1. SRPSKA ARHITEKTURA OD SREDINE XVIII DO SREDINE XIX VEKA ARHITEKTURA XVIII VEKA TRADICIONALNI OBLICI I NOVE BAROKNE TENJE Razvoj srpskog crkvenog graditeljstva u XVIII veku bio je uslovljen politikim prilikama tog vremena, a koje su bile iste kao i pod Turcima. Dozvole za obnovu, podizanje i dograivanje starih ili novih crkava morale su da se trae od austrijskih vlasti, pri emu je jedan od glavnih uslova bila potvrda starine prethodnih hramova na istom mestu. Najpre podizanje novih hramova nije bilo mogue. Meutim, vana promena nastupila je sa 1743. godinom kada je potvrdom privilegija zabranjeno ometanje izgradnje hramova, i od tada zapravo poinje velika graevinska delatnost u podizanju srpskih crkava. Srpsko graditeljstvo u XVIII veku imalo je dve struje razvoja tj. razvijalo se u tri osnovna pravca: -Sa jedne strane je tradicionalna struja u srpskoj arhitekturi, poev od niza skromnih drvenih ili poludrvenih crkava, koje se po svojim stilskim karakteristikama vezuju za dela stare balkanske arhitekture toga roda i koje ostavljaju utisak privremenosti, pa do snanog ugledanja na arhitektonske elemente tzv. moravske kole prilikom podizanja monumentalnije shvaenih graevina. Dobar primer drugog tipa jeste crkva manastira Kovilja koja je uraena po podobiju crkve Manasije. Izvedena kombinovanjem trobrodne bazilike i trikonhosa, Koviljska crkva i pored oiglednih odstupanja od zahtevanog uzora, ipak pokauje, iako naivno, izvesne srodnosti sa spomenicima moravske arhitektonske kole. Ona nastaje u vreme kada je kod nas ve bila odomaena i barokna arhitektura, ali ne predstavlja jedini primer povremenih pobeda tradicionalistikih shvatanja u srpskoj arhitekturi. Ovakva seanja se javljaju na nizu manastirskih crkava nastalih tokom XVIII veka: Beoin, Grabovac, iatovac, Parto, Pakra, Lepavina. tavie, seanja na staru arhitekturu, tanije, izvesne modifikacije postmoravske arhitekture, ree i rake grupe, pojavljuju se ponekad i u naim gradskim centrima. Primer za to je crkva Sv. Petra i Pavla u Sremskim Karlovcima i monumentalna crkva Roenja Bogorodice u Sremskoj Kamenici. -Sa druge strane su graevine baroknog stila, koje se javljaju u prvim godinama posle Velike seobe. Smatra se poslednjim velikim arhitektonskim stilom srpskog crkvenog graditeljstva. Zanimljivo je istai da su tokom XVIII veka otpoelo izvoenje arhitektonskih prepravki i na onim manastirima koji su graeni u tradicionalnom stilu. Najee se poinjalo dodavanjem zvonika. Barokni zvonik dobijaju: Kruedol, Velika Remeta, Rakovac, iatovac, Hopovo, Beoin i Jazak, a od banatskih manastira dograen je zvonik uz crkvu manastira Mesia. Ni same manastirske crkve nisu ostale poteene intervencije barokne arhitekture. U Kruedolu je sazidan barokni trem, a na crkvi su izbijeni novi prozori. Velika Remeta dobija barokno kube, a isto tako i barokne prozore. Barokni fronton sazidan je na zapadnoj fasadi manastira Hodoa. Pored ovih skromnih arhitektonskih zahvata u duhu nove umetnosti, koji se pojavljuju na graevinama podignutim 1

mahom tokom XVI veka i u oblicima proisteklim iz srednjevekovne srpske tradicije, puni trijumf baroka pokazuju brojne parohijske crkve podignute ubrzo posle Velike seobe. Bez obzira da li su nastale u veim gradskim centrima ili u skromnim seoskim crkvenim optinama, sve ove crkve najee su jednobrodne graevine koje se zavravaju polukrunom apsidom. Glavni arhitektonski ukrasi su jednostavni pilastri, profilisani venci spolja i zabati sa volutama. U crkve se najee ulazi kroz otvor visokog zvonika na zapadnoj strani hrama, koji je ponekad svojom visinom i baroknim zavrecima u nesrazmeri sa skromnom arhitekturom samog crkvenog broda. Najreprezentativniji primer i puni trijumf barokne arhitekture kod Srba predstavlja katedralna crkva u Sremskim Karlovcima, izgraena po elji mitropolita Pavla