтэд хэр хүртээмжтэй вэ? 1.2 Архины хэрэглээ ба нийгэм, эдийн засгийн

дарамт

1.2.1 Таны бодлоор архины хор уршигтай хэрэглээ нь танай орон нутгийн эдийн засгийн хөгжилд ямар үр нөлөө үзүүлж байна вэ? Яагаад?

1.2.2 Таны бодлоор, архины хэрэглээ нь ажил эрхлэлтийн байдалд ямар нөлөө үзүүлдэг вэ? Жишээ байвал хуваалцана уу?

1.2.3 Таны бодлоор, архины хэрэглээ нь хүний эрхэд ямар нөлөө үзүүлдэг вэ? Жишээ байвал хуваалцана уу?

1.2.4 Таны бодлоор, архины хэрэглээ нь нийгмийн ямар дарамтанд хүргэж болох вэ? Жишээ нь: нийгэмд эзлэх байр суурь сулрах г.м. байвал хуваалцана уу?

1.2.5 Таны туршлагаас харахад, архины хэрэглээ нь хүний эрүүл мэндэд ямар үр нөлөө, эсвэл ноцтой хохирол учруулж болох нөхцөл байдал үүсч болох вэ?

2. Архины хуулийн хэрэгжилт, түүнд учирч буй хүндрэлтэй асуудал, давуу тал 2.1 Архидан согтууруулахтай тэмцэх хуулийн хэрэгжилт 2010-2014 хооронд 2014 оныг жишээ болгон авах

2.1.1 Танай орон нутагт хуулийг хэрэгжүүлэх албан ба албан бус ямар механизм байна вэ? Ямар чиглэлээр, хэрхэн ажилладаг вэ?

2.1.2 Эдгээр механизмын давуу тал юу байна вэ? 2.1.3 Эдгээр механизмын сул тал нь хаана байна вэ? 2.1.4 Механизмыг сайжруулахын тул юу хийж болох вэ?

Ямар нөөц бололцоо байна вэ? баг/сум/хороо

Тодруулах асуулт: Хороо, сумын НА: ажил үүргийн хуваарь, 1 сард “өөрөөс” гардаг зардлын хэмжээ ойролцоогоор , юунд Хороо, сумын цагдаа: 1 сард “өөрөөс” гардаг зардлын хэмжээ ойролцоогоор, юунд, АДЭ/АХХ-тухай иргэдийн судалгаа байдаг эсэх, түүнийг юунд ашиглах, мэдээллийг хэнтэй хуваалцдаг, СЭМТ/ӨЭМТ: i) бусад ЭМ-ийн байгууллагатай хэрхэн холбоотой ажилладаг, шилжүүлгийн болон хяналтын систем, ii) ӨЭМТ-өөс архидалтын эсрэг хийж буй үйл ажиллагааны чиглэл, санхүүжилт, үр дүнг хэрхэн тооцдог, давуу тал, бэрхшээл, тусламж үйлчилгээ: эм тариа г.м. даатгал, iii) ӨЭМТ-ийн хяналтанд АХХ/АДЭ-тэй хүмүүсийн тоо, сүүлийн 5 жилд хэрхэн өөрчлөгдөж байгаа, нас/хүйс, ажил эрхлэлтийн байдал г.м.

Аймгийн төв/дүүрэг

Тодруулах асуулт: Хууль зүйн хэлтэс: Механизмыг зохицуулах салбар зөвлөл/хороо байгаа эсэх, ҮАТ/эсвэл хийсэн ажлын тайлан

78


2.2 Архины хэрэглээг бууруулах арга хэмжээ 2010-2014 хооронд 2014 оныг жишээ болгон авах

2.2.1 Танай орон нутагт архины хэрэглээг бууруулахын талд ямар арга хэмжээ авч байна (төвшин бүрт ажиллаж буй төрийн ба ТББ/ИНБ/эвсэл/хөдөлгөөн г.м. хоорондын уялдаа, төсөв, оролцогч талууд, гол чиглэл, үр дүн, үр нөлөө, мэдээлэл солилцоо)

2.2.2 Хамгийн үр дүнтэй нь аль вэ? Яагаад? 2.2.3 Хамгийн үр дүн муутай нь аль вэ? Яагаад? 2.2.4 Танай орон нутагт архины хор уршигтай хэрэглээг

бууруулахад чиглэсэн стратеги байгаа юу? Байгаа бол гол чиглэл нь юунд хандсан? Стратеги боловсруулахад та бүхэн хэрхэн, яаж оролцсон?

Тодруулах асуулт: Аймгийн НЭ-ийн мэдрэл сэтгэцийн тасаг, НЭ: боловсон хүчний сургалт, мэргэшүүлэх асуудал, үзүүлж буй ЭМТҮ-ний төрөл ба хэлбэр, ор ба орны эргэлт, шилжүүлэх механизм ӨЭМТ/цагдаа/ЗДТГ ЗДТГ-ын ЭМ-ийн мэргэжилтэн: стратеги, үндэсний хөтөлбөрийн хэрэгжилт, үр дүн, ТББ-ын тоо баримт, дэмжлэг хамтын ажиллагаа Цагдаа, замын цагдаа: 2010-2014 оны гэмт хэргийн динамик өөрчлөлт, нөлөөлж буй хүчин зүйлс, ТББ: нийт ТББ-ын тоо, үйл ажиллагааны чиглэл, нийт төсөв, тоо баримтаа солилцох, үр дүн, үр нөлөө тооцох

