ابعاد و مولفه های هوش معنوی

چکیده هوش معنوی جدیدترین هوش شناخته شده توسط بش��ر می باش��د و مختص انسان است. این هوش که سازه های معنویت و ه��وش را ب��ا یک��دیگر ت��رکیب نموده است، توانایی های گوناگونی به انس��ان می ده��د و او را در بس��یاری از

( ه��وش معن��وی را2008زمین��ه ه��ا، از س��ایرین متم��ایز می س��ازد. کین��گ) مجم��وعه ای از ظرفیت ه��ای ذه��نی ک��ه ب��ه هوش��یاری، یکپ��ارچگی و ک��اربرد انطباقی جنبه های معنوی و جهان مافوق وجودی شخص، کمک کرده و منج��ر به خروجی هایی مث��ل تفک��ر وج��ودی عمی��ق، اف��زایش معن��ا، شناس��ایی ع��الم مافوق و سلطه حالت های معنوی می شود، تعریف نموده است. در پ��ژوهش های مختلفی تاثیرات مثبت هوش معنوی در افراد و کاربردهای آن در محی��ط کار نتیجه گرفته و بی��ان ش��ده اس��ت. ه��دف پ��ژوهش کن��ونی بررس��ی ه��وش معنوی و نیز کلیه ابعاد و مولفه ه��ای عن��وان ش��ده آن می باش��د. از ای��نرو، در پژوهش حاضر ب��ا انج��ام م�رور نظ�ری، پس از ارائ��ه توض�یحاتی در خص�وص معنویت و ارتباط آن با هوش معنوی، ابعاد و مولفه ه��ای ه��وش معن��وی را از طریق مدل های مختلف ارائه ش��ده بررس��ی نم��وده و س��پس ب��ه راهکاره��ای

رشد هوش معنوی پرداخته می شود.

مولفه، معنویت، هوش، هوش معنویکلمات کلیدی:

1

- مقدمه1 “ کارکنان ارزشمندترین دارایی ما هستند” این ادعا بارها و بارها توسط م��دیران

ت��ر(. ب��رای اث��ربخش68:�� 1385و رهبران مطرح شده است)اب��والعالیی و غف��اری ، کردن کارکنان بایستی تدابیری انجام ش��ود زی��را اک��ثر مواق��ع در س��ازمانها هم��واره

کنیم( وجود دارد ودهیم )رفتار میدانیم و آنچه انجام میفاصله و شکافی بین آنچه می های کارکنان،ها و نگرش برای از بین بردن و یا کاهش این شکاف توجه به مهارت

های ذهنی آنها، نظ��ام ارزی��ابی عملک��رد و پ��اداش س��ازمان و ب��االخره فرهن��گ ومدل های اف��راد ال��زامی اس��ت. تم��امی این موض��وعات مرب��وط ب��ه ح��وزه من��ابعارزش

(.112: 1385باشد )ابوالعالیی و غفاری ، انسانی می با توجه به آن که معنویت و ه��وش معن��وی در ایج��اد ارزش ه�ا و دی��د گ�اه ه��ای افراد نقش عمده ای ایفا می کند، بررسی این مفهوم در ادبیات کسب و کار بس��یار ضروری و حیاتی خواهد بود، چرا که افراد با چیزی بیش از جس��م و فک�ر خ�ود وارد محیط کار می شوند، آن ه��ا روح منحص��ر ب��ه ف��رد خ��ود را ب��ا خ��ود ب��ه محی��ط ک��ارمی آورند و از این طریق بر اثربخشی و کارایی سازمان تاثیر عمده ای می گذارند.

از اینرو، در پژوهش حاضر پس از ارائه توضیحاتی در خصوص معنویت و ارتباط آن با هوش معنوی، ابعاد و مولفه های هوش معنوی را از طری��ق م��دل های مختل��ف ارائه شده برای آن بررسی نموده و سپس به ک��اربرد ه��وش معن��وی در س��ازمان و

راهکارهای شناخته شده جهت ارتقای آن پرداخته می شود.

-مبانی نظری2 تعریف معنویت1-2

باشد، که به دلیل دارا بودن ساخت متف��اوت، درالعاده می معنویت یک ثروت فوق گنجد. مشکالت تجربه شده در هر دو نوع تحقی��ق کیفی وقالب یک تعریف ساده نمی

گ��یری س��اده و مع��رفیتوانید در مقابل تعریف س��اده، ان��دازهکمی این است که نمی س��اده از زن��دگی اف�راد دیگ�ر آن را تعری��ف ک�رد. معن��ویت ب��ه عن��وان یکی از ابع�اد

(.21: 1389شناسی است)ساغروانی، انسانیت، شامل آگاهی و خود رود، تعری��ف آنه��ای گون��اگون بک��ار می از آنج��ا ک��ه واژه معن��ویت در زمین��ه

مشکل است. همانطور که هیل در کتاب زندگی معن�وی، درب�اره حساس�یت تعری�ف دارد: در حالیک��ه از ی��ک س��و ن��اگزیریم از ابه��ام و ان��تزاع بس��یارمعن��ویت بی��ان می

جلوگیری کنیم، از سوی دیگر باید مانع تع��اریف س��خت و ش��تابزده ش��ویم، چ��را ک��ه های معن��وی مناس��ب و ص��حیحای در زبان انسانی ما در مورد واقعیتتقریبا هیچ واژه

(. 3: 1385نیست.)فرهنگی و دیگران، وگان بعضی از خصوصیات معنوی را چنین عنوان کرده است:

ف��ردی راهای مختل��ف ش��ناختی، اخالقی، هیج��انی و بینباالترین سطح رشد در زمینه-1گیرد.دربر می

باشد.های رشدی مجزا مییکی از حوزه-2بیشتر به عنوان نگرش مطرح است.-3

2

(.22-21: 1389شود.)ساغروانی، های اوج میشامل تجربه-4 ( معنویت را به عنوان »رابطه فردی با روحانیت یا تعالی دانسته،2002 سینوت)

کن��د)ارتباطی که بعد از آن، دیگر ارتباطات و معناداری زندگی شخص��ی را ایج��اد میking,2008,p.53 .) ( معتقد است که معنویت نی��از فط��ری بش��ریت ب��ه ارتب��اط ب��ا2002 ویگلزفورث)

نیرویی برتر از خویش، و نیز توانایی رفتار ب��ا دلس��وزی و حکمت، هم��راه ب��ا حف��ظباشدنظ��������ر از عوام��������ل محیطی، میآرامش درونی و ب��������یرونی قط��������ع

(Wigglesworth,2002,p.4.)

معنویت در سازمان 2-2 ظهور معنویت در محیط کار به عنوان تأییدی است بر اینکه »اف��راد ب��ا چ��یزی

ش��وند، آنه��ا اس��تعداد شخص��ی و روحبیش از جسم و فکر خ��ود وارد محی��ط ک��ار می کن��د ک��ه( مط��رح می2002آورند«. میل��ر )منحصر به فرد خود را با خود به همراه می

خصوص موانع و مرزفرضیات سنتی در های می��ان ایم��ان و محی��ط ک��ار بای��د مج��ددا مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد، چرا که تمرکز بر معنویت در محیط کار افزایش

یافته است. ها نیاز دارن��د. تنه��ا این موض��وعها و هم به ارزشهای امروزی هم به شایستگیسازمان

ای بسازیم. اخالق آنها هم بای��د ب��ه هم��انکافی نیست که از افراد، کارکنان برجسته توانن��دها برجسته نمیها، استعداداندازه ساخته و دارای بعد معنوی شود. بدون ارزش

کنن��د کس�ب اعتب��ار نماین��د.ه�ایی ک�ه ک��ار میمدت موفق باش��ند و در س��ازماندر بلند(.30: 1388)ساغروانی و غیور،

تحقیقات نشان دادند که سازمان با سطح باالیی از محیط معنوی معموال دارای باش��ند. ی��ک تحقی��ق جدی��د از چن��دینوری و ک��ارائی میکارکنان با سطح ب��االی به��ره

اند به نتیجه رسیده است که همبس��تگی ب��االییشرکت که دارای محیط معنوی بوده بین سازمان کامال معنوی و کارایی سازمانی وجود دارد. به عب��ارت دیگ��ر، کارکن��ان دارای هوش معنوی باال منجر به معنویت باال در محیط و در نتیجه، س��طح ب��االیی از

(. Lowder, 2005,pp.8-9وری و کارایی را نتیجه خواهد شد.) بهره ای ضمنی بین معن��ویتتوان به وجود رابطه بنابراین با توجه به آنچه گفته شد می

برد.و هوش معنوی پی

هوش معنوی 3-2 هوش معنوي در برگيرنده مجموعه اي از توانايي ها و ظرفيت ها مي باشد ك��ه از منابع معنوي در جهت افزايش بهزيستي و انطباق پ��ذيري ف��رد اس��تفاده مي كن��د

(.69: 1388)ناصری و سهرابی، س��ازه ه��وش معن��وي يكي از مف��اهيمي مي باش��د ك��ه در پرت��و توج��ه و عالق��ه

