ЕРӨНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН СУРГУУЛИЙН XI АНГИЙН ФИЗИКИЙН СУРАЛЦАХУЙН УДИРДАМЖ

(Заавал судлах ба сонгон судлах хөтөлбөр)

Улаанбаатар

2017

БОЛОВСРОЛЫН

ХҮРЭЭЛЭН

2

Багийн ахлагч:

М. Ганбат Монгол Улсын их сургууль, ШУС-ийн физикийн тэнхимийн багш

Багийн гишүүд:

Хишигбадрахын Балт-Эрдэнэ, Ph.D., ШУТИС-ийн багш Бат-Очирын Бат-Отгон, магистр, МУИС-ийн ХШУИС-ийн багш Ханахүүгийн Батболд, магистр, МУБИС-ийн МБУС-ийн физикийн тэнхимийн эрхлэгч Раднаагийн Бавуудорж, магистр, Шинэ монгол сургууль, Монгол улсын гавьяат багш Сандагийн Гэндэнжамц, магистр, Боловсролын хүрээлэнгийн ЭША Ядамжавын Мөнхсайхан, магистр, МУБИС-ийн. МБУС-ийн дидактикийн тэнхимийн багш Гомбосүрэнгийн Зоригт, магистр, ШУТИС-ийн багш Насанбуянгийн Сайнбаяр, магистр, Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институтийн арга зүйч Дэмбэрэлдоржийн Үүрийнтуяа, Ph.D., Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институтийн арга зүйч

Хөндлөнгийн шинжээч:

Намсрайжавын Алтангэрэл, Ph.D., профессор, МУБИС-ийн МБУС-ийн физикийн тэнхимийн багш Раднаабазарын Энхбат, магистр, Нийслэлийн 1-р сургуулийн багш

3

НЭГ. ЗААВАЛ СУДЛАХ АГУУЛГА

МЕХАНИК

Энэхүү сэдвийн хүрээнд суралцагчдын дараах мэдлэг чадварыг хөгжүүлэхэд чиглэнэ.

Үүнд.

- Хөдөлгөөний хурд хурдатгалыг тодорхойлох, тэдгээрийн хугацаанаас хамаарсан

графикийг байгуулах шинжлэх

- Эргэх хөдөлгөөний эргэх өнцөг, өнцөг хурд, шугаман хурдны холбоог илэрхийлэх

- Ньютоны хуулийг хэрэглэх, хялбар динамикийн асуудлыг шийдэх

- Ажил ба энергийн тухай ойлголтыг хэрэглээн дээр ашиглах

- Хий шингэний динамик процессийн физик үндсийг шинжлэн таних,тайлбар хийх

Суралцахуйн

зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

1. Хүч ба хөдөлгөөн

1а. Шилжилт,

(вектор)

хоромхон хурд,

хурдатгалын

тодорхойлолтыг

хэлэх

1б. Хоромхон хурд-

хугацааны

хамаарлын

графикаар

хашигдсан

талбайгаар

шилжилтийг олох

хурдыг олох

1в. Шилжилт -

хугацааны

хамаарлын

графикаас

хоромхон хурдыг

олох

1г. Хоромхон хурд -

хугацааны

хамаарлын

графикийн

Жигд хөдөлгөөний хурд тодорхойлох арга болон

дундаж хурдны ойлголтыг хувьсах хөдөлгөөнд

хэрэглэж болохгүй байгааг жишээ, туршилтаар

үзүүлж ярилцана.

Эгшин зуурын хурд хэрхэн тодорхойлогдож буйг

таниулан 0t

s dslim

t dt

математик

бичиглэлийн утгыг тайлбарлана. Өчүүхэн бага

мужид шилжилт ийн хэмжээ замтай ижил болох

учир замын диффренциалыг/өчүүхэн хэсгийг/

шилжилтээр солиход эгшин зуурын хурд гарч

буйг зураг дээр үзүүлнэ. dS

dt Эгшин зуурын

буюу хоромхон хурдны энэ үйлдлийг математикт

уламжлалын үйлдэл гэдэг болохыг /дараа

үзэх/дурьдана.

Хурдатгал нь хурдны нэг адил эгшин бүрт

тодорхойлогдог болохыг жишээгээр

тайлбарлаад

0t

da lim

t dt

болохыг харуулна.

Проекцлох үйлдлийг сэргээн сануулна.

Үзүүлэн таниулах

материал

S S dS dS

4

налалтаар

хурдатгалыг олох

Шулуун замын жигд хөдөлгөөний хувьд хурд

хугацааны, зам хугацааны графикийг

шинжлүүлнэ.

Шулуун замын жигд хувьсах хөдөлгөөний хувьд

хурд хугацааны, зам хугацааны графикийг

шинжлүүлнэ.

Хоѐр хэмжээст хөдөлгөөнийг задлан

тэгшитгэлийг бичих аргыг тайлбарлана.

Хүндийн хүчний оронд чөлөөтэй шидэгдсэн

биеийн хөдөлгөөний шилжилтийн вектор

тэгшитгэлийг проекцлон бичиж шинжилнэ.

Үүнд сурагчид өнцөг үүсгэн шидэгдсэн биеийн

хөдөлгөөн нь хэвтээ ба босоо чиглэлийн дагуух

хоѐр хөдөлгөөний нийлбэр болохыг сэргээн

сануулах.

Өнцөг үүсгэн шидэгдсэн биеийн хөдөлгөөнийг

координатын системд . шинжлэх даалгаваруудыг

ажиллуулах жишээ нь өөр өөр өнцгөөр

шидэгдсэн биеүд мөргөлдөх, хөдөлгөөнт байг

онох гэх мэт

Проекц хийхдээ тэмдэгээ зөв авах ба босоо

тэнхлэг дээрх проекц нь зам биш болохыг

тайлбарлаарай.

2

02

xx x

a tS t 0 0cos xx t t

2

02

y

y y

a tS t

2 2

0 0sin2 2

y

gt gty t t

Кинематикийн бодлого дасгалууд ажиллана.

5

1д. Бүх ертөнцийн

таталцлын

хуулийг

томьѐолох

Харилцан үйлчлэлийг илэрхийлж байгаа

хэмжигдэхүүнийг бүх ертөнцийн таталцлын

хууль юм гэдгийг ойлгуулах

Харилцан таталцаж байгаа 2 биеийн харилцан үйлчлэлийн хүч нь 2 биеийн массын үржвэрээс шууд, хоорондох зайнаас урвуу хамааралтайг ойлгоно.

Хуулийн томьѐоллыг ойлгож, хэрэглэнэ.

1е. Онцлог

хүчнүүдийн

(Кулоны хууль,

харимхай хүч,

үрэлтийн хүч,

Архимедийн хүч)

зүй тогтлыг

ашиглах

1ѐ. Ньютоны

хуулийг санах,

хэрэглэх

1ж. Хөдөлгөөнийг

задлах

Динамикийн үндсэн хуулиудыг сэргээн санана.

Хөдөлгөөний тэгшитгэл бичиж тооцоолох аргад

сургах жишээ дасгалууд ажиллуулах явцдаа

онцлог хүчнүүдийг тайлбарлан таниулна.

Холбоотой биеүүдийн хөдөлгөөнийг судлах

даалгаваруудыг сонгон судлах.

Хөдөлгөөний тэгшитгэл бичихээс өмнө зураг

дүрслэлийг зөв харьцаатай дүрслэхэд

анхаарлыг хандуулан тайлбарлана.

Хүчнүүд нь аль биед үйлчилж байгааг ялган

таниулахад анхаараарай.

Үрэлтийн хүч нь гулсахын үрэлт ба тайвны

үрэлт гэж ялгаатай болохыг халтирахтай

холбон тайлбарлаарай.

Налуу болон тэгш гадахргуу дээрх холбоотой

биеүүдийн хөдөлгөөнийг судлах туршилтууд

төлөвлөн хийлгээрэй.

Үүнд үрэлтийн коэффициент олох /гэртээ

давтан турших/

Хурдатгал хэмжин тооцоогоо шалгах/

өнцгүүдийг өөрчлөх замаар/

Бусад хүчнүүдийг тооцоолох дасгал бодлого

болон туршилдуудыг хийгээрэй/Архимедийн

хүчийг ашиглан биеийн масс,нягт олох туршилт

г.м /

Налуу хавтгай,

янз бүрийн гадаргуу,

өнцөг хэмжигч/ гар

утасны өнцөг

хэмжигчийг ашиглаж

болно. /

Хүч хэмжигч,

хурдатгал хэмжигч

шугам,

ачаа,

тэргэнцэр

Механикийн

лабораторын иж

бүрдэл байж болно

6

1з. Тойргоор жигд

эргэх хөдөлгөөний

шугаман хурд,

өнцөг хурд,

эргэлтийн үе

тойрог давтамж

зэрэг ойлголтыг

санаж хэрэглэх

1и. Төвд тэмүүлэх

хурдатгал хурдны

чиглэл

өөрчлөгдсөнийг

ойлгосноо

илэрхийлэх,

хурдатгалын

томьѐог мэдэж

хэрэглэх

l

R эргэх хөдөлгөөнийг

тайлбарлахын өмнө өнцөг

хэмжих тухай дурьдаарай0180 3.14 3.14рад

Нумын урт ба радиусын

харьцаагаар тодорхойлсон өнцөгийг радиан

гэнэ гэдгийг ойлгуулах.

Эргэх хөдөлгөөний жишээнүүдийг харьцуулаад

эргэлтийн хэмжээ буюу хурдыг тодорхойлох

боломжтойг илэрхийлэн хэлэлцэнэ.