3. Үндэсний стратеги боловсруулахад анхаарах зүйлс 3.1 Үндэсний стратегийн чиглэл 3.1.1 Таны бодлоор цаашид үндэсний стратеги

боловсруулахад ямар чиглэлийг түлхүү анхаарах хэрэгтэй гэж бодож байна вэ? Яагаад? (Чиглүүлэгч ДЭМБ-ын баримталж буй дараах чиглэлийн хүрээнд чиглүүлж бас болно: Архины хор уршгийг бууруулах үндэсний

стратегийн талаарх мэдээлэл, ойлголтыг сайжруулах Архины хор уршигтай хэрэглээний эрсдлийг

бууруулах Архины хор уршигтай хэрэглээний үр нөлөөг багасгах Архины хүртээмж болон хүрэлцээг хянах Стратегийн хэрэгжилт, тогтвортой байдлыг

зохицуулах ) 3.2 Үндэсний стратеги боловсруулахад анхаарах зүйлс

3.2.1 Таны бодлоор архины талаарх үндэсний бодлогод гол анхаарах зүйлс юу байх вэ? Яагаад? (ДЭМБ: дэлхийн архины стратегийн 10 зорилтот хэсэг, үүнээс ойрын хугацаанд голлон анхаарах 5 хэсэг: – Манлайлал, ойлголтыг сайжруулах, амлалт (бодлого

батлах, үндэсний хэмжээнд ойлголтыг нэмэгдүүлэх үйл ажиллагааны төрөл: өсвөр үед чиглэсэн, архидалт ба жирэмслэлт, ажлын байрны архидалт г.м.

– Согтуугаар жолоо барихын эсрэг арга хэмжээ (цусан дахь архины хэмжээ, санамсаргүй түүвэрлэн шалгах систем г.м.)

– Архины хүрэлцээг зохицуулах (архи зарах цэгийн тоог хязгаарлах, тусгай зөвшөөрөл, үйлдвэрлэл, худалдааг хянах, цаг хязгаарлах)

– Зах зээлийн хязгаарлалт (архины сурталчилгааны зохицуулалт: споротын үйл ажиллагааны үеэр гм бүтээгдэхүүн дээр санамж тавих, архины ундаа, зах зээлийн арга замыг илрүүлэх)

– Архины сөрөг үр дагаврыг бууруулах (согтууруулах ундаагаар үйлчлэгч нарт хариуцлагын сургалт, шошго дээр агууламж )

79


– Эрүүл мэндийн байгууллагын хариу арга хэмжээ (у/с, эмчилгээний хүртээмж, чанар, чадавхыг бэхжүүлэх, ЭМ ба нийгмийн халамжийн системийн чадавх, илрүүлэг+бага хэмжээний у/с+эмчилгээнд шилжүүлэх санаачлагыг ӨЭМТ г.м. өрнүүлэх, бусад сэтгэл гутрал, амиа хорлолт, ХДХВ/ДОХ, ТВ зэрэгтэй уялдуулах)

– Олон нийтээс авах арга хэмжээ (орон нутгийн ёс заншил г.м. хүн амын зан үйлийг өөрчлөх, насанд хүрээгүй хүүхдэд архи зарахгүй байх, түргэвчилсэн нөхцөл байдлын үнэлгээ хийх)

– Үнэ (татвар ) – Хууль бусаар үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний талаарх арга

хэмжээ (үнийн зохицуулга, татварт хамруулах ) – Хяналт шинжилгээ ба харуулдан тандалт (үндэсний

хэмжээний судалгаа, архины төрлийн ундааны хуульчилсан тодорхойлолт, үндэсний хяналтын систем)

Бидний өнөөдөр ярилцсан сэдвийн талаар танд нэмж хэлэх зүйл байна уу? Бидний ярилцлага ингээд дуусч байна. Танд асуух зүйл байна уу? Энэ ярилцлагад чин сэтгэлээсээ, цаг гарган ярилцсан таньд баярлалаа.

Б. 3 Архины хамааралтай эсвэл архинд донтсон иргэд, гэр бүлийнхэнтэй хийх бүлгийн ярилцлага Нэгж тус бүр дээр 3-4 архи хэтрүүлэн хэрэглэдэг (АХХ) эсвэл архинд донтох эмгэгтэй (АДЭ) иргэд, гэр бүлийн гишүүн оролцоно. Өрхийн төлөөллийг сонгохдоо:

- ядуу өрх, АХХ/АДЭ-тэй иргэн нь ажилгүй - дунд зэргийн амьжиргаатай, АХХ/АДЭ-тэй өрхийн гишүүн нь ажил эрхэлдэг - өмнө нь АХХ/АДЭ-тэй байгаад архинаас гарсан/эмчлэгдсэн гэдгийг харгалзана.

Төвшингээс доогуур ба дээгүүр 2-3 өрхийг сонгоно. Үүнд ҮСХ-ноос гаргасан дараах үзүүлэлтийг ашиглаж болох эсвэл хороо, сумын НА эсвэл ЗД-ын бүртгэлд байдаг ядуу, нэн ядуу, ядууралд ойр өрхийн бүртгэл ашиглан зориудаар сонгож болно. Хэлэлцүүлгийг тухайн хүмүүстэй ойр ажилладаг, тэдний итгэлийг хүлээсэн эмч эсвэл нийгмийн ажилтан чиглүүлнэ.

