· Web viewU strukturi sjetvenih površina na području HNK‐a dominiraju krompir, paradajz, crveni luk, paprika, dinje i lubenice. Aluvijalna tla u donjem toku rijeke Neretve (od

STRATEGIJA RAZVOJA

HERCEGOVAKO NERETVANSKOG KANTONA ZA PERIOD 2017.2020. GODINA

12. juli, 2017. SLUBENE NOVINE Broj 6 - Strana 3 Hercegovako-neretvanskog kantona

Kantonalni odbor za razvoj

Institucija

Kabinet predsjednika Vlade

Ministarstvo za pitanja boraca

Ministarstvo privrede

Ministarstvo zdravstva, rada i socijalne zatite

Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede

Ministarstvo trgovine, turizma i zatite okolia

Ministarstvo finansija

Ministarstvo pravosua, uprave i lokalne samouprave

Ministarstvo obrazovanja, nauke, kulture i sporta

Ministarstvo unutranjih poslova

Ministarstvo saobraaja i veza

Ministarstvo graenja i prostornog ureenja

Regionalna razvojna agencija za Hercegovinu REDAH

Privredna komora Hercegovakoneretvanskog kantona

Obrtnika komora Hercegovakoneretvanskog kantona

Federalni zavod za statistiku

Privredna komora Grada Mostara

Sveuilite u Mostaru

Univerzitet Demal Bijedi u Mostaru

Udruenje za preduzetnitvo i posao Link Mostar

Ime i prezime

Marko Arapovi

Lela Arapovi

Dragan Kazazi

Antonijo Vujica

dr. sc. Perica Buli

Karmela Mabi

Orhan Tucovi

Jasminka Brati

Elvir Helji

Ismet Leto

Tihomir Vuli

Hamdija Jahi

Ivan Jurilj

Amir Boloban

Vlado Bevanda

Aziz Dedovi

Dalibor Milo

prof. dr. sc. Mila Gadi

prof. dr. sc. Ahmed Dubur

Tomislav Maji

Strategija razvoja Hercegovakoneretvanskog kantona izraena je uz podrku Projekta integrisanog lokalnog razvoja (ILDP), zajednike inicijative Vlade vajcarske i Razvojnog programa Ujedinjenih nacija (UNDP) u BiH. Za strunu podrku u izradi Strategije razvoja Vlada Hercegovakoneretvanskog kantona i ILDP su angaovali konsultantski tim strunjaka.

Stavovi i miljenja izneseni u dokumentu ne odraavaju nuno stavove i miljenja Vlade vajcarske ili UNDPa...

Broj 6 - Strana 4 SLUBENE NOVINE 12. juli, 2017. Hercegovako-neretvanskog kantona

Sadraj

1 Uvod................................................................................................................................................1 1.1 Metodologija izrade strategije................................................................................................2

2 Situacijska analiza izvod...............................................................................................................4 2.1 Ope karakteristike HNKa......................................................................................................4 2.2 Stanovnitvo............................................................................................................................4 2.3 Ekonomska struktura..............................................................................................................6 2.4 Pregled stanja turizma i ugostiteljstva u HNKa......................................................................9 2.5 Pregled stanja poljoprivrede u HNKa...................................................................................11 2.6 Pregled stanja i kretanja na tritu rada HNKa....................................................................16 2.7 Pregled stanja i kretanja drutvenog razvoja HNKa.............................................................19 2.7.1 Obrazovni sistem..................................................................................................................19 2.7.2 Usklaenost obrazovanja i trita rada................................................................................21 2.7.3 Kultura i sport ......................................................................................................................21 2.7.4 Zdravstvena zatita ..............................................................................................................21 2.7.5 Socijalna zatita....................................................................................................................22 2.7.6 Civilno drutvo (nevladine organizacije)..............................................................................23 2.7.7 Bezbjednost graana ...........................................................................................................23

2.8 Zatita okolia i infrastruktura ....................................................................................................25 2.8.1 Zatita okolia ......................................................................................................................25 2.8.2 Transportna infrastruktura ..................................................................................................36 2.9 Analiza budeta Hercegovakoneretvanskog kantona........................................................38 2.9.1 Analiza javnih prihoda i rashoda u periodu 2009.2015. godina ........................................38 2.9.2 Program javnih investicija....................................................................................................40 2.10 Analiza sistema za upravljanje razvojem ..............................................................................40

3Vizija razvoja .................................................................................................................................47 4Strateki ciljevi ..............................................................................................................................48 5Prioriteti razvoja (prioritetni/sektorski ciljevi)..............................................................................52 6Veza s planskim dokumentima viih i niih nivoa vlasti................................................................56 7Programski dio Strategije..............................................................................................................60

7.1. Strateki cilj 1: PODIZANJE KONKURENTNOSTI MALIH I SREDNJIH PREDUZEA (MSP), POLJOPRIVREDE I TURIZMA..............................................................................................................60

7.2. Strateki cilj 2: POBOLJANJE KVALITETA IVOTA GRAANA U SKLADU SA STANDARDIMA EU .. 74


7.3. Strateki cilj 3: ODRIVO UPRAVLJANJE OKOLIEM, PROSTOROM, PRIRODNIM I INFRASTRUKTURNIM RESURSIMA ....................................................................................................84

8Indikativni finansijski i terminski okvir..........................................................................................92 9Institucionalni i organizacioni okvir za provoenje Strategije....................................................100 10Plan praenja, izvjetavanja, evaluacije i revizije Strategije .......................................................107


Popis slika

Slika 1 Poloaj unutar BiH i administrativna podjela HNKa...................................................................4 Slika 2 Prirodno kretanje stanovnitva u HNKa .....................................................................................5 Slika 3 BDP po glavi stanovnika HNKa i F BiH za period 2009.2014. godina.........................................6 Slika 4 Kretanje izvoza u HNKa u periodu 2009.2014. godina.............................................................7 Slika 5 Udio HNKa u ostvarenom turistikom prometu na podruju F BiH u 2015. godini ................10 Slika 6 Kretanje turistikog prometa u HNKa u periodu 2011.2015. s trendom................................11 Slika 7 Kretanje broja zaposlenih u periodu od 1991. do 2015. u HNKa.............................................16 Slika 8 Kretanje broja zaposlenih po opinama HNKa u periodu 2008. 2014....................................17 Slika 9 Kretanje broja upisanih uenika prema nivoima obrazovanja u HNKa....................................20 Slika 10 Broj izdatih okolinskih dozvola iz nadlenosti HNKa i F BiH po djelatnostima.......................26 Slika 11 Izdate oklinske dozvole iz nadlenosti Kantona po opinama.................................................26 Slika 12 Mjerni profili za ispitivanje kvalitete voda...............................................................................27 Slika 13 Uporedni pregled koliina prikupljenog otpada od strane JLS i proraunatog otpada prema postojeoj infrastrukturi.......................................................................................................................32 Slika 14 Ukupni planirani i ostvareni prihodi u periodu 2009.2015. godina (u mil. KM).....................38 Slika 15 Kretanje rashoda po kljunim kategorijama u periodu 2011.2015........................................39 Slika 16 Struktura tekuih transfera u budetu HNKa za 2011. i 2015. godinu...................................40 Slika 17 Veza stratekih fokusa i stratekih ciljeva HNKa ...................................................................48 Slika 18 Prioritetni ciljevi po stratekim ciljevima HNKa .....................................................................52 Slika 19 Projekcija prihoda za HNKa za period 2016.2020. godina ....................................................92 Slika 20 Projekcija rashoda i izdataka za HNKa za period 2016.2020.................................................94 Slika 21 Institucionalni okvir za upravljanje razvojem u HNKa..........................................................102


Popis Tabela

Tabela 1 Osnovni podaci o opinama u HNKa u 2013..........................................................................5 Tabela 2 Razvojni problemi i perspektive u vezi sa stanovnitvom........................................................6 Tabela 3 Registrovani privredni subjekati po djelatnostima u HNKa u periodu 2009.2014. godina...8 Tabela 4 Glavni motivi dolaska u tri najposjeenije destinacije u HNKa.............................................11 Tabela 5 Tipologija porodinih poljoprivrednih gazdinstava(PPG) u HNKa.........................................12 Tabela 6 Povrine, umske zalihe i drvna masa po ha..........................................................................13 Tabela 7 Razvojni problemi i perspektive privrede HNKa ...................................................................14 Tabela 8 Razvojni problemi i perspektive trita rada..........................................................................18 Tabela 9 Broj obrazovnih ustanova i uenika prema nivou obrazovanja .............................................19 Tabela 10 Razvojni problemi i perspektive drutvenog sektora HNKa................................................24 Tabela 11 Procjena stanja rijeka na podruju HNKa............................................................................28 Tabela 12 Podruja posebno ugroena poplavama prema Studiji ranjivosti prostora HNKa..............29 Tabela 13 Emisije u vazduh na podruju HNKa (2013. /2014.)............................................................31 Tabela 14 Prikupljeni/sakupljeni i odloeni komunalni otpad (podaci o prikupljenom otpadu)..........32 Tabela 15 Indeksi gubitka obradivoga poljoprivrednog zemljita ........................................................35 Tabela 16 Razvojni problemi i perspektive u sektoru okolia HNKa....................................................37 Tabela 17 Ostvareni budetski rashodi u HNKa za period 2011.2015. godina (u 000 KM)................38 Tabela 18 SWOT analiza HNKa.............................................................................................................41 Tabela 19 Strateki fokusi.....................................................................................................................46 Tabela 20 Pokazatelji uticaja za prvi strateki cilj HNKa......................................................................49 Tabela 21 Pokazatelji uticaja za drugi strateki cilj HNKa....................................................................50 Tabela 22 Pokazatelji uticaja za trei strateki cilj HNKa.....................................................................51 Tabela 23 Prioritetni ciljevi za strateki cilj 1 s pripadajuim pokazateljima krajnjeg rezultata...........53 Tabela 24 Prioritetni ciljevi za strateki cilj 2 s pripadajuim pokazateljima krajnjeg rezultata...........54 Tabela 25 Prioritetni ciljevi za strateki cilj 3 s pripadajuim pokazateljima krajnjeg rezultata...........55 Tabela 26 Projekcija prihoda od indirektnih poreza za HNKa i JLS HNKa za period 2016.2020. godina ...................................................................................................................................................93 Tabela 27 Prikaz projekcije prihoda i primitaka HNKa za period 2016.2020. godina (u 000 KM)......95 Tabela 28 Projekcija finansijskog okvira za Strategiju razvoja HNKa za period 2017.2020................96 Tabela 29 Indikativni finansijski okvir po mjerama...............................................................................97


1Uvod

Integrisana Strategija razvoja Hercegovakoneretvanskog kantona za period 2017.2020. godina (u daljem tekstu: Strategija) kljuni je stratekoplanski dokument Hercegovako neretvanskog kantona (u daljem tekstu: HNK), koji treba poticati i usmjeravati budui rast i razvoj HNK. U najirem smislu, Strategija obuhvata ekonomski i drutveni razvoj kroz koritenje i apsorpciju raspoloivih prirodnih resursa, vodei pri tome rauna o aspektu zatite i unapreenja okolia i prostora. Pripremljena je kako bi sluila kao okvir za definisanje zajednikih ciljeva, poticanje snaga, rjeavanje goruih problema, ali i kao odgovor na izazove budueg razvoja i sveukupnog ivota u HNK. Kao takva, Strategija je usklaena s relevantnim strategijama i politikama na drugim nivoima upravne vlasti u Bosni i Hercegovini (u daljem tekstu: BiH).