وم ه��وش معن��وي در. مفه��روانشناسان به حوزه دين و معنويت نزج گرفت��ه اس��ت

3

توسط استيونز و بعد در1996ادبيات آكادميك روانشناسي براي اولين بار در سال (.70: 1388 توسط رابرت امونز مطرح شد )ناصری و سهرابی،1999سال

تعاریف هوش معنوی1-3-2 ( معتقد است هوش معنوی نوعي دانش است كه س��بك زن��دگي را1998 بولينگ )

بيان ميكند و شناختي را مشخص ميكند كه اعم��ال انس��اني را در پدي��ده اص��لي وج��ود(.Crichton,2008,p.25الويت بندي ميكند و گستره زندگي را در عشق توسعه مي دهد)

( هوش معنوی را چارچوبی برای شناسایی و سازماندهی توانایی ه��ا1999 ایمونز) .p,163و مهارت های مورد نیاز برای کاربرد انطب��اقی معن�ویت، تعری�ف ک�رده اس�ت)

1999Emmons.), ( بیان می کند هوش معن��وی اس��تعداد ذاتي بش��ري اس��ت )س��هرابی،2001 نوبل )

(.31، 1388(و عملكرد ذهني انسان را منعكس مي كند )ساغروانی، 17: 1387 ( معتقد است که هو ش معنوی اشاره به ظرفیت درک عمیق سؤاالت2002 وگان)

و بینش وج��ودی در س��طوح چندگان��ه هوش��یاری می باش��د. همچ��نین نش��ان دهن��ده یآگاهی روابط ما با جهان مافوق، با یکدیگر و با این جهان و همه موج��ودات آن اس��ت)

Vaughan,2002,p.19 .) ( هوش معنوی را تجربيات محسوس، منحص��ر ب��ه ف��رد، توس��عه2002 مكهاوك )

(.Crichton,2008,p.25، و خودشكوفايي تعريف مي کند )1يافتگي ( هوش معنوی را اینچنین تعریف کرده است: توانایی رفتار ب��ا2002 ویگلزورث)

دلسوزی و حکمت همراه ب��ا حف��ظ آرامش درونی و ب��یرونی قط��ع نظ��ر از عوام��ل(.Wigglesworth,2002,p.3بیرونی)

( هوش معنوی را به عنوان، هوشی ک��ه م��ا ب��ه کم��ک آن2000 زوهر و مارشال)-مشکالت معناداری و ارزش زندگی خود را حل می کنیم، هوشی که به ما کم��ک می

تر ق��رار دهیم و هوش��ی ک�هکند تا اعمال و زندگی خود را در مفهومی ژرف و عمیق به ما کمک می کند تا ارزیابی کنیم که کدام اقدام و مسیر زندگی معنای بیشتری از

(.p.3،2000: Zohar & Marshallدیگری دارد) ( بیان می کند که هوش معنوی زم��انی اب��راز می ش��ود ک��ه زن��دگی2000 لوین)

(.Levin,2000روزانه خود را با معنویت همراه کنیم. ) ( هوش معنوی را به ص��ورت ظ��رفیت انس��ان در پرس��یدن س��واالت2001 ولمن)

غائی در مورد معنی زندگی و بطور همزمان، تجربه ارتباط یکپارچه میان هر ی��ک از(. Wolman,2001,p.4ما و جهانی که در آن زندگی می کنیم، تعریف می کند)

( ه��وش معن��وی را این چ��نین تعری��ف ک��رده اس��ت: مجموع��ه ای از2008 کینگ) ظرفیت های ذهنی که به هوشیاری، یکپارچگی و کاربرد انطباقی جنبه ه��ای معن��وی1expansive

4

و جهان مافوق وجودی شخص، کمک می کند و منجر به خ��روجی ه��ایی مث��ل تفک��ر وجودی عمیق، افزایش معنا، شناسایی عالم مافوق و سلطه حالت های معنوی می

(.king,2008,p.56شود ) با توجه به تعاریف باال می توان بیان کرد که به طور کلی هوش معن��وی توان��ایی به کار ب��ردن معن��ویت در زن��دگی ب��وده و انس��ان ب��رای کس��ب ق��درت تش��خیص در تصمیم گیری هایی که به رشد سالمت نفس و روان او کمک می کند، نیازمند هوش معنوی می باشد. هوش معنوی یکی از ه��وش ه��ای چندگان��ه اس��ت و می توان��د ب��ه طور مستقل و با تالش، جستجو و تمرین رشد وتوسعه یابد. بر اساس تعاریف ب��اال، می توانیم دریابیم از آن جایی که هوش معنوی زیر بنای باور های فرد بوده و سبب اثرگذاری بر عملکرد وی می گردد، موجب می شود فرد نسبت ب��ه تغی��یر پ��ذیرا ت��ر شده و در برابر حوادث زندگی به بینش�ی عمی�ق ت�ر دس��ت یاب�د و ب�ا ص�بر و تفک�ر

نسبت به یافتن راه حلی برای آن ها اقدام کند. اجزاء هوش معنوی2-3-2

های خاص��ی ازدهد در مورد جنبه.عقل شهودی: نور بصیرت که به انسان اجازه می1 واقعیت، خیالب��افی کن��د. همچ��نین این وی��ژگی حس درک هیبت و عظمت خلقت و

نماید.پذیر میشناسی را امکانحس خود .ادراک مس�تدل: نقط�ه مقاب�ل عق�ل ش�هودی اس�ت. این فراین��د ش�امل ترس��یم،2

توسعه و تحلیل بصیرت بدست آمده از طریق ش��هود بخ��اطر روش�ن ک�ردن معن��ا وجزئیات خاص بصیرت است.

.آگاهی بر خواست و نیت: با ترکیب عقل ش��هودی و ادراک مس��تدل انس��ان ق��ادر3هایش.خواهد بود که به یک حالت دانستن وارد شود، دانستن کامل هدف خواسته

.عشق و شفقت: نعمت عشق بیانگر جریان نامحدود عشق و انرژی الهی است.4 .قدرت و عدالت متمرکز: نقطه مقابل عشق، زور و محدودیت است. زمانیک��ه در5

دهنده عدالت و انصاف خواه��د ب��ود. این وی��ژگی، ایج��ادشکل مثبت ظهور یابد نشان کنن��ده نظم و احس��اس مس��ؤولیت، و توان��ایی کن��ترل و ارزش��یابی رفتاره��ای خ��ود

شخص است. .شفا و بخشش: وقتی عشق و زور و مح��دودیت بط��ور مطل��وب، متع��ادل ش��وند.6

های متعادل نشده. شامل بخش��ش خ�ود ونتیجه عبارت است از بهبود و تعدیل انرژیدیگران، ابراز دلسوزی، خارج کردن عصبانیت بدون شکستن حریم دیگران.

.زندگی با شوق: بروز کامل عش��ق در شخص��یت ف��رد و توان��ایی ب��رای زن��دگی ب��ا7شادی و شوق است.

.زندگی ب��ا وق��ار، و تعه�د: بص�ورت پایبن�دی ب�ه اص�ول شخص��ی و ن�یروی متع�الی8-شود. در این حالت شخص میخودش است. بدون این حس شخص دچار القیدی می

ه��ای شخص��ی راهایش تعه��د ب��ه ارزشتواند وسوسه را رد کند و در رفتارها و صحبتنشان دهد و مسیر اخالقی راهنمای وی در زندگی و کسب و کار خواهد بود.

.پیوند و خدمت خالق: این وی��ژگی ب��ر دو عملک��رد اش��اره دارد: داش��تن خالقیت و9 دیگری ارتباط و پیوند داشتن با دیگران. در اینجا شخص ترکی��بی از حض��ور خداون��د،

5

دهد و رفتارهای اواش از خود نشان میعشق و وقار را در امور عادی زندگی روزانهبر اساس کارهای مثبت و متعهدانه است.

.پادش��اهی خداون��د/ ش��ادی و تکمی��ل/ زن��دگی ب��ا ه�وش معن��وی مطل��وب: یع�نی10 شخص هرچه را در زن��دگی ب��ا آن س��ر و ک��ار دارد ی��ا اساس��ا در دنی��ا وج��ود دارد را

ای از وجود خداوند و نظارت او بر اعمالش بداند و اینکه همه چیز به خواستنشانه(.42-41: 1388گیرد.)عبد اله زاده و دیگران، و اراده خداوند انجام می

تفاوت معنویت و هوش معنوی3-3-2 معنویت، دانستن خود به عنوان روح و درک عالی ترین ویژگی های معنوی نظیر عشق، آرامش، پاکی و سعادت است. هوش معنوی تجلی این ویژگی ه��ای معن��وی درونی از طریق افک��ار، نگ��رش ه��ا و رفت��ار خ��ود می باش��د. معن��وی ب��ودن ب��ه این معناست که تقوا و پاکدامنی به سیرت و منش فرد بازگشته و ارزش ه��ای معن��وی،

(.Varma,2011)جهان درونی و بیرونی ) فکر به عمل( را متصل کرده است

مدل های هوش معنوی)ابعاد و مولفه ها(4-3-2

در این بخش مدل هایی که تاکنون ب��رای ه��وش معن��وی مط��رح گش��ته اس��ت رامرور می کنیم:

جزء را برای هوش معنوی مطرح می کند:3: مدل وگان مدل وگان ؛1الف( توانایی خلق معنا بر اساس درک عمیق مسائل مربوط به هستی

ب( آگاهی و توانایی استفاده از سطوح چندگانه هوشیاری برای حل مسئله؛-ج( آگاهی از تعامل میان همه موجودات با یکدیگر و تعامل آنها با ماورا)جه��ان غ��یر

مادی( (Amram & Dryer,2008,p.5.)