Хэлэлцүүлгийн хүрээнд анхаарах асуудал : Архины хэрэглээнээс хувь хүн, түүний гэр бүлд үүссэн эрүүл мэндийн болон эдийн засгийн дарамтын талаар кейс цуглуулах, үүнд: Тухайн хүн, түүний гэр бүлийн амьдралд гарсан өөрчлөлтийг архи уухаас өмнө

ба дараах үетэй харьцуулах Ямар төрлийн зардал, асуудал гардаг? Жишээ нь: хордлого тайлах

эмчилгээний зардал, ажлаасаа халагдах эсвэл тушаал буурах г.м. Эдгээр өөрчлөлтийн улмаас гарсан дарамтыг мөнгөн ба мөнгөн бус байдлаар

багцаалж тооцох Тухайн иргэнд хороо/дүүргийн ЗДТГ, ӨЭМТ, НЭ/амбулатори,

ТББ/ИНБ/хөдөлгөөн/сүлжээ зэргээс үзүүлсэн дэмжлэг тусламжийн байдлыг тодорхойлох

Хэлэлцүүлгийн загвар Бүлгийн ярилцлагыг оролцооны аргаар явуулж болно. Та бүхэн эхлээд өөрийгөө танилцуулна уу? Ингэхдээ ямар авъяастай/эсвэл хоббитой, гэр бүлийнхээ талаар, хамгийн сайхан дурсамжийн талаар ярина уу.

80


Одоо бүлгээр ажиллана.

1. “Өмнө ба одоо бүлгийн ажил” дасгал ажил Энэ ажлын зорилго нь архины хэрэглээнээс хувь хүн, түүний гэр бүлд үүссэн эрүүл мэнд болон эдийн засагт гарсан өөрчлөлтийг зургаар/диаграмаар дүрслэн үзүүлэхэд оршино.

Чиглүүлэгч нь : 1. Диаграм/зургийн зорилгыг эхлээд тайлбарлана. Үүнд өрх бүрийг нэг баг болж ажиллахыг хүснэ. 2. Дараа нь “өмнө” гэдэг үед аль цаг хугацаа оруулахыг оролцогчидтой тохирно. Магадгүй архи хэтрүүлэн ууж эхэлсэн үеэс өмнөх г.м. 3. Өмнө нь эрүүл мэндийн байдал, ажил эрхлэлт, сэтгэл санаа, гэр бүлийн уур амьсгал, өрхийн орлого, ЭМТҮ г.м. ямар байсан, мөн хувь хүний хандлага, зан үйл, орон нутгийн хөгжил, бодлого журам, эдийн засгийн байдал, орчин г.м. ямар байсан талаар бодохыг оролцогчдоос хүснэ. Хэсэг хугацааны дараа түүнийгээ дэлгэц цаасан дээр бичихийг хүснэ. 4. Үүний дараа одоо байдал хэрхэн өөрчлөгдсөн талаар бичихийг/зурах хүснэ. Зарим санаа авах асуудал: гэр бүлийн хүчирхийлэл, сэтгэл санаа: дүүрсэн хүн, сэтгэл гутрал, ганцаардал, айдасд автах, давхар хамаарал: 1:25, эхнэр/нөхөр, хүүхэд, архи уух сэдэл, дур хүргэхэд нөлөөлж буй зүйлс: ТВ сурталчилгаа, хүнийг хайрлан энэрэхээ болих, буруу ойлголт: үгүйсгэл, хэвийн, 3 хундага, хэдэн жил ууж байгаа/давтамж, архины мөнгө, мартамхай болох, хаана хандахаа мэдэхгүй, мэдээлэл муу, сэтгэцийн болон биеийн хараат байдал, удамшил, хүүхдийнхээ юмыг хулгайлж зарах, юмаа хулгайд алдах, хордлого тайлах эмчилгээ г.м. 5. Үүний дараа оролцогчдоос өмнө ба дараах зураглалаа тайлбарлах, үүнд ямар байдал нь өөрчлөгдсөн, ямар нь өөрчлөгдөөгүй, үүнд юу нөлөөлсөн , шалтгаан юу байсан талаар ярилцахыг хүснэ.

Тэмдэглэл: Чиглүүлэгч нь оролцогчдыг аль болох илэн далангүй байлгах, мөн уг ажлаар хэн нэгний буруу зөв талаар шүүмжлэн ярих асуудалгүй, бодит байдлыг харахад чухал мэдээлэл болох талаас нь сайтар ойлгуулахад анхаарна.

2. “Зардал тооцох” дасгал ажил Энэ ажлын зорилго нь архины хэрэглээнээс хувь хүн, түүний гэр бүлд үүссэн эрүүл мэнд болон эдийн засагт гарсан өөрчлөлтийн өртгийг тооцоолж үзүүлэхэд оршино.

Чиглүүлэгч нь : 1. Диаграм/зургийн зорилгыг эхлээд тайлбарлана. 2. Өмнөх дасгалын ажлын “Одоо” гарсан өөрчлөлтийг дэлгэц цаасан дээр жагсаан

бичиж сүүлийн 1 жилийн хугацаанд гарсан зардлыг тооцоолохыг оролцогчдоос хүснэ. Бүх оролцогчид нэг баг болж ажиллана. Үүнд дараах маягт ашиглаж болно.