Nenadovia izmeu 1758. i 1762. godine. Ima dva masivna tornja koji flankiraju zapadnu fasadu crkve i neobian deambulatorij koji okruuje oltarsku apsidu. Kao bledo seanje na staru arhitekturu izvedeno je prvobitno na sredini crkvenog broda i malo kube, koje danas ne postoji. Fasada crkve i tornjeva je skromno ralanjena pilastrima, lezenama, simama i vencima. Tu su jo crkva u Budimu, Uspenska crkva u Sent Andreji, iprovaka, Opovaka, Preobraenska, Blagovetenska (grka) crkva i Poarevaka. FRUKOGORSKI MANASTIRI Posebna skupina manastira koja se izdvaja u XVIII-vekovnoj arhitekturi jesu Frukogorski manastiri. Mnogobrojni manastiri na Frukoj gori nastali su najkasnije u drugoj polovini XV veka i na samom poetku XVI veka, odnosno u tzv. predturskom periodu dugom sedam decenija (1459-1521). Ukazuju studije. Spomenici Fruke gore su podignuti u dva potpuno nezavisna perioda velike graditeljske aktivnosti: I kasnosrednjovekovni XV/XVI vek, kada Ugarska i Turska vode borbe oko prevlasti, i II, barokni period vezan za XVIII vek, i povlaenje Turaka od Save i Dunava. Graevine- stare prvobitne crkve, starije manastirske elije sa neophodnim ekonomskim zgradama, potom nove barokne crkve, visoki prizidani zvonici na Z, grobljanske i ..... kapele, novi viespratni manastirski konaci, bunari, esme, kapije, ograde. Sve crkve su jednobrodne graevine sa pevnikim prostorima pravougaonog oblika, kubetom nad pandantifima, predstavljenim na preseku osnove (osovina), na i apsida, zatim naos koji se na zapadu nastavlja pripratom. Slobodna zapadna fasada, tradicionalnim unutranjim portalom, oltarska pregrada. Fasadni zidovi ovih crkava bili su skromniji. Znatniju dekorativnost nisu imali ak ni otvori. Malterisane su sve izuzev iatovca, Kuvedina i Novog Hopova koji nisu malterisani. Pravilno tesani blokovi i vidne spojnice maltera imali su dekorativnu ulogu,, to je uticaj tradicije. I unutranjost je skromna. Izuzetak je Novo Hopovo, jer je tu preseljeno sedite beogradsko-sremske mitropolijske rezidencije. Ukrasni elementipolihromija na fasadama, na kvadratnom postolju i kubetu. Obrada portala i prozorskih okvira u tradicionalnom duhu, moravskog stila. 2

Promene koje su manastiri pretrpeli u XVIII veku: uz zapadne fasade prizidani su visoki barokni zvonici, izmenjena povrina baroknih zidova, nastaju bogato profilisani fasadni venci, proireni i dekorativni prozori, povrine zidova ukraene plastikom i malterom, vei nagib krovnih povrina, a iznad kubeta jabuaste dekorativne kape. Tada nastaju i neki novi manastirski konaci koji pokazuju uticaj barokne arhitekture. Obnovom na prelazu iz XIX u XX vek dogodile su se jo neke od promena. Sa izuzetkom Kruedola iji je ktitor poslednji lan despotovske porodice Brankovi, ne zna se precizno ko su ktitori Frukogorskih manastira. Ktitore pre svega treba traiti meu iteljima samih manastira (monasi)?. Tek u XVIII veku kao ktitori Frukogorskih manastira se javljaju vieniji ljudi koji su se obogatili naglim razvojem trgovine na severnoj granici turske carevine. Meu doseljenim ljudima, grupe dobro obuenih majstora koji znaju tehnike tradicionalnog zidanja i nasleene konstrukcione eme. To su nepoznati graditelji, tradiciju druge polovine XV, XVI iz prve polovine XVIII veka na najbolji nainmogli da prenesu severno od Save i Dunava deo naslea srpsko-vizantijske umetnosti. Najvea stradanja, tokom estovekovnog postojanja manastiri su pretrpeli za vreme II svetskog rata, kada su Manastiri na Frukoj gori potpuno razoreni. Beoin, Beenovo, Velika Remeta, Vrdnik, Grgeteg, Diva, Stari i Novi Jazak, Kruedol, Kuvedin, Mala Remeta, Petkovica, Privina glava, Rakovica, Fenek, Staro i Novo Hopovo, iatovac. Mnogi manastiri su ugaeni tokom XVI i XVII veka. GRADITELJSTVO USTANIKE SRBIJE (1804-1815) Promena odnosa zvaninih Turskih vlasti prema zahtevima srpskog stanovnitva za obnovu crkvenih spomenika bila je uslovljena znatno izmenjenim politikim prilikama u Beogradskom paaluku i optim slabljenjem Turske vlasti. Sva ona obimna graevinska delatnost koju su razvili Srbi u prvim godinama XIX veka odvijala se u senci janiarskih nemira i sukoba izmeu samih Turaka. 