Ингээд Нэгж хугацаанд эргэсэн өнцөгийг өнцөг

хурд гэж томьѐолоод t

илэрхийлэлийг

бичнэ. Шугман хурд ба өнцөг хурдны хамаарлыг

дараах дарааллаар хауулж болох юмl

t

dl

dt

dld

R

d dl

dt Rdt R

R

Эргэлдэгч хатуу биеүүдийн цэгүүд өөр өөр

хурдтай эргэх ба тэдгээр нь ижил өнцөг хурдтай

болохыг харуулан жишээ даалгаварууд

ажиллуулна.

Тойргоор жигд эргэх хөдөлгөөний тохиолдолд

эргэлтийн үе ба давтамжийг тодорхойлно. Энэ

үед өнцөг давтамж өнцөг хурдтай адилхан

болохыг таниулна. 2 2

2T R R

Үүнтэй адил өнцөг хурдны ойлголтыг томьѐолно.

d

dt

Жигд хурдсах ба удаашран эргэх үед

өнцөг хугацааны хамаарлыг илэрхийлнэ.

Жигд эргэх үед материал цэгт хүч байнга

7

үйлчилж байгааг хэлэлцээд түүнд хурдатгал

байх ѐстойг Ньютоны хуулиас үндэслэнэ.

Энэ хурдатгал нь төвд тэмүүлэх хурдатгал

болохыг тайлбарлаад түүнийг шууд томьѐолно

2

n TTa aR

Жигд бус эргэх хөдөлгөөний үед

Нормаль хурдатгал нь муруйлтын радиусын

эсрэг чиглэнэ.Тангенциал хурдатгал нь

траекторийн шүргэгчийн дагуу чиглэх бөгөөд

хурдсах хөдөлгөөний

үед хурдны дагуу,

удаашрах хөдөлгөөний

үед хурдны эсрэг

чиглэнэ гэсэн

тодорхойлолтыг

баталгаагүйгээр шууд

томьѐолон өгнө. 2 2

na a a d

adt

2. Хөдөлгөөний тоо хэмжээ

2а. Хөдөлгөөний

тоо хэмжээ нь масс

болон хурдны

үржвэр гэж

тодорхойлох

2б. Импульс ба

хөдөлгөөний тоо

хэмжээг ялгаж

ойлгох

2в. Хүчний импульс

ба хөдөлгөөний тоо

хэмжээний

өөрчлөлтийн

холбоог ашиглах

- P m энэ нь хөдөлгөөний тоо хэмжээ

болохыг таниулах,Хөдөлгөөний хэмжээг их бага

болохыг хаьцуулах боломжтойг жишээгээр

ойлгуулна.

Жишээ нь чулуу шидэх тоосго шидэхэд

ялгаатай байгаатай адил тэдгээрийг ижил хурд

тайгаар хана мөргөх үед хэр ялгаатай болохыг

төсөөлүүлэх, энэ нь масс хөдөлгөөний тоо

хэмжээнд хамааралтай болохыг харуулах юм

Дээрхтэй адил ижил масстай боловч хурдаараа

өөр биеүүдийн хөдөлгөөнийг жиших: бууны сум,

гараар шидсэн цаас г.м

Ньютоны хуулиас тогтмол масстай биеийн

хувьд дараах илэрхийллүүдийг тайлбарлах

замаар хүчний хөдөлгөөний тоо хэмжээг гарган

ирж болно.

- Хөдөлгөөний тоо

хэмжээ болон түүний

өөрчлөлтийг турших

хэрэглэгдэхүүнүүд:

- Тэргэнцэр, ачааууд,

Хүч хэмжигч,

динамометр,

Хурд хэмжигч г.м

8

F m a F m

t

( )m PF

t t

Бодлого дасгал ажиллах замаар хүч хугацааны

хамаарлын графикаас хөдөлгөөний тоо

хэмжээний өөрчлөлтийг тодорхойлох аргад

суралцах

2г. Хөдөлгөөний

тоо хэмжээ

хадгалагдах

хуулийг томьѐолох

2д. Мөргөлдөөний

энгийн бодлого

бодоход

хөдөлгөөний тоо

хэмжээ

хадгалагдах

хуулийг хэрэглэх

- Гаднаас харилцан үйлчлээгүй үед системийн

нийт хөдөлгөөний тоо хэмжээ хадгалагддаг

болохыг тайлбарлах:

- 0P

Ft

үед 0P буюу P const

- Жишээ нь буугаар буудах үед бууг гаднаас нь

барьж бэхлээгүй үед систетийн хөдөлгөөний тоо

хэмжээ тэг хэвээрээ хадгалагдана

- 0б б c cP m m бууны тийрэлтийн хурд

c cб

б

m

m

болно. Үүнд үндэслэн бууг масс

ихтэй хийх, буудах техникийг баримтах

шаардлагтай болохыг хэлэлцүүлэх, сансрын

хөлөг хөөрөх г.м.

- Абсолют харимхай бус мөргөлдөөний туршилт

тооцооллыг хийх

Хурд хэмжигч,

жинлүүр ,ачаанууд,

тэргэнцрүүд

3. Ажил ба чадал

3а. Ажил нь

кинетик энергийн

өөрчлөлт болохыг

тодорхойлох

Энерги нь ажил хийх чадварын хэмжүүр болохыг

үндэслэн ярилцах

Жишээ нь: бие хөдөлж байвал ажил хийх

чадвартай болох тухай/цохиураар бөмбөг

цохих,мөргөлдөөн,чулуу цонх хагалах г.м/

Аливаа бие буюу системийн ажил хийх чадварын

хэмжээг энерги гэнэ. Биеийн хөдөлгөөнийнхөө

улмаас олж авах ажил хийх чадварын хэмжээг

кинетик энерги гэнэ.

2

2k

mE

гэсэн Кинетик энергийн томьѐо

9

тодорхойлолтыг гаргаад тогтмол хүчээр биеийг

тайван байдлаас хурдтай болтол шулуунаар

шилжүүлэхэд хийх ажлыг олж энэ нь кинетик

энерги болохыг батлан харуулна. Цаашилбал

кинетик энергийн зөрүү нь ажил болохыг дээрх

ажлыг хоѐр өөр хурдны тохиолдолд олоод хасах

замаар харуулж болох юм.

3б. Ажил нь хүч

болон тухайн

хүчний чиглэлийн

дагуух шилжилтийн

үржвэрээр

илэрхийлэгдэнэ

гэдгийг

тодорхойлох

Сургалтын үйл ажиллагаа

Механик хөдөлгөөн бий болох ба алга болдог

болохыг жишээ татан хэлэлцэх

Жишээ нь биетииг шидэхэд хөдөлгөөнд ороод

буцаад хөдөлгөөнгүй болно. Энд хэдий хэр

хөдөлгөөн бий болооод алга болов?

Оронд нь /үр дүнд нь/юу үүсэв? Гэх мэт асуудлыг

хэлэлцээрэй.

Хөдөлгөөн алга болоход үр дүнд нь дулаан

ялгарах, цэнэг ялгарах/генаратор/,шинэ

хөдөлгөөн үүсэх/мөргөлдөөн, дугуйн дөрөөг

жийхэд даших хөдөлгөөн үүсэх /

г.м жишээ татан хэлэлцээд мөн дээрх

үзэгдлүүдийн урвуугаар хөдөлгөөн үүсч болох

жишээг тодруулан ярилцах.

Хөдөлгөөний өөрчлөлтийг үнэлэх тоон/скаляр-

учир нь дулаан, цэнэг ялгарах зэрэг нь скаляр

хэмжигдэхүүнээр хэмжигдэнэ/ хэмжигдэхүүн

шаардлагатай болох тухай дүгнэлтийг гаргаарай. Хөдөлгөөн өөрчлөгдөх шалтгаан төдийгүй өөрчлөлтийн хэмжээ нь хүчнээс хамаардаг болохыг хэлэлцэх Хүч үйлчиллээ ч хүчний дагуу шилжилт хийхгүй бол хөдөлгөөний хэмжээ өөрчлөгдөхгүй болохыг жишээ татан тайлбарлаж хэлэлцүүлэх/Ширээн

дээр дарах, тойргоор утсанд уяатай чулуу жигд

эргэх г.м/

Иймд хүч ба шилжилтийн скаляр үржвэрийг ажил

гэж тодоройлсон болохыг тайлбарлах:

Тогтмол хүчний үйлчлэл дор шулуунаар шилжих

үед ажил нь болох ба

тул болохыг задлан тайлбарлах ба бодлого

дасгал ажиллуулна.

10

3в. Төрөл бүрийн

нөхцөлд

гүйцэтгэсэн ажлыг

тооцоолох

3г. Системийн

ашигт үйлийн

коэффициент нь

системийн хийсэн

ашигтай ажил

болон нийт ажлын

харьцаа болохыг

сэргээн санах,

тодорхойлох

3д. Чадлыг нэгж

хугацаанд хийсэн

ажил ба хүч болон

хурдны үржвэр

байдлаар

тодорхойлох

3е. Ажил ба

хугацаа болон хүч

ба хурдны

хамаарлыг

хэрэглэн бодлого

бодох

Хэвтээ болон налуугаар биеийг чирэх үеийн

ажлыг тооцоолох а.үрэлтгүй үед б. Үрэлттэй үед

Үрэлтийн хүчний ажлыг тооцоолох ажил сөрөг

утгатай багааг тайлбарлах/механик хөдөлгөөнийг

сааруулах ажил болох талаас нь/

Ашигтай ажил ба нийт ажилыг ялган тодорхойлох

Ашигт үйлийн коэффициент/а.ү.к/ыг тодорхойлох

түүний утга агуулгыг хэлэлцэнэ.

Энд хэвтээ ба налуугийн а.ү.к-г тодорхойлох

а.ү.к-г процентоор илэрхийлэх түүний утга

агуулгыг хэлэлцэн таниулна.