Odluku o pristupanju izradi Strategije i uspostavljanju saradnje s UNDPom donijela je Vlada Hercegovakoneretvanskog kantona (u daljem tekstu: Vlada), Odluka broj 0110245/16 od 12. januara 2016. Na osnovu preporuke iz take 1. i 2. Informacije o aktivnostima na donoenju Strategije razvoja Hercegovakoneretvanskog kantona za period 2017.2020., broj 14102524/16 od 14. marta 2016., koju je Vlada usvojila Odlukom broj 0101102 527/16., doneseno je i Rjeenje o imenovanju Kantonalnog odbora za razvoj, broj 01102 584/16 od 14. marta 2016. godine. U Kantonalni odbor za razvoj (u daljem tekstu: KOR) imenovani su predstavnici kantonalnih ministarstava, predstavnici jedinica lokalne samouprave (u daljem tekstu: JLS) s podruja HNKa, predstavnici civilnog drutva te drugih relevantnih organizacija i institucija. Vlada je organizovala proces izrade Strategije uz tehniku koordinaciju Regionalne razvojne agencije za Hercegovinu REDAH (u daljem tekstu: REDAH). Strategija informie cjelokupnu javnost i privatne investitore o razvojnom putu HNKa i predstavlja osnovu za izradu detaljnih planova i programa u pojedinim sektorima, kreira osnovu za praenje napretka te ohrabruje razliite nivoe vlasti i drutvenoekonomske partnere na saradnju i dogovor u planiranju. Na osnovu provedene socioekonomske analize u HNKa, definisanjem stratekih fokusa, inspiracija i aspiracija svih uesnika u procesu, definisana je vizija razvoja HNKa do 2020. godine koja predstavlja osnov za rad i aktivnosti svih graana koji ive na ovom geografskom podruju.

Vizija razvoja HNKa do 2020. godine

PREPOZNATLJIVA, PREDUZETNA, PRIVLANA, SINERGIJA RAZLIITOSTI

S ciljem kreiranja mehanizma za ostvarenje vizije razvoja, a kako bi se obezbjedila veza izmeu vizije razvoja i konkretnih buduih akcija, definisana su tri strateka cilja HNKa do 2020. godine.

Strateki ciljevi HNKa

1. PODIZANJE KONKURENTNOSTI MALIH I SREDNJIH PREDUZEA (MPS), POLJOPRIVREDE I TURIZMA

2. POBOLJANJE KVALITATA IVOTA GRAANA U SKLADU SA STANDARDIMA EU

3. ODRIVO UPRAVLJANJE OKOLIEM, PROSTOROM, PRIHODOVNIM I INFRASTRUKTURNIM RESURSIMA


Strategija obuhvata i popis prioritetnih mjera u svakom sektoru, koje omoguavaju ostvarivanje postavljenih ciljeva putem provoenja operativnih aktivnosti, ime se stvara osnova za sveukupnu implementaciju Strategije. Finansijski okvir za provoenje Strategije usklaen je s mogunostima budeta HNKa i dostupnim izvorima finansiranja u periodu do 2020. godine. Preduslov kvalitetne i blagovremene implementacije Strategije jeste prepoznavanje njenog znaaja od strane cjelokupne zajednice i viih nivoa vlasti, ali i jaanje Strategijom predvienih mehanizama za njeno provoenje, izvjetavanje, auriranje i ukupnu operacionalizaciju, to je zadatak koji stoji pred HNKa u narednom periodu. Provoenje Strategije pratit e se na godinjem nivou. Takoe, ostvareni rezultati e se vrednovati kroz opti napredak u budunosti. Strategija razvoja Hercegovakoneretvanskog kantona izraena je uz podrku Projekta integrisanog lokalnog razvoja (ILDP), zajednike inicijative Vlade vajcarske i Razvojnog programa Ujedinjenih nacija (UNDP) u BiH. Za strunu podrku u izradi Strategije razvoja Vlada Hercegovakoneretvanskog kantona i ILDP su angaovali konsultantski tim strunjaka.

1.1Metodologija izrade strategije

Metodologija za planiranje razvoja kantona u Federaciji Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Metodologija), koja je primijenjena u procesu izrade Strategije, pripremljena je u sklopu ILDPa. Rezultat je opsenih konsultacija, preporuka i zakljuaka Radne grupe za harmonizaciju planiranja razvoja na nivou kantona u Federaciji Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: FBiH), sastavljene od predstavnika JLS, kantona i federalnih ministarstava, pod vodstvom Federalnog zavoda za programiranje razvoja. Metodologija definie principe planiranja razvoja kantona, obuhvat, minimalne sastavne elemente i vremenski okvir strategija razvoja kantona, kao i procese i kljune faze izrade, provooenja, monitoringa te evaluacije stratekih dokumenata. Po svojoj naravi, Metodologija se smatra standardnim pristupom planiranju razvoja kantona u F BiH, a svrha joj je sistematizovati i operacionalisati strateko planiranje na kantonalnom nivou.

Metodologija vodi rauna o usaglaenosti sa standardizovanom Metodologijom za integrisano planiranje lokalnog razvoja u BiH (MiPRO) kao i o pristupima koritenim za izradu razvojnih dokumenata na nivou BiH, kako u sutinskom i logikom smislu tako i u smislu koritenja istih termina. Istovremeno, u Metodologiju su ugraeni primjeri dobre prakse i iskustva steena u procesima izrade integrisanih strategija razvoja Unskosanskog kantona i Kantona Zapadnohercegovakog, te Zenikodobojskog i Tuzlanskog kantona.

Vodei principi na kojima se Strategija zasniva jesu ekonomska i okolina odrivost te socijalna ukljuenost. Odrivost kao princip integrie ekonomski aspekt i aspekt okolia, dok princip socijalne ukljuenosti podrazumijeva jednake prilike za sve i pravinost u smislu identifikovanja potreba i interesa marginalizovanih i socijalno iskljuenih grupa stanovnitva. Takoe, Strategiju karakteriu integracija (ekonomski, drutveni i aspekt zatite okolia posmatrani su kao neodvojivi dijelovi jedne cjeline) i participacija (svi su zainteresovani akteri angaovani i doprinose izradi Strategije). Proces je vodio KOR uz podrku REDAHa, ime su stvoreni uslovi za uestvovanje graana u izradi Strategije, to se naroito manifestovalo kroz javne konsultacije koje su provedene putem Partnerske grupe (PG). Polazna taka za izradu Strategije bila je analiza postojeih stratekih dokumenata, nivoa


njihove realizacije te stepen razvijenosti ljudskih resursa neophodnih za njenu izradu i implementaciju. Analiza je nadograena na osnovu analize relevantnih kvantitativnih i kvalitativnih podataka iz primarnih i sekundarnih izvora. Najvaniji dio Strategije predstavlja strateka platforma, koja obuhvata socioekonomsku analizu, strateke fokuse, viziju i strateke ciljeve razvoja. Strateka platforma dominantno je djelo KORa. Izraen je i plan razvojaorganizacionihkapacitetailjudskihpotencijalaneophodnihzaproces implementacije Strategije. Kako bi se omoguila efektivna implementacija ovog strateko planskog dokumenta, u potpunosti su usklaeni finansijski okvir Strategije i Budet HNa za 2017. godinu. U zavrnom dijelu procesa, KOR je izradio okvirni trogodinji plan implementacije Strategije.


2Situacijska analiza izvod

2.1Ope karakteristike HNKa

Hercegovakoneretvanski kanton je administrativno teritorijalna jedinica koja obuhvata jugoistoni dio podruja F BiH. Administrativno je podijeljen je na osam opina i Grad Mostar. S povrinom od 4.401 km2 protee se cijelom duinom centralne Hercegovine pratei tok rijeke Neretve. Povoljna prirodna obiljeja, tri klimatska pojasa (mediteranska, submediteranska i planinska klima), razvijena hidroloka mrea te reljefno pogodne doline i polja uslovili su ranu naseljenost ovog podruja. Uz tok rijeke Neretve protee se vaan saobraajnostrateki pravac kojim je kontinentalni dio centralne Bosne povezan s Jadranskim morem.

Slika 1 Poloaj unutar BiH i administrativna podjela HNKa

2.2Stanovnitvo

U periodu od 2009. do 2013. godine zabiljeena je tendencija smanjenja ukupnog broja stanovnika (2%). Prema Popisu stanovnitva iz 2013., na podruju HNKa ivi 222.007 stanovnika. Isti izvor navodi da gustoa naseljenosti u 2013. godini iznosi 50 st./km2 to HNKa svrstava u kategoriju rijetko naseljenih kantona. Gotovo polovina stanovnika (47,6%) koncentrisana je u Gradu Mostaru. U periodu od 2009. do 2015. godine u HNKa je zabiljeen pozitivan migracijski saldo (23,3%). Razlog tome je injenica da vei dio stanovnitva uglavnom gravitira prema Gradu Mostaru koji je najvee urbano, obrazovno, zdravstveno, kulturno, turistiko te privredno sredite HNKa ali i Hercegovine. Ostale opine imaju negativan migracijski saldo koji je uglavnom uslovljen ekonomskim razlozima.


Tabela 1 Osnovni podaci o opinama u HNKa u 2013.

Opina

apljina itluk Jablanica Konjic

Grad Mostar Neum Prozor/Rama Ravno

Stolac

Ukupno HNKe

Povrina (km2)

256 181 301 1.169 1.175 225 477 331 286 4.401

Broj naselja

32 21 33 168 60 27 56 54 26 497

Broj stanovnika

26 .157 18. 140 10. 111 25 .148 105. 797 4.653

14 .280 3 .219 14. 502 222. 007

Gustoa naseljenosti (st./km2)

102 100 34 21 90 21 30 11 44 50

Izvor: Federalni zavod za statistiku BiH, Popis stanovnitva i stanova, 2013.

Starosna struktura. Promjene u starosnoj strukturi stanovnitva u periodu od 2009. do 2013. godine oituju se kroz smanjivanje udjela mladog (014 godina) i starog (65+ godina) stanovnitva u ukupnom broju stanovnika HNKa. Broj mladih smanjen je za 3.192 osobe, dok je broj starijih od 65 godina manji za 4.026 lica. Manji udio mladog stanovnitva posljedica je smanjenog nataliteta u HNKa koji je evidentan od 2009. U periodu od 2009. do 2014. godine prirodno kretanje stanovnitva u HNKa prati trend negativnog prirodnog prirataja.