1801. godine janiarske snage su ule u Beograd i oborile sa vlasti i ubile carskog vezira Hadi-Mustafu pau. Ova pobeda janiara je za srpsko stanovnitvo znaila ukidanje svih onih tekovina koje su Srbi u Beogradskom paaluku sebi izborili tokom druge polovine XVIII veka. Teko steeno prevo na slobodno podizanje i obnavljanje crkava i manastira, zbog janiarske samovolje ponovo postaje cilj za ije ostvarenje treba iznova voditi upornu borbu, jer je ono bilo povezano sa pravom naroda na svoj zakon, na nacionalni identitet, duhovnu i kulturnu samostalnost. I to je ono to je zahtevano u svim pregovorima ustanika sa Turcima, neodvojivo od ekonomskih i politikih zahteva. 1804. godine izbija ustanak iji je voa bio Karaore. Ustanika vrhovna vlast ustanovila je oktobra te iste godine spisak zateenih i opustoenih crkava na podruju Beogradskog paaluka, iz koga se vidi da je bilo 156 aktivnih, a 278 zapustelih, to znai da je svaka trea bila aktivna. U vreme dok se vode pregovori i ljute borbe sa Turcima, bez obzira na opte ratno stanje, ozbiljne materijalne tekoe, nedostatak iskusnih neimara i uopte ljudstva za potrebe graevinarstva, u osloboenim 3

krajevima ustanici su sa poletom nastavili se zapoetu graditeljsku delatnost i dajui joj nove impulse i iri zamah. Tako su jo 1805. godine trgovac i vojvoda Milan Obrenovi i trgovac i poznati ustaniki prvak Nikola Milievi-Lunjevica uz pomo svetenika Radislava Miloevia iz Prislonice obnovili iz temelja, krajem XVI veka opusteli manastir Vujan. Manastirska crkva je jednobrodna, masivna graevina znatnih razmera, sa tri traveja zasvedena segmentnim lucima, polukrunom oltarskom apsidom, pripratom i visokom osmostranom kulom-zvonikom iznad zapadnog dela crkve. Omalterisane fasade su ukraene tradicionalnim motivom, frizom slepih arkadica koji prati krovni venac. Sa posebnom panjom na zvoniku su raeni plastini arhitektonski elementi i ukrasni detalji sa antropomorfnim i zoomorfnim motivima, koji otkrivaju klesara zavidnog skulptorskog znanja i vetine. Ova graevina svedoi da su ustaniki neimari dosta dobro poznavali staru srpsku arhitekturu, njene graditeljske vrednosti i konstruktivne mogunosti, i da su kao veti i sposobni majstori veoma uspeno vladali svojim zanatom. 1810. godine sam Karaore, kao visoki zatitnik i ktitor Manasije, koji na njegovu elju i troak obnavlja neimar ivadin. Nakon obnove Manasije, Karaore je zapoeo opravku Ravanice, da bi iste godine obnovio i parohijsku crkvu u Poreu. Sledei primer ustanikih stareina, u istom razdoblju stanovnici mnogih naselja i bezimeni ktitori iz naroda podiu niz parohijskih crkava i obnavljaju pojedine stare manastire. Meu njima se svojom monumentalnou izdvaja manastir Godovik kod Poege, koji je 1808. godine sagraen na temeljima starijeg hrama. Crkva je jednobrodna, zasvedena poluobliastim svodom, sa polukrunom oltarskom apsidom. Prema svedoanstvu Joakima Vujia, crkva je iznad centralnog prostora imala jednu kupolu. Sadanje osmostrano kube ima kockasto postolje i oslanja se na etiri stupca. Finom klesarskom obradom istiu se pojedini arhitektonski profili, plastini ukrasni elementi i konstruktivni detalji na portalima, prozorima, kubetu i plitkim niama. U Karaorevoj Srbiji su najvaniji objekti u oblasti profane arhitekture bila su vojna utvrenja, koja su imala izuzetno znaajnu ulogu u odbrani zemlje od neprijatelja, obezbeujui njene granice od napada Turske vojske. Ona su se razlikovala po svom stratekom znaaju i veliini, kao i po tipu fortifikacionih objekata i nainu