№ Гарч болох зардал Нэг

удаагийн зардал

1 сарын давтамж 2014 онд Мөнгөн

дүнгээр Мөнгөн бус

дүнгээр

1 Утсаа хаях 25,000 төг - 2 50,000 -

2 Хордлого тайлах 35,000 төг 2 11 385,000

81


3. ”Дэмжлэг, тусламжийн матриц” дасгал ажил

Энэ ажлын зорилго нь АХХ/АДЭ-тэй болсон хүмүүст ямар дэмжлэг тусламж, хаанаас авч байгааг тодорхойлоход оршино. Чиглүүлэгч нь :

1. ”Дэмжлэг, тусламжийн матриц” дасгал ажлын зорилгыг танилцуулна. Үүнд АХХ/АДЭ-тэй болсон хүмүүст ямар дэмжлэг тусламж хүртээмжтэй байгааг тодорхойлоход оршино.

2. Чиглүүлэгч урьдчилан бэлтгэсэн хүснэгтийг харуулна. Уг хүснэгт дээр хороо, сум, аймгийн төв, дүүргийн төвшинд ажиллаж буй байгуууллагуудын жагсаалтыг босоо шугаманд цувуулан бичсэн байна.

3. Чиглүүлэгч үйлчлүүлэгчдээс одоо байгаа бөгөөд хүртээмжтэй дэмжлэг, тусламж үйлчилгээний талаар хоорондоо ярилцаад, эхний хөндлөн мөрийн дагуу бичихийг хүснэ. Хамгийн түгээмэл дээр нь одоор тэмдэглэгээ хийхийг хэлнэ.

4. Бичиж дууссаны дараа байдаг боловч хүртээмжгүй, авч чаддаггүй дэмжлэг, тусламж, үйлчилгээний талаар хоорондоо ярилцаад, дараагийн хөндлөн мөрийн дагуу бичихийг хүснэ.

5. Үүний дараагийн мөрөнд бусад газарт байдаг ч тухайн орон нутагт байдаггүй тусламж, дэмжлэг үйлчилгээний талаар бичихийг хүснэ.

6. Дасгал ажил дууссаны дараа, орон нутагт ямар төрлийн үйлчилгээ, дэмжлэг боломжтой байгаа, эдгээрийг авахад амар эсвэл хүндрэлтэй байхад юу нөлөөлдөг, ямар үйлчилгээ, дэмжлэг дутагдаж байдаг, үүнийг бий болгоход юу хийж болох талаар ярилцана.

одоо авч байгаа

дэмжлэг, тусламж үйлчилгээ

байдаг боловч хүртээмжгүй, авч чаддаггүй дэмжлэг,

тусламж, үйлчилгээ

бусад газарт байдаг ч тухайн орон нутагт байдаггүй тусламж, дэмжлэг үйлчилгээ

Сум/ хороо/дүүргийн ЗДТГ ӨЭМТ/СЭМТ НЭ/амбулатори ТББ/ИНБ/хөдөлгөөн/сүлжээ Найз нөхөд Хамаатан садан Гэр бүл

82


Хавсралт 2

“Эрүүл мэнд, эдийн засагт үзүүлэх архины дарамтыг судлах” судалгааны ганцаарчилсан болон бүлгийн ярилцлагад оролцогчдод зориулсан мэдээллийн хуудас

Монголын Нийгмийн Эрүүл Мэндийн Мэргэжилтнүүдийн Нийгэмлэг нь Хууль зүйн яамны Архидан согтуурахтай тэмцэх сангийн дэмжлэгтэйгээр уг төслийг хэрэгжүүлэх гэж байгаа юм. Судалгааны зорилго нь Архины хэрэглээнээс учирч буй эрүүл мэнд, эдийн засгийн дарамтыг судалж цаашид хуулийн хэрэгжилтийг тогтвортой болгоход хувь нэмэр оруулах

Судалгааны үр дүн 1.Эрүүл мэнд, эдийн засагт учруулж байгаа архины дарамтын талаарх нотолгоо бий болно. 2.Архины хяналтын талаар авч хэрэгжүүлэх стратегид зөвлөмж гаргана. 3.Судалгааны үр дүнг бодлого шийдвэр гаргагчид, архины эсрэг үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллага, олон нийтэд судалгааны үр дүнг танилцуулна.

Судалгааны хамрах хүрээ Баруун, зүүн, төв, хангайн төлөөлөл болох 4 аймаг, 4 сум, Улаанбаатар хотын 2 дүүргийг төлөөлөл болгон авна.

Судалгааны арга зүй Уг судалгаанд өртөг тооцох арга зүй ашиглах бөгөөд тоон ба чанарын аргаар холбогдох тоо баримт, мэдээлэл цуглуулна. Мөн холбогдох бичиг баримтын дүн шинжилгээ хийнэ. Архинаас үүдэлтэй шууд ба шууд бус нийт зардлыг тооцоолж ДНБ-д эзлэх хувиар тооцоолон үзнэ. Чанарын судалгаанд нийт 12 Фокус бүлгийн хэлэлцүүлэг (ФБХ) зохион байгуулж, 15 ганцаарчилсан ярилцлага хийнэ. Оролцогчдыг архидан согтууруулахтай тэмцэх хуулийн хэрэгжилт, хяналт дээр ажилладаг төрийн болон ТББ-ын төлөөллийн дундаас сонгоно.