Чадал гэж юуг хэлэх вэ? Физикт чадал гэдэг

хэмжигдэхүүн нь нэгж хугацаанд хийгдэх ажлыг

илэрхийлэх ба техникт морины хүчээр

илэрхийлдэгийг тайлбарлаарай. A

Nt

Энд чадал нь ярианы хэлэнд дурьддаг хүч чадал

ихтэй гэсэн ойлголт биш болохыг ялган

тайлбарлаарай. Мөн чадал тогтмол биш үед

чадлыг хугацааны эгшин бүрд тодорхойлох

шаардлага гардгийг үндэслэн диффренциал

хэлбэрээр чадлыг илэрхийлээрэй.

dAN

dt

F dSN F

dt

Тогтмол хурдтай автомашин яагаад ажил хийх

ѐстойг үндэсэж энэ асуудлыг хөндсөн

бодлогуудаар а.ү.к болон чадлыг тооцоолох

дасгал ажлуудыг хийж болно.

Ажил ба хугацаа болон хүч ба хурдны хамаарлын

11

график дүрслэлийг ашиглан чадлыг тодорхойлох

бодлого бодох ба графикаас ямар

хэмжигдэхүүнүүдийг хэрхэн тодорхойлох талаар

дадал олгоно.

4. Энерги

4а. Энерги

хувирдаг,

хадгалагддаг

гэдгийг ойлгох,

харуулах

4б. Энергийн

хэлбэрийн (кинетик,

гравитацийн,

физикийн, цөмийн,

уян харимхайн,

дотоод, цахилгаан,

гэрлийн, дууны)

болон харилцан

хувирлын жишээ

гаргах

4в. Энерги нэг

хэлбэрээс нөгөөд

хувирах, зөөгдөх

жишээ гаргах

Энерги нь ажил хийх чадварын хэмжүүр болохыг

үндэслэн ярилцах

Биеийн хөдөлгөөнийнхөө улмаас олж авах ажил

хийх чадварын хэмжээг кинетик

энерги/хөдөлгөөний энерги/

Харин хөдөлгөөнөөс үл хамаарах төлөв байдал

буюу байрлалаас хамааран тодорхойлогдох

ажил хийх чадварыг потенциал энерги

/нөөцлөгдсөн энерги/ гэнэ.

Энэхүү тодорхойлолтонд үндэслэн:

биеийг унагаахад өндрөөсөө хамааран ажил

хийх чадвар өөр байгааг туршилтаар

харуулах: nE mgh

Пүршийг сунгах ба шахахад ажил хийх

чадвартай болохыг туршилтаар харуулах: 2

2n

kxE

Бусад төрлийн энергүүдийг дурьдах:

2

iU RT дулааны хөдөлгөөнд

нөөцлөгдсөн энерги/энэ нь микро систем дэх

хөдөлгөөний энергүүдийн нийлбэр боловч

макро системд потенциал энерги гэж үзэж

болно /

nW q цахилгаан орон дах цэнэгт бөөмийн

энерги

-

12

2

2кон

cuW конденсаторт нөөцлөгдсөн

цахилгаан орны энерги

2

2L

LIW ороомогт нөөцлөгдсөн соронзон

орны энерги

Химийн холбоос болон цөмийн холбоос энергүүд

байна.

Дээр дурьдсан энергүүдийн тухай ойлголтыг

сурагчдаас энэ хэсэгт мэдсэн байхыг шаардахгүй

юм. ө.х үнэлгээний даалгаварт орохгүй

4г. Дэлхийн гадарга

орчмын потенциал

энергийн

өөрчлөлтийн Eп =

mgh томьѐог

хэрэглэх

4д. Таталцлын

потенциал энерги

ба харимхайн

потенциал энергийг

хооронд нь ялгах

Бүх ертөнцийн таталцлын хуулиас хүндийн

хүчийг тодорхойлох

Хүндийн хүч буюу хүндийн хүчний хурдатгал

дэлхийн гадарга орчим хэр өөрчлөгдөхийг

тооцоолох/ жишээ нь дэлхийн гадаргаас 10м,

100м, 1000м дээш шилжүүлэхэд /

Тэгэхээр хүч нь дэлхийн гадарга орчимдоо бараг

тогтмол гэж үзэх боломжтойг дүгнээд энэ мужид

хүндийн хүчний оронд биеийг шилжүүлэхэд

хийгдэх ажил нь замын хэлбэрээс үл хамааран

1 2( )A mg h h болохыг харуулна. Ийм орныг

потенциал орон гэнэ.

1 2 1 2A mgh mgh E E гэж үзвэл

nE mgh болно. h өндрийг хаанаас эхэлж

тоолох нь дурын хэрэг бөгөөд тоолж эхлэх

өндрийн түвшинд потенциал энерги нь тэг ба

түүнээс доош сөрөг дээш эерэг утга авдаг

болохыг жишээ дасгалаар тайлбарлах.

Потенциал орны энергийн зөрүү нь ажил учраас

шууд энергийн утга нь чухал биш болохыг

тайлбарлах ба h өндөрт байгаа биеийн энерги

гэхэд өндрийг тоолсон цэгээс потенциал энергээ

тэгээс эхлэн тоолж байгааг дуьдахгүйгээр

тооцоолод явдаг болохыг дурьдаарай.

Хүндийн хүчний потенциал энергээс харимхайн

потенциал энерги ямар ялгаатай байгааг

хэлэлцээд, хүч шилжилтээс хамаарах

графикаас харимхайн хүч хувьсах шинжтэй ба

-

13

энергийг деформацлаагүй байрлалаас эхлэн

эерэг утгатай тооцоолдог болохыг харуулж

тайлбарлана.

Бодлого дасгал ажиллах ,туршилт хийх

4е. Кинетик

энергийн томьѐог

сэргээн санах,

ашиглах

4ѐ. Энерги

хадгалагдах хуулийг

хэрэглэж бодлого

бодох

Энэ сэдвийн хүрээнд

төвийн мөргөлдөөнийг

судална.

Хөдөлгөөний тоо хэмжээ

хадгалагдах хууль:

1 1 2 2 1 1 2 2' 'm m m m

Энерги хадгалагдах хууль: 2 2 2 2

1 1 2 2 1 1 2 2' '

2 2 2 2

т т т тQ

Абсолют харимхай мөргөлдөөний үед

мөргөлтийн дараа биеүүд хамтдаа хөдлөх

мөргөлдөөнийг ойлгох ба энэ үед ' ' '

1 2

Хөдөлгөөний тоо хэмжээ хадгалагдах хуулиас

мөргөлдөөний дараах хурд шууд тодорхойлох

Ялгарах дулааныг энерги хадгалагдах хуулиас

олж илэрхийлээрэй.

Энд харимхай мөргөдөөний үед хөдөлгөөний

энерги хадгалагдах буюу эвдрэл гэмтэл буюу

үлдэгдэл деформацын эсвэл дулааны хэлбэрээр

энерги алдагдахгүй 0Q байна.

Зурагт үзүүлсэн дүрслэлээр бөмбөгүүд буцаж

ойно гэж үзээд тэнхлэг дээр хөдөлгөөний тоо

хэмжээ хадгалагдах хуулийн тэгшитгэлийг

проекцлоод 1 1 2 2 1 1 2 2' 'm m m m

2 2 2 2

1 1 2 2 1 1 2 2' 'm m m m

Тэгшитгэлүүдээс мөргөлтийн дараах хурдуудыг

олж бичнэ.

2 2 1 2 11

1 2

2 ( )'

m m m

m m

1 1 2 1 22

1 2

2 ( )'

m m m

m m

14

Дараах тохиолдлуудын жишээг хэлэлцэн дүгнэлт

хийлгээрэй

a. 1 2m m m

1 2

2 1

'

'

b. 2-р бөмбөгийн урд хана байдал

2

2

0

m

c. Бөмбөг ханаруу шидэгдвэл шидсэн

хурдаараа буцаж ойно.

1 2

1 2 1' 2

m m

Энерги хадгалагдах хуулийг хэрэглэх бодлого

дасгал ажиллуулна. 2 2

1 21 2

2 2

т ттgh тgh

4ж. Сэргээгдэх ба

үл сэргээгдэх

энергийн эх

үүсвэрийг ялгах

4з Энергийн

хувирлыг амьдралд

ашиглах

4и. Үнэ, аюулгүй

байдал, нөөц,

байгаль орчинд

учруулах хор уршиг

гэсэн шалгуураар

энергийг гарган

авах аргуудыг эерэг

ба сөрөг талыг

илэрхийлэх

4й. Үр ашиг гэсэн

ойлголтыг чанарын

хувьд илэрхийлэх

Энергийн төрлүүдийг сэргээн хэлэлцүүлэх

Дараах хэлбэрийн энергийг цахилгаан юмуу өөр

ашигтай хэлбэрт хэрхэн хувиргахыг дүрслэх

Түлш шатахууны энерги

Далайн давалгааны энерги,

усан цахилгаан станцын далан дахь усаны

энерги

Газрын дулааны эх үүсвэр

Цөмийн урвал

Нарны гэрэл ба дулаан

Энергийн хэрэглээг дүгнэн хэлэлцэх энд айл

өрхийн сарын дундаж хэрэглээ, хот улсуудын

хэрэглээний хэмжээ. Манай цахилгаан

станцуудын хүчин чадал гэх мэт бодит

хэрэглээний тоон утгыг ойролцоолон үнэлэх

Үнэ, аюулгүй байдал, нөөц, байгаль орчинд

учруулах хор уршиг гэсэн шалгуураар

энергийг гарган авах аргуудыг эерэг ба сөрөг

талыг илэрхийлэн хэлэлцэж дүгнэх

Интернет хөтөч

ашиглан мэдээлэл

цуглуулах

15

МОЛЕКУЛ ФИЗИК

Уг бүлэг сэдэвт өмнө ангид судалсан зарим агуулгыг гүнзгийрүүлэн судлах ба онолын

хувьд молекул кинетик онолын үүднээс дулааны үзэгдлүүд, амьдрал техник дэх хэрэглээ,

хүрээлэн буй орчны асуудлуудыг судална.