(apljinaitlukJablanicaKonjicGrad MostarNeumProzor/Ra maRavnoStolacHN340300280240200160120804004080)Slika 2 Prirodno kretanje stanovnitva u HNKa 100

60 20 20 60 100 140 180 220 260

320 360

200912117714 201012012 2777 2011136 11 960 2012149 29 2463 2013 9212 1886

2014108433681

2430290 13333 1 62 32 11 16 53 43 23 9

233472

7825529

33 155 11 249 49 218 32 197 5 265

45321

Izvor: Federalni zavod za statistiku


Tabela 2 Razvojni problemi i perspektive u vezi sa stanovnitvom

Razvojni problemiRazvojne perspektive

Konstantnosmanjenjeudjelamladog stanovnitva u ukupnom broju stanovnika

Poveati broj mladog stanovnitva kroz program demografske (pronatalitetne) obnove

Pozitivan migracijski saldo usmjeren uglavnom prema Gradu Mostaru

Razviti program decentralizacije na podruju HNKa kroz drutvenogospodarski razvoj ostalih opina

Visoka stopa nezaposlenosti (41,7%)

Smanjiti stopu nezaposlenosti u periodu 2017.2020. godina

Nedostatak privrednih programa koji podstiu zapoljavanje

Poveatisufinansiranjeprivrednihprojekataiz programa EU

Porast nezaposlenih grupa s minimalnim mogunostima zaposlenja (dobne grupe 40+ godina i osobe s invaliditetom)

Razvoj programa prekvalifikovanja radno sposobnog stanovnitva kroz edukaciju i podsticaj za ostvarivanje samostalnih deficitarnih djelatnosti

Praenje i kontrola zaposlenih

Poveana kontrola i stvaranje evidencije zaposlenih te nezaposlenih radnika

2.3Ekonomska struktura

Pokazatelji razvoja. Bruto domai proizvod (BDP) HNKa u 2014. godini iznosio je 1.888.180.000,00 KM, to predstavlja 11% BDPa F BiH. U istoj godini BDP po glavi stanovnika iznosio je 8.428,00 KM, te je 14,74% vei od BDPa po glavi stanovnika F BiH. U periodu 2009.2014. godina, BDP po glavi stanovnika u HNKa rastao je uz prosjenu stopu 3,5%. Ako se analiziraju podaci o razvijenosti po kantonima u 2015. godini, vidljivo je da HNKa zauzima visoko tree mjesto na skali razvijenosti meu kantonima u F BiH. Mjereno prema indeksu razvoja najslabije razvijene JLS u HNKa jesu Prozor (59,3), Ravno (52,9) i Konjic (67,0).1

Slika 3 BDP po glavi stanovnika HNKa i F BiH za period 2009.2014. godina

Izvor: Federalni zavod za statistiku, Mjeseni statistiki pregled Federacije BiH, Sarajevo, razliita izdanja.

1 Federalni zavod za programiranje razvoja, Socioekonomski pokazatelji po opinama u F BiH za 2015. godinu, Sarajevo, april 2016.


Spoljnotrgovinska razmjena. Spoljnotrgovinsku bilansu HNKa karakterie spoljnotrgovinski deficit koji je u 2015. godini iznosio 481 milion KM. U spoljnotrgovinskoj razmjeni F BiH u 2014. godini, HNKa je uestvovala s 9,6%. Od 2010. godine smanjuje se pokrivenost uvoza izvozom koja je u 2014. godini iznosila 55,4%. Najznaajniji izvozni sektor u HNKa je preraivaka industrija koja je u ukupnom izvozu Kantona 2014. godine uestvovala s 93,78%. Najvei udio u uvozu HNKa ima preraivaka industrija s 94,4% (uvoz hrane i ivih ivotinja, proizvoda razvrstanih prema materijalu, hemijskih proizvoda i maina).

Slika 4 Kretanje izvoza u HNKa u periodu 2009.2014. godina

2009201020112012201320142015

Izvor: Federalni zavod za planiranje razvoja, Makroekonomski pokazatelji po kantonima za 2015. godinu, Sarajevo, 2016.

Industrijska proizvodnja. HNKa se prema proizvodnji nalazi na etvrtom mjestu u F BiH. U 2014. godini na podruju HNKa ostvaren je pad industrijske proizvodnje za 17,5% u odnosu na 2013. godinu. Najvei pad proizvodnje zabiljeen je u sektoru proizvodnje i snabdijevanja elektrinom energijom i gasom, odnosno, u grupi intermedijarnih proizvoda i energije. Rast proizvodnje zabiljeio je sektor proizvodnje maina i proizvoda od metala.

Investicije. U periodu 2009.2014. godina zabiljeen je pad investicija u HNKa. U 2014. godini ukupne investicije u nova stalna sredstva iznosile su 149 miliona KM. U istoj godini najvie se investiralo u materijalna stalna sredstva (graevinske radove te maine, opremu i transportna sredstva). Najznaajnije investicije zabiljeene su u polju strunih/naunih i tehnikih djelatnosti, zatim u preraivakoj industriji, trgovini, informacijskim tehnologijama i graevinarstvu.

Direktna strana ulaganja. U periodu od 1. januara do 30. septembra 2013. godine u HNKa su zabiljeene strane investicije u visini 128 miliona KM. Najvea ulaganja biljee opina itluk, Grad Mostar i opina apljina, zatim slijede opine Stolac i Konjic. Ulaganja se najveim djelom odnose na preraivaku industriju, trgovinu te energiju.

Analiza pravnih lica i privrednih subjekata. U periodu 2009.2014. godina stalno raste broj registrovanih pravnih lica u HNKa. Prema vrsti djelatnosti, najvei broj registrovanih pravnih lica u 2014. godini odnosi se na djelatnosti trgovine na veliko i malo i odravanje, zatim ostale drutvene, socijalne i line uslune aktivnosti te preraivaku industriju. U 2014. godini na podruju HNKa poslovalo je ukupno 2.408 privrednih drutava. U ukupnom broju registrovanih pravnih lica (12.238) najvei udio imaju mikro i mala preduzea te 6.650 obrta.


Promatrano na nivou HNKa, broj privrednih drutava raste u svim JLS, dominantno u Gradu Mostaru, opinima apljina i Konjic, dok je pad zabiljeen u ProzorRami i Neumu.

Tabela 3 Registrovani privredni subjekati po djelatnostima u HNKa u periodu 2009.2014. godina

Privredni subjekti po djelatnostima

Poljoprivreda, lov i umarstvo Ribarstvo

Vaenje ruda i kamena Peraivaka industrija

Proizvodnja i opskrba elektrinom energijom, gasom i vodom Graevinarstvo

Trgovina na veliko i malo i odravanje Ugostiteljstvo

Transport, skladitenje i komunikacije Finansijsko posredovanje

Nekretnine, iznajmljivanje i poslovne usluge

Javna uprava i odbrana Obrazovanje

Zdravstvo i socijalni rad

Ostale drutvene, socijalne i line uslune aktivnosti

Djelatnosti domainstava

Eksteritorijalne organizacije i tijela

Ukupno

Indeks 2009.2010.2011.2012.2013.2014.2014.

/2009.

131 137 138 133 144 147 112,21 15 17 16 16 106,6 40 40 43 42 41 43 107,5 605 610 619 615 582 592 97,85

303544606067223,33

319 319 324 321 349 348 109,09 1.457 1.494 1.524 1.526 1.527 1.515 103,98 125 135 148 156 163 180 144 273 279 287 284 194 194 71,06 32 31 32 32 33 32 100

434452479494576013,82

143143146150151154107,69 133133140143161170172,82 214216223227220227106,07

1.2631.3941.5631.7351.8471.948154,24

111111100 000000

5.2155.4365.7275.9355.5305.678

Izvor: Ministarstvo privrede HNKa, 2016.

Prihodi i dobit privrednih drutava. Ukupan prihod od prodaje, koji su u 2014. godini ostvarila privredna drutva sa podruja HNKa, iznosio je 2.373.383.896 KM te je za 2,54% u vei odnosu na prethodnu godinu. U ukupnim prihodima privrednih drutava najznaajniji udio imaju privredna drutva u sektoru trgovine na veliko i malo te prerade obojenih metala. U 2014. godini ukupan prihod od izvoza privrednih drutava sa podruja HNKa iznosio je 552.268.000,00 KM ili oko 23,27% ukupnih prihoda. Prihod od izvoza dominantno ostvaruje preraivaka industrija.

Zaposlenost u privrednim drutvima i obrtima. U 2014. godini u HNKa je zabiljeeno ukupno 33.818 nezaposlenih lica to pokazuje poveanje nezaposlenosti za 3.9% u odnosu na prethodnu godinu. U istoj 2014. godini u privrednim subjektima HNKa bilo je ukupno 31.330 zaposlenih radnika to ini 64,94% ukupnog broja zaposlenih na nivou Kantona. Posmatrajui zaposlenost po veliini privrednih subjekata, najvei broj zaposlenih bio je u velikim preduzeima (41,53%), dok je u srednjim bilo zaposleno 22,12%, malim 23,05% te mikro preduzeima 13,30%. Posmatrajui sektorsku strukturu privrednih drutava, najvei broj zaposlenih evidentiran je u privrednim drutvima trgovine na veliko i malo, preraivake industrije te graevinarstva. Rast zaposlenosti biljee sektori obrade metala i poljoprivreda.


Stanje preduzetnike infrastrukture na podruju HNKa. Prema Studiji o uspostavljanju, razvoju i promociji poslovnih zona u Hercegovini, koju je u 2011. godini izradio REDAH, na podruju HNKa identifikovano je trinaest poslovnih zona povrine cca 1 milion m2. Kako bi se olakalo poslovanje privrednim subjektima preduzetnike zone nude osnovnu infrastrukturu. Podsticanje koritenja i unapreenja preduzetnike infrastrukture moe biti rjeenje za probleme koji su prisutni kod privrednih subjekata. Prema podacima iz Izvjetaja o problemima privrednika HNKa2 vidljivo je da je potrebno olakati put i skratiti vrijeme registracije privrednih drutava, unaprijediti pristup finansijskim sredstvima, unaprijediti kvalitet pravnog okvira te povezanost obrazovanja i zahtjeva trita rada.

2.4Pregled stanja turizma i ugostiteljstva u HNKa

Analiza turistike potranje. Prema slubenim podacima Federalnog zavoda za statistiku (u daljem tekstu: FZS), tokom 2015. godine na podruju HNKa registrovano je 204.000 turistikih dolazaka te 464.100 noenja turista. U zadnjih pet godina broj turistikih dolazaka na podruju HNKa poveao se za 97% dok je broj noenja turista povean za 83%. U istom periodu broj turistikih dolazaka rastao je po prosjenoj godinjoj stopi od 17% dok je neto sporije rastao broj noenja turista (godinja stopa od 16%). Prosjena duljina boravka turista u HNKa tokom 2015. godine iznosila je 2,3 dana to je relativno kratko. U istoj godini u strukturi turistike potranje dominirali su inostrani turisti (82%) dok su domai turisti ostvarili oko 18% noenja. Znaajno obiljeje trenutnog stepena turistikog razvoja HNKa je i izraena sezonalnost turistike potranje. U tri ljetna mjeseca 2015. godine ostvareno je oko 50% od ukupno registrovanog broja noenja turista na podruju HNKa, dok taj udio u periodu majseptembar raste na preko 70%.

Slubenoregistrovanaturistikapotranjaizrazitojeneravnomjernoprostorno rasporeena. Od ukupno devet JLS, veina turistikog prometa (noenja) u 2015. godini ostvarena je na podruju opina Neum (47%) i itluk (29%) te na podruju Grada Mostara (19%). Ostala podruja HNKa ili uope nemaju slubeno registrovanog turistikog prometa, ili je on zanemarivo mali. Analiza turistike potranje prema vrstama smjetajnih kapaciteta pokazuje da se veina slubeno registrovane potranje ostvaruje u hotelima i slinom smjetaju (95%) te u odmaralitima i slinim objektima za krai odmor (4%) dok ostale vrste smjetajnih kapaciteta uestvuju s manje od 1% u ukupno registrovanom turistikom prometu na podruju HNKa.

2 HNK, Vijee za konkurentnost i razvoj, Izvjetaj o problemima privrednika HNKa, Mostar, 2013.


Slika 5 Udio HNKa u ostvarenom turistikom prometu na podruju F BiH u 2015. godini

Izvor: Federalni zavod za statistiku.

Turistika zajednica Hercegovakoneretvanskog kantona (u daljem tekstu: TZ HNK) procjenjuje da je slubenim statistikim podacima obuhvaeno tek oko 20 do 30% od ukupno ostvarenog broja dolazaka i noenja turista na podruju HNKa, dok se jednodnevni turistiki posjeti uope ne evidentiraju niti postoje slubene procjene njihovog broja. Ukoliko se ova procjena uzme kao vjerodostojna, onda se moe zakljuiti da se na podruju HNKa godinje ostvari izmeu 1,5 i 2 miliona turistikih noenja.