Судалгаанаас гарах эрсдэл, ашиг тус Судалгаанд оролцсоноор танд гарах шууд ашиг тус байхгүй бөгөөд судалгааны хүлээгдэж буй үр дүнгээс ашиг тус хүртэх боломжтой. Мөн судалгаанд хувь хүнээс биологийн дээж авах зэрэг биед хийх ажилбар хийхгүй тул эрсдэлгүй. Гэхдээ оролцогчид дараа нь хэлэлцүүлгийн үеэр ярилцсан зүйлийг бусдад хэлэх тохиолдол гарч болох бөгөөд үүнийг бид хүлээхгүй.

Нууцыг хадгалах Судалгаанд оролцогчдын хувийн болон байршлын мэдээллийг нууцлах ба судалгааны мэдээллийг зөвхөн багийн гишүүд ашиглах бөгөөд цаашид хэвлэн нийтлэх, тайланд оруулахад дурдахгүй. Хэлэлцүүлэг, ярилцлагыг дуу хураагуурт бичих бөгөөд цаасан дээр хөрвүүлэн буулгахдаа хувь хүнийг илрүүлэх мэдээллийг тусгахгүй. Мөн бичлэг, хөрвүүлсэн мэдээллийг нууцлалтай файл үүсгэн хадгална.

83


Сайн дурын оролцоо болон татгалзах эрх Судалгаанд оролцох эсэхээ та сайн дураар шийдэх эрхтэй, хэрэв хүсвэл бүх асуултанд заавал хариулах албагүй. Та судалгааны явцад хүссэн үедээ судалгааг орхиж явах эрхтэй боловч таныг өөрийн мэдлэг, туршлагаасаа хуваалцан судалгааг дуустал бүрэн оролцохыг хүсч байна.

Урамшуулал Судалгаанд оролцогчдод унааны мөнгө 2,500 төгрөг олгох болно.

Холбоо барих Уг судалгаатай холбоотой ямар нэгэн асуудлаар эсвэл асууж тодруулах зүйл байвал Та судалгааг гүйцэтгэгч байгууллага болох Монголын Нийгмийн Эрүүл Мэндийн Мэргэжилтнүүдийн Нийгэмлэгтэй дараах утсаар холбогдох боломжтой. Холбоо барих хүний нэр: Б.Энхтуяа, МНЭММН (утас:325190) Та дээрх мэдээлэлтэй танилцсаны үндсэн дээр судалгаанд оролцохыг зөвшөөрч байвал дараах маягтанд өөрийн нэрээ бичээд, гарын үсгээ зурна уу. Доорх зөвшөөрлийн маягтыг 2 хувь үйлдэж, нэгийг нь танд үлдээх болно. Таниулсан зөвшөөрлийн хуудас .............................. овогтой ................................. би энэхүү судалгааны үндэслэл, зорилго, зорилт, арга зүй, гарч болох эрсдэл, ашиг тустай танилцсан болно. Түүнчлэн ярилцлагыг дуу хураагуурт бичих, цаашид цаасан дээр буулгах зэрэгт хувь хүний нууцлалыг хадгалах талаар ойлгосон. Би өөрт ойлгомжгүй зүйлсийн талаар тодруулж асууж, өөрийн сайн дураар оролцохыг зөвшөөрч байна. Зөвшөөрсөн бол гарын үсэг: _____________________

84


Хавсралт 3

Монгол нэршил ICD Олон улсын өвчний ангиллын нэршил

Архины шалтгаант сэтгэцийн ба зан төрхийн эмгэгүүд F10.1-F10.9, F10 Ургийн архины хам шинж Q86.0 Элэгний цирроз K70, K74 Ам, мөгөөрсөн хоолойн өмөн C00-C14 Цочмог панкреатит /архаг/ K85, K86,1 Залгиурын өмөн C32 Улаан хоолойн өмөн C15 Хүмүүс хоорондын хүчирхийлэл Санаатайгаар өөртөө гэмтэл учруулах X60-X84, Y87 Хордлого: хорт амьтан, ургамалд өртөх ороод Х40-Х49

Бусад санаатай бус осол гэмтлүүд W20-W64, W75-W99, X10-X39, X50-X59, Y40-Y86, Y88, Y89, бусад V

Унах W00-W19 Зам тээврийн гэмтэл V01-V99 Живэх W65-W74 Сүрьеэ A15-A19 Элэгний өмөн C22 Эпилепси G40-G41 Тархины цус харвалт I63-I66 Утаа, гал дөлд өртөх, сэдэл тодорхойгүй X00-X09 Хошного шулуун гэдэсний өмөн C21.8 Цусны даралт ихсэлт I10-I15 Зүрхний бусад төрлийн хэм алдагдал I47-I49 Хөхний хорт хавдар C50 Зүрхний цус харвалт I20-I25 Амьсгалын доод замын халдвар J10-J18, J20-J22 Нойр булчирхайны өмөн C25 Тархины шигдээс I60-I62 ХДХВ/ДОХ B20-B24 Дутуу төрөлт O60 Чихрийн шижин хэв шинж 2 E10-E14