Энэ бүлгээр молекул кинетик онол, термодинамикийн хууль дүрмүүдийг хэрэглэн бодлого

бодож, юмсийн шинж чанар, дулааны үзэгдэлд онолын үндэстэй тайлбар хийхэд

суралцана. Мөн юмсийн макро төлвийг илэрхийлэгч параметрүүд, түүнийг бүрдүүлэгч

молекулуудын хөдөлгөөн харилцан үйлчлэлийг илэрхийлэгч параметрүүдийн хамаарлыг

тодорхойлно.

Молекул физикийн хүрээнд хийгдсэн түүхэн туршилтуудыг давтан хийх, эсвэл ЕБС-д

байгаа туршилтын багажуудыг хэрэглэн зүй тогтол ажиглагдахуйц, хуулийг нээн

тайлбарлах боломжтойгоор туршилтуудыг гүйцэтгэнэ. Уг сэдвийн хүрээнд БСШУЯ-наас

хэрэгжүүлсэн төслийн хүрээнд хүний нүдээр ажиглах боломжгүй зүйлсийг цахимаар ихэнх

агуулгыг анимейшинаар ажиглах, симулейшин хэрэглэн цахим туршилт хийх боломжийг

бүрдүүлсэн.

Суралцахуйн

зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

5. Идеал хий

5а. Броуны

туршилтын үр дүнг

тайлбарлах

Хатуу бие,

шингэн, хийн

бүтэц, нягтын

ялгааг молекулын

хөдөлгөөн, эрэмбэ,

зай гэсэн энгийн

ойлголттой

холбох.

Өмнө судалснаас

- Хатуу шингэн хийн эзлэхүүн /дүрс/-ийг

атом/молекул/-ын хоорондын харилцан

үйлчлэлтэй хамааруулан сэргээн санах

- Атом молекулуудын хоорондох зайг нягттай

хамааруулах.

-

биеийн нягт нь нэгж эзлэхүүн

дэх атом /молекул/-ын тоог атом /молекул/-ын

массын үржвэрээр тодорхойлогдохыг

тооцоолох, бодлого бодох

- Бие халах хөрөхөд молекул хоорондын зай

өөрчлөгдснөөс нягт өөрчлөгдөхийг загвар

ашиглан ярилцах

Тавган дээрх шилэн

бөмбөлгүүд.

- Кристал загвар,

кристал бүтцийн

„налархай‟ загвар

-

- http://econtent.edu.m

n/content/interactive.

html цахим

хичээлийн Хийн

хууль, Дотоод

энерги обьектын

симулейшиныг

хэрэглэж болно.

Броуны

хөдөлгөөнийг

үзүүлэх

туршилтыг

дүрслэх, уг

туршилтаар

молекулын

хөдөлгөөнийг

Туршилт: Броуны хөдөлгөөнийг ажиглах

- Броуны хөдөлгөөнийг ажиглан хийн

молекулын байнгын эмх замбараагүй

хөдөлгөөнийг тайлбарлах.

- Дулааны хөдөлгөөнийг тодорхойлох

- Температур ихсэх тусам дулааны хөдөлгөөн

ихсэх туршлагын баримтыг ойлгох

Утаа , жижиг шилэн

сав, өсгөлт багатай

микроскоп ашиглана.

16

батлах.

- Молекулуудын хурдны квадратын дундаж

утгыг

тодорхойлох

- Молекулуудын хурдны квадратын дундаж

утгыг

байгуулагчаар

илэрхийлэх

- Эмх замбараагүй гэдгээс

-г

тооцон буюу

болохыг илэрхийлэх

Бодисын тоо

хэмжээг

илэрхийлэх

- 1моль бодист —

молекул оршдгийг түүхийн баримтад

тулгуурлан ойлгох

- Массын атом нэгжийг хэрэглэн молийн

массыг тодорхойлох

- молийн масс болохыг

илэрхийлэх

- бодисын тоо хэмжээ

болохыг илэрхийлэх

- молекулын масс

болохыг

илэрхийлэх

- биеийн масс, бодисын тоо хэмжээ, молийн

масс, молекулын тоо, авгодрагын тоо,

молекулын масс тэдгээрийн хоорондын

хамаарлыг тооцох, илэрхийлэх, хэрэглэх

Массын атом нэгжийг

нүүрстөрөгчийн

атомын изотопын

-ийг 1 м.а.н гэнэ

гэдгийг тооцох

Бодлого бодох, тооцоо

хийх аргад суралцах

5в. Изотерм

процессыг

графикаар

дүрслэх,

илэрхийлэх

- Туршилтаар температур тогтмол үед хийн

эзлэхүүн ихсэхэд даралт хэрхэн

өөрчлөгдөхийг судлах

- Тогтмол масстай хийн даралт эзлэхүүний

хамаарлыг туршилтын үр дүнгээр ба

-н графикийг байгуулах

- болохыг үзүүлэх

- Дээрхийг хэрэглэн тооцоо хийх

- Тогтмол масстай хийн температур тогтмол

үед эзлэхүүн даралтын хамаарлыг

графикаас уншиж ойлгох,

- Зургаар илэрхийлэх

- Бойлийн

туршилт:

нэг төгсгөл нь

битүү шилэн

гуурс, уян

хоолой, задгай

гуурс, шингэн

хэрэглэнэ.

17

- Орос болон

тайвань

багажаар

туршилтыг

гүйцэтгэх

боломжтой.

- http://econtent.ed

u.mn/content/inte

ractive.html

Дээрх хаягаар

“Хийн хууль”

цахим обьектын

цахим

туршилтыг

хэрэглэх

боломжтой

5г. Изобар

процессыг

графикаар

дүрслэх,

илэрхийлэх

- Туршилтаар даралт тогтмол үед эзлэхүүн

температурын хамаарлыг судлах

- Тогтмол масстай хийн эзлэхүүн даралтын

хамаарлыг туршилтын үр дүнгээр -н

графикийг байгуулах

-

болохыг үзүүлэх

- Эндээс шугаман тэгшитгэлээр илэрхийлж

- Эндээс

болохыг тайлбарлах

- Дээрхийг хэрэглэн тооцоо хийх

- Тогтмол масстай хийн даралт тогтмол үед

эзлэхүүн температурын хамаарлыг

графикаас уншиж ойлгох,

- Зургаар илэрхийлэх

- Шарль(1787),

Гей-

Люссак(1802)-

ийн туршилт:

- Туршилтыг ЕБС-

д байгаа орос,

тайваны

багажаар хийх

18

боломжтой

- http://econtent.ed

u.mn/content/inte

ractive.html

Дээрх хаягаар

“Хийн хууль”

цахим обьектын

цахим

туршилтыг

хэрэглэх

боломжтой

5д. Изохор

процессыг

графикаар

дүрслэх,

илэрхийлэх

- Туршилтаар эзлэхүүн тогтмол үед даралт

температурын хамаарлыг судлах

- Тогтмол масстай хийн даралт

температурын хамаарлыг туршилтын үр

дүнгээр -н графикийг байгуулах,

-

болохыг үзүүлэх

- Эндээс шугаман тэгшитгэлээр илэрхийлж

- Эндээс

болохыг тайлбарлах

- Дээрхийг хэрэглэн тооцоо хийх

- Тогтмол масстай хийн эзэлхүүн тогтмол үед

даралт температурын хамаарлыг графикаас

уншиж ойлгох,

- Зургаар илэрхийлэх

- Туршилт:

- Туршилтыг ЕБС-

д байгаа орос,

тайваны

багажаар хийх

боломжтой

- http://econtent.ed

u.mn/content/inte

ractive.html

Дээрх хаягаар

“Хийн хууль”

19

цахим обьектын

цахим

туршилтыг

хэрэглэх

боломжтой

5б. Идеал хийн

төлөвийн

тэгшитгэлийг

хэрэглэх

- Температур болон даралт тогтмол үед хийн

төлөвийн хуулийг нэгтгэвэл

бодит

хийд хийн массаас хамаарсан тогтмолын утга

тодорхойлогдохыг ойлгох

- Агаар, устөрөгч, азот гэх мэт бодит хий

өрөөнд өндөр даралт температурт дээрх

хууль биелэх ба тогтмол даралтад азотын

-ийн хамаарлын туршилтын үр дүнг

хэрэглэн идеал хий гэсэн ойлголтыг

тодорхойлох,

- Туршлагын баримтаас хэвийн нөхцөлд(1атм

даралтанд 0оС температуртай) үзэхэд 1 моль

хий 22.4 л эзлэхүүнтэй байна /Авогадрын

хууль/ гэдгийг хэрэглэх

- Идеал хий гэсэн ойлголтыг туршлагын

баримтад тулгуурлан тодорхойлох,

- Идеал хийн төлвийн тэгшитгэлийг

хэрэглэх

- Хийн

хольцын

даралт нь хий

тус бүрийн

даралтуудын

нийлбэртэй

тэнцэнэ

гэдгийг баримтад тулгуурлан тайлбарлах,

- Дальтоны хуулийг хэрэглэх

- Бодлого, дасгалыг

тус бүрчлэн бодох

- http://econtent.edu.