Analiza turistike ponude. HNKa raspolae izuzetno kvalitetnom i diversificiranom turistikom resursnom osnovom, to predstavlja vaan preduslov kvalitetnog i dugorono odrivoga turistikog razvoja ovoga prostora. U smjetajnoj ponudi na podruju HNKa trenutno je dostupno neto vie od 20 hiljada kreveta u kategorizovanim smjetajnim objektima, veinom hotelima i slinom smjetaju. Od ukupnog broja kreveta, najvei se broj nalazi na podruju opina itluk (oko 70%) i Neum (oko 18%) te Grada Mostara (9%) dok se na podruju est preostalih JLS nalazi samo 3% raspoloivih kreveta u kategorizovanim smjetajnim objektima. Prema procjenama TZ HNK, broju slubeno registrovanih kreveta treba dodati jo oko 1520 hiljada kreveta u privatnim smjetajnim kapacitetima. U 2014. godini, u djelatnosti pruanja usluga smjetaja te pripreme i usluivanja hrane, bilo je registrovano 180 pravnih lica, 260 dijelova pravnih lica te 1.937 obrta. HNKa uestvuje s 21,3% u ukupnom broju pravnih subjekata koji su registrovani za djelatnost pruanja usluga smjetaja te pripreme i usluivanja hrane u FBiH, te s oko 16,6% u ukupnom broju zaposlenih u toj djelatnosti. Ukupan promet ugostiteljstva na podruju HNKa tokom 2014. godine iznosio je 30,9 miliona KM od ega je veina ostvarena u preduzeima u privatnom vlasnitvu (76%) te manji dio u javnim/dravnim preduzeima ili preduzeima u mjeovitom vlasnitvu (24%).


Slika 6 Kretanje turistikog prometa u HNKa u periodu 2011.2015. s trendom

Izvor: Federalni zavod za statistiku.

Analiza stavova i potronje turista u HNKa. Na osnovu rezultata istraivanja TOMAS F BiH 2010 Stavovi i potronja turista u Federaciji BiH glavni motivi dolaska turista na podruje HNKa jesu kulturne znamenitosti, kratki odmor u gradu i nova iskustva i doivljaji (Mostar), religiozni razlozi, duhovni rast i razvoj (Meugorje) te odmor i oputanje, zabava i gastronomija (Neum). Turisti na podruju HNKa veinom su srednje ivotne dobi (40 45 godina), visoko su obrazovani (2/3 njih ima zavrenu viu ili visoku kolu), veinom dolaze vlastitim automobilom dok su im mjeseni prihodi kuanstva vei od 4 hiljade KM.

Tabela 4 Glavni motivi dolaska u tri najposjeenije destinacije u HNKa

MOSTAR(%)*MEUGORJE(%)*NEUM(%)*

Kulturne znamenitosti

53,4%

Religiozni motivi

83,6%

Pasivni odmor, oputanje

69,2%

Kratki odmor u gradu

31,1%

Hodoae

35,4%

Zabava

45,4%

Nova iskustva i doivljaji

28,2%

Duhovni razvoj

32,9%

Gastronomija

23,7%

Izvor: TOMAS FBiH 2010. Stavovi i potronja turista u FBiH pilot istraivanje * Mogunost vie odgovora

2.5Pregled stanja poljoprivrede u HNKa

Ukupna povrina poljoprivrednog zemljita na podruju HNKa iznosi 222.851 ha (50,64%). Na obradivo zemljite otpada 73.887 ha (33,16 %), na ume 185.925 ha (42,25%) dok ostalo zemljite ine panjaci i nekoritene povrine. Prema Karti bonitetne vrijednosti tla, HNKa raspolae s 2.256,85 ha (1,11%) zemljita II bonitetne klase, 6.613,38 ha (3,12%) zemljita III bonitetne kategorije dok IVa i IVb bonitetne klase zauzimaju 12.331,24 ha (5,96%). Zbog prirodnog manjka kvalitetnog zemljinog fonda na podruju HNKa, posebnu panju treba posvetiti racionalnom koritenju, uvanju i zatiti poljoprivrednoga zemljita. Mali posjed, te dislociranost i usitnjenost parcela meu glavnim su razlozima niske i neefikasne

12. juli, 2017. SLUBENE NOVINE Broj 6 - Strana 19 Hercegovako-neretvanskog kantona (veliiniPPGe(%)(%)UkupnaProsjenaTipovi PPGe poUkupan brojProcenatpovrina PPGeProcenatpovrina po PPGe [ha] (ha)Povrina 01 [ha]2.37165,66%752,8813,15%0,32Povrina 13 [ha]83123,01%1.444,5825,24%1,74Povrina 35 [ha]1875,18%718,1212,55%3,84Povrina 510 [ha]1343,71%921,4516,10%6,88Povrina 1050 [ha]872,41%1.613,0828,18%18,54Povrina iznad 50 [ha]10,03%274,214,79%274,21Ukupno3.611100,00%5.724,32100,00%1,59)

poljoprivredneproizvodnje,aliinajveiograniavajuifaktor konkurentnosti. Prosjena povrinapoljoprivrednogzemljita poljoprivredna gazdinstva na podruju HNKa iznosi 1,59 ha.

poveanja njene kojim raspolau

Tabela 5 Tipologija porodinih poljoprivrednih gazdinstava(PPG) u HNKa

Izvor: FMPV3, Registar poljoprivrednih gazdinstava, 2016.

Biljna proizvodnja. U strukturi sjetvenih povrina na podruju HNKa dominiraju krompir, paradajz, crveni luk, paprika, dinje i lubenice. Aluvijalna tla u donjem toku rijeke Neretve (od Salakovca do Metkovia) pogodna su za proizvodnju povrtlarskih kultura (cca 500 ha poljoprivrednog zemljita u intenzivnoj proizvodnji, prije svega salate, paradajza, paprike i krastavaca). Povrine krmnog bilja u 2014. godini (djetelina 216 ha, lucerka 131 ha, jeam 305 ha i kukuruz 111 ha) znatno su smanjene u odnosu na 2009. (djeteline 1.270 ha, lucerke 1.234 ha, jema 416 ha, kukuruza 181 ha). Razlog ovakvom stanju je smanjenje stonog fonda.

Voarska proizvodnja. U strukturi voarskih kultura zastupljena je proizvodnja jabuastog, jezgriavog, kotiavog i jagodiastog voa. Meutim, velike oscilacije u urodima po pojedinim godinama, izostanak kvalitetnih polica osiguranja te neizgraeni sistemi mrea protiv tue, faktori su koji onemoguavaju konkurentniju proizvodnju voa. Vremenske (ne)prilike uvelike odreuju urode voa po ha. Ovome valja pridodati nedostatak rashladnih kapaciteta (pakirnice sortirnice i hladnjae) to dovodi do velike sezonske ponude odnosno smanjenja cijena voa, a kao posljedica toga i ukupnog smanjenja dohotka proizvoaa. Najvei potencijal lei u razvoju proizvodnje ranoga povra, vinogradarstvu te uzgoju ljekovitoga bilja i mediteranskih vonih vrsta (ipak, maslina, smokva).

Animalna proizvodnja. U strukturi animalne proizvodnje na podruju HNKa najvei znaaj ima proizvodnja mlijeka (22.363 hiljade litara). U periodu od 2009. do 2015. godine stoni fond goveda na podruju HNKa smanjen je za 1.240 grla, dok je u istom periodu dolo do smanjenja broja krava i steonih junica za oko 1.210. Openito, prema dostupnim statistikim podacima u zadnjih est godina u stalnom je opadanju broj goveda, kao i broj ovaca. Broj svinja u navedenom je periodu varirao iz godine u godinu, dostiui maksimum u 2012. godini (12.874). Proizvodnja jaja biljei pozitivne pomake kao i proizvodnja pileeg mesa. Na podruju HNKa postoji moderna farma za proizvodnju mlijeka s cca 600 muznih grla i cca 500 ha poljoprivrednog zemljita za proizvodnju stone hrane. Osim ovogizdvojenog sluaja, postoji nekoliko manjih farmi cca 20 30 grla, dok je ostalo ekstenzivna proizvodnja

3 Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva


s vrlo starom tehnologijom. Najvei potencijal lei u razvoju ovarskih farmi za proizvodnju mesa (jagnjetina) i ovjeg sira, koje je vrlo lako uklopiti u razvoj ruralnog turizma (kratki lanac opskrbe). Izdvajanjem znaajnih sredstava za podrku otkupljivaima poljoprivrednih proizvoda djelimino se kompenzuje odsustvo preraivakih kapaciteta, koji su dovoljni samo u sektoru prerade mlijeka te apsolutno nedovoljni u sektoru prerade voa i povra koje se proizvodi na podruju HNKa. Dio otkupljenog voa i povra djelimino se izvozi, a najvei dio utroi se za stolnu (sezonsku) potronju. Ipak, posljednjih je godina napravljen pozitivan ali nedovoljan pomak u poveanju instalisanih rashladnih kapaciteta za uvanje voa i povra.

umarstvo i vodni resursi. Od ukupnih povrina HNKa na umsko zemljite otpada 187.505 ha ili ak 42,45%. Od toga je 70,9% u dravnom vlasnitvu, dok je 29,1% u privatnom vlasnitvu. Od ukupne proizvodnje od 87 tisua m3 u 2015. godini, na trupce liara otpada 36,87 % dok je ostalo proizvodnja ogrjevnoga drveta (59,77%). Ukupna zaliha drvne mase procijenjena je na 17.546 miliona m3. Najvie uma je na podruju opina Konjic, Jablanica i Prozor/Rama. Kako bi se obezbjedilo kontinuirano upravljanje, planiranje i privreivanje ovim znaajnim resursom s ciljem njegove zatite, podruje umarstva treba zakonski urediti na kantonalnom nivou donoenjem Zakona o umama HNKa. Znaajni problemi sektora umarstva ogledaju se u niskoj produktivnosti, odsustvu kritine mase podsticajnih sredstava razvoja, nedovoljnoj i neprimjerenoj tehnolokoj opremljenosti, odsustvu preraivakih kapaciteta, looj edukaciji, neadekvatnim mjerama prevencije i pripravnosti u smislu odgovora na vremenske neprilike i katastrofe, nedovoljno razvijenoj integralnoj zatiti uma, postojanju znaajnih povrina miniranog umskog zemljita te nerazvijenoj finalnoj preradi drveta.

Zatita i upravljanje umama. Sa stajalita zatite i spaavanja potrebno je obratiti posebnu panju i insistirati na racionalnom upravljanju uma. Obzirom da nema Zakona o umama F BiH, a a kao posljedica toga niti Zakona o umama HNKa, nije uspostavljeno JP ume HNKa. Ovaj problem predstavlja osnovnu prepreku za efikasno upravljanje umskim resursima na podruju Kantona, jer nisu donesene umskoprivredne osnove koje bi imale razliite periode vaenja od 2016. godine do 2020. godine. Dominirajue vrste drvea jesu liarske vrste, a drvne su zalihe najvee u opini Konjic (50,12% ukupnih drvnih zaliha). Kako je to podruje veim dijelom i zatieno, u narednom planskom periodu nuno je posebnu panju posvetiti kontroli i ograniavanju pojave nelegalne sjee te uspostavljanju uvarske slube. Prisutnost minskih polja na podruju HNKa stalna je opasnost i predstavlja vaan problem u ukupnom upravljanju umama.