85


Хавсралт 4

СУДАЛГААНЫ ЗӨВЛӨМЖ Архины хор уршигтай хэрэглээг бууруулах үндэсний стратеги боловсруулах чухал шаардлагатай байна. ДЭМБ-аас зөвлөж буй стратегийн чиглэлүүдийг анхаарч, манай орны хэрэгцээ, өвөрмөц байдалтай уялдуулж, тэргүүлэх чиглэлийг тодорхойлох. Тухайлбал, архины хор уршигтай хэрэглээний эрсдлийг бууруулах болон үр нөлөөг багасгах, архины хүртээмж болон хүрэлцээг хянах, болон стратегийн хэрэгжилт, тогтвортой байдлыг зохицуулах чиглэлүүд чухал байна. Стратегийн хүрээнд анхаарах зүйс: Манлайлал, ойлголтыг сайжруулах, амлалтыг биелүүлэх талаар Стратегийг хэрэгжүүлэх үндэсний хөтөлбөр боловсруулах, гэхдээ санхүүжилтийн эх

үүсвэр тодорхой байх. Хөтөлбөр боловсруулахад ДЭМБ-аас боловсруулсан “Стратеги хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг хэрхэн боловсруулах вэ?” г.м. гарын авлага, удирдамжийг судлах

Хөтөлбөр нь архины хор уршигтай хэрэглээнд нөлөөлж буй нийгмийн, эдийн засгийн, олон нийтийн, эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний, боловсролын, гэр бүлийн, хувь хүний г.м. олон хүчин зүйлст чиглэсэн цогц бөгөөд холбогдох бүхий л төрийн ба төрийн бус байгууллагуудын идэвхтэй, хариуцлагатай оролцоог хангасан байх, мөн эрүүл мэндийн, нийгмийн халамжийн болон эдийн засгийн зэрэг бусад холбогдох бодлогуудтай уялдсан байх.

Хөтөлбөрийн зорилго,зорилтуудыг нотолгоо, холбогдох тоо баримт, нөхцөл байдлын үнэлгээн дээр суурилж тодорхойлох. Үйл ажиллагааны хүрээг тэргүүлэх чухал ач холбогдол бүхий асуудлыг тодорхойлсны үндсэн дээр нарийвчлан гаргах, ойрын болон алсын үр дүнгийн шалгуур үзүүлэлт бүхий (суурь үзүүлэлт ба хүрэх үр дүн г.м.) ХШҮ-ний хэсгийг багтаах. Хэрэгжилтэд оролцох байгууллагуудыг үүрэг, ажлын хүрээ тодорхой байх, Орон нутгийн өвөрмөц онцлогт тохирсон хөтөлбөр боловсруулах, дээрх зүйлсийг анхаарах. Жишээ нь: ”Архигүй Хэнтийчүүд” хөтөлбөрийг загвар болгон ашиглаж болох талтай. Гэхдээ давуу болон сул тал, үр дүнтэй болоод үр ашигтай байдал, цаашдын тогтвортой байдал талаас дүн шинжилгээ хийж сайжруулах.

Хөтөлбөрийг зорилтот бүлгүүдэд чиглүүлэх: тухайлбал, 25-44 хүртэлх насны эрэгтэйчүүдэд архины хор уршигтай хэрэглээний эрсдлийг бууруулах; 20 хүртэлх насны өсвөр үеийнхэнд чиглэсэн урьдчилан сэргийлэх, зөв хандлага- зөв дадлын талаар нийгмийн маркетинг хийх г.м. ажилгүй бөгөөд хөдөлмөрийн насныхан, эмэгтэйчүүдэд, чиглэсэн г.м.

Хүүхдүүдэд багаас нь гэр бүлийн орчин, сургуульд сурч байх хугацаандаа архины хор уршгийн талаар жишээ нь: зам тээврийн осол гэмтэл, гэмт хэргээс сэргийлэх г.м. цэгцтэй, цогц мэдлэгтэй болох, зөв хандлага, дадалтай болгоход анхаарах. ЕБС-ийн эрүүл мэндийн хичээлийн цагийг үгүй болгон бусад хичээл рүү уялдуулахаар болсон одоогийн нөхцөлд “Архидан согтуурахтай тэмцэх тухай хууль”-ийн 13.2. Бүх нийтийн ерөнхий боловсролын агуулгад согтууруулах ундааны хор уршиг, хэрэглээний эсрэг эзэмшвэл зохих мэдлэгийг заавал тусгана. заалтыг хэрэгжүүлэх арга замыг онцгойлон анхаарах. Ялангуяа албан болон албан бус тогтолцоог хэрхэн ашиглах, үр дүнг хэрхэн тооцох г.м.

86


АСТС–гийн үйл ажиллагааг архидан согтууралтай тэмцэхэд тэргүүлэх ач холбогдол бүхий асуудлын хүрээнд чиглүүлэх, үр дүн болоод үр ашигтай байдлыг тооцоолох, эргэн мэдээлэх механизм болон хүртээмжийг сайжруулах

Архины хэрэглээнээс улбаалсан өвчний дарамтыг бууруулахад хүн амд суурилсан бодлогын арга хэмжээ (татварыг нэмэгдүүлэх, зар сурталчилгааг хориглох) болон үр дүн сайтай эмчилгээний сонголтын хүртээмжийг сайжруулах

Архины хүрэлцээг зохицуулах (архи зарах цэгийн тоог хязгаарлах, тусгай зөвшөөрөл, үйлдвэрлэл, худалдааг хянах, цаг хязгаарлах) Үйлдвэрлэж буй согтууруулах ундааны хэмжээг хүн амын эрүүл мэндэд учруулах

эрсдлийн төвшинд хүргэх хэмжээнд хүргэхгүй байхад хандуулах: 15-аас дээш насныханд өдөр тутмын цэвэр архины хэмжээ 18.9 грамм байгааг аажмаар 13.5 граммд 60 хүргэх, жилд 9.2 литр архи, дарс5 ногдож байгааг 6.2 литр хүргэх г.м.