mn/content/interacti

ve.html Дээрх

хаягаар “Хийн

хууль” цахим

обьектын цахим

туршилтыг

бөөмсийн тоо нэмэх

байдлаар хийн

төлвийн

тэгшитгэлийг

шалгах боломжтой

-

5е. Молекулын

дулааны

хөдөлгөөний

- Штерний туршлагын баримтын үр дүн ба

молекулуудын хурдны тухай хэлэлцэх,

- 1920 онд

Штерний

гүйцэтгэсэн

20

дундаж кинетик

энерги ба абсолют

температурын

холбоог

илэрхийлэх

- Молекулуудын хурдны хэмжээг

тодорхойлсон аргыг ойлгох

- Молекулууд өөр өөр хурдтайг туршлагын

баримтад үндэслэн дурьдах

- Бие халах тутам хурд ихтэй

молекулуудын тоо өсөх, хөрөх тутам

температур багасч хурд багатай

молекулуудын тоо өсөхийг туршлагын

баримтаас илэрхийлэх

- Молекулуудын дундаж кинетик энергийг

температураар илэрхийлэх

туршилтын

бичлэг

https://www.yout

ube.com/watch?v

=sNTXNvzr2ug

- https://www.yout

ube.com/watch?v

=JqSHZTzbKnw

5ѐ. Тодорхой

температуртай

биеийн молекулын

дулааны

хөдөлгөөний

дундаж кинетик

энергийг тооцоолох

-

тодорхой температуртай биеийн

молекулуудын дулааны хөдөлгөөний

дундаж кинетик энергийг тооцоолох,

-

-ийг хэрэглэн

√

-ийг хэрэглэх

- -ыг штерний туршлагын үр дүнтэй

хэрхэн уялдахыг харах

- Тухайн температуртай идеал хийн

молекулуудын дундаж кинетик энерги ба

дундаж квардратлаг хурдыг тооцох

- Хувиргалт хийх,

хэрэглэх

6. Термодинамик

6а. Дотоод

энергийг өөрчлөх

аргуудыг хэрэглэх,

жишээ гаргах

- Дотоод энерги гэсэн ойлголтыг

тодорхойлох

- Идеал хийн дотоод энерги нь молекул тус

бүрийн дундаж кинетик

энергийг нийт молекулын

тоогоор үржүүлж олохыг

21

ба нийт молекулын тоо нь

ба

ба

эндээс

болохыг ойлгох

- Дотоод энергийг тооцоолох

Дотоод энергийг ажил хийх ба дулаан /дулааны

энерги/ шилжүүлж өөрчлөх

- Бие үрэлцэх, бүлүүртэй хийг шахах зэрэгт

биеийн температур ихсэхийг амьдралын

жишээгээр тайлбарлах

- Хийг тэлэх агших үед биеийн температур

өөрчлөгдөн дотоод энерги өөрчлөгдөхийг

тайлбарлах

- Даралт

тогтмол үед

хий тэлэхэд

дотоод энерги

өөрчлөгдөн

хийн гүйцэтгэх

ажил

болохыг ойлгох

- Хийд шилжүүлсэн ажлыг даралт эзлэхүүнийг

9-р ангид судалснаар

их температуртай

биеэс бага

температуртай бие рүү

дулааны энерги

шилжихийг сэргээн

санаж хэрэглэнэ.

http://econtent.edu.mn/c

ontent/interactive.html

22

графикаас тооцоолох

- Биеийг халаах хөргөх үед дотоод энергийг

өөрчлөхдөө дулааны энерги шилжүүлэх

жишээ гаргах

- Биед механик ажил хийхгүйгээр шилжүүлэх

энергийн тоо хэмжээг -гээр тэмдэглэх ба

дулааны тоо хэмжээ болохыг тодорхойлох

- Биед шилжүүлсэн энерги нь дотоод энергийг

өөрчлөх ба ажил хийхэд зарцуулагдахыг

жишээгээр тайлбарлах

23

- Термодинамикийн нэгдүгээр хуулийг

томьѐолох

-

- Үүнийг хэрэглэх

6б. Дулааны

машины ажиллах

зарчмыг

тайлбарлах

- Амьдралаас дулааны хөдөлгүүрийг нэрлэх,

ажиллах зарчмыг жишээлэн хэлэх

- Дулааны машины ажиллах зарчмыг

тайлбарлах

- Дулааны машины ашигт үйлийн

коэффициентийг тооцох

- http://econtent.edu

.mn/content/intera

ctive.html

дотоод шаталтын

хөдөлгүүрийн

ажлилах зарчмыг

ажлын горим

бүрээр

загварчлан

тайлбарласан .

24

-

- Мөнхийн хөдөлгүүр байхгүйг дулааны

машины ашигт үйлийн коэффициентийг

хэрэглэн тайлбарлах

- Дулааны хөдөлгүүрүүдийн ажиллах

зарчмыг бүдүүчлэн зурах

6в. Дэлхийн

дулаарлыг

тайлбарлах

- Дэлхийн дулаарлын шалтгааныг дулааны

үзэгдэл, биеийн дулааны шинж чанар,

хуулиудыг хэрэглэн тайлбарлах

- Дэлхийн дулаарах үйл явцыг илэрхийлсэн

баримтад тайлбар хийхдээ шинжлэх

ухааны үндэстэй нотолгоог ашиглах

- Хүлэмжийн үзэгдлийг тайлбарлах

- Сурагчдаар

судалгаа хийлгэх

6г. Дулаан

зөөлтийн амьдрал

дах жишээг гаргах

- Дулаан зөөлтийн амьдрал дах жишээг

гаргах

- Нэгж хугацаанд алдагдах энергийн хэмжээ

нь материалын шинж чанар,

температурын зөрүү, зайнаас хамаарахыг

илэхийлэх

- дулаан дамжууллын коэффициент, дулаан

нэвтрэлтийн коэффициентийг тодорхойлох

- Амьдрал дах

дулаан зөөлттэй холбоотой үзэгдлүүдийг

тайлбарлах

- Хэрэглэх жишээг гаргах

- Амьдрал дээрх

дулааны

алдагдлыг

багасгах

асуудлуудыг

судалсан

судлагааны ажил

сурагчдаар

хийлгэж илтгүүлэх

25

6д. Хүрээлэн буй

орчны асуудалд

термодинамикийн

мэдлэгээ хэрэглэх

- Энергийн үйлдвэрлэл, технологийн

шийдлүүд, өдөр тутмын амьдралд

тохиолдох дулааны үзэгдлүүдэл

термодинамизийн мэдлэгээ хэрэглэх

-

6е. Талст, аморф

биеийн бүтцийг

загварчлах

- Талст болон аморф бүтэцтэй биеийг нэрлэх

- Талст бүтэцтэй биеийн орон тор, зангилаа,

тэдгээрийг загварчлан зурах

- Загвартай биеийн бүтцийн төсөөтэй

зүйлсийг харгалзуулах,

- Загвар ба бодит биеийн ялгаатай шинжийг

харьцуулах

- Аморф бүтэцтэй биеийн атом молекулуудыг

тоймлон илэрхийлэх, дүрслэх

- http://econtent.edu.

mn/content/interacti

ve.html бөөмсийн

харилцан үйлчлэл

хөдөлгөөнийг

загварчилсан

хөдөлгөөнт

дүрслэлийг

аигжлаж болно.

6ѐ. Талст биеийн

эвдрэлийг зургаар

дүрслэх

- Талст бүтэцтэй биеийн орон торын

согог/эвдрэл/, эвдрэлийн төрлүүдийг нэрлэх,

- тэдгээрийг зургаар дүрслэх

26

ЦАХИЛГААН СОРОНЗОН

Энэ бүлэгт соронзон орон, цахилгаан орон, тогтмол гүйдлийн цахилгаан хэлхээний

талаар суурь ойлголт авна. Энд гүйцэтгэх туршилтын ажлууд болон тооцоолох бодлогууд

нь сурагчдын эзэмшвэл зохих суурь мэдлэг, чадварыг хөгжүүлэхэд чиглэнэ.

Бүлгийн эхэнд соронзон орон, цахилгаан орныг орны индукц, хүчлэг гэсэн физик

хэмжигдэхүүнээр хэрхэн илэрхийлэх талаар авч үзнэ. Дараа нь цахилгаан хэлхээнд

тооцоо хийх аргачлалтай танилцана.

Суралцахуйн зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

7. Цахилгаан орон

7а. Цахилгаан орныг

хүчний орон гэсэн

ойлголтоор

тайлбарлах, түүнийг

хүчний шугамаар

дүрслэх

- Цахилгаан орныг хүчний шугамын

тусламжтайгаар дүрсэлдэг талаарх өмнөх

мэдлэгийг сэргээн санах. Цэгэн цэнэгийн

цахилгаан орны хүчний шугамыг дүрслэх

үзүүлэх туршилтыг үзүүлж дараах

асуудлуудаар хэлэлцүүлэг өрнүүлэх

Хүчний орон

Цахилгаан орныг дүрслэх

Цахилгаан орны хүчний шугам

Хэлэлцүүлгийг хүчний шугамын дараах

шинж чанаруудад чиглүүлэх:

цахилгаан орны хүчлэг нь хүчний

шугамд шүргэгчээр чиглэдэг.

Хүчний шугамын нягтрал нь тухайн

хэсэг дэх хүчлэгийн хэмжээг

тодорхойлдог.

Хүчний шугам тасралтгүй бөгөөд +

цэнэгээс гарч – цэнэгт төгсдөг.

Хүчний шугамууд хэзээ ч

огтлолцохгүй.