ه��ای زی��ر را ب��رای ه��وش معن��وی( ویژگی2000: سالریس)نظریه سالریس برشمرده است:

کند؛هوش معنوی در طول زندگی تغییر میعملکرد ذهنی را نشان می دهند؛(.Nasel,2004,p.47باشد )های به هم پیوسته میتشکیل شده از مجموعه توانایی

مولفه را طرح می کند :5( برای هوش معنوی 2000 )ایمونز توانایی براي سود بردن از منابع معنوي براي حل مسائل

توانایی تجربه حالتهاي هشیاري عمیقتوانایی براي خدایی کردن و تقدس بخشیدن به ارتباطات و امور روزانه

ظرفیت تعالی داشتنتقوا داشتن) (ظرفیت پرهیزگاري

11Existential6

( ک��ه می گوی��د رفت��ار پرهیزکاران��ه بیش��تر ب��ه2000که بعد ها به دلیل انتق��اد م��ایر) اخالق و شخصیت مرتبط می شود تا به هوش، مورد آخر را از مدل خود حذف کرد

(Amram & Dryer,2008,p.5.)(مؤلف��ه ه��اي ه��وش معن��وي را در ش��ش زمین��ه2001) سیسک و تورنس

مطرح کردند:- عالقه مندي به مسائل هستی و عالم وجود و مهارت ه��ايی : ظرفیتهای اصلی 1

مانند تمرکز و در.خود فرو رفتن، الهام و بصیرت

پیوس��تگی و وح��دت، مهرب��انی، احس��اس ثب��ات و تع��ادل، : ارزش ه��اي اص��لی 2-مسئولیت پذیري و عبادت.

- آگاهی از تجربه هاي غائی و معناي آنه��ا، تجرب��ه ه��اي اوج، : تجربه هاي اصلی 3 .احساس تعالی، حالتهاي هشیاري عمیق

حقیقت، عدالت، مهربانی و پرستاري: رفتارهاي پرهیزگارانه مهم 4-شهر، موسیقی،رقص، استعاره، داستان: سیستم نمادي 5-(.31: 1389 از خود بیخود شدن و خلسه )رجایی، : حالتهاي مغزي 6-

( در کت�اب خ�ود تحت عن�وان »ه�وش معن�وی: ق�درت2000 : ل�وین)1مدل لوین معنویت و شهود خود را بیدار کنید«، هوش معن��وی را ب��ه عن��وان اتح��اد می��ان

کند.معنویت و هوش مطرح میبه نظر او هوش معنوی، عمیقا با عوامل زیر در ارتباط است:

- نبودن عامل و علت آسیب به دیگران؛- پذیرش پیوستگی درونی وقایع درونی وقایع زندگی؛

های خود و آثار آن؛- پذیرش مسؤولیت در قبال فعالیت ها؛- احترام به تفاوت

(.Nasel,2004,p.67- پذیرش تغییر )هفت مؤلفه را براي هوش معنوي مطرح کرده است : ( 2007) آمرام

دانایی رشد یافته، پدیداری آگاهی فرا عقالیی ذاتی، تفک��ر و– آگاهی وخود: هشیاري.اعمال معنوی

زندگی همراه با تظاهر عشق الهی و اعتماد در زندگی ک��ه ب��ر اس��اس: فیض الهیقدردانی، زیبایی و لذت می باشد.

معنادار بودن فعالیتهاي روزمره از طریق احساس هدفمندي و ی��ک حس: معنایابی.وظیفه شناسی در روبرو شدن با رنجها و مشکالت زندگی

حرکت فراتر از یک خویشتن منفرد به یک کلیت به هم پیوسته شامل داشتن: تعالی یک دیدگاه سیستمی کل گرا و پرورش روابط انسانی از طری��ق یک��دلی، دلس��وزی،

.مهربانی زندگی با پذیرش و گشاده رویی، بخشندگی،کنجکاوي و عشق براي تم��ام: حقیقت

مخلوقات.14-Levin

7

( ش��املحقیقت، خداون��د و ذات حقیقی)داشتن صلح و آرامش نسبت ب��ه خویش��تنقبول نفس، متانت و تواضع .

آزادي درونی همراه با مس��ئولیت و خردمن��دي در اعم��ال، بص��یرت،: هدایت درونی(. Amram & Dryer,2008,p.8 )درستی، آزادی از شایسته سازی، دلبستگی و ترس

:( هوش معنوی یک استعداد ذاتی بش��ری2001از منظر نوبل)نظریه نوبل ه��ای ام��ونز ب��رای ه��وش معن��وی مواف��ق اس��ت و دوباشد. وی با توان��ایی می

کند:مؤلفه دیگر نیز به آنها اضافه می تشخیص آگاهانه این موضوع که واقعیت ف��یزیکی درون ی��ک واقعیت بزرگ��تر و چن��د بعدی که ما هوشیارانه و ناهوشیارانه با آن به ط��ور لحظ��ه ب��ه لحظ��ه تعام��ل داریم

بندی می شود.صورت پیگیری آگاهانه سالمت روان شناختی، ن�ه تنه�ا ب��رای خودم��ان بلک��ه همچ��نین ب�رای

(17: 1387جامعه جهانی.)سهرابی، ن��یز مولف��ه ه��ای ه��وش معن��وی ب��دینزوهر و مارش<<البر اساس دیدگاه

باشد: صورت می-خودآگاهی : بدانید واقعا که هستید و چگونه با دنیای پیرامون خود ارتباط برقرار می

کنید. ان��داز وان��داز)آرم��ان گ��رایی( : نه��ایت انس��انیت م��ا در چش��متعیین ارزشها و چشم

های ما مشخص خواهد شد.ارزش قابلیت مواجهه با مشکالت و نامالیمات و حتی به فرص�ت تب�دیل ک�ردن آنه�ا : کن�ار

آمدن با اشتباهات و مشکالت و درس گرفتن از آنها.کل نگری : مشاهده ارتباط بین چیزها و امور: مشتاق بودن نسبت به همه چیز.

ه��ای متف��اوت ه��ر ف��رد وپذیری : کنار آمدن ب��ا تن��وع، ب��رای مث��ال دی��دن جنب��هتنوعتشویق به دانستن ارزش این تفاوت ها و شکرگزاری بابت آنها.

ای روانشناس��انه ک�ه ب�ه معن��ای ش��هامت اس�ت ن�همس�تقل ب�ودن)ش��هامت( : واژه سازگاری و همرنگ جماعت شدن، داشتن شجاعت کافی برای عمل برخالف عرف

رایج) استقالل از محیط(.های بنیادین.تامل به پرسیدن چرا؟ : پرسیدن سواالت اساسی و یافتن پاسخ

تر.ای وسیع ها در زمینهقابلیت چارچوب بندی دوباره موضوعات : مشاهده پدیده خودجوش بودن : انجام اعمال بر اساس بینش خود و پاسخگو ب��ودن ب��ابت آنه��ا ب��ه

دنیا و عمل نکردن بر اساس ترس و هوس.

پس از مرور معانی مختل��ف معن��ویت، مولف��ه ه��ایفریدمن و مک دونالد مهم آن را چ�������������������������������������نین عن�������������������������������������وان

می نمایند:تمركز داشتن بر معني نهايي.-1

- آگاهي از سطوح چندگانه هوشياری و رشد آنها.2- اعتقاد به گرانبها و مقدس بودن زندگي.3

8

-ارتقاي خود به يك كل بزرگتر.4 : (.1386134)غباری بناب، سلیمی، سلیانی، و نوری مقدم،

های زیر را برای هوش معنوی برشمرده( ویژگی2001 : ولمن)مدل ولمن است:

: اشاره به حس وجود انرژی برتر، وجود باالتر یا شگفتی همراه ب��ا ت��رس درالهیاتطبیعت دارد.

های بدنی مثل خوردن هوشیارانه، مراقب��ه منظم و: به معنای توجه به فرایندآگاهیباشد.تمرین یوگا می

: اشاره به موارد مربوط به حس شش��م )ق��وه ادراک( ی��ا م��وارد ءطبیعی درک ماوراالطبیعه روانی دارد.فوق

ه��ای های اجتماعی مثل رابطه کاری در سازمان یا کار در سازمان : فعالیتاجتماعخیریه.

: اشاره به عالق��ه و تعه��د در مطالع��ه و بحث درب��اره موض��وعات معن��وی وعقالنیتمطالب مقدس دارد.