Зарах цэгийн тоог багасгах/хязгаарлах, архи зардаг дэлгүүрийг хол байрлуулах г.м. Архины стандарт шалгуурт нийцээгүй архи үйлдвэрлэлтийг хянах

Зах зээлийн хязгаарлалт (архины сурталчилгааны зохицуулалт: спортын үйл ажиллагааны үеэр г.м. бүтээгдэхүүн дээр санамж тавих, архины ундаа, зах зээлийн арга замыг илрүүлэх) Архи согтууруулах ундааны ТВ, радиогийн зар сурталчилгааг бууруулах/зогсоох

эсвэл хязгаарлалт хийх Хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд, эрүүл мэндийн сурвалжлагч нарт архины хор

уршигтай хэрэглээ, эрсдлийн талаарх сургалт хийх, нотолгоонд суурилсан мэдээллээр хангах; үйлдвэрлэгчдийн нийгмийн маркетингийн аргыг илрүүлэх г.м. Түүнчлэн олон нийт, хувь хүний сайн амжилтын туршлагын талаар нэвтрүүлэг хийх

Эрүүл мэндийн байгууллагын хариу арга хэмжээ (у/с, эмчилгээний хүртээмж, чанар, чадавхыг бэхжүүлэх, ЭМ ба нийгмийн халамжийн системийн чадавхи, илрүүлэг+ бага хэмжээний у/с+эмчилгээнд шилжүүлэх санаачлагыг ӨЭМТ г.м. өрнүүлэх, бусад сэтгэл гутрал, амиа хорлолт, ХДХВ/ДОХ, ТВ зэрэгтэй уялдуулах) Архинд донтолт нь ядуурлын суурь шалтгааны нэг бөгөөд хамгийн хор уршигтай

гэж үзэгддэг. Иймээс үүнтэй тэмцэхэд эмчилгээ болон эргэн нийгэмших хандлагыг баримтлах нь зүйтэй. Өөрөөр хэлбэл хувь хүн өөрт буй архины хамаарлын шинж тэмдгүүд, шалтгаанаасаа ангижран нийгмийн амьдралдаа эргэн орох уялдаатай үйл явц байх ёстой. Үүнд ажил эрхлэлт, боловсрол ба ур чадвар, гэр бүлийн дэмжлэг, эмчилгээний үр дүнг тогтвортой байлгахад дэмжлэг болохуйц эрүүл мэндийн өргөн хүрээтэй тусламж үйлчилгээ зэргийг багтаасан байх

Ирэх 5 жилд архины хор уршигтай хэрэглээнээс голлон хамаарах элэгний цирроз зэрэг өвчлөл, ман архинд донтох эмгэг болон архины шалтгаант сэтгэцийн ба зан төрхийн эмгэгийн төвшин, ялангуяа тархины цус харвалт эрс нэмэгдэх хандлагатай нь цаашид холбогдох тусламж үйлчилгээний хүртээмж, чанарыг сайжруулах, Сэтгэцийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг шатлал бүрт үзүүлэх тогтолцоог хөгжүүлэх, анхан шатанд ажиллаж буй сум, хорооны НА, хорооны байцаагч, ОН цагдаа нарыг АДЭ/архины хамааралтай хүнтэй хэрхэн ажиллах талаар чадавхжуулах. НА нь архинд донтсон хүмүүстэй ажиллах талаар онолын мэдлэгтэй байдаг тул, сэтгэл зүйн үйлчилгээ өгөх орчин бүрдүүлж, багаар ажиллах тогтолцоог сайжруулах. Сэтгэл зүйн зөвлөгөө өгөх орчныг бүрдүүлэх, тодорхой хэмжээний

60“Архи ба эрүүл мэндийн дэлхийн байдлын тайлан” 2014, ДЭМБ

87


санхүүжилт хуваарилах. Жишээ нь: Австрали улсад мөрддөг “Архины хэрэглээнээс үүсэх эрүүл мэндийн эрсдлийг бууруулах удирдамж”: насан туршид архинаас үүдэлтэй эрсдэлийг бууруулах, нэг удаагийн уултаас үүдсэн гэмтлийн эрсдлийг бууруулах, 18 нас хүртэлх хүүхэд, өсвөр үеийнхэн болон Жирэмслэлт ба хөхөөр хооллолт г.м. агуулгатай; “Архины асуудалтай хүнд туслах аддиктологийн нийгмийн ажлын практик арга зүй” Ж.Цогтсугар, 2011 г.м. сургалтын материалуудыг ашиглаж болох

Аймаг, дүүргийн НЭ-д наркологийн тусламж үйлчилгээг багаар үзүүлэх орчин нөхцлийг бүрдүүлэх, боловсон хүчнийг чадавхжуулах. Ялангуяа амбулаторын эмч, НА нарын ур чадварыг сайжруулах сургалтыг байнга, тасралтгүй явуулах, зөвлөгөө өгөх өрөөг тоноглох, үйл ажиллагааны зарим зардлыг гаргаж өгөх

АДЭ-тэй хүмүүсийн эмчилгээний хүртээмжийг сайжруулах: бусад улс орнуудад үр дүнтэй нь батлагдсан эмгүй эсвэл хавсарсан эмчилгээг нэвтрүүлэх. Жишээ нь: Cochrane-д бүртгэгдсэн нийтлэлүүдээс 5 төрлийн интервенцийн үр дүнтэй байдлыг судалж үзсэн байна. Үүнд эмийн эмчилгээ (акампростат болон опойдын антогонист эмчилгээ) ба зөвлөгөөний хавсарсан загвар илүү үр дүнтэй байжээ. Дүгнэлтээс харахад уг аргаар үйлчлүүлсэн хүн амын 55 % нь архиныхаа хэрэглээг дунджаар 13 хувиар, 18.1% нь 50 хувиар тус тус бууруулсан, 26.8 % нь архинаас гарсан байжээ.