- Нэгэн төрөл ба нэгэн төрөл биш орныг

хүчний шугамаар хэрхэн дүрслэх талаар

хэлэлцэх

https://www.youtube.com

/watch?v=7vnmL853784

Бодлого, практик

дасгалууд

7б. Цахилгаан орны

хүчлэгийг нэгж эерэг

цэнэгт үйлчлэх хүч

болохыг илэрхийлэх

- Цахилгаан орныг хүчний талаас нь тухайн

цэгт тодорхойлох характеристик

хэмжигдэхүүн нь орны хүчлэг болохыг

ухаарах (Энд цахилгаан орны хүчлэг нь

Бодлого, практик

дасгалууд

27

вектор хэмжигдэхүүн гэсэн санааг онцлох)

- Энд хүчлэгийн хэмжээ нь тухайн цэг дэх

нэгж эерэг цэнэгт үйлчлэх хүчтэй тэнцүү,

чиглэл нь хүчний дагуу чиглэдэг гэсэн санааг

хөгжүүлэх

7в. Нэгэн төрлийн

цахилгаан орны

хүчлэгийг

потенциалын

ялгавар ба ялтасын

хоорондох зайгаар

илэрхийлсэн E = V/d

томьѐог санах,

хэрэглэх

- Цэнэгтэй параллель хавтан (конденсатор)

хоорондох нэгэн төрлийн цахилгаан оронд

цэнэгтэй бортгыг оруулан хавтангуудын

хоорондох зай d болон хавтангуудын

хоорондох потенциалын ялгаврыг өөрчилж

(хавтангуудын цэнэг) орны хүчлэгийн

хэмжээг тэдгээрээс хэрхэн хамаарч байгааг

тодорхойлох туршилт хийх

Энд туршлагын баримт ашиглан тооцоолол

хийлгэх, бодлого дасгал ажиллуулах

боломжтой.

Цахилгаан машин,

сургалтын хавтгай

конденсатор, тугалган

цаас (бортого), утас,

шил саваа, ноос

Бодлого, практик

дасгалууд

7г. Орны

потенциалыг нэгж

эерэг цэнэгийг

хязгааргүйгээс

тухайн цэгт

шилжүүлэхэд

хийгдэх ажлаар

илэрхийлэх

(

)

- цэгэн цэнэгийн орон дахь цэгэн цэнэгийн

потенциал энерги:

болохыг

харуулах.

- Цэнэг хязгааргүй хол үед

болохыг тодорхойлох. Улмаар цэнэгийн

потенциал энерги нь уг цэнэгийг

хязгааргүйгээс тухайн цэгт шилжүүлэх

ажилтай тэнцүү гэсэн санааг хөгжүүлэх.

- Цахилгаан орныг энергийн талаас нь тухайн

цэгт тодорхойлох характеристик

хэмжигдэхүүн нь орны потенциал болохыг

ухаарах

- Орны потенциал нь нэгж эерэг цэнэгийн

тухайн цэгт байх потенциал энергийн

хэмжээтэй тэнцүү болохыг ойлгох

Бодлого, практик

дасгалууд

7д. Ижил

потенциалт гадаргуу

гэсэн ойлголтыг

цэнэг шилжүүлэхэд

- Төрөл бүрийн хэлбэртэй электродуудын

цахилгаан орны ижил потенциалт гадаргууг

тодорхойлох туршилт хийх

Төрөл бүрийн

хэлбэртэй электродууд,

тэжээл үүсгэгч, холбогч

утас, туршилтын хавтан

28

хийгдэх ажилтай

холбон тайлбарлах

- Ижил потенциалт

гадаргуугийн дагуух цэгүүдэд орны

потенциал өөрчлөгдөхгүй гэсэн санааг

хөгжүүлж уг гадаргаар цэнэг шилжүүлэхэд

ажил хийгдэхгүй болохыг тодорхойлох. Энэ

чанарыг хэрэглэх бодлого дасгал

ажиллуулж болно.

(эсвэл хавтгай

ѐроолтой шилэн савтай

давстай ус), мультметр

Бодлого, практик

дасгалууд

7е. Вакуум дах цэгэн

цэнэгүүдийн

харилцан

үйлчлэлийн хүчний

томьѐог

санах, хэрэглэх

- Кулоны туршилтыг үзүүлж туршилтын гол

санааг хэлэлцэх. Сурагчдаар туршилтын

алхмууд болон хамаарах, үл хамаарах

хувьсагчдыг тодорхойлуулж болно.

- Цэгэн цэнэгүүдийн харилцан үйлчлэлийг

Кулоны хуулиар илэрхийлэх бодлого

дасгал ажиллах. Энд цэнэгүүдийн

тэмдэгээс хамааран харилцан үйлчлэл

таталцах эсвэл түлхэлцэх шинжтэй

гэсэн санааг хөгжүүлэх

https://www.youtube.com

/watch?v=B5LVoU_a08c

Бодлого, практик

дасгалууд

7ѐ. Тогтмол

цахилгаан орон

дахь цэнэгт бөөмийн

хөдөлгөөнийг

тооцоолох

- Цахилгаан орны хүчний шугамын дагуух

хөдөлгөөнийг тооцоолоход хөдөлгөөний

тэгшитгэлийг хэрэглэх. Энд цахилгаан орнй

зүгээс үзүүлэх үйлчлэл нь хурдатгал

олгодог гэсэн санааг хөгжүүлэх.

- Тогтмол цахилгаан оронд цэнэгт бөөм

өнцөг үүсгэн хөдлөх тохиолдолд бөөмийн

хөдөлгөөнийг тодорхойлох.

Бодлого, практик

дасгалууд

8. Соронзон орон

8а. Соронзон орныг

соронзон орны

шугамаар дүрслэх.

Төрөл бүрийн

хэлбэртэй

гүйдэлтэй

дамжуулагчийн

үүсгэх соронзон

орны төрхийг

дүрслэх.

- Тогтмол соронзон болон гүйдэлтэй

дамжуулагчийн үүсгэх соронзон орныг орны

шугамаар хэрхэн дүрслэх мэдлэгийг сэргээх

шаардлагатай. Энд бид соронзон орныг

соронзон индукц гэсэн вектор

хэмжигдэхүүнээр хэрхэн илэрхийлэх талаар

авч үзнэ.

- Соронзон цэнэг байдаггүй учраас соронзон

орны шугам эхлэл төгсгөлгүй битүү байдаг

гэсэн санааг хөгжүүлэх.

- Орны шугамыг индукцийн векторын

байгуулагчаар задлаж гүнзгийрүүлнэ. Мөн

29

нэгэн төрөл ба нэгэн төрөл биш орон, тогтмол

ба хувьсах орныг орны (индукцийн) шугамаар

хэрхэн дүрслэх талаар хэлэлцэх.

- Ороомог (Соленоид). Нэгэн төрөл соронзон

орон гаргаж авахын тулд хязгааргүй урт

соленоидыг (урт нь түүний диаметрээс олон

дахин их) хэрэглэх санааг хөгжүүлэх.

Тороид. Тороидын соронзон индукцийн B вектор нь түүний уртын дагуух тойргийн цэг бүрд шүргэгчээр чиглэдэг болохыг дүрслүүлэх. Мөн тороидын гадна болон дотор талд соронзон орны хэмжээ ямар байж болох талаар таамаглал дэвшүүлэн хэлэлцэж үндэслэл гаргах.

8б. Соронзон орны

индукцийн нэгж

Теслаг тодорхойлох.

Диасоронзон,

Парасоронзон,

Ферросоронзон

бодисын шинж

чанарыг орчны

соронзон

нэвтрүүлэх

чадвартай холбон

тайлбарлах.

томьѐог санах,

хэрэглэх

- Соронзон орныг тодорхойлохын тулд цахилгаан оронд туршигч цэнэг оруулдгын адилаар соронзон оронд дугуй гүйдэл оруулдаг гэсэн санааг хөгжүүлж нэгэн төрөл соронзон доторх 1А*м2 соронзон моменттой гүйдэлтэй хүрээнд 1Нм-тэй тэнцүү хүчний момент үйлчилж байх соронзон орны индукцийг түүний нэгж болгон 1 тесла [Т] гэж нэрлэдэг болохыг тодорхойлох. Соронзон орны индукцийг тодорхойлох бодлого бодож болно.

Бодлого, практик дасгалууд

8в. Соронзон орны

хүчний

циркуляцийн

теоромыг

томьѐолох,

хэрэглэх жишээ

гаргах

- Соронзон оронд байгаа бодис соронзон

моменттой болж улмаар бодис соронзжох

буюу өөрөө B’ индукцтэй соронзон орон

үүсгэдэг болохыг хэлэлцэх. Энд цөмийг

тойрон хөдлөх электронуудыг дугуй гүйдэл

гэж үзнэ.

- Бодис дахь соронзон доменуудын (соронзон

момент нь чиглэлээрээ ижил мужуудыг

домен гэж нэрлэдэг) зонхилох чиглэлээс

хамааран нийлбэр соронзон орон хэд дахин

30

өөрчлөгдөж байгааг соронзон нэвтрүүлэх

чадвараар илэрхийлдэг болохыг ухаарах.

-

8г. Соронзон орны суперпозицийн зарчмийг хэрэглэх

- Хөдөлж байгаа хэд хэдэн цэнэг буюу гүйдлийн

үүсгэх орны индукцийн вектор B нь цэнэг ба

гүйдэл тус бүрийн үүсгэж байгаа орны вектор

нийлбэртэй ∑ тэнцүү болохыг ойлгох.

- Энд дэлхийн соронзон орон ба гүйдлийн соронзон (ороомог) орны нийлбэр орны соронзон индукцийн чиглэлийг тодорхойлох туршилт хийж болно. Мөн системийн соронзон орны индукцийг тодорхойлох бодлого, дасгал ажиллуулж болно.