Tabela 6 Povrine, umske zalihe i drvna masa po ha

Povrine pod Procenat umsko zemljite Procenat Drvna masa Procenat umama (%) drvna masa (%) po ha/m3 (%)

(ha)(000 m3)

Godina

2015.

2015.

2015.

apljina

7.600

4,05

99

0,71

13

2,84

itluk

8.994

4,80

297

2,12

33

7,21

Jablanica

13.995

7,46

1.413

10,08

101

22,05

Konjic

50.901

27,15

7.024

50,12

138

30,13

Grad Mostar

42.048

22,43

3.196

22,81

76

16,59

Neum

7.106

3,79

14

0,10

2

0,44

ProzorRama

23.091

12,31

1.478

10,55

64

13,97


Ravno

10.770

5,74

194

1,38

18

3,93

Stolac

23.000

12,27

299

2,13

13

2,84

TOTAL

187505

100,00

14014

100,00

458

100,00

Izvor: Federalni zavod za programiranje razvoja (Publikacija 2015.)

Vodni resursi. S ukupnom duinom od 215 km (od ega su 22 km u Republici Hrvatskoj) i povrinom sliva od 10.380 km2, Neretva je najvei vodotok na podruju HNKa i predstavlja najznaajniji vodni resurs u Kantonu (protie kroz etiri opine HNKa). Glavni kopneni vodni potencijal ini rijeka Neretva koju svojim dotocima nadopunjuju brojne pritoke kao Neretvica, Rama, Grabovica, Drenica, Buna, Radobolja, Trebiat, Krupa, Bregava i dr. Sve one tvore bogato raspleteni sistem ukupnog ivota podruja, a glavne meu njima pruaju mogunost navodnjavanja kao osnove proizvodnje hrane. Meu stacionarnim vodama prednjai atraktivni rezervat Hutovo Blato, te za turizam pogodno Blidinjsko, Borako i Blatako jezero. Najviu energetsku, te potencijalno vodonatapnu i akvakulturnu vrijednost imaju i Jablaniko te Ramsko jezero, kao i akumulacije brana Grabovica, Salakovac i Mostar. Hidroenergetski sistem rijeke Neretve ine hidroelektrane HE Jablanica (1954.), HE Rama (1969.), HE Grabovica (1981.), HE Salakovac (1981.), HE PeMlini (2004.) rijeka Tihaljina, HE Mostarsko blato (2012.) Pored primarne poljoprivredne proizvodnje, znaajni izvori kontaminacije voda jesu energetski sektor i industrija, zatim ostali vaniji izvori kao to su uzgoj i eksploatacija uma, te ruralna naselja bez kanalizacijskih sistema. Vodu loe kvalitete poljoprivrednici koriste za zalijevanje usjeva to ograniava i njih i preraivae u proizvodnji organske hrane zasnovane na primjeni standarda tipa Global GAP, HACCP, ISO 9001. i sl.

Koritenje, zatita i upravljanje zemljitem. Zbog prirodnih odlika, ali i neadekvatnog koritenja i upravljanja zemljitem, HNKa je suoena s fizikim gubicima poljoprivrednog zemljita s oko 9.268 ha (2,10% ukupne povrine), te unitavanjem strukture zemljita i smanjenjem mogunosti koritenja zemljita (od 19% 2011. do 34% 2014. godine) za razvojne potrebe privrede ili za unapreenje kvalitete ivota stanovnitva. Najvee degradacije terena i okolia nastale su eksploatacijom kamena, deponijima otpada, ali i gradnjom hidroakumulacija. U zadnje dvije godine rekultiviu se umska zemljita za proizvodnju smilja (Helycrhrisum italicum ssp. italicum) ime je dolo do poveanja obradivih povrina za 651 ha. Kao najvei uzronici zagaenja poljoprivrednog zemljita identifikovani su neadekvatno odloeni otpad iz industrije i domainstava, otpadne vode septikih jama, preljeva i direktnih izlijevanja u tlo, postojanje minskih polja, neadekvatno i nekontrolisano koritenje pesticida i mineralnih ubriva u poljoprivredi.

Tabela 7 Razvojni problemi i perspektive privrede HNKa

Razvojni problemi

Razvojne perspektive

PrivrednaslikaKantonaukazujena postojanje nekonkuretne privede s nedovoljno iskoritenim kapacitetima

Podsticanjeinovacijaitehnolokogosavremenjivanja industrijske proizvodnje i kreiranja inovativnih proizvoda, restrukturisanje preduzea, podizanje produktivnosti

Neadekvatna usklaenost potreba privrede i ponude radne snage

Programi kontinuiranog unapreenja obrazovanja, razvijanje i primjena novih znanja i vjetina

Neiskoritenipotencijalpoljoprivredei prehrambene industrije uprivrednoj aktivnosti te nedostatan ruralni razvoj

Programi jaanja poljoprivrede, iskoritavanja razvojnih potencijala i ivotnih uslova ruralnog podruja te njihovo meusobnopovezivanje(mikobiznis,ensko preduzetnitvo,...)


Nedovoljan izvoz koji nosi neuravnoteenost platne bilanse i uvoznu ovisnost Kantona

Programi podizanja konkurentnosti privrede, unapreenje poslovnog okruenja, porezna reforma, mobilnost radne snage

Obezbjeenje uslova za rast malih i srednjih preduzea i otvaranje novih

Jaanje preduzetnike infrastrukture, unapreenje poslovnog okruenja za razvoj MSP (IT, inovacije, edukacija), instrumenti finansiranja

Osjetljivost javnih finansija

Fiskalna konsolidacija, kontrola javnih rashoda, efikasno fiskalno upravljanje te obezbjeivanje podrke privredi kroz kapitalne transfere

Obezbjeivanje stabilnih i prikladnih izvora finansiranja

Programi podsticanja investicija, kreditne linije, garantni fondovi, razvojni fondovi i banke

Nizakkvalitetinepovoljnastruktura postojeihsmjetajnihkapacitetana podruju HNKa

Podizanje kvaliteta postojeihsmjetajnihobjekata i podsticanje razvoja novih smjetajnih objekata visoke kategorije, osobito malih porodinih hotela, kua za odmor i porodinih poljoprivrednih gazdinstava koja pruaju turistike usluge

Kratka prosjena duljina boravka turista (2,3 dana), HNKa trenutno funkcionie kao jednodnevna odnosno izletnika turistika destinacija

Diversifikacija turistikog destinacijskog proizvoda, razvoj turizma posebnih interesa, obogaivanje i podizanje kvaliteta vanpansionske turistike ponude

Visokasezonalnostturistikepotranje, koncentracija turistikog prometa tokom ljetnih mjeseci i posljedino niska stopa iskoritenosti smjetajnih kapaciteta

Razvoj turistikih proizvoda i usluga koji ne zavise o prirodnim i institucionalnim faktorima kao to su klimatski uslovi, nacionalni praznici na glavnim emitivnim tritima, sezona godinjih odmora i sl., stavljanje Meunarodne zrane luke Mostar u funkciju turistikog razvoja

Neprepoznatljivost HNKa kao jedinstvene turistikedestinacije,nepostojanje jedinstvenog brenda Hercegovine

Izrada Stratekog marketing plana turizma HNKa (poeljno cijele Hercegovine) kojim bi se definisali glavni turistiki proizvodi, trini segmenti, promocijske i komunikacijske aktivnosti te definisala osnovna obiljeja turistikog brenda HNKa (Hercegovine)

Nepostojanjeturistikihzajednicana lokalnom nivou

Uspostavljanje sistema turistikih zajednica na nivou JLS s ciljem efikasnog upravljanja turistikim razvojem na lokalnom nivou

Nerazvijen sistem turistike statistike u F BiH i HNKe

Unapreenje sistema turistike statistike na podruju FBiH i HNKe s ciljem stvaranja kvalitetne informacijske podloge za definisanje efikasnih mjera turistike politike

Nedovoljan nivo saradnje meu glavnim razvojnim dionicima, nedostatak kvalitetnog destinacijskog menadmenta

Podsticanje saradnje meu glavnim razvojnim dionicima iz podruja javnog i privatnog sektora kroz uspostavljanje organa za koordinaciju razvoja turizma i provoenje mjera definisanih u Strategiji razvoja turizma HNKa za period 2011.2021.

Visok stepen neobraenog poljoprivrednog zemljita, rascjepkanost zemljinih posjeda na PPGe

Poveanje nivoa koritenja obradivih povrina, okrupnjavanje zemljinih posjeda, zatita i unapreenje plodnosti tla te uspostavljanje politike odrivog upravljanja zemljitem

Nestabilnostdohotkapoljoprivrednih proizvoaa (PPGe) i nepovoljni uslovi poslovanja poljoprivrednih proizvoaa u odnosu na drave iz okruenja

Poveanje opsega primarne poljoprivredne proizvodnje,

podrka stabilnosti dohotka poljoprivrednog gazdinstva i smanjenje razlike u uslovima poslovanja u odnosu na proizvoae iz drava regije


2.6Pregled stanja i kretanja na tritu rada HNKa

Zaposlenost u HNKa. Prema prikupljenim podacima, na podruju HNKa krajem 2015. godine djeluje 258 dravnih preduzea i ustanova, 2.665 privatnih preduzea i agencija, te 3.766 samostalnih poreznih obaveznika (samostalne obrtnike, trgovake i ugostiteljske radnje, samostalni prevoznici), koji ukupno zapoljavaju i radno angauju 49.217 radnika4. Stopa zaposlenosti krajem 2015. godine iznosi 32,2% dok je nezaposlenost 41,7% te je u odnosu na 2014. via za 0,9%. Broj zaposlenih u 2015. u odnosu na podatke iz 1991. godine, prati negativan trend to je razumljivo s obzirom na ratom uniten i zanemaren sektor privrede i industrije uope. Ako se prati broj zaposlenih u periodu od 2010. do 2015., vidljiv je porast od 8% u odnosu na 2010. godinu.

Slika 7 Kretanje broja zaposlenih u periodu od 1991. do 2015. u HNKa

70.000

60.000

50.000

40.000

30.000

20.000

10.000

0

1991.2001.2010.2011.2012.2013.2014.2015.

Broj zaposlenih radnika(godinji prosjek)

Izvor: Federalni zavod za statistiku, Mjeseni statistiki pregled Federacije BiH, Sarajevo, razliita izdanja, KOR HNKa.

Od ukupnog broja zaposelnih u HNKa u 2015. godini, udio zaposlenih u neprivrednim djelatnostima iznosi 39,3% to je za 3,9% manje u odnosu na 2013. Iako zaposlenost u HNK a biljei rast, ona ne ispunjava potencijale koje ovo okruenje nudi. Poveanje zaposlenosti u periodu 2010.2014. godina zabiljeeno je u opinama itluk i Konjic te Gradu Mostaru dok ostale opine prati neznatno ili smanjeno zapoljavanje.

4 Poreska uprava Federacije BiH


Slika 8 Kretanje broja zaposlenih po opinama HNKa u periodu 2008.2014.

(040008000120001400018000220002600030000)32000

28000

240002008 200002009 160002010

2011

100002012 60002013 20002014

Izvor: Federalni zavod za statistiku, Mjeseni statistiki pregled Federacije BiH, Sarajevo, razliita izdanja, KOR HNKe.

Prosjena neto plata u HNKa. Prema makroekonomskim pokazateljima za 2013. godinu, prosjena neto plata u HNKa iznosila je 891,00 KM5. Trend kretanja prosjene neto plate u opinama HNKa od 2011. do 2014. prati kontinuirani porast ostvaren u etverogodinjem periodu od 2008. do 2011. godine. Ovaj trend poveanja neto plate prisutan je u gotovo svim JLS na podruju Kantona (osim itluka i Stoca). Najvii iznos prosjene mjesene neto plate u 2013. godini na podruju Kantona zabiljeen je u opini Ravno (1.080,00 KM) i Gradu Mostaru (956,00 KM).