njihove izgradnje. Prvu skupinu utvrenja inili su veliki fortifikacioni objekti u utvrenim gradovima tj. gradske tvrave. Veina ovih tvrava nasleena je iz ranijih epoha, a gradili su ih Turci ili Austrijanci u vreme kada su sospodarili u Srbiji. U doba ustanka one su uglavnom sauvale svoj vojno-odbrambeni znaaj. Najvanije meu njima su Beograd, Smederevo i Ni. Beogradsku tvravu ustanici osvajaju poetkom 1807. godine. Slina, neto manja utvrenja imali su gradovi: Uice, Soko, abac i Fetislam. Osim monom tvravom sa bedemima, kulama, unutranjim komunikacijama, redutima i rovovima, mnoga gradska naselja bila su obezbeena i spoljnim varokim zemljanim bedemima, palisadima i rovovima, branei civilni deo grada. Polazei od svojih vojno-stratekih potreba, ustanika Srbija je podigla 4

na kljunim takama svoje odbrane jo trinaest, uglavnom pograninih zemljanih utvrenja koja su graena u toku krvavih borbi tokom 1806. i 1807. godine. Ova utvrenja zatvorenog tipa obino su nazivali anac ili arampov. Svi ovi anevi imali su u svom sastavu potrebne zgrade za smetaj vojnih posada i municije, kao i itav okolni lanac utvrenja, koja su se nalazila na veem ili manjem odstojanju od glavnog utvrenja kao njihove predstrae i sastavni deo odbrambenog sistema. Najobimniji i najznaajniji graevinski poduhvat u ustanikoj Srbiji ostvario je Karaore izgradnjom kompleksa Topole, izmeu 1811. i 1813. godine. Znaaj Topole lezi u tome to se u noj za vreme Prvog ustanka nalazilo sedite vrhovnog voe ustanka, ime je ona postala vaan politiki i administrativni centar osloboene Srbije. Od kamena sazidan utvreni grad, pravougaone osnove sa monim trospratnim kulama na uglovima. Karaore je kao prvi vei objekat u sklopu utvrenja prvo podigao crkvu, 1811. godine, o emu svedoi dobro ouvan ktitorski natpis uklesan na kamenoj ploi iznad zapadnog portala. Uz crkvu je podigao i zvonik, koji je skladno ukomponovan kao etvrta ugaona kula u optem izgledu i funkcionisanju utvrenja. Za crkveni zvonik, Karaore je u Beogradskoj topolivnici izlio dva zvona koja su se prva oglasila u osloboenoj Srbiji, posle vekovnog utanja nametnutog turskom zabranom posedovanja i oglaavanja crkvenih zvona. Uporedo sa izgradnjom crkve zapoela je i izgradnja dva nova velika konaka: jedan u junom delu kompleksa uz crkvu za Karaora i njegovu porodicu, a drugi u suprotnoj, severnoj strani uz glavni ulaz, namenjen gostima. Novi konaci su zavreni 1812. godine. Stari drveni konak nije bio poruen, ve je ostao u sreditu utvrenja i u njemu su bili smeteni momci za vojnu pratnju Karaora. Uz istoni bedem, celom njegovom duinom, izdvojen je poseban prostor kao crkvena avlija, u kojoj je bila izgraena kola sa stanom za uitelja. Tvorac ovog jedinstvenog graditeljskog poduhvata bio je sam Karaore, a za njegovo ostvarivanje bila je prikupljena i usredsreena skoro celokupna zidarska snaga osloboene Srbije. Ipak grad nakon izgradnje malo vremena ostaje u celini. Sauvani opisi potiu iz poznijeg razdoblja kada je grad ve bio u razruenom stanju, a sainjeni su i po seanju i prianju drugih. Posle pada Topole 1813. godine, Turci su zapalili grad. Plamen je znatno otetio crkvu i konake, ali su kameni zidovi bedema i kula odoleli plamenu. itelji Topole su ve 1814. godine obnavili crkvu kao svoj parohijski hram.Nakon dolaska na vlast Karaorevog sina Aleksandara 1842. godine, Topoli se smiljeno pridaje odreeni znaaj i njeno staro utvrenje se obnavlja. Ali, politike prilike u drugoj polovini prolog veka, posebno dinastiki sukobi spreili su dalji razvoj varoi i njenog istorijskog jezgra. Topolskom bunom iz 1877. godine kompleks je potpuno uniten. Danas su sauvani samo crkva sa zvonikom, deo konaka sa kulom i po koji fragment temeljnih zidova ispod zemlje koji omoguavaju da se prati osnovni pravougaoni oblika Karaorevog grada i mesta pojedinih objekata.