тэжээл үүсгэгч,

ороомог, холбогч

утаснууд, соронзон зүү

Бодлого, практик дасгалууд

9. Цахилгаан хэлхээ

9а. Цахилгаан

гүйдэл нь цэнэгт

бөөмсийн урсгал

болохыг ойлгосноо

харуулах. Төрөл

бүрийн орчин (хий,

шингэн, металл)

дахь цахилгаан

гүйдлийг цэнэг зөөгч

бөөмстэй холбон

тайлбарлах.

Цахилгаан гүйдэл нь цэнэгт бөөмсийн урсгал

гэсэн санааг хөгжүүлж орчны шинж чанар

цахилгаан гүйдэлд хэрхэн нөлөөлөх талаар

хэлэлцэх.

Металл дахь цахилгаан гүйдэл

- Металл дахь цэнэг зөөгч бөөмс нь чөлөөт

электрон ба эерэг ион болохыг үндэслэх

- Чөлөөт электронуудын хөдөлгөөний чиглэл

гүйдлийн тогтсон чиглэлийн эсрэг болохыг

үндэслэх.

- Энд сурагчид цахилгаан гүйдлийн хялбар

загвар боловсруулж болно. (чөлөөт

электроны цэгцэрсэн хөдөлгөөний хурд

харьцангуй бага гэсэн санааг хөгжүүлэх)

Шингэн дэх цахилгаан гүйдэл

- Шингэн дэх цэнэг зөөгч бөөмс нь эерэг ион

ба сөрөг ион болохыг үндэслэх

- Цэвэр ус нь чөлөөт цэнэг зөөгчгүй тул

ионжуулахын тулд давс, зэсийн байван

ашигладаг гэсэн санааг хөгжүүлэх.

Хий дэх гүйдэл

- Хий дахь цэнэг зөөгч нь эерэг ион ба сөрөг

ион болохыг үндэслэх

- Хий дэх гүйдэл нь орчны температураас

31

ихээхэн хамаардаг болохыг үндэслэх

- Хийн ниргэлэгийн үзүүлэх туршилтыг үзүүлж болно.

9б. Үүсгүүрийн

дотоод эсэргүүцэл

нь ерөнхий

потенциалын

ялгавар ба гаралтын

чадалд нөлөөлдөг

болохыг ойлгосноо

харуулах.

- Үүсгүүрийн ЦХХ нь хэлхээний нэмэх ба

хасах шонгуудын хоорондох потенциалын

ялгавартай тэнцүү гэдгийг харуулах. Энд

төрөл бүрийн резистортой цахилгаан

хэлхээ ашиглан хэмжилт хийж болно.

- Үүсгүүрийн дотоод эсэргүүцэл гэсэн санааг

хөгжүүлэн түүн дээр хүчдэл унаж улмаар

ерөнхий потенциалын ялгавар өөрчлөгддөг

болохыг ухаарах.

- Цахилгаан хэлхээний үүсгүүрийн чадал нь

хэлхээний бүх хэрэглэгчийн чадлын

нийлбэртэй тэнцүү гэсэн санааг хөгжүүлэн

гаралтын чадал үүсгүүрийн дотоод

эсэргүүцлээс хамаардаг болохыг үндэслэх.

Энд батерей болон тэжээл үүсгэгчийн гаралтын чадлыг битүү болон задгай хэлхээнд тодорхойлох туршилт хийж болно.

Идеал гүйдлийн үүсгүүр болон идеал хүчдэлийн үүсгүүрийн ажиллагааг тайлбарлах

- Идеал гүйдлийн үүсгүүр: Энд үүсгүүрийн

дотоод эсэргүүцэл нь хязгааргүй их гэсэн

санааг хөгжүүлэн хэлхээний хэрэглэгчийн

эсэргүүцлээс үл хамааран тэжээл

үүсгэгчийн гүйдэл тогтмол байж болохыг

үндэслэх.

- Идеал хүчдэлийн үүсгүүр: Энд үүсгүүрийн дотоод эсэргүүцэл нь тэгтэй тэнцүү гэсэн санааг хөгжүүлэн хэлхээний хэрэглэгчийн эсэргүүцлээс үл хамааран тэжээл үүсгэгчийн хүчдэл тогтмол байж болохыг үндэслэх.

32

9в. Бүрэн хэлхээний Омын хуулийг санах, хэрэглэх.

- Цахилгаан хэлхээнд бүрэн хэлхээний

Омын хуулийг ашиглан тооцоолол хийх.

- Цуваа эсвэл зэрэгцээ холбогдсон

үүсгүүрийн ерөнхий ЦХХ-ийг

тодорхойлох. Энд хэд хэдэн

үүсгүүрийн элементийг цуваа болон

зэрэгцээ холбосон тохиолдолд

тэдгээрийг нэг үүсгүүрээр төлөөлүүлж

болдог гэсэн санааг хөгжүүлнэ.

Тухайлбал: адилхан ЦХХ-тэй,

дотоод эсэргүүцэлтэй n ширхэг

үүсгүүрүүдийг зэрэгцээгээр холбовол

тэдгээрийн дотоод дамжуулал n

дахин ихсэж ерөнхий дотоод

эсэргүүцэл n дахин буурна. Харин

ийм үүсгүүрүүдийг цуваагаар

холбовол тэдгээрийн дотоод

эсэргүүцэл n дахин ихэснэ.

9г. Кирхгофын хуулийг хэрэглэж бодлого бодох

- Цахилгаан хэлхээний зангилаа, хүрээ,

салаа гэсэн ойлголтуудыг хэрэглэх

- Кирхгофын 1-р хууль: Цэнэг хадгалагдах

хуулийг ашиглан цахилгаан хэлхээний

зангилаанд орж байгаа болон гарч байгаа

гүйдлүүдийн алгебр нийлбэр тэгтэй тэнцүү

болохыг тайлбарлах. Энд зангилаанд орж

байгаа гүйдлийг эерэг гарж байгаа

гүйдлийг сөргөөр авна.

- Кирхгофын 2-р хууль: Энерги хадгалагдах хуулийг ашиглан хүрээний ЦХХ-ний алгебр нийлбэр нь уг хүрээний элементүүд дээр унах хүчдлийн нийлбэртэй тэнцүү болохыг тайлбарлах. Энд ЦХХ-ний чиглэл хүрээний гүйдлийн чигтэй давхцаж байвал эерэг үгүй бол сөргөөр авна.

9д. ASE (association for science education) стандартын дагуу хэлхээний тэмдэг, тэмдэглэгээг санах, хэрэглэх.

- Цахилгаан хэлхээнд стандарт тэмдэг,

тэмдэглэгээ хэрэглэх хэрэгцээ шаардлагын

талаар хэлэлцэх

- ASE(association for science education)

стандартын тэмдэг тэмдэглэгээтэй

танилцах

- Энд сурагчид өгөгдсөн цахилгаан хэлхээний схемийг унших, хэлхээний элементүүдийг нэрлэх, хэлхээний ажиллагааг тайлбарлах дасгал ажиллаж болно. Мөн бодит ахуйн цахилгаан хэлхээг

33

ХЭЛБЭЛЗЭЛ, ДОЛГИОН

Энэ бүлгээр хэлбэлзэл долгионы талаар өмнөх ангиудад үзсэн мэдлэгийг гүнзгийрүүлэн

хөдөлгөөнийг математик илэрхийллийн тусламжтайгаар судлах болно.

Хэлбэлзэх хөдөлгөөнийг бусад давтагдах хөдөлгөөнөөс ялгах, чөлөөт гармоник

хэлбэлзлийг илэрхийлэх хэмжигдэхүүнүүдийг тодорхойлон хэрэглэдэг, хэлбэлзлийн

системийн биеүдийг ялган таньж буцаах хүчний ойлголтыг хэрэглэдэг, утсан ба пүршин

дүүжингийн хэлбэлзлийн үе давтамжийн томьѐог хэрэглэдэг байна. Хэлбэлзлийн хууль ба

шилжилт, хурд хурдатгал хугацаанаас хамаарах илэрхийлэл тэдгээрийн графикийг

ашигладаг байх, хэлбэлзлийн үед энерги хадгалагдах хувирах явцыг тайлбарлан хэлдэг

байна. Унтрах , албадмал, авто хэлбэлзлийн тухай мэдлэгтэй байж резонанс үүсэх нөхцөл

түүний ашигтай хортой үр дагаврыг ойлгож хэрэглэдэг байна.

Хөнгөн пүршээр холбогдсон үрлүүдийн загварааар хөндлөн ба тууш долгион үүсэх

механизмийг судлан графикаар дүрслэх чадвартай болох график дээр хурд хурдатгалыг

вектороор дүрслэн өөрчлөлтийг харуулах, тууш долгионыг хөндлөн долгион болгон

хувиргаж нягтрал сийрэгжилтийг олж чаддаг байна. Долгион тарах Гюйгенсийн зарчмыг

хэрэглэн долгионы ойлт хугарлыг тайлбарлаж интерференц, дифракцийг тайлбарлан

хэрэглээг мэддэг байна.

Дуу үүсгэгчийн хялбар тохиолдлууд чавхдас утас, агаарын баганы хэлбэлзлээр үүсэх

зогсонги долгионы давтамж долгионы уртыг тооцоолдог байх, дууны цохилго, Доплер

эффектийг ойлгон хэрэглээг мэддэг байна.

стандарт тэмдэг тэмдэглэгээ ашиглан схемчлэн зурах дасгал ажиллаж болно.