Analiza sive ekonomije (rad na crno). Siva ekonomija (rad na crno) odnosno radni odnos suprotan zakonskim propisima, jedan je od veih problema u HNKa. Najvea je pojava rada na crno u podruju uslunih djelatnosti i to u ugostiteljstvu, trgovini i turistikim objektima. Procjena je da vie od 60% graevinskih radnika radi na crno. Takoe, veliki broj penzionera obavlja rad na crno, a u kontekstu navedenog ne moemo zanemariti ni penzionere relativno mlae dobi (vojni penzioneri) koji su i nakon penzionisanja radno angaovani. Znaajan broj poljoprivrednih proizvoaa nalazi se dugi niz godina na evidenciji Slube za zapoljavanje (u daljem tekstu: Sluba), samo radi ostvarenja prava na zdravstvenu zatitu a u stvarnosti obavljaju rad na crno.

Nezaposlenost u HNKa. Broj nezaposlenih lica u 2015. godini bio je 34.453 lica to je u odnosu na kraj 2014. godine, kada se na evidenciji Slube nalazilo 33.818 nezaposlenih lica, poveanje za 635 lica ili 1,9% (u odnosu na 2009. godinu ak 16,4%). Nuno je naglasiti da se ovi podaci odnose samo na registrovanu nezaposlenost i nisu odraz pravog stanja nezaposlenosti. Ako se uzmu u obzir rad na crno, prihodi koji se ostvaruju kroz neke druge osnove osim zaposlenja i sl., stvarni broj nezaposlenih znaajno je manji. Prema stepenu strunog obrazovanja, najvei udio nezaposlenih lica ima III stepen strunog obrazovanja (34,7%), zatim slijedi IV stepen (30,7%), I stepen (19,9%), VII/1 stepen (5,8%), VII/2 stepen

5 Makroekonomski pokazatelji 2013., FZS Mjeseni statistiki pregled FBiH po kantonima 03/13, Federalni zavod za programiranje razvoja


(3,4%), VI/1 stepen (1,9%), VI/2 stepen (1,9%), te II stepen sa 1,4% i V stepen sa 0,3%. U odnosu na 2015. godinu, udio nezaposlenih u dobi od 30 godina je nepromijenjen (32,5%), dok se u dobi od 30 do 40 godina biljei porast nezposlenosti za 0,5% (7.935 ili 23,4%). Specifina je kategorija stanovnitva preko 50 godina koja u ukupnom broju nezaposlenih lica uestvuje s 24,6%, perspektive za njihovo zapoljavanje su minimalne, a njihov udio u ukupnom broju nezaposlenih lica svake se godine poveava. Zabrinjavajui je podatak da 40,8% lica s evidencije nezaposlenih na zaposlenje eka vie od pet godina, a posebno podatak da 22,8% nezaposlenih posao eka vie od devet godina. Tokom 2015. godine zaposlila su se 6.834 lica koja su se vodila na evidenciji nezaposlenih lica Slube. U odnosu na 2014. godinu, to je vie za 10,9% (677 nezaposlenih lica vie). U strukturi nezaposlenih 2.772 ili 40,6% je ena. Najefikasnije mjere za zapoljavanje jesu one koje se odnose na otvaranje novih radnih mjesta i stvaranje novih vrijednosti.

Tee zapoljive/ranjive kategorije na tritu rada. Na tritu rada u HNKa identifikovane su sljedee grupe tee zapoljivih lica:

-lica s invaliditetom, -kronini bolesnici,

-lica s psihikim smetnjama, -dugotrajno nezaposleni,

-lica starija od 45 godina,

-mladi bez zanimanja ili mladi koji nisu zavrili formalno obrazovanje, -ovisnici,

-bivi osuenici,

-poinioci krivinih djela, -samohrani roditelji,

-lica s kombiniranim smetnjama, -tehnolokoekonomski vikovi.

Tabela 8 Razvojni problemi i perspektive trita rada

Razvojni problemiRazvojne perspektive

Opadanje broja zaposlenih i poveanje broja nezaposlenih u HNKa

Intenzivirati podrku i poveati izdvajanja za podrku zapoljavanju (podsticaji, subvencije, obuke i sl.) Promocija i podsticanje samozapoljavanja, posebno u sektoru poljoprivrede, podsticanje preduzetnikog duha kod mladih itd.

Trend rasta broja nezaposlenih ena i mladih

Intenziviratiprojektezazapoljavanjei samozapoljavanje ena i mladih

Visok udio niskoobrazovane radne snage (KV i NKV) u ukupnom broju nezaposlenih lica

Implementirati programe za jaanje kvalifikacija i struno osposobljavanje niskoobrazovane radne snage, u skladu sa Zakonom o obrazovanju odraslih HNKa

Neusklaenost rada slubi za zapoljavanje i privrede

Jaati saradnju slubi za zapoljavanje, obrazovnih institucija i privrede

Neusklaenosti programa obrazovnih institucija i potreba trita rada te pojava deficitarnih zanimanja

Unaprijeditiusklaenostprogramaobrazovnih institucija s potrebama trita rada, uz uvoenje novih obrazovnih modula/zanimanja u kole i ukidanje (ili privremeno ukidanje) obrazovnih ciklusa za struke u kojima je oita hiperprodukcija kadra koje trite rada nije u mogunosti zaposliti


Prisutnost sive ekonomije (rada na crno) i nedovoljna koordinacija institucija u voenju evidencije i sprjeavanju sive ekonomije (rada na crno)

Intenzivirati inspekcijski nadzor na tritu rada i saradnju institucija za evidenciju i provoenje mjera sprjeavanja rada na crno

Podsticati poslodavce na prijavu radnika kroz subvencije za doprinose i smanjenje doprinosa

2.7Pregled stanja i kretanja drutvenog razvoja HNKa

2.7.1 Obrazovni sistem

Obrazovanje u HNKa organizovano je na etiri nivoa: predkolsko, osnovno, srednje i visoko obrazovanje. U kolskoj 2014./2015. godini u HNKa je registrirovano 168 obrazovnih institucija koje pohaaju 44.582 uenika.

Tabela 9 Broj obrazovnih ustanova i uenika prema nivou obrazovanja

Nivo obrazovanjaBroj ustanovaBroj uenika

1.

Osnovni odgoj i obrazovanje6

132

19.915

2.

Srednje obrazovanje i odgoj

31

9.621

3.

Visokokolsko obrazovanje

5

15.046

UKUPNO

168

44.582


Na osnovu analize zastupljenosti djece prema nivou obrazovanja, moe se zakljuiti kako je u periodu od 2009. do 2015. godine dolo do porasta obuhvata djece predkolskim odgojem i obrazovanjem. U svakoj od opina u HNKa nalazi se po jedna predkolska ustanova dok u Mostaru djeluju tri predkolske ustanove.

Na podruju HNKa registrovane su 83 osnovne kole od ega je 49 centralnih, a 34 su podrune kole. U periodu od 2009. do 2015. godine, broj uenika u osnovnom obrazovanju kontinuirano opada tako da je broj osnovaca u 2015. godini smanjen za 20,61%, odnosno manje je 4.703 uenika u odnosu na 2009. Razlog tomu je pad prirodnog prirataja stanovnitva u promatranom vremenskom periodu koji se moe vidjeti kroz smanjenje stanovnika najmlae dobne grupe (014).

6 Broj osnovnih kola prema osmogodinjem i devetogodinjem nastavnom planu i programu


(13924)Slika 9 Kretanje broja upisanih uenika prema nivoima obrazovanja u HNKa

2500022824

20000

15000

100009367

50001494

0

2009

22298

19681

1418714541

99249833

777364

20102011

19876

13856 15150 10856 11297

14211519

20122013

1826718121

15046

106209621

13611794

20142015

Predkolsko obrazovanje

Srednje obrazovanje

Osnovno obrazovanje

Visokokolske ustanove


U 2015. godini u osnovnim kolama zaposleno je 1.425 nastavnika od ega ak ine ene (1.075). Uzevi u obzir ukupan broj uenika u osnovnim kolama (14.745) u 2015. godini, omjer nastavnika i uenika iznosi 1:14. Pratei kretanja broja uenika po nastavniku kroz period od 2009. do 2015., moe se zakljuiti kako ovaj omjer prati trend smanjenja broja ukupno upisanih uenika u osnovne kole.

Podaci za srednje obrazovanje pokazuju kako je u periodu 2012.2015. godina dolo do smanjenja broja uenika za 16,1%, odnosno 1.429 uenika je manje. Prema udjelu zvanja i zanimanja, ak 22,9% srednjokolaca upisuje gimnazije, 19,1% ekonomski smjer, 13,1% ugostiteljski smjer a 6,5% raunarske smjerove. Iako trite rada zahtijeva specifina zanatska zanimanja, ona ne biljee znaajniji rast u broju upisa uenika i to bi u narednom periodu trebalo promijeniti. Promjene broja uenika uslovile su promjene omjera broja uenika u odnosu na broj nastavnog osoblja. Omjer broja nastavnika na broj uenika biljei poveanje u periodu od 2010. do 2012. da bi poslije dolo do konstantnog opadanja u skladu sa smanjenjem broja upisanih uenika. Stanje infrastrukture i opremljenosti objekata osnovnog i srednjeg obrazovanja na podruju HNKa na zadovoljavajuem je nivou s potrebom za unapreenje u pojedinim segmentima (nepostojanje sportskih dvorana u kolskim objektima, nemogunost pravilnog pristupa djeci s posebnim potrebama i sl.).

Nosioci visokog obrazovanja u HNKa jesu Univerzitet Demal Bijedi'' u Mostaru i Sveuilite u Mostaru. Osim dva javna univerziteta na podruju HNKa djeluju i tri privatna visoka uilita i to Univerzitet/Sveuilite Hercegovina", Visoka kola Logos centar" i Univerzitet modernih nauka CKM Mostar. Kretanje broja studenata uglavnom prati trend kretanja uenika u srednjem obrazovanju, uz pozitivne ili negativne fluktuacije od najvie 5% koje ine studenti iz drugih kantona ili drava. Ukupan broj studenata u akademskoj 2014./2015. godini iznosio je 15.046 od ega je 3.313 studenata studiralo na Univerzitetu Demal Bijedi'' u Mostaru, 10.720 na Sveuilitu u Mostaru i 1.013 na privatnim visokokolskim ustanovama.


2.7.2 Usklaenost obrazovanja i trita rada

Pri kreiranju Plana upisa u srednje kole u HNKa, obrazovni sektor se konsultira sa predstavnicima lokalnog trita rada, ali nisu svi ukljueni u te konsultacije. Pri izradi Plana upisa, koriste se podaci Slube za zapoljavanje HNK (Slube) te se na taj nain vodi rauna o evidenciji broja nezaposlenih. to se tie mjera koje se preduzimaju radi uvezivanja obrazovanja i potreba lokalnog trita rada nema planski zacrtanih mjera. Aktivnosti koje se preduzimaju radi boljeg usklaivanja srednjeg strunog obrazovanja sa tritem rada, uglavnom se svode na povremene susrete sa predstavnicima lokalnog trita rada. Meusektorska saradnja, odnosno socijalni dijalog, klju je rjeenja kada je ova problematika u pitanju.