زا در معنویت دارد مانند بیماری فرد یا م��رگ: اشاره به محرک بحران ضربه روحیکسی که دوستش دارد.

های معنوی جوانی است که ش��امل توج��ه ب��ه اعم��ال: شامل تجربهمعنویت جوانی(. Yang & Mao,2007,pp.1003-1004باشد )معنوی یا مطالعه کتب مقدس می

مشخصات هوش معنوي را چنين مطرح مي كند:1بروس ليچفيلد آگاهي از تفاوت؛1.شگفتي، حس ماوراء الطبيعه و تقدس؛2. . حكمت و خرد؛3 . آگاهي و دورانديشي، توان گوش دادن (ساكت ب��ودن و ب��ه ن��داي خداون��د گ��وش4

دادن)؛. هنگام آشفتگي و تناقض و دوگانگي آرام بودن؛5 1386135)غباری بناب، سلیمی، سلیانی، و نوری مقدم، . تعهد، فداكاري و ايمان6

.) :

سیندی ویگلزورثمعنوی از دیدگاه ها و مدل هوش مهارت: معنوی در نظر گرفت و سپس ب��ر اس��اس مهارت را برای هوش12 ویگلزورث ها مدلی را نیز ارائه نمود. مهارت ها عبارتند از:همین مهارت

ه��ا، آگاهی از مشاهده جهان خویشتن، هدف زن��دگی، و از سلس��له م��راتب ارزش بی��نیپیچیدگی تفکر درونی، آگاهی از خود / فراخود، بهم پیوستن همه زندگی و جهان

ه��ا/ ن��یروی ادراکدیگران، وسعت نظ��ر ادراک فض��ا / زم��ان، آگ��اهی از مح��دودیت بشر، از قوانین معنوی، تجارب یگانگی ماوراء، تعهد نسبت به رش��د معن��وی، حف��ظ1Brouce Litchfield

9

خود واال در مسئولیت، زندگی هدفمند، پایداری در اعتقادات، راهنم�ایی خواس�تن از معنویت، یک عارف و معلم/مربی معنوی موثر، ی��ک ع��ارف و م��امور تح��ولی م��وثر، غمخواری کردن و داوری آگاه، آرامش، حضور آرام و امن، هم تراز بودن با گ��ردش

زندگی ویگلزورث تمامی مهارت ها را مانند م��دل چه��ار بخش��ی گلمن ارائ��ه نم��ود. ک��ه ب��ه

باشد :صورت جدول زیر میمعنوی از دیدگاه سیندی ویگلزورث : مدل هوش 2-2جدول

خودآگاهی برترآگاهی از مشاهده جهان خویشتن

آگاهی از هدف زندگیهاآگاهی از سلسله مراتب ارزش

پیچیدگی تفکر درونیآگاهی از خود/فراخود

آگاهی فراگیرآگاهی از بهم پیوستن همه زندگی

بینی دیگرانآگاهی از جهانوسعت نظر ادراک فضا / زمان

ها/ نیروی ادراک بشرآگاهی از محدودیت آگاهی از قوانین معنوی

تجارب یگانگی ماوراءخود واالتر/رهبری فراخود

تعهد نسبت به رشد معنویحفظ خود واال در مسئولیت

زندگی هدفمندپایداری در اعتقادات

راهنمایی خواستن از معنویت

پیشگاه معنوی/ رهبری اجتماعیک عارف و معلم/مربی معنوی موثر

یک عارف و مامور تحولی موثرغمخواری کردن و داوری آگاه

آرامش، حضور آرام و امنهم تراز بودن با گردش زندگی

آم��یزی درگیری آن به طور موفقیت معنوی ویگلزورث و ارزیابی اندازهمدل هوش (Wikipediaشرکت ها مورد استفاده قرار گرفته است.)

مدلs-3 اگر عمیقا به هر یک از ابعاد مدل های ارائه شده بیندیشیم می توانیم به مدل

جدیدی دست یابیم که همه ابعاد دیگر مدل ها را پوشش دهد. این مدل توسط نامs-3( پس از بررسی مدل های موجود ارائه شده است و 1388ساغروانی)

گذاری شده است. بر اساس این مدل افراد دارای هوش معنوی باال، از توجهمتعادل ، متناسب و همزمانی به عوامل زیر برخوردارند :

1 خداوند ) منبع آفرینش (

2 خلق ) محیط (

3 خود ) خویشتن (

1Source of creation2Surroundings3Self

10

(46: 1388 )ساغروانی،

مدل کینگ( چهار مولفه را برای هوش معنوی معرفی کرده است :2008کینگ )

: کینگ این مولفه را ظرفیت فک��ر ک��ردن ب��ه ص��ورتتفکر وجودی انتقادی-�� 1 انتق��ادی در م��ورد م��اهیت هس��تی، واقعیت، جه��ان، فض��ا، زم��ان، م��رگ و دیگ��ر

اغلب ب��ه ص��ورت "دروجودی موضوعات وجودی یا متافیزیکی تعریف می کند.کلمه رابطه با زندگی" تعریف می شود.بنابراین، از یک دیدگاه بنیادین، تفک��ر انتق��ادی ب��ه تفکر در م��ورد موج��ودیت ف��رد اش��اره دارد.ب��ر اس��اس اش��کال گون��اگون و پیچی��ده موجودیت، می توان بیان داشت که تفکر در مورد موجودیت فرد شامل فکر ک��ردن درباره موضوعاتی نظیر زندگی و مرگ، واقعیت، هوشیاری، جهان، زم��ان، حقیقت، عدالت، ب�دی و دیگ��ر موض�وعات مش��ابه می باش��د. در بس��یاری از تع�اریف، چ�نین

موضوعات وجودی ای، به عنوان »سؤاالت غایت « زندگی توصیف شده اند. : دومین مولف��ه ب��ه ص��ورت " توان��ایی ایج��اد مفه��وم وارائه مفهوم شخصی-2

هدف شخصی در تمامی تجارب فیزیکی و ذهنی، شامل ظرفیت خل��ق و تس��لط ب��ر یک هدف زندگی" تعریف شده است.مشابه تفکر انتقادی، مفه��وم شخص��ی ن��یز ب��ه عنوان جزئی از معنویت ذکر شده و مالحظه آن در مدل هوش معن��وی نی��از اس��ت. مفهوم شخصی به صورت "داش��تن ی��ک ه��دف در زن��دگی، داش��تن درک درس��تی از مسیر، درک نظم و ترتیب و دلیلی برای موجودیت « تعریف شده است. اگرچه این دیدگاه به فرد اجازه شناسایی رابطه بین معناداری و تفکر انتقادی را می ده��د،ی��ک تفاوت مهم وجود دارد: داشتن یک " دلیل ب��رای موج��ودیت " فرات��ر از تفک��ر س��ادهدرباره موجودیت است، و در این باره یک ظرفیت ذهنی مجزا و متمایز می یابیم.

11

: سومین مولفه به صورت "ظرفیت شناسایی ابعاد تعالی فرد،آگاهی متعالی-3 دیگران و جهان مادی در حالت معم��ولی و هوش��یاری، هم��را ب��ا ظ��رفیت شناس��ایی ارتباط آنها با خود فرد و جسم او" تعری�ف ش�ده اس�ت. تع�الی ب�ه »فرات�ر رفتن از تجارب معمولی و مادی انس��ان« ی��ا »وج��ودی ک��ه ج��دا از دنی��ای م��ادی اس��ت و در

گیرد« اشاره دارد.معرض محدودیت دنیای مادی قرار نمی : جزء آخر هوش معنوی ایج��اد م��وقعیت هوش��یاریایجاد موقعیت هوشیاری-4

می باش��د ک��ه ب��ه ص��ورت "ظ��رفیت ورود ب��ه م��وقعیت ه��ای معن��وی ب��االتر مانن��د هوشیاری محض، یگانگی و ... در بصیرت فرد مانند تفکر عمیق، نیایش و مراقب��ه و خروج از آن" تعریف شده است. از یک دید عم��ومی هوش��یاری ب��ه عن��وان »آگ��اهی فرد نسبت به چیزی« یا »یک حالت انسانی« )که فرد نسبت به محیط آگ�اه ب�وده و

( بین آگ�اهی و هوش�یاری تف�اوت1975 )1دهد( تعریف شده است. تارتپاسخ به آن می کند که "آگاهی به معرفت اساس��ی نس��بت ب��ه آنچ��ه ک��هقائل شده است و بیان می

ت��رین ح��الت خ��ود( اش��ارهشود )در س��ادهافتد، مشاهده، درک یا احساس میاتفاق میت��ری دارد. هوش��یاری، آگ��اهی م��دلدارد. اما هوشیاری عموما اشاره به حالت پیچیده

توان�د ب�ه عن��وان »ی�کباش�د". ح�الت هوش�یاری میبن�دی ش�ده در س�اختار مغ�ز میسیس��تم یکپارچ��ه از س��اختار ی��ا زیرسیس��تم روانش��ناختی« تعری��ف ش��ود )

King,2008,pp.57-73 .)