Олон нийтээс авах арга хэмжээ (орон нутгийн ёс заншил г.м. хүн амын зан үйлийг өөрчлөх, насанд хүрээгүй хүүхдэд архи зарахгүй байх, түргэвчилсэн нөхцөл байдлын үнэлгээ хийх) Хамтарсан багаар ажиллах туршлагыг өргөжүүлэх, үйл ажиллагааны үр дүнтэй

байдлыг хангах, дэмжлэгт орчин бүрдүүлэх ТББ-уудыг бодлогоор дэмжих, ялангуяа санхүүжилт, нөөц бололцоог дайчлах,

хүний нөөцийн чадавхыг бэхжүүлэх, тусламж үйлчилгээний чанар, хүртээмжийг нэмэгдүүлэх, нотолгоонд суурилж үйл ажиллагааны чиглэлээ тодорхойлох

АА цуглааныг олноор байгуулах, шинээр үүсгэж буй газруудад арга зүй болон орчин бүрдүүлэх тал нь дэмжлэг үзүүлэх

Үнэ (татвар ) Татварыг нэмэгдүүлэх. Архи хэтрүүлэн хэрэглэгчид эсвэл залуучууд үнэ хямдтайг

сонгох хандлагатай байдаг нь нотолгоогоор батлагдсан тул архины доод үнийг нэмэгдүүлэх нь архинаас улбаалсан хор уршгийг бууруулах үр дүнтэй арга зам гэж үзэж байна. Жишээ нь: Шотландад хийсэн туршилтаар, архины стандарт нэгжийг үнийг 35 пеннигээр нэмэхэд архины хэрэглээ 1%-аар, дарс, эрсдэлтэй зан үйл бага зэрэг буурсан, харин 70 пеннигээр нэмэхэд хэрэглээ ойролцоогоор 19% буурч, архины улмаас эмнэлэгт хэвтэх, гэмт хэрэг үйлдэх, ажил таслалт болон ажилгүйдил эрс буурсан үр дүн гарсан байна61

Хяналт шинжилгээ ба харуулдан тандалт (үндэсний хэмжээний судалгаа, архины төрлийн ундааны хуульчилсан тодорхойлолт, үндэсний хяналтын систем) Архидан согтууруулах хуулийн зорилтыг дахин тодорхойлж, согтууруулах ундаа

үйлдвэрлэх, импортлох, худалдах /үйлчлэх/, хэрэглэх, архидан согтуурахтай тэмцэх, архидан согтуурахаас урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагаатай холбогдсон харилцааг зохицуулахаас илүүтэй хянах тал руу чиглүүлэх, шинэчлэн боловсруулах

61 “Addressing the harmful use og alcohol: a guide developing effectice alcohol legislation” WHO, 2011

88


Орон нутгийн насанд хүрэгсдийн дунд эрүүл мэнд, өвчлөлийн байдлын тархвар зүйн эсвэл нөхцөл байдлын үнэлгээ хийж үүндээ АДЭ,АХХ иргэдийн тоо, тэдгээр хүмүүсийн нийгэм, нийгмийн халамж, тусламж үйлчилгээ, ажил эрхлэлтийн талаар нотолгоотой болох, үүн дээр суурилж орон нутгийн үйл ажиллагааны төлөвлөгөө боловсруулах

Монгол улсын “Архидан согтуурахтай тэмцэх” хуульд этилийн спиртийн хэмжээ 2% байхаар заасан нь бусад улс оронтой харьцуулахад харьцангуй өндөр үзүүлэлт байгааг62 судалж үзэх

Архинаас авч байгаа шинжилгээний аргыг шинэчлэн сайжруулах. Одоогийн аргыг 30 гаруй жил хэрэглэж байгаа тул архи устгах зохицуулалтаа боловсронгуй болгох

АСТ хуулийн хэрэгжилтийг сайжруулахад шатлал бүрт анхаарах, хуулийн заалтын сурталчилгааг сайн хийх

Хууль бус худалдаа, жижиглэн худалдааны хяналтыг сайжруулах

62 ДЭМБ-ын гишүүн 106 оронд хийсэн судалгаанаас харахад Америкийн болон Европын бүсэд 0.8%-1.3% хэлбэлзэж байгаа бөгөөд, судалгаанд оролцсон нийт орны 54% нь 0-1% агууламжтай байна.

89

Documents

ЭРҮҮЛ МЭНД ЭДИЙН ЗАСАГТ УЧРУУЛАХ АРХИНЫ …1.2.1 Судалгааны загвар. ... ЭДИЙН ЗАСАГТ УЧРУУЛАХ АРХИНЫ ДАРАМТЫГ