2.7.3 Kultura i sport

Na podruju HNKa registrovano je 538 udruenja koja u svojoj registraciji imaju neku vrstu sportske djelatnosti, u irokom rasponu od profesionalizovanih udruenja do amaterskih udruenja i grupa navijaa. Najzastupljeniji sportovi su nogomet, koarka, rukomet, odbojka, plivanje, borilaki sportovi, planinarenje, boanje, lov, ribolovni sport. Stanje sportske infrastrukture na podruju HNKa, u svim oblastima sporta, u veini sluajeva ne zadovoljava meunarodne i evropske standarde. Najznaajniji problemi u oblasti sporta su7: neodgovarajua zakonska regulativa u domenu sporta (sportski klubovi kao udruenja graana), nedefinisanost dravnog i privatnog udjela u osnivakim pravima, nedovoljno kvalitetan sportski menadment na nivou sportskih klubova, nedovoljna finansijska sredstva za razvoj sporta, nepostojanje planskog pristupa razvoju masovnog sporta u osnovnim i srednjim kolama.

2.7.4 Zdravstvena zatita

Zdravstvene usluge na podruju HNKa obuhvataju cjelovitu primarnu i sekundarnu (bolniku) zdravstvenu zatitu, a jednim dijelom i tercijarnu zdravstvenu zatitu. Zdravstvena zatita obavlja se u dvanaest (12) domova zdravlja zdravlja (s tim da dva doma zdravlja, Uzinovii i ipe, nemaju rijeen pravni status odnosno nemaju rjeenje Ministarstva o ispunjavanju uslova, prostora, opreme i kadra za obavljanje zdravstvene djelatnosti niti su upisani u sudski registar) i tri bolnice (dvije u Mostaru i jedna u Konjicu) od kojih je jedna univerzitetska klinika bolnica (SKB Mostar). Urgentna zdravstena zatita obezbjeuje se i posredstvom dvanaest (12) slubi hitne pomoi. Ukupan broj timova porodine medicine raste iz godine u godinu (od 57 u 2010. do 117 u 2015. godini). Prisutan je i manji broj privatnih zdravstvenih ordinacija i ustanova, s tim da je jo uvijek dominantna zdravstvena zatita u javnoj svojini. U okviru zdravstvenih institucija primarne i bolnike zdravstvene zatite, osiguranici mogu dobiti zdravstvene usluge dijagnostike, lijeenja, usluge konsultativnospecijalistike zdravstvene zatite, zdravstvene usluge bolnikog lijeenja i ostale zdravstvene usluge primarnog i sekundarnog nivoa, a dijelom i usluge tercijarnog nivoa u okviru SKB Mostar. Broj kreveta u bolnikim kapacitetima je 1.048. Iako zdravstvene

7 Ministarstvo obrazovanja, nauke, kulture i sporta HNKa, 2016.


ustanove raspolau odreenim koliinama kvalitetne i savremene medicinske opreme, jo uvijek je prisutan problem dotrajale i zastarjele opreme. Finansijske potekoe uzrokuju nedovoljnu materijalnotehniku opremljenost veine zdravstvenih ustanova, kao i nedostatak edukovanih zdravstvenih radnika i njihove sve ee fluktuacije.

Edukacija i obezbjeenje zdravstvenih radnika vidi se u postojanju Medicinskog fakulteta i Fakulteta zdravstvenih studija Sveuilita u Mostaru te srednje medicinske kole u Mostaru. Na osnovu prethodno iznesenog naglasak treba biti na tome da je neophodno odrati finansijsku stabilnost zdravstvenog sistema u cjelini i na taj nain obezbijediti da se zdravstveni kadar stalno usavrava u skladu sa medicinskim dostignuima te da se prati razvoj zdravstvenih tehnologija. U tom smislu je neophodna potpora prosvjetnim institucijama iz podruja zdravstva kako bi se uvodili novi studiji i unaprijedio kvalitet obrazovanja u skladu sa smjernicama i direktivama EU. Takoe, Zavod zdravstvenog osiguranja HNK (u daljem tekstu: ZZO HNK) provodi politiku razvoja i unapreenja zdravstvene zatite te je u periodu od 2012. do 2015. godine pristupio realizaciji veeg broja projekata (projekat razvoja primarne zdravstvene zatite, projekat integrisanog modela plaanja bolnike zdravstvene zatite, projekat integrisanog zdravstvenog informacionog sistema, projekat elektronske zdravstvene iskaznice i dr.) koji ve rezultiraju podizanjem zdravstvene zatite na vii nivo. Sprovoenje preventivnih programa za rano otkrivanje bolesti, kao i osvijetenosti stanovnitva o vanosti brige za zdravlje, jo uvijek su na niskom nivou. Pravo na zdravstveno osiguranje u 2015. godini ostvarilo je 190.746 osiguranika, to predstavlja vie od 85% ukupnog broja stanovnika.

Na podruju Kantona registrirano je est (6) javnih apoteka, trinaest (13) privatnih apoteka zdravstvenih ustanova i devetnaest (19) apoteka u privatnoj praksi.

2.7.5 Socijalna zatita

Socijalnu zatitu u HNK obavljaju ustanove socijalne slube i to sedam (7) centara za socijalni rad i dvije (2) optinske slube nadlene za podruje socijalne brige. Pored toga u Kantonu je registrovano sedam (7) domova za stara i iznemogla lica, pet (5) domova za smjetaj djece bez roditeljskog staranja, jedan (1) dnevni centar za lica sa posebnim potrebama, jedan (1) centar za dnevni i rezidencijalni smjetaj djece sa posebnim potrebama i kantonalna ustanova za socijalno i zdravstveno zbrinjavanje lica s invaliditetom u koje su smjetene odgovarajue kategorije korisnika socijalne zatite. Broj strung kadra u centrima, a posebno u slubama socijalne zatite, ne zadovoljava potrebe korisnika (trenutno ne postoji odgovarajui normativ na nivou Federacije BiH). Ne ostvaruju se prava iz podruja zatite obitelji sa djecom (dodatak na djecu, naknada umjesto plate eni majci u radnom odnosu za vrijeme dok izostaje sa posla radi trudnoe, poroaja i njege djeteta, novana popora eni majci koja nije u radnom odnosu). Jednokratna naknada za opremu novoroenog djeteta je jedino pravo koje se ostvaruje i to pravo koristi cca 1800 ena koje su rodile.


2.7.6 Civilno drutvo (nevladine organizacije)

Na podruju HNKa registrovano je 2.158 udruenja8, a najzastupljenija su ona koja djeluju u oblasti sporta (24,93%). Veina udruenja ima sjedite u veim urbanim centrima, a najvie ih djeluje u Gradu Mostaru (54,77%). Civilino drutvo u HNKa jo uvijek ne predstavlja u dovoljnoj mjeri relevantan korektivni faktor u djelovanju vladajuih struktura, ni relevantan korektiv u artikulaciji buduih pravaca razvoja i djelovanja kako lokalne zajednice tako i HNK a.

2.7.7 Bezbjednost graana

Civilna zatita i vatrogastvo u HNKa organizovani su kroz Upravu za civilnu zatitu i vatrogastvo u okviru koje funkcionie Operativni centar civilne zatite HNKa. Od prirodnih i drugih nesrea na podruju Kantona, najvee mogue opasnosti prijete od9:

- potresa i s tim eventualno povezanog pucanja brana to bi dovelo do nesagledivih ljudskih rtava i materijalnih teta,

-poplava uzrokovanih prelijevanjem brana na akumulacijama Plavni val, -olujnih vjetrova jaine od 8 i vie bofora te odrona zemljita,

-velikih ljetnih poara i sua.

Obzirom da se kroz podruje Kantona prostire tektonski aktivan neretvanski rasjed, ova se zona smatra podrujem visokog seizmikog rizika (VII, VIII i IX stepen seizmikog intenziteta MCS skale). U sektoru civilne zatite evidentirana je zastarjelost seizmolokih mjernih instrumenata, nedovoljan broj seizmolokih stanica te nedovoljan angaman strunog kadra.

Poplave rezultiraju velikim materijalnim tetama: poplavljena naselja, saobraajnice, uniteni mostovi i visoki rizici po ljudske ivote. Prema posljednjim analizama, uoljiva je ea pojava intenzivnih oborina s velikim koliinama vodnog taloga (2009. i 2010. godina bile su s ekstremnim oborinama, dok je 2011. bila s oborinama znatno ispod viegodinjih vrijednosti). Godinji prosjek oborina u Kantonu iznosi oko 1.1621.394 l/m2 kie. Najznaajniji hidroloki ciklus prati rijeka Neretva ija se dolina prati od Konjica do ua u Jadransko more. Nizvodno od Konjica do brane HE Jablanica, na duini od priblino 27 km, prostire se Jablaniko jezero. Dalje nizvodno su JLS Jablanica, Grad Mostar i apljina s nizom manjih naseljenih mjesta. Od Konjica do Mostara, izuzev Jablanice, nema industrijskih objekata. Koncentracija industrije je u podruju Mostara i nizvodno. Izgradnjom akumulacija na Neretvi redukovani su valovi velikih voda, a regulacijskim radovima zatiena su sva naselja nizvodno. U sistemu akumulacija i du vodotoka nalaze se zatitni vodnoprivredni objekti u slivu Jadranskog mora10:

-pumpna stanica Sjekose Svitava sa uvarskom kuom (ukupni kapacitet 4 x 1 m3/s), -odbrambeni nasipi uz rijeku Neretvu duine 14.692 m,

-odbrambeni nasip uz rijeku Bregavu duine 3.091 m, -odbrambeni nasip uz rijeku Krupu duine 12.212 m,

-obodni kanal DraevoSvitava i nasip uz obodni kanal duine 4.080 m,

8 Ministarstvo pravosua, uprave i lokalne samouprave HNKa, 2016.

9 Procjena ugroenosti podruja HNKa od prirodnih i drugih nesrea, 2016. 10 Isto


-centar odbrane od poplava u sklopu Upravne zgrade u apljini,

-odbrambeni nasipi uz rijeku Tihaljina Mlade Trebiat, duine 19.822 m, -odbrambeni nasip uz rijeku Vrioticu, duine 7.441 m,

-obodni kanal Probojska jaruga i nasip uz obodni kanal duine 1.300 m, -kanal Parilo Brza voda duine 4.090 m,

- kula zatvaranica u Kruevu (Mostarsko blato) sa pripadajuim objektima, uvarskom kuom i skladitem,

-glavni odvodni kanal u Mostarskom blatu, dionica kanala OK 11, duine 1.108 m.

Pojava sue najea je u ljetnim mjesecima u centralnom i junom dijelu Kantona. Redovna su vrua ljeta (iznad 40 C) i dugotrajne sue koja su preduslov za nastanak poara manjeg i veeg intenziteta. U posljednjoj deceniji svake su godine evidentirani poari manjih razmjera. Grmljavinske nepogode, buno praene jakim olujnim vjetrom odnosno jakim oborinama, s tuom (gradom), povremenog su karaktera na podruju Kantona. Najvea nepogoda u posljednjoj deceniji dogodila se 2003. godine na podruju Grada Mostara i opina apljina, Neum, Ravno i Stolac. Uslijed inverzije vazduha, dolo je do ekstremno niskih temperatura i do 7 C, koje su priinile tetu na vonjacima, vinogradima, ratarskim kulturama i dijelom u staklenicima.

HNKa u periodu od 2010. do 2015. godine biljei blagi pad ukupnog broj krivinih dijela. Tokom 2015. godine na podruju HNKa zabiljeeno je 1.399 krivinih djela. U istom periodu smanjio se broj maloljetnika poinilaca sa 64 u 2010. godini na 11 u 2015. godini. Najvei broj kriminalnih aktivnosti odnosi se na imovinske delikte koji su u 2015. godini inili 60,8% ukupnih kriminalnih dijela na podruju HNKa.