5

GRADITELJSTVO U KNEEVINI SRBIJI (1815-1848) Milo je vladao od 1815. do 1839. godine, pa ponovo od 1858. do 1860. kad je i umro. U periodu od sloma prvog srpskog ustanka 1813. godine do poetka drugog srpskog ustanka pod Miloem Obrenoviem 1815. godine nailazi novi talas opteg razaranja, koji po svojim srazmerama prevazilazi mnoge ranije turske odmazde nad srpskim stanovnitvom. U plamenu nestaju mnoge novopodignute i tek obnovljene graevine: manastiri, seoske parohijske crkve, konaci, mehane, vodenice i drugi stambeni i ekonomski objekti. Ali ve odmah posle stiavanja ratnih sukoba, itelji mnogih naselja i pojedini ratni predvodnici, otpoinju obnovu poruenih i opljakanih naselja, stanita i javnih graevina. Meu prvim javnim objektima obnavljaju se crkve, najpre skromne po razmerama, upotrebljenom materijalu i ukrasima, uglavnom onakve kakve su bile u predustaniko vreme, da bi se kasnije sve ee gradile od trajnog materijala i sa uoljivom tenjom ka monumentalnosti i arhitektonskoj izraajnosti. Period izmeu 1813. i 1818. godine je jako nepovoljan za razvoj graditeljstva i bilo kakve graevinske radove koji su iziskivali vea materijalna sredstva.Opte politike prilike u Srbiji posle drugog ustanka bile su izuzetno sloene i mutne, kao i poloaj naroda lienog svake pomoi i zatite. Uz to su se reale i brojne nerodne godine. Vlada opte razaranje, a 1817. godine zabeleena je strana glad i mnoge bolesti. Ipak, i pored tekih ekonomskih i drutvenih prilika, u vie naselja se vre popravke u ustanku poruenih crkava i manastira. Izmeu 1815. i 1820. godine obnovljeno je nekoliko znaajnih crkvenih spomenika: Karaoreva zadubina u Topoli iz 1815. godine, isposnica Sv. Save kod Studenice iz 1815. godine, crkve u Cvetanovcima kod Valjeva iz 1815. godine, Prokuplju iz 1816. godine, atornji iz 1817. godine, Velikoj Plani iz 1818. godine, Beljini iz 1818. godine i Beleui iz 1819. godine. Crkve-brvnare: Sa izuzetkom manastira kao posebne vrste sakralnih spomenika i malobrojnih primera graenja kamenih crkava u pojedinim selima kao atornja, Beljina i Topola, veina obnovljenih i novopodignutih parohijskih crkava u periodu izmeu 1815. i 1820. godine su manje graevine, srazmerno skromnih arhotektonskih oblika, podizane od tronog materijala kakvo je drvo, naboj, pleter i erpi sa drvenim krovom pokrivenim indrom, klisom ili slamom. Ove graevine su poznate kao crkve-brvnare. Njih je narod navikao da gradi, naroito u oskudici, u mranim i nesigurnim vremenima osmanlijske prevlasti. Razvoj ove vrste graditeljstva bio je uslovljen koliko tradicijom toliko i izuzetno skuenim materijalnim mogunostima seoske sredine i osobenim istorijskim uslovima. U ondanjim prilikama drvene bogomolje su imale niz znaajnih prednosti. Brvnara se mogla znatno bre i jeftinije podii nego srkva od kamena ili opeke u skladu sa vremenom koje je zahtevalo da se sva materijalna sredstva ulau prvenstveno u hranu i oruje. Izgradnja drvenih bogomolja bila je prastara graditeljska vetina i jedan vid nastavka tradicije narodnog neimarstva. Ove drvene crkve su 6

neupadljive, a u predustaniko i ustaniko vreme podizane su najee po zabaenim i skrovitim mestima: u gustoj umi, u jarugama, pored potoka, u blizini sela ili u samom selu. Izuzetno, naroito u doba Karaora i na poetku Miloeve vladavine, u okolnostima relativne sigurnosti, poneka drvena crkva podie se u centru sela pa i u nekim varoima. Tako je 1808. godine sagraena brvnara u Beogradu, 1826. godine u Valjevu, a 1830. godine u Smederevskoj Palanci i Zajearu. Prototip ovakve crkve-brvnare je bila narodna stambena brvnara, iji oblik i nain gradnje predstavljaju veoma staru narodnu tradiciju. U okolnostima raznih ogranienja i zabrane sakralnog graditeljstva od strane Turaka, namena novoizgraenog objekta se mogla prikrivati dosta dugo od neprijateljskih vlasti. Vana graevinska osobina brvnara jeste montani karakter njihovog celog konstruktivnog sklopa, koji dozvoljava da se objekat po potrebi dosta jednostavno moe rastaviti i ponovo sklopiti, a da se pri tome ne poremete osnovne karakteristike konstrukcije i ne izgube ili promene njegove osnovne arhitektonske vrednosti. Veina brvnara su jednobrodne graevine izvedene od hrastove grae, izduene pravougaone osnove, ponekad zaobljene na