هوش معنوی در اسالم5-3-2

در فرهنگ اصيل اسالمي نيز به طور ضمني هوش معن��وي م��ورد توج��ه ف��راواني قرار گرفته است .هوش معنوي باعث فهم بطون آي��ات ق��رآني مي ش��ود و م��وجب مي گردد افراد كالم انبياء را راحت تر و با عمق بيشتر درك نمايند . ه��وش معن��وي كه در قرآن در مورد صاحبان آن صفت اولوااللباب ب��ه ك��ار رفت��ه اس��ت، ب��اعث مي ش��ود اف��راد ب��ه ج��وهره حقيقت پي ببرن��د و از پ��رده ی اوه��ام عب��ور نماين��د)محم��د

(.مهمترين شناسه ی هوش معنوي توانايي حل107:� 1388نژاد،بحیرایی و حیدری، مسئله است . بر همين اساس، اگر معنويت شكلي از هوش باش��د، بايس��تي بتوان��د انسان را در حل مسائل و مش��كالتش ي��اري ده��د. معن��ويت فط��ري ي��ا اس��المي ب��ه عنوان کامل ترين شكل معنويت، مؤلفه هاي حل مسئله را در ق��الب اص�ولي تب�يين مي كند. بر اساس آموزه هاي اسالمي انسان براي ياد خداوند و توج��ه ب��ه آن خل��ق شده است و خداوند قبله وجودي هم��ه مخلوق��ات و خصوص��ا انس��ان مي باش��د ب��ه طوري ك��ه اع��راض و رو گ��رداني از خداون��د رو گ��رداني از فط��رت و وي��ژگي ه��اي انساني مي باشد . نتيجه توجه در دو بعد رفتاري خود را نشان مي دهد . از يك سو م��انع رفتاره��اي زش��ت مي ش��ود و از س��وي ديگ��ر زمين��ه س��از و س��ائق ب��ه س��وي رفتارهاي نيك و پسنديده است . نتيجه هر دو رفتار انسان پيروي از اصول معن��ويت فطري و عمل به آن، موجب شكوفايي و پرورش هوش معنوي يا به تعب��يري؛ عق��ل12-Tart

12

رحماني در انسان ميشود. چنين انساني به كمك عقل رحماني در برخورد با مسائل مختلف زندگي ميتوان��د مناس��ب ت��رين تص��ميمات را ب��ا توج��ه ب��ه ابع��اد جس��ماني و روحاني خود اخذ كند.شايد بتوان اين سير معنوي را از ديدگاه اس��الم ترس��يم نم��ود

(.111: 1388)محمد نژاد،بحیرایی و حیدری،

مولفه های هوش معنوی از دیدگاه اسالمی6-3-2

به نظر می رسد در فرهنگ اسالمی ایرانی متون فراوانی وجود دارد که در آنها ب��ه ط��ور مث��ال،.از عمیق ترین صفات، حاالت و کیفیت معنوي صحبت ش��ده است

ه��ای ذی��ل را ب��رای ه��وش معن��وی( ب��ر اس��اس مت��ون م��ذهبی مؤلف�ه 1381جامی)برشمرده است:

مشاهده وحدت در ورای کثرت ظاهری؛ ها و اتفاقات؛تشخیص و دریافت پیام های معنوی از پدیده

سؤال و دریافت جواب معنوی در مورد منشا و مبدا هستی )مبدا و معاد(؛فردی بر فضیلت عدالت انسانی؛تشخیص قوام هستی و روابط بین

تشخیص فضیلت فراروندگی از رنج و خطا و به کارگیری عف��و و گذش��ت در رواب��طبین فردی؛

تشخیص الگوهای معنوی و تنظیم رفتار بر مبنای الگوی معنوی؛تشخیص کرامت و ارزش فردی و حفظ و رشد و شکوفایی این کرامت؛

تشخیص فرایند رشد معنوی و تنظیم عوامل درونی و ب��یرونی در جهت رش��د بهین��هاین فرایند معنوی؛

تشخیص معنای زندگی، مرگ و ح��وادث مرب��وط ب��ه حی��ات، نش��ور، م��رگ و ب��رزخ،بهشت و دوزخ روانی؛

درک حضور خداوند در زندگی معمولی؛ های هنری طبیعی و ایجاد حس قدردانی و تشکر؛درک زیبایی

داش��تن ذوق عش��ق و عرف��ان ک��ه در آن عش��ق ب��ه وص��ال منش��أ دانش اس��ت ن��هاستدالل و قیاس؛

داشتن هوش شاعرانه که معنای نهفته در یک قطعه شعری را بفهمد؛ گردد افراد کالم انبیاشود و موجب میهوش معنوی باعث فهم بطون آیات قرآنی می

تر و با عمق بیشتر درک نمایند؛را راحت های متون مق�دس و اس�تنباط معن��ای نم�ادین اینهوش معنوی در فهم داستان

کند؛ ه��وش معن��وی ک��ه در ق��رآن در م��ورد ص��احبان آنها کمک فراوانی میداستان شود افراد جوهره حقیقت پی ببرند و ازصفت اولوااللباب بکار رفته است، باعث می

:1386 های اوهام عبور نمایند)غباری بناب، سلیمی، سلیانی، و ن��وری مق��دم، پرده137.)

عوامل مؤثر در هوش معنوی که در مت��ون اس��المی تق��وا و پرهیزک��اری قلم��داد شده است، به هم��راه تمرین��ات روزم��ره از قبی��ل ت��دبر در خلقت، ت��دبر در آف��اق و

توانند نقشداری، عبادات، خواندن قرآن و تدبر صادقانه در آیات آن میانفس، روزه13

اساسی در تقویت هوش معنوی داش��ته باش��ند )غب��اری بن��اب، س��لیمی، س��لیانی، و(. 137: 1386نوری مقدم،

کاربرد هوش معنوی در محیط کار7-3-2 بسیاری از سازمان ها نیاز دارند که به طور پیوسته خودشان را بازنگری کنند، و بایستی قابلیت انعطاف داشته باشند، برای تط�بیق ب�ا این ش��رایط نی��از ب�ه هوش�ی عمیق تر و جدید برای مدیران، به منظور بهتر اداره کردن و رهبری موثر بودن نی��از

(.George,2006,p. 3)است ها ب��رای ه��ر انس��انی اس��ت.فراین��د خالقیت، معنا و هدف عمیق ترین انگیزاننده

های مزبور روانشناختی و احساسی نیس��تند. آن ه��ا در منطق��ه روحی انس��ان ق��رار معنوی هس��تند. چ��الش ه��ر م��دیر ی��ا ره��بری این اس��ت ک��هدارند و بنیاد کاری هوش

فرصتی را برای کارکنان به منظور مشارکت در فرایند خالقیت فراهم کن��د و اینک��ه توانند کاری پر معناتر ایج��اد کنن��د و مطمئن باش��ندبه آن ها نشان دهد که چگونه می

(.George,2006,p. 3)که هدفشان روشن و با ارزش است کنن��د ک��ه هیچ معنوی��تی در ک��ار و جورج معتقد است بسیاری از کارکن��ان فک��ر می

معن��ویتواند برای به کارگیری ه��وشهای زیادی میمحیط کاریشان وجود ندارد، زمینه ه��ای ه��وش معن��وی در محی��طبه عقیده جورج، مهمترین کارکردوجود داشته باشد.

کار عبارتند از: خاطر و چگونگی تأثیر آن بر اثربخشی فرد: ایجاد آرامش-1

آگاهی از خود، شایستگی کلیدی هوش معنوی است. متاسفانه اغلب ما خ��ود را ای م��ادی و ف��یزیکیبینیم و معتق��دیم ک��ه زن��دگی تجرب��هموجوداتی فیزیکی و مادیمی

است. طبیعتا اغلب ما معتقدیم که آرامش خ��اطر م��ا وابس��ته ب��ه ش��رایط ف��یزیکی زندگی است از جمله: پ��ول، دارایی و... ک�ه هم��ه اینه�ا بس��تگی ب��ه ش��غل م��ا دارد.

حالیکه ش��غل، پ��ولکند، دربنابراین عدم وجود اینها برای ما احساس ناامنی ایجاد می روند و ما کنترل ان��دکی ب��ه روی آن داریم وآیند و میو دارایی چیزهایی هستند که می

یا اصال کنترلی نداریم. در این صورت این ن��اامنی احس��اس ت��رس و اس��ترس ایج��اد-ای که عملکرد و روابط ما را در کار و محیط کار تحت تأثیر قرار میکند، به گونهمی

دهد. م��ادیتر از خود به عنوان موجودی غیر رشد هوش معنوی که به معنای آگاهی عمیق

عینی اس��ت ک��ه قبال کش��ف نش��ده اس��ت.است، در واقع منبعی از استعدادهای غیر گ��یرد، در اوهنگامی که هوشیاری فرد افزایش پیدا کرده و م��ورد اس��تفاده ق��رار می

-احساس امنیت به وجود می آید و بدین ترتیب عملکرد او در محیط کار افزایش مییابد.