Tabela 10 Razvojni problemi i perspektive drutvenog sektora HNKa

Razvojni problemi

Razvojne perspektive

Trend opadanja broja uenika u osnovnim i srednjim kolama u periodu 2009.2015. godina

Raditi na projektima zapoljavanja i samozapoljavanja s ciljem postizanja bolje ekonomske situacije to e rezultirati boljom stopom nataliteta i smanjenjem broja mladih branih parova koji naputaju HNKa

Nedovoljna usklaenost obrazovnog sistema sa potrebama na tritu rada

Unaprijeditiusklaenostprogramaobrazovnih institucija s potrebama trita rada, uz uvoenje novih obrazovnih modula/zanimanja u kole i ukidanje (ili privremeno ukidanje) obrazovnih ciklusa za struke u kojima je oita hiperprodukcija kadra koje trite rada nije u stanju asporbovati

Visoka stopa imovinskih delikata na podruju HNKa

Raditi na preventivnim mjerama kako bi se smanjio broj imovinskih delikata

Nedovoljan broj zaposlenih u centrima za socijalni rad i njihova neadekvatna kadrovska struktura

Pripremiti plan zapoljavanja i urediti integrisani sistem upravljanja ljudskim potencijalima u centrima za socijalni rad

Veliki broj lica i porodica u stanju socijalne potrebe kojima je uslijed posebnih okolnosti potrebna pomo

Razviti nove programe socijalne pomoi i unaprijediti kvalitetu postojeih usluga

Zastarjelost i loa opremljenost kulturnih i sportskih infrastrukturnih objekata

Pripremiti programe za jaanje kapaciteta kulturnih i sportskih institucija


Jo uvijek nedovoljno proaktivan civilni sektor i nedovoljno ukljuen u ivot lokalne zajednice i Kantona

Pripremiti strategiju razvoja NVO sektora u HNKa

2.8 Zatita okolia i infrastruktura

2.8.1 Zatita okolia

U HNKa zakonom predvieni obavezni planski dokumenti nisu jo doneseni. Godine 2009. pokrenuta je inicijativa za izradu Akcijskog plana za zatitu okolia HNKa za period 2013. 2018. (u daljem tekstu: APZOHNK). Prijedlog APZOHNK zavren je i predat naruiocu u decembru 2011. Iako je njegova izrada zasnovana na meunarodnim i domaim iskustvima te metodologiji za izradu Nacionalnog akcijskog plana za zatitu okolia (NEAPa) i lokalnih ekolokih akcijskih planova (LEAPa), isti do danas nije usvojen. Imajui u vidu kako je prolo vie od polovine planskog perioda, Ministarstvo trgovine, turizma i zatite okolia HNKa pokrenulo je aktivnosti na njegovom usklaivanju sa sadanjim stanjem, redefinisanju i utvrivanju okolinih prioriteta. Iste 2009. godine, u skladu sa lanom 8. Zakona o upravljanju otpadom HNKa (Slubene novine HNK, br. 6/06), pokrenuta je i izrada Plana upravljanja otpadom HNKa za period 2011.2021. (u daljem tekstu: PUO HNK). Glavni cilj ovog planskog dokumenta bilo je stvaranje tehnikih preduslova za poetak uvoenja sistema upravljanja otpadom zasnovanog na principima integralnog upravljanja otpadom. Kako niovaj planski dokument nije usvojen u skuptinskoj proceduri, Ministarstvo je zapoelo aktivnosti na usklaivanju sa sadanjim stanjem i njegovom redefinisanju.

Podaci o stanju pojedinih sastavnica okolia postoje, ali je njihovo koritenje oteano budui da se mjerenja ne provode ni kontinuirano ni koordinirano, a razmjena podataka izmeu razliitih institucija oteana je i ograniena. Kao posljedica toga, jo uvijek nije uspostavljen jedinstveni informacioni sistem zatite okolia u HNKa u skladu sa meunarodno prihvaenim standardima.

Zagaivai okolia u HNKa. Od 2009. do 2015. za pogone i postrojenja koja su u nadlenosti Ministarstva trgovine, turizma i zatite okolia HNKa izdato je ukupno 216 okolinskih dozvola 74 dozvole za postojee pogone i postrojenja, 58 dozvola za nove pogone i postrojenja te 84 obnovljene okolinske dozvole. U istom periodu izdate su jo ukupno 134 okolinske dozvole za pogone i postrojenja s podruja HNKa koja su u nadlenosti Federalnog ministarstva okolia i turizma.

12. juli, 2017. SLUBENE NOVINE Broj 6 - Strana 33 Hercegovako-neretvanskog kantona (PrehrambenaPoljoprivreda i umarstvoInfrastrukturni projekOpasne supstanceDrvna industrijaEnergetska industrijaEkstrak vna i mineralnaUpravljanje otpadom) (KemijskaMetalna) (Upravljanje vodama)

Slika 10 Broj izdatih okolinskih dozvola iz nadlenosti HNKa i F BiH po djelatnostima

Kanton Federacija

114 104

27

13 4

20

12 636 7

1512

13 11

Najvei broj postrojenja i pogona kojima je izdata okolinska dozvola iz nadlenosti Kantona koncentrisan je na podruju Grada Mostara.11 Situacija po pitanju zastupljenosti industrija manjih kapaciteta i u nadlenosti Federacije, slina je kao i u sluaju Kantona: u Mostaru je zastupljen najvei broj pogona i postrojenja, odnosno Grad Mostar predstavlja centar industrije.

Slika 11 Izdate oklinske dozvole iz nadlenosti Kantona po opinama

Ostale, 15%

itluk, 11%Mostar, 41%

apljina, 15%

Konjic, 18%

Upravljanje vodama i otpadnim vodama. Provoenje zadataka upravljanja vodama za sliv Jadranskog mora povjereno je Agenciji za upravljanje vodama sliva Jadranskog mora, koja je nadlena i za vode HNKa. Komunalne vodne usluge u nadlenosti su lokalnih vlasti (ili na regionalnom/kantonalnom nivou) koje imaju obavezu da, samostalno ili u saradnji s ostalima, osiguraju djelovanje u svom podruju. Vodovodi su, uglavnom, organizovani kao zasebni opinski subjekti. U postojeoj situaciji u lancu nadlenosti i odgovornosti u oblasti vodosnabdijevanja, uoljivi su sljedei nivoi: Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva, Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede HNKa i JLS koje ovu odgovornost prenose na vodovodna preduzea. Novim Zakonom o vodama, posebno je naglaena uloga kantona i JLS u pogledu komunalne vodne infrastrukture (npr. Zakon o vodama predvia da prihodi od zakupa javnog vodnog dobra na povrinskim vodama IIkategorije u cijelosti pripadaju budetu kantona).

11 Ministarstvo trgovine, turizma i zatite okolia, Registar izdatih okolinskih dozvola, dostupno na http://mtto hnzk.ba/documentcategory/registarokolisnihdozvola/

Broj 6 - Strana 34 SLUBENE NOVINE 12. juli, 2017. Hercegovako-neretvanskog kantona (Mjerni profili za ispitivanje kvalitete vode)

Izvori zagaenja. Na teritoriju HNKa (kao i u F BiH) ne postoje pouzdani podaci o industrijskim zagaivaima i teretu zagaenja. Podaci iz Strategije upravljanja vodama F BiH, ukazuju na injenicu da je na podruju sliva Jadranskog mora (ukljuuje i podsliv Cetine koji ne pripada HNKa) izvrena naplata za zagaenje, putem mjerenja, za 11 zagaivaa, ukupno 26.593 ES. U odnosu na ukupne naplate u F BiH, to predstavlja 1,5% industrijskih zagaenja. Ukupni EBS mjerenih industrijskih zagaivaa podsliva Neretve s Trebinjicom je 24.238, od ega je 13.128 s predtretmanom. Procjena je kako je stvarni EBS 187.642. Oigledno je da se naplauje samo 14% isputenih zagaenja. Iz navedenog proizilazi da je nuno vie angaovati inspekcijsku slubu i raditi na ukljuenju u naplatu zagaivaa koji do sada nisu registrovani. Ova aktivnost ne moe biti obrazloena jednim projektom u Strategiji, ve zahtjevakontinuiraneidodatnenaporeinspekcije,tedonoenjerepresivno implementacijskih akata od strane Ministarstva poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede HNKa i Federalnog ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva.

Kvalitet povrinskih voda. Agencija za vodno podruje Jadranskog mora Mostar (u skladu s lanom 120. Zakona o vodama, Slubene novine F BiH, br. 70/06) provodi prikupljanje podataka o kvantitetu i kvalitetu povrinskih voda na slivovima rijeka Neretve i Cetine na podruju F BiH.

Slika 12 Mjerni profili za ispitivanje kvalitete voda

U 2013. godini proveden je monitoring povrinskih voda na rijekama Bistrica, Cetina, Krka i Neretva i to ukupno na 36 monitoring lokacija. Ispitivanje je vreno i u povrinskim vodama vjetakih akumulacija u HNKa i to:

1. Akumulacija HE Grabovica (Jablanica ribogojilite Prenj) 2. Deransko jezero

3. Jezero Blidinje 4. More Neum.


U Tabeli 11 date su procjene hemijskog stanja rijeka u 2013. godini. S liste prioritetnih tvari praene su grupe parametara koje ukljuuju organoklorne pesticide, ftalate, poliaromatske ugljikovodike PAH, kao i sve metale s liste prioritetnih tvari.

Tabela 11 Procjena stanja rijeka na podruju HNKa

R.br.VodotokNaziv staniceHemijsko stanje

1.

Neretva

Draevo

dobro

2.

Neretva

itomislii

dobro

3.

Neretva

Baevii

4.

Neretva

Ratani

5.

Neretva

Grabovica Jablan

dobro

6.

Neretva

Konjic nizvodno

dobro

7.

Neretva

Konjic uzvodno

dobro

8.

Deransko jezero

Deransko jezero

9.

Blidinjsko jezero

Blidinjsko jezero

10.

Trebinjica GKB

Trebinjica GKB ulaz

11.

Trebiat

Trebiatue

12.

Zdralovaki kanal

Zdralovaki kanal

13.

uica

uica

14.

Sturba

Sturba

15.

Mila

Mila

16.

Mraaj

Mraaj

17.

Neretvica

Neretvica ue

dobro

18.

Rama

Rama ue

19.

Neretva

Uzv.od Glav

dobro

20.

Bunica

Bunica

21.

Rakitnica

Uzv od abia

22.

Seonica

Seonica

23.

Buna

ue

24.

More

Neum

dobro

Izvor: Izvjetaj o stanju kvalitete povrinskih i podzemnih voda vodnog podruja Jadranskog mora na podruju F BiH u 2013., Agencija za vodno podruje Jadranskog mora, 2014.

Ekoloki status odabranih taaka uzorkovanja prema optereenju u 2013. godini ocjenjuje se prematrikriterijatrofikogstatusasaprobnosti,specifinimzagaivaimai hidromorfolokoj degradaciji. Analiza kvalitete voda pokazala je status dobarvisok. Ipak, zbog neplanske eksploatacije pijeska i ljunka (ilegalna eksploatacija ili prekomjerna eksploatacija uz nepotivanje dozvoljenih koliina12), u delti Neretve nestaju mnoge vrste koljkaa i riba, a to remeti prirodnu ravnoteu i smanjuje bioloku raznolikost itavog rijenog bazena Neretve. Do

Documents

· Web viewU strukturi sjetvenih površina na području HNK‐a dominiraju krompir, paradajz, crveni luk, paprika, dinje i lubenice. Aluvijalna tla u donjem toku rijeke Neretve (od