9е. Цахилгаан

хэлхээний чадал,

энергийг тооцоолох

- Цахилгаан хэлхээний үүсгүүрийн гаралтын

чадал, хэрэглэгч дээр ялгарах чадал,

хэрэглэсэн энергийг ашиглан үүсгүүрийн

ашигт үйлийн коэффицентийг тодорхойлох

9ѐ. Хувьсах цахилгаан гүйдлийн тухай ойлгосноо илэрхийлэх

- Резистор болон дамжуулагч дээр ялгарах энергийг тооцоолох бодлого дасгал ажиллах

34

Суралцахуйн

зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

10. Гармоник хэлбэлзэл

10а. Пүрш ба

утсан дүүжингийн

хэлбэлзэлд

буцаагч хүчийг

ялган таних

10б. Пүршин

дүүжин ба

математик

дүүжингийн үеийн

томьѐог санах

хэрэглэх

10в.

тэгшитгэлийн

параметрүүдийг

ялгаж, нэрлэдэг

байх

10г. Гармоник

хэлбэлзлийн

шилжилт –

хугацаа, хурд –

хугацааны

графикийг ашиглах

10д. Пүршийг

цуваа зэрэгцээ

холбосон үед

Босоо чиглэл, хэвтээ

чиглэлд хэлбэлзэж

буй пүрштэй

холбоотой ачаа,

утсан дүүжин

зэргийн хэлбэлзлийг

ажиглаж ярилцсаны

дараа тохиолдол

бүрт үйлчилж буй хүчнүүдийг зурж буцаах

хүчийг зурж ялгадаг

болно.

√

, √

томьѐонуудын

утгыг тайлбарладаг , цээжээр бичин

шаардлагатай хувиргалтууд хийж сурна

Тэгшитгэлийг цээжлэж далайц, фаз,

тойрох давтамж

гэхчилэн

параметрүүдийг өгсөн

тэгшитгэлээс олох

эсвэл өгсөн

параметрээр тэгшитгэл

зохиох хэрэглэх зэрэг

дасгалууд ажиллах

графикуудыг

байгуулах , графикаас

дүгнэлт хийх градиент

олох дасгалууд ажиллаж зохих чадвар

эзэмших

Цуваа холбосон пүршинд , зэрэгцээ

холбосон пүршинд байх дүгнэлт гаргах

гаргалгаа хийх цуваа холбоход хат

багасна , зэрэгцээ холбоход хат ихсэнэ

гэдгийг утгачлан ойлгож буюу

Пүршин дүүжин, утсан

дүүжин, секундомер

Пүршин дүүжин, утсан

дүүжин,

Секундомер

Сурах бичгийн бодлого

дасгалууд

Сурах бичгийн бодлого

дасгал

35

нийлбэр хатыг

олох илэрхийллийг

санаж хэрэглэх

10е. Гармоник

хэлбэлзлийн үед

нийт механик

энерги

хадгалагдаж

кинетик ба

потенциал энерги

харилцан

шилжихийг өөрийн

үгээр илэрхийлэх

Кинетик энерги ба потенциал энергиийн

хугацаанаас хамаарах илэрхийлийг

гаргах, график байгуулах

Нийт механик энерги хугацаанаас

хамаарахгүй тогтмол гэдгийг үзүүлэх

Нэг үеийн дотор буюу муж дотор

потенциал энерги

шилжилтээс

хамаарах парабол

муруйг зурж

хэрэглэх үүнийг

ашиглан кинетик

энерги шилжилтээс

хамаарах хамаарал гарган график

байгуулах

Хоѐр өөр хаттай пүрш,

ачаа,

секундомер

Сурах бичиг ба

шаардлагатай бодлого

дасгалын хураамж

номууд

11. Унтрах ба албадмал хэлбэлзэл

11а. Унтрах

хэлбэлзлийн

шалтгааныг хэлж,

дайлайцын

бууралтыг харуулж

зурдаг, машины

хэлбэлзлийг

унтраах

системийн

унтралтын ач

холбогдлыг

харуулах

11б. Албадмал

хэлбэлзэл болон

резонансын

амьдралын жишээ

хэлэх

11в. Алдбадмал

хэлбэлзлийн

далайц

давтамжаас хэрхэн

Унтрах хэлбэлзэл

үрэлт, агаарын

эсэргүүцэл зэрэг

эсэргүүцэх хүчнээс

шалтгаалахыг

хэлж далайц

буурахыг

харуулсан график зурах

Савлуур дээр тоглох, хонхор газар зогссон

машиныг хонхроос гаргах гэхчлэн ахуй

амьдралд хэрэглэх жишээг гаргах

Савлуур зэргээр

ахуй амьдралын

жишээн дээр

резонансыг

тайлбарлах

Албадмал хэлбэлзлийн далайц

давтамжаас хамаарх график дээр унтралт

хэрхэн нөлөөлж байгааг тайлбарлаж

чаддаг болох

Резонанс үүсэх нөхцөл болон резонансын

эерэг сөрөг талын талаар мэдлэгтэй

Унтрах хэлбэлзлийг

харуулах бичлэг

Албадмал хэлбэлзэл

харуулах бичлэг

36

хамаарахыг

графикаар

илэрхийлэх

11г. Хэлбэлзлийн резонанс ямар үед чухал, ямар үед ашиггүй гэдгийг ойлгосноо харуулах

болох

Резонанс үүсгэе гэвэл гадны хүчний

давтамж системийн хувийн давтамжтай

ижил байх шаардлагатай. Дамнуургаар ус

зөөх нимгэн мөсөн дээгүүр гарахад

резонансаас сэргийлэхийн тулд

давтамжийг давтамжийг зөрүүлэх ѐстой.

Утсан дүүжингүүдээр резонанс харуулах

12. Механик долгион

12а. Хөндлөн ба

тууш долгионыг

ялгаж таних

12б. Тууш

долгионыг хөндлөн

долгион дүрс элж

нягтрал

сийрэгжлийг

харуулж чаддаг

байх

12в. Пульсийн

жишээн дээр

долгион нэмэх,

долгионы бие

даасан тусгаар

чанарыг харуулан

тайлбарлах

Пүрш, олс, усны гадарга дээр үүссэн

долгионуудыг хөндлөн тууш гэж ялган

таних, Долгион орчны тодорхой цэгт

ирэхэд хэрхэн хэлбэлзэж

байгааг үгээр

илэрхийлэх

Олс пүрш зэргээр

үүсгэсэн хөндлөн

динусойдоор

дүрслэгддэг. Тууш

долгионыг тодорхой

хувиргалтаар хөндлөн

долгион шиг болгон дүрслэх эргээд тууш

болгон илэрхийлэх ; эдгээр илэрхийллээр

шилжилтийн хэмжээ чиглэл, хурд

хурдатгалын хэмжээ чиглэлийг

тодорхойлж чаддаг, тууш долгионы нягт

сийрэгжлийг тайлбарлаж чаддаг байх

Гурвалжин, синусойд зэрэг

хэлбэртэй пульс долгионыг

нэмж нийлбэр долгионыг

олдог байх

Урт пүрш, урт олс

Пүршний хөндлөн ба

тууш долгионыг

харуулсан бичлэгүүд

Долгион нэмэхийг

харуулсан бичлэгүүд

Бэхэлсэн ба бэхлээгүй

үзүүртэй урт пүрш

болон урт олс

37

12г. Долгион

бэхлэгдсэн

үзүүрээс ойхдоо

фазаа эсрэгээр

өөрчилдөг, харин

сул үзүүрээс

ойхдоо фазаа

өөрчилдөггүй

болохыг дүрслэн

үзүүлэх

12д. Дуу тархах

хурд дууны

давтамжаас

хамаардаггүй

болохыгойлгон

хэрэглэх

12е. Чавхдас

утсаар тарах

дууны хурд утсыг

чангалах хүч ба

шугаман нягтаас

хамаардаг болхыг

туршлагаар

үзүүлэх

12ѐ. Чавхдас

утсанд зогсонги

долгион үүсгэж,

долгионы уртыг

тодпорхойлох

12ж. Дууны

цохилго үүсэх

нөхцлийг

илэрхийлэх,

цохилгыг дүрслэх

12з. Дуунд үүсэх Доплерийн үзэгдлийг тайлбарлах

Бэхлэгдсэн ба

чөлөөт

үзүүрээс

ойхыг

дүрслэн зурах

туссан ба

ойсон

долгионы

хэлбэрийг

зурж чаддаг байх

Дуу тарах хурд орчны шинж чанараас

хамаарах боловч долгионы давтамжаас

хамааргүйг ойлгож долгионы үндсн

тэгшитгэлийг хэрэглэн томьѐогоор болон

графикаас долгионы хурдыг олж чаддаг

болох

Чавхдас утсаар дуу тарах хурдны

илэрхийллийг хэрэглэх , чавхдас утсанд

үүссэн зогсонги долигоныг хэрэглэн

долгионы хурд утасны татах хүч ба

шугаман нягтаас хамаарч буйг туршин

харуулах

Чавхдас утасны

зогсонги

долгионыг

дүрслэх үндсэн ба

бусад

гармоникийг олох томьѐог гаргаж хэрэглэх

Дууны цохиолгыг долгион нэмэх зарчмаар

тайлбарлах цохилгыг дүрслэх, цохилгын

давтамжийг олох чадвартай болох

Дуу үүсгэгч ба ажиглагчийн хаьцангуй

хөдөлгөөний үед сонсдох давтамж

өөрчлөгдөхийг чанарын талааса

илэрхийлэн хэлэх

Давтамжийг тооцоолох дадлаг

туршлагатай болох

Доплер үзэгдлийг дуу үүсгэгчийн хурдыг хэмжихэд ашиглах талаар ойлгох

Дууны осциллоскоп

төхөөрөмж

Янз бүрийн давтамжтай

камертонууд, дууны

генератор

Чавхдас утсанд

зогсонгий долгион

үүсгэх туршилтийн

төхөөрөмж

Дууны цохилгыг

харуулах дууны

осциллоскоп

Доплер үзэгдлийг харуулах бичлэг