ایجاد تفاهم و درک متقابل بین افراد: -2 های اساسی برای ایجاد رابط�ه س��الم، یک��دلی اس��ت. ایج��اد یک�دلی یکی از بنیان

کن��د ک��ه فرات��ر ازبرای بسیاری از م��دیران س��خت اس��ت، زی��را ک��ه آنه��ا را وادار می کارکردهای یک وظیفه حرکت کرده و بدین ترتیب احساسات و عواط��ف اف��رادی را

که مشغول انجام وظیفه هستند درک کنند.14

ش��ود سال اخیر، ایجاد ارتباطات بخش��ی از ک��ار م��دیر تلقی می15 تا 10 تنها در ای یافته است. امروزه بسیاری از اف��راد، س��ازمان خ��ود را ت��رککه اهمیت فزاینده

کنند. بنابراین تمایل به حفظ ن��یروی ک��ار، یکیکنند، بلکه مدیران خود را ترک مینمیسازد. از دالیلی است که درک مدیران را نسبت به کارکنان الزامی می

توان��ایی ش��ناخت، فهم و پاس��خ ب��ه احساس��ات دیگ��ران، نیازمن��د درک ع��اطفی و احساسی قوی است و این در حوزه هوش ع��اطفی ق��رار دارد. ب��ا این وج��ود، الی��ه

ای ک�ه علت وج�ودی احساس�ات اس�ت ک�ه ریش�هدیگری در زیر آن وجود دارد؛ الیهها، در هوش معنوی قرار دارد.اصلی این شناخت علت

مدیریت کردن تغییرات و از میان برداشتن موانع راه: -3 ت��وان تص��ور ک��رد زم��انی ک��ه اف��راد درآور است. نمی برای اغلب افراد، تغییر رنج

کنند، کامال آرام باشند و بخندند.های محتمل و نامحتمل آینده صحبت میموردچالش کن��د، از جمل��ه: کن��ترل ک��ردن، مقاومت در برابر تغییر با ایجاد رفتارهایی بروز می

شکایت کردن، انتقاد کردن، کنار کشیدن، انکار کردن و خودداری کردن. احساسات نهفته در این رفتارها، ترس، آشفتگی و عصبانیت است. حتی زم��انی ک��ه ف��رد

کن��د، احس��اس ت��رس ممکن اس��ت وج��ودالزام به تغییر را به لحاظ عقالنی درک میهای قبلی است.طلبی و وابستگی به راهداشته باشد، دلیل این امر راحت

زمانی که افراد، اشتباهات درونی خود را عمیقا درک کنند، آن را تکرار نخواهن��د ت��رین س��طحکرد و از ترس و آشفتگی در برابر تغی��یر ره��ا خواهن��د ش��د واین عمی��ق

(.George,2006,p. 4) هوش معنوی است معنوی بیشتر با شهود، بینش و فرزانگی همراه اس��ت ت��ا نازل معتقد است هوش

ه��انگر و استفاده از س��مبلتحصیالت دنیوی و دانش عملی. نامحدود بودن، ماهیت کل تر شود و به دنبال آن ک��ار و رابط��هشود تا ادراک فرد، عمیقدر این هوش، باعث می

معن��وی، ب��ا گرایش��ات معن��وی وت��ر نمای��د. ب��ه عالوه ه��وشخ��ود ب��ا دیگ��ران را غ��نی-خودشکوفایی ارتباط نزدیکتری دارد تا تکریم و پیروی از سنن قدیم. همچنین هوش

-ش�ود، همچ��نین ه�وشمعنوی برای درک مشکالت ارتباطی و رفع آن به کار برده می ه��ا و بیانی��ه ه��دفمش��یریزی و تدوین خطتواند در محیط کار، برای برنامهمعنوی می

(.Nasel,2004,p. 50)مورد استفاده قرار گیرد رشد هوش معنوی8-3-2

آگاهي هشيارانه و سازگاري با وقايع و تج��ارب زن��دگي و پ��رورش خ��ود آگ��اهي از جمله عوامل اص��لي رش��د ه��وش معن��وي تلقي مي ش��وند. عالوه ب��ر اين، بعض��ي از روشها، راهبردها و تمرينها ب��راي رش��د آن مفي��د تلقي مي ش��وند؛ مثال وگ��ان معتق��د است ه��وش معن��وي از طري��ق اف��زايش وس��عت نظ��ر و گش��ودگي و داش��تن نقط��ه نظره��اي مختل��ف، حساس��يت زي��اد نس��بت ب��ه تج��ارب و واقعي��اتي نظ��ير ح��الت تعالي)ماورايي( و موضوع هاي معنوي، فهم عميق تر نمادها و بازنمايي افسانه ه��ای

غب��اری بن��اب، س��لیمی،كهن و الگوه��اي ناهشياركش��ف نش��ده ، اف��زايش مي ياب��د)(.138: 1386سلیانی و نوری مقدم،

15

همچنین ده فص��ل کت��اب ب��ازن ب��ا عن��وان " ق��درت ه��وش معن��وی"، ده عام��ل را معرفی می کنند که در ترکیب با یک��دیگر ه��وش معن��وی را ش��کل می دهن��د. این ده

عامل، به صورت ده توصیه ارائه می شود : باشد:دیدگاهی وسیع تر اتخاذ کنید که این دیدگاه دربرگیرنده عوامل زیر -1 احترام به تمام موجودات زندهتأیید اینکه شما جزئی از این جهان هستید اعتقاد به توانایی شما برای ایجاد تغییرکمک مثبت به همه... و ارزش های خود را کشف کنید. ارزش های شما رفتارتان را تعیین می کنن��د و-2

تأثیر شگرفی در امکان موفقیت شما در زندگی دارن��د. ارزش ه��ای معن��وی واخالقی خود را انتخاب و آنها را تمرین کنید.

چشم انداز داشته باشید و هدف از زندگی را بدانید. با دریافت ه��دف زن��دگی،-3 زندگی شما معنا و جهت خواهد یافت وشما سالم تر، نیرومندتر و مطمئن ت��ر

می شوید. دلسوزی و رحم داشته باشید.-4بدهید و دریافت کنید. نیکوکاری و قدردانی مانند دم و بازدم هستند.-5 شوخ طبع باشید. شوخ طبعی از رنج های شما می کاه��د و ش��ما را در مس��یر-6

زندگی قرار می دهد. به سوی بازی هی دوران کودکی ح��رکت کنی��د. این توص��یه ب��ه معن��ای داش��تن-7

ویژگی های دوران کودکی از جمله ابزار حالت هایی مانند عشق ب��دون قی��د وشرط ، صراحت، کنجکاوی ... است.

آرامش داشته باشید و از اضطراب بپرهیزید.-8 قدرت آداب )آیین مذهبی( را جدی بگیرید. عمل به آیین مذهبی، فرصتی برای-9

تولد دوباره وثبات فراهم می کند و احساس رابطه با خود و دیگران را تقویتمی کند.

- عشق همه آن چیزی است که شما نیازمند آن هستید. دهمین ویژگی هوش10 :1389معنوی بیان عشق به خود، دیگران و جهان اطراف می باشد )ساغروانی،

38.)سیسک نیز هفت راه برای رشد هوش معنوی معرفی می کند که عبارت اند از :

در مورد تمایالت، اهداف و خواسته های خود بیندیشید تا به زندگی خود چش�م.1انداز و تعادل دهید و ارزشهای خود را شناسایی کنید.

به فرایندهای درونی خود دسترسی پیدا کنید و از تخیل استفاده کنید تا اهداف.2 و تمایالت خود را ببینید، سپس تصور کنید به آنها دس��ت یافت��ه ای��د و احس��اس

خود را از تصور این موفقیت تجربه کنید. بینش جهانی و بینش شخصی خود را ترکیب کنید و ارتباط خود را ب��ا دیگ��ران،.3

طبیعت و جهان هستی بشناسید.

16

در برابر اهداف، خواسته ها و تمایالت خود، احساس مسئولیت کنید..4 به افراد بیشتری اجازه دهید به زندگی شما وارد شوند، بدین ترتیب احس��اس.5

گروهی بیشتری را به وجود آورید.بر عشق و دلسوزی تمرکز کنید..6زمانی که شانس در خانه شما را می زند، به آن اجازه ورود دهید..7

در منابع مختلف، شماری از تکنیک ها، اس��تراتژی ه��ا و تم��رین ه��ایی ارائ��ه ش��ده است که برای رشد و افزایش هوش معنوی سودمند است. از جمله این تکنی��ک ه��ا، می توان به داشتن یک ذهن ب��از و عم��ق نگ��ر ک��ه تحم��ل ع��دم قطعیت، تناقض��ات و ابهام��ات را دارد، ب��رای رش��د ه��وش معن��وی اش��اره ک��رد. وج��ود سیس��تم اعتق��ادی

انعطاف ناپذیر و بسته ممکن است مانع رشد هوش معنوی در افراد شود. تعصب نداشتن و یا به عبارتی بی تعصبی ، نه تنها به پرورش هوش معنوی کم��ک می کند، بلکه با رشد هوش معنوی، افزایش می یابد. در واقع ، این دو متقابال باعث افزایش و رشد یکدیگر می شوند، البته نبای��د بی تعص��ب ب��ودن ب��ا بی قی��دی اش��تباه

(.38: 1389گرفته شود )ساغروانی، دیدگاه سیسک در مورد رشد هوش معنوی را می توان به صورت زیر بیان کرد :

رشد هوش معنوی از دیدگاه سیسک :2-4جدول

معنویراه های تقویت هوش معنویهای هوشویژگی

زمانی را به تفکر بازبینانه و مرور رفتار خوداستفاده از شناخت درونیاختصاص دهید

از دفتر وقایع روزانه استفاده کنید جستجو در جهت فهم خویشتن

بینی کنید(مساله نمائید)پیشحلاستفاده از شهود

دهیداز آنچه حین خدمت به دیگران انجام میحساسیت به مسائل اجتماعیدرس بگیرید

17

فعالیتهای رشد شخصی را به کار گیریدحساسیت نسبت به اهداف در زندگی

برای مسائل واقعی، یادگیری مبتنی ب��ر ح��لعدالتی و بی انصافدغدغه نسبت به بیمسئله را به کار گیرید

های باز اختصاص دهیدزمانی را به بحثلذت بردن از سواالت بزرگ

کنجکاو بودن در رابطه با اینکه جهان چگون��هکندکار می

علم و عل��وم اجتم��اعی را ب��ا هم یکپارچ��هنمائید

ها را مطالعه کنیدها و افسانهداستاناستفاده از تجسم و تصور فکری

اندازی کنیدجلسات مذاکره و تعارض راهمصلح

به شهود و صدای درونی گوش کنیدتالش برای فهم خویشتن

(Sisk,2008,p. 27)

پیشینه پژوهش 4-2 تحقیقات داخلی هوش معنوی1-4-2

یعقوبی، ذوقی پایدار، عبدالله زاده و محققی درباره رابطه بین هوش معنوی و 86-87بهداشت روان دانشجویان دانشگاه بوعلی س��ینا هم��دان در س��ال تحص��یلی

انجام داده اند نتایج ذیل بدست آمده است: »روش این پژوهش توصیفی و از ن��وع همبس��تگی اس��ت و جامع��ه پ��ژوهش ش��امل

در این دانش��گاه مش��غول1386کلیه دانشجویان دانشگاه بوعلی سینا که در س��ال 110 دخ��تر، 190 نف��ر )300به تحصیل هستند، می باشد.ک��ه ب��ه ص��ورت تص��ادفی

گوی��ه( و14پس��ر( انتخ��اب ش��ده ان��د و ب��ه وس��یله پرسش��نامه ه��وش معن��وی ) گویه( مورد سنجش قرار گرفتند. اعتبار درونی هر28پرسشنامه سالمت عمومی )

دو پرسشنامه مورد بررسی قرار گرفت که بی��انگر اطمین��ان ب��االی آنه��ا اس��ت. بین بهداشت روانی و هوش معنوی رابطه معناداری وجود داردکه این روابط با استفاده از تحلیل رگرسیونی و همبستگی به تفکیک چهار بعد پرسشنامه سالمت عمومی ب��ا هوش معنوی مورد تحلیل قرار گرفته است. برای بررس��ی تف��اوت بین دانش��جویان پسر و دختر در هوش معنوی و بهداشت روانی از تی مستقل استفاده ش��ده اس��ت

که تفاوت معناداری بین دانشجویان پسر و دختر بدست نیامد.« ( ب��ه بررس��ی رابط��ه بین ه��وش معن��وی و س��المت روان1387 لطفی و س��یار)

سال به باال شهرستان بهشهر پرداخته اند که نت��ایج آن ب��ه ش��رح ذی��ل می15افراد باشد:

»روش این پ��ژوهش توص��یفی از ن��وع همبس��تگی می باش��د. و جامع��ه آم��اری آن، س��ال و15جمعیت شهری شهرستان بهش��هر و کلی��ه اف��راد اعم از م��ردان و زن��ان

نف��ر می350باالتری که در این جامعه سکونت دارند؛ شامل می شود. حجم نمونه 18

س��ؤالی و14باش��د. جهت جم��ع آوری اطالع��ات از دو پرسش��نامه ه��وش معن��وی سؤالی استفاده شده است. برای تجزیه و تحلیل سؤال28( GHQسالمت عمومی )

ها و فرضیه ه�ای پ�ژوهش از روش ه�ای آم�اری توص�یفی و اس��تنباطی مث��ل روش مس��تقل ب��ه ک��ار گرفت��ه ش��ده اس��ت. نت��ایج پ��ژوهشtهمبستگی پیرسون و آزمون

حاضر بدین شرح اس��ت ک��ه بین ه��وش معن��وی و س��المت روانی رابط��ه معن��اداری وجود دارد.بین هوش معنوی مردان و زن��ان تف��اوت معن��اداری وج��ود ن��دارد و اینک��همردان و زنان در این پژوهش از نظر سالمت روانی با هم تفاوت معناداری دارند«.

( با موضوع رابطه بین هوش معنوی و صفات شخصیتی1388 عابدی و سرخی) س��ال ش��هر س��اری19-50 عاملی( در جمعیت س��نین 5) با استفاده از پرسشنامه

پژوهشی انجام داده اندکه نتایج آن ب��دین ت��رتیب اس��ت: بین ه��وش معن��وی و روان نژندی رابطه معنادار منفی وجود دارد. بین هوش معن��وی و عام��ل ه��ای شخص��یتی برونگرایی و با وجدان ب��ودن رابط��ه من��ادار مثبت وج��ود دارد. بین ه��وش معن��وی و

انعطاف پذیری و دلپذیر بودن رابطه معنادار وجود ندارد. ( تحقیقی ب��ا عن��وان » رابط��ه می��ان ه��وش معن��وی کارکن��ان1388 س��اغروانی)

شرکت گاز استان خراسان رضوی با میزان تعهد سازمانی آنها« ب��ه انج��ام رس��انده است. مدل م��ورد اس��تفاده ب��راي تب��يين فرض��يات و ارائ��ه پرسش��نامه در خص��وص

)ش��اخص ج��امع ه��وش معن��وي ارائ��ه ش��ده در س��الISIS1ه��وش معن��وي، م��دل ي��ر اس��تفاده (بوده، همچنين در رابط�ه ب��ا تعه�د س��ازماني از م��دل آلن و مي2007

شده است. نتایج تحقیق نشان دهنده وجود رابطه مثبت بین هوش معن��وی کارکن��انبا تعهد سازمانی آنها می باشد.

تحقیقات خارجی هوش معنوی2-4-2 ( تحقیقی در رابط�ه ب�ا بررس�ی ه�وش معن�وی اف�راد2006)2 ج�این و پ�اروهیت

شهروند سالخورده از ایالت های مختل��ف را انتخ��اب200سالمند انجام دادند. بنابراین نف��ر از کس��انی ک��ه100 نفر از کسانی که با خانواده خود و 100کردند، که

ه��ا بی��ان کردن��د ک��ه هیچکنند را انتخ��اب کردن��د. یافت��هدر خانه سالمندان زندگی می تفاوت معناداری بین هوش معنوی سالمندانی که ب��ا خ��انواده و آنه��ایی ک��ه در خان��ه

کردند، وجود نداشت. سالمندان زندگی می ( پژوهش�ی کیفی درب��اره ه�وش معن��وی انج��ام داده اس��ت. در این2008 کینگ)

تحقیق، محقق به بازبینی و بازاندیشی مجدد درباره ه��وش معن��وی پرداخت��ه اس��ت،که به ارائه تعاریف، مدل و ابزار اندازه گیری هوش معنوی انجامیده است.

( تحقیقی را با عنوان »پیشبینی ارتباط و اش��تراک به��ره2010)3 آنی ماساهان ه��ای نیجری��ه« انج��امهوشی، هوش هیجانی و هوش معنوی با سازگاری زندانیان در زندان

زندان در نیجریه انتخ��اب ش��دند. از5 نفر را بطور تصادفی از 500داد. بنابراین زن بودن��د. نت��ایج ارتب��اط معن��ادار مثب��تی بین متغیره��ای42 م��رد و 458این تعداد

( و درr=0/95مستقل و سازگاری زندانیان را نشان داد، در ابت��دا ب��رای ه��وش هیج��انی )11-Integrated Spiritual Intelligence Scale 22-Jain & Purohit33-Animasahun

19

متغیر مس��تقل3( بودند. r=0/79( و نهایتا بهره هوشی )r=0/83ادامه هوش معنوی ) کل متغیر مالک را مشارکت داشتند. 93/2

( تحقیقی با عنوان »سهم هوش های هیجانی و معنوی ب��ر ره��بری2009 آمرام) نف��ر210 و CEO س��ازمان 42تجاری کارا« انجام داد. جامعه آماری این تحقی��ق را

دادند. نتایج این تحقیق وجود رابط��ه معن��ادار بین ه��وشاز کارکنان صفی تشکیل می معنوی و رهبری اثربخش و عدم وجود رابطه معنادار بین ه��وش معن��وی ب��ا ره��بری

اثربخش را نشان می دهد. ( پژوهشی کیفی با عنوان »رویک��ردی معن��وی در ارتب��اط ب��ا ه��وش2004 نازل)

معنوی« انجام داده است. در این تحقیق، محقق به تعریف مفاهیم مذهب، معنویت و هوش معنوی پرداخته و از دیدگاه فلسفی این مفاهیم را بررسی و ارتباط ه��وش

معنوی با مکاتب مذهبی جهان را نقد کرده است.پیشینه خارجیپیشینه داخلیمفهوم

هوشمعنوی

یعقوبی، ذوقی پایدار، عبدالله زاده وJain & Purohit(2006)(1386)محققی

King(2008)(1387لطفی و سیار)Animasahun(2010)(1388عابدی و سرخی)

Amram(2009)(1388ساغروانی)Nasel(2004)

نتیجه گیری5-2 همانگون��ه ک��ه عن��وان ش��د و از مجم��وع تع��اریف بی��ان ش��ده در ادبی��ات موض��وع استنباط می شود، هوش معنوی هوش��یاری کام��ل درونی، آگ��اهی عمی��ق از جس��م، ماده، روان و معنویت است و می توان آنرا به مفهوم آگ�اهی از معن�ویت ب�ه عن��وان

ای از وجود یا ب��ه عن�وان ن�یروی زن��دگی خالق از تکام��ل دانس��ت. در پ�ژوهشزمینه حاضر، به بی��ان ابع�اد و مولفه ه�ای ش��ناخته ش�ده از ه�وش معن�وی پرداخت��ه ش��د و

مولف������������ه تفک������������ر وج������������ودی انتق������������ادی، 4می ت������������وان ارائه مفهوم شخصی، آگاهی متعالی و ایجاد موقعیت هوش��یاری ک��ه توس��ط کین��گ)

( معرفی شد را بعنوان یکی از جدیدترین مدلهای مط��رح ه��وش معن��وی ن��ام2008 برد. از سویی دیگر، با توجه به برخی کاربردهای هوش معنوی در محیط ک��ار نظ��یر

خاطر، ایجاد تفاهم و درک متقابل بین افراد، مدیریت کردن تغییرات وایجاد آرامش ...، ضروریست تا نسبت به انجام اقداماتی در راستای ارتق�اء ه��وش معن��وی اف�راد کوشید. برای تقویت هوش معنوی افراد پیشنهاد می شود برخی روش ه��ا و تکنی��ک

های عملی نظیر موارد زیر بکار برده شود : اختصاص زمانی به تفکر بازبینانه و مرور رفتار، به طوری که فرد بای�د بتوان�د-1

شرایط کنونی خود را به خوبی تحلیل نماید.

20

ایجاد احساس تغییر در خود، به نحوی که فرد نسبت به ایجاد تغییر در زندگی-2خود متعهد شود.

موانع را کشف کرده و همه ی امکانات الزم جهت حرکت ب��ه س��وی تغی��یر را-3بکار گیرد.

فرد در مورد عمیق ترین برانگیزاننده های خود بیندیشد.-4فرد به رابطه خود با دیگران، محیط و خداوند رنگ و بوی تازه ای ببخشد.-5استفاده از از دفتر وقایع روزانه-6به کار گیری فعالیت های رشد شخصی-7انجام جلسات مذاکره و تعارض و بحث های آزاد-8 همچنین از آن جایی که ه��وش معن��وی جنب��ه ای از معن��ویت می باش��د ب��رای-9

تقویت آن پیشنهاد می ش��ود ک�ه معن��ویت اف�راد اف��زایش یاب�د. معنوی�تی ک�ه مبت��نی ب��ر اص��ولی همچ��ون عش��ق ب��ه همن��وع، ی��افتن معن��ا در ک��ار، تفک��ر سیستمی، آگاهی و شکرگزاری بابت موهبت های زندگی فردی و سازمانی و غیره باشد. این ن��وع معن��ویت می توان��د مختص اف��راد م��ذهبی نباش��د و هم��ه

سازمان را در بر گیرد.

21

منابع و ماخذ (. سرمایه انسانی مزیت رقابتی س��ازمانها در1385ابوالعالیی، بهزاد ;غفاری، عباس.)-

گزی���ده مق���االت س���ی و هفتمین کنف���رانس جه���انی من���ابععرص���ه جه���انی س���ازی. آذرماه.14و13،سومین کنفرانس توسعه منابع انسانی،تهران انسانی

به��ار ، پژوهش��نامه تربي��تي(. هوش معنوی : دیدگاه ه��ا و چ��الش ه��ا. 1389رجایی،علیرضا. )-1389; 5(22:)21-49.

(.بررس��ی مفه��وم و مولف��ه ه��ای ه��وش1388سهرابی،فرام��رز; ناص��ری، اس��ماعیل.)- فص��لنامه علمی- پژوهش��ی پ��ژوهش درمعن��وی و س��اخت اب��زاری ب��رای س��نجش آن.

.69-77 ،1388،دوره سوم،شماره چهارم،زمستانسالمت روانشناختی. مشهد: آهنگ قلم.هوش معنوی بعد ناشناخته بشر(. 1388ساغروانی، س )- ،ماهنامه ت��دبیر(. بهره های هوش معنوی برای فرد و سازمان. 1389ساغروانی، س )-

.39-35، 1389، فروردین 215شماره هوش معنوي.(.1386 .)غباري بناب، باقر؛ سلیمی، محمد؛ سلیانی،لیال؛ نوري مقدم،ثنا-

.125-10،147،پژوهشی اندیشه نوین دینی فصلنامه علمی (. معنویت، خود شکوفایی و هوش معنوی در محیط1388غیور، م ،و ساغروانی، س )-

. ش��مارهفصلنامه علمی-پژوهشی-تخصصی گروه مدیریت دانشگاه امام رض��ا)ع(کار. .88ششم، بهار

(. ارائ��ه و تب��یین م�دل انگیزش�ی مبت��نی ب�ر معن�ویت1385فرهنگی، ع ،و رستگار، ع )- ، س��ال س��یزدهم- دوره جدی��د،دوماهنام��ه علمی-پژوهش��ی دانش��گاه ش��اهدکارکن��ان.

. 1385، دی 20شماره مفه��وم ه��وش معن��وي(.1388; حی��دری، ف��ائزه.) بح��یرایی، ص��دیقه;محمدنژاد، ح��بیب-

/.2 /سال سيزدهم،شماره 42 فرهنگ در دانشگاه اسالميمبتني بر آموزه هاي اسالم.

- Amram, J. Y. & Dryer, D. Christopher. (2008). The Integrated Spiritual Intelligence Scale (ISIS): Development And Preliminary Validation. Institute Of Transpersonal Psychology, Palo Alto, CA. 116th Annual Conference Of The American Psychological Association.

- Crichton,JC .(2008).A Phenomenological Study of Spiritual Intelligence in Organizational Leaders. Alliant International University,

- Emmons, Robert. (1999). The psychology of ultimate concerns: Motivation and spirituality inpersonality. New York: Guilford.

- George, M. (2006). Practical applicationof spiritual intelligence in theworkplace.Human resource management international digest,14(5), 3-5.

22

-Jain, M. & Purohit, P (2006). Spiritual Intelligence: A Contemporary Concern with Regard to Living Status of the Senior Citizens. Journal of the Indian Academy of Applied Psychology, Vol. 32, No. 3, 227 - 233.

- King, D. (2008). Rethinking claims of spiritual intelligence: A definition, model, and measure. Unpublished Master’s Thesis, Trent University, Peterborough, Ontario, Canada.

- King, B, D.(2008). Extracting Intelligence from Spirituality, A New Model of Human Ability.

- Lowder, T (2005). A Ghost in the Machine: The Important Role of Workplace Spirituality. Running head: A GHOST IN THE MACHINE.

- Levin, Michal. (2000). Spiritual intelligence: Awakening the power of your spirituality andintuition. London: Hodder & Stoughton.

- Nasel, D. D. (2004). Spiritual Orientation in Relation to Spiritual Intelligence: A consideration of traditional Christianity and New Age/individualistic spirituality. Thesis submitted for the degree of Ph. D in The University of South Australia, Division of Education, Arts and Social Sciences, School of Psychology.

- Sisk, D. (2008). Engaging the Intelligence of Gifted Students to Build Global Awareness in the Classroom. Academic Research Library

- Vaughan, Frances. (2002). What is spiritual intelligence?. Journal of Humanistic Psychology,42(2), 16-33.

- Wolman, Richard. (2001). Thinking with your soul: Spiritual intelligence and why it matters.New York: Harmony.

-Yang, Ke-Ping. Mao, Xiu-Ying(2007). A study of nurses’ spiritual intelligence: A cross-sectional questionnaire survey. International Journal of Nursing Studies.

-Wigglesworth, C(2002). Spiritual Intelligence and Why It Matters. President Conscious Pursuits, Inc. (CPI).

-Zohar, Danah, & Marshall, Ian. (2000). SQ: Connecting with our spiritual intelligence. NewYork: Bloomsbury.

23