uim stranama, sa polukrunom ili izlomljenom oltarskom apsidom na istonoj strani, naosom, pripratom i tremom sa stubovima na zapadnoj strani. Naos je najee zasveden koritastim svodom, raenim od dasaka preko drvene konstrukcije. Zidovi su sainjeni na taj nain to se izmeu stubova-nosaa koji su uepljeni u temeljnu gredu i gornju zategu, u nizovima horizontalno se reaju tj. slau hrastova brvna, koja su svojim krajevima udenute u vertikalne lebove stubova.Zidovi se svojom temeljnom gredom ne oslanjaju na zemlju, ve, po pravilu, na red krupnih kamenova ili na jednu vrstu zidanih temelja. Dakle, temelj je od reda krupnih kamenova. Postoje samo jedna vrata na zapadu i malo prozorskih otvora. Meutim kasnije, u osloboenoj Srbiji, brvnare imaju dvoja vrata i srazmerno vee, pravougaone prozore, sa drvenim reetkama i kapacima. Najkarakteristiniji i najizrazitiji deo crkve-brvnare, naroito u pogledu kako likovnog tako i prostornog izgleda, jeste njen visoki i strmi krov prekriven indrom ili klisom, formirajui u spoljnjem izgledu atorasti oblik koji dominira celom graevinom. Strehe, stubovi i ograde trema i naroito vrata posebno su ukraavani rezbarenim ornamentima koji su uglavnom preuzeti iz narodnog profanog graditeljstva. Sauvane brvnare su uglavnom iz doba prve vladavine Miloa Obrenovia, iz razdoblja od 1815. do 1839. godine, mada su crkve od drveta graene i posle ovog perioda. Meu prvime sagraena je 1816. godine crkva-brvnara u Oracu. Ona se svrstava u objekte srednje veliine, bez trema, sa pravougaonom osnovom, sa apsidom u tri preloma na istonoj strani. Sline osobine imaju i druge brvnare nastale u ovo vreme: Brezina, Veliko Jasikovo i Krnjevo. Crkva Pokajnica u Velikoj Plani spada u najpoznatije i najvee crkve svog vremena. Poznata je kao zadubina Vujice Vulievia, podignuta 1818. godine na mestu ubistva Karaora, navodno u znak kajanja ktitora za koga se veruje da je uestvovao u ovom podmuklom zloinu. Crkva predstavlja razvijeniji tip ove vrste graevina i poseduje: visoki strmi krov sa isturenom strehom, pokriveni i ograeni trem sa stubovima, pripratu sa krstionicom, stepenitem i galerijom za hor iznad nje, sredinji deo crkve, tj. naos je sa stolovima i kamenim amvonom, ikonostas i oltarski prostor sa asnom trpezom. Pored Pokajnice, svojim 7

arhitektonskim vrednostima i izrazitom skladnou proporcija, u najlepe crkve-brvnare izgraene u doba kneza Miloa spadaju crkve u Brzanu, Vraniu, Rai Kragujevakoj, Brankovini, Uveocima i Baroevcu. Danas je u celoj Srbiji sauvano samo etrdesetak ovakvih crkava. Razvoj crkvenog graditeljstva: U znatno izmenjenim drutvenim prilikama tokom dvadesetih i tridesetih godina XIX veka, nastupa vreme izuzetnog poleta u graditeljskoj delatnosti. Jedan od najzaslunijih za ovo stanje ostaje knez Milo Obrenovi, ovek bezmalo optereen potrebom da gradi, pregrauje i dograuje, kao i njegova politika. Zahvaljujui njemu, mlada kneevina upoznaje, pored crkvenih spomenika, i graevinarstvo posveeno javnoj ili privatnoj potrebi: isprva su to zdanja podizana u duhu autohtone, balkanske arhitekture, a zatim i zgrade izvedene u zapadnjakim stilskim shvatanjima. U njegovo vreme, odnosno za vreme njegove prve vlade, nae graevinarstvo konano prihvata i dolazi do polakog inkorporiranja savremenog klasicistikog stila. Knez Milo je ktitor mnogih parohijskih crkava u Kneevini Srbiji, ali se posebno starao i o obnovi i redovnoj popravci starih manastira. 1823. godine preduzeo je restauraciju manastira Kalenia, 1836. godine manastira Drae, a neto kasnije manastira Pustinje. Ipak, Miloevu osobitu panju, tokom celog njegovog ivota, privlaila su dva manastira: Vraevnica i Rakovica. U spomen svojoj materi Vinji najpre je u manastiru Vraevnici 1825. godine, severno od crkve, podigao lep dvospratni konak, a kasnije 1860. godine je opravio ceo manastir. Manastir Rakovicu obnavlja u dva maha. Najpre 1822. godine, a onda i 1829. Potpuno u skladu sa najboljim tradicijama srpske arhitekture, Milo je 1819. godine podigao i jednu od svojih prvih, najlepih i najomiljenijih zadubina- Crkvu Sv. Save u Savincu. Crkva je zamiljena kao jednobrodna graevina zasvedena poluobliastim svodom, sa jednom osmougaonom kupolom iznad sredinjeg prostora. Zidana je od pravilno rezanih blokova takovskog peara koji ima sivkastu boju. Zapadni i severni portal, kao i niz ritmiki postavljenih prozorskih otvora izvedeni su zanatski veto, sa lunim zavretkom gornjih delova. Primer kneza Miloa i njegove brae slede moge istaknute linosti toga vremenalanovi Narodne kancelarije, sudova i drugih upravnih organa, nahijski predvodnici, vojvode, knezovi i druge stareine, zatim trgovci i crkveni velikodostojnici, ije su se ekonomske mogunosti vremenom sve vie poveavale, kao i elje da se potomstvu ostave zadubine dostojne njihovog imena i drutvenog poloaja. Promena optih politikih prilika i stalno jaanje Miloeve vlasti imali su odraza i u graditeljstvu. Prvi vidljivi znaci arhitektonske preorjentacije u oblasti crkvenog graditeljstva javljaju se veoma rano, ve 1818. godine, kada su podignute u sreditima nekih nahija nove i za tadanje prilike srazmerno velike i lepo opremljene crkve, najpre u Kragujevcu i Jagodini, a naredne 1819. godine i u Poarevcu. Ove crkve jasno pokazuju da se u oblasti crkvene arhitekture Miloevog vremena proces usvajanja srednjoevropskih arhitektonskih shvatanja (kasnobaroknih, klasiistikih i romantiarskih) nije usvajao tako brzo kao u profanom graditeljstvu, ve se obrasci trae u starim, nasleenim oblicima crkvenog graditeljstva. 8

Krajem dvadesetih godina, a naroito posle dobijanja hatierifa 1830. godine, pod vidljivim uticajem srpske crkvene arhitekture iz Podunavlja, javljaju se na zapadnim proeljima pojedinih crkava zidani zvonici, a pevnice se istiu kao posebno oblikovani prostor, jasno izdvojen i u obradi spoljnih zidova graevine. U spoljnjoj obradi fasadnih povrina i pojedinim arhitektonskim elememtima kakvi su portali, prozori, venci, uzori se trae u srednjovekovnim spomenicima, ali se istovremeno koriste i elementi klasicistike i barokne arhitekture. Novosagraene srkve u apcu, Brankovini, Gui i Valjevu imale su iste osnovne odlike. To su jednobrodne graevine zasvedene poluobliastim svodom sa jednom polukrunom apsidom irokom kao naos i dve manje pevnike apside istog oblika. Pilastrima i potpornim lucima naos je ralanjen na etiri traveja. Na zapadnoj strani je priprata, iznad nje se die dvospratni zvonik. Fasade su malterisane, a na crkvi u apcu se uoava meavina domaih tradicionalnih elemenata sa sistemom klasicistikog ralanjivanja zidnog platna. Zapadna fasada je u celini obraena u klasicistikom stilu, sa strogom simetrinom raspodelom po horizontali i loginim stepenovanjem u visinu. Osim pilastara i isturenih profilisanih venaca, na njoj se istiu lepo obraeni portal sa kamenim okvirom, trouglasti timpanon iznad ulaza, isti motiv se ponavlja i na gornjem delu zvonika, ispod kupole i klasicistiki oblikovana atika. Kneev neimar je Hadi Nikola ivkovi. Crkvena arhitektura Miloevog doba svoj najpotpuniji graditeljski izraz i najvii stvaralaki domet postie izgradnjom crkve u Beogradu, koje, svaka za sebe, odraavaju prelomnu etapu u evoluciji arhitektonskih shvatanja u obnovljenoj Srbiji, posebno u odnosu na dotadanju domau graditeljsku tradiciju, njen razvoj u novim istorijskim uslovima i primenu nove arhitektonske koncepcije zapadnog porekla, zasnovane na kasnobaroknim i klasicistikim uzorima. To su crkva u Topideru, podignuta 1832-34 godine i Saborna crkva u Beogradu graena 1836-39 godine. Podignute na istom prostoru, na zahtev istog naruioca, ove monumentalne graevine i pored izvesnih slinosti u optem rjeenju osnove kao jednobrodne crkve sa zvonikom, pokazuju znatne, principijelne razlike, pre svega u nainu gradnje i arhitektonsko-stilskom oblikovanju. Topiderska crkva je graena na izrazito tradicionalan nain, prema nacrtima domaih majstora vezanih za stare srednjovijekovne graditeljske uzore i na njoj se mijeaju raznorodni stilski elementi: srednjovekovni, barokni pa ak i orijentalni. Nasuprot njoj, Saborna crkva u Beogradu po nainu izgradnje, izradi planova i poreklu autora, svedoi o konanom usvajanju novih evropskih uzora, zasnovanih na savremenom klasicistikom konceptu. Podizanje Topiderske crkve vezano je za izgradnju dvorskog kompleksa kneza Miloa Obrenovia u dolini Topiderske reke,ubrzo nakon objavljivanja hatierifa o priznavanju unutranje autonomije Srbije. Kako je poela da se podie juna 1832. godine, njena izgradnja je tekla istovremeno sa radom na konaku. Izgradnja crkve bila je poverena majstorima Janji Mihailoviu i Nikoli oreviu istaknutim neimarima tog vremena, a nadzor je vrio Miloev glavni graditelj Hadi-Nikola ivkovi, a i sam knez je ivo uestvovao. Za zidenje crkve korien je barajevski kamen, za oblaganje poda bile su nabavljene ploe od crvenog 9

petanskog mermera, kao i potreban mermer za izradu asne trpeze. U arhitektonsko-prostornom pogledu topiderski hram je oblikovan kao jednobrodna zasvedena graevina sa jednom prostranom polukrunom apsidom iste irine kao i naos, pripratom i dvospratnim zvonikom nad zapadnim delom crkve. Naos je pilastrima i lukovima podeljen na tri traveja, meu kojima je istoni neto dui zbog bonih pevnikih prostora. U stilskom pogledu obino se kao mogui stilski uzor uzima manastir Vraevnica (obe su jednobrodne sa kulom-zvonikom, ali je topiderska crkva znatno manja, ima izvuene pravougaone pevnike prostore i zvonik je graen jedinstveno sa zapadnom fasadom). Dvostruki friz arkadica, pozajmljen sa Vraevnice, na fasadama topiderske kapele izveden je na originalan nain, sa veom povezanou horizontalnih nizova sa vertikalnim elementima pilastera i mestiminim reanjem arkadica veeg raspona luka sa sparenim arkadicama manjih lukova, to sve skupa daje fasadama topiderske crkve izuzetnu ivost i razigranost zidnih povrina. Prozorski otvori su srazmerno veliki, luno oblikovani, kao i dva posebno ukraena portala. Na zapadnoj fasadi se uoavaju i drugi znalaki izvedeni funkcionalni i ukrasni elementi: kruni otvori jedan neposredno iznad portala, drugi ispod krovnog venca zvonika, tri prozora postavljena po vertikali u ritmu spratnosti zvonika, dve bone nie, snano profilisani venci, pilastri koji naglaavaju uglove i vertikalu kule-zvonika i boni zabati krova, kamuflirani jednom vrstom atike iju gornju kosu ivicu prati uproeno interpretirani motiv baroknih voluta. Volute nisu izvedene tako sigurno kao ostali arhitektonski elementi, jer su domai majstori bili manje vini oblikovanju ovog motiva u kamenu. Nasuprot tome bogati plastini ukrasi na spoljnim lukovima oba portala i povrinama iznad portala izvedeni su sa izuzetnom matovitou, vetinom i preciznou. Stilizovana biljna ornamentika sainjena od palmeta, rozeta, gajtana, vitica sa pupoljcima i cvetovima divlje rue, vinovih lozica sa grozdovima i drugih motiva protkana je reljefnim predstavama, figurama adaja sa uvijenim repovima i poprsjima krilatih anela i heruvima. Ova plitkoreljefna dekoracija, izvedena smiljeno i po jasnom redosledu smetena je u posebna, kamenom profilacijom izdvojena polja, dok je na drugim delovima fasada nema. Predistorija izgradnje Saborne crkve u Beogradu je dosta duga i sloena, jer je na njenom mjestu, u sreditu srpskog dela varoi, tokom nekoliko stolea postojala stara crkva Sv. arhanela Mihaila, i koja je postojala do poetka XVIII veka. Za vrijeme mitropolita Mojsija Petrovia, izmeu 1825. i 1828. godine podignuta je nova crkva, koja je zatim vie puta stradala i popravljana i takva je doekala proglaenje hatierifa 1830. godine. Stara Saborna crkva do tada nije imala ni zvonik, ni zvona, osim u toku prvog ustanka kada je u porti crkve bila podignuta drvena zvonara, a pre toga su vernici sazivani pomou drvenog klepala. Oglaavanje zvona znailo je potvrdu izvojevane slobode. Narasle potrebe itelja Beograda i ugled kneza Miloa zahtevali su veu i bolje ureenu Sabornu crkvu. 1831. godine knez Milo izdaje nalog da se prikupe novana sredstva i materijal radi popravke starog hrama i pronau majstori, ali se uvidjelo da popravka ne bi bila korisna. 1836. godine odabrani su planovi za novu crkvu, izvreno je ruenje stare crkve i pripremljeno neto graevinskog materijala, tokom 1837-39 godine izvreni su glavni graevinski radovi, a u periodu od 1840. 10

do 1845. godine obavljeni su radovi na opremanju i dekorisanju crkve, tako da je ona konano zavrena i osveena 1845. godine (ikonostas i pjevnice radio vajar Dimitrije Petrovi, a ikone Dimitrije Avramovi). Dugo je pitanje autorstva arhitekture Saborne crkve bilo otvoreno. Na osnovu istraivanja i arhivskih dokumenata Branko Vujovi je dokazao da je arhitekta bio Adam Fridrih Kverfeld, kome je pomonik bio Franc Doti. Planovi, koji su sada u Muzeju srpske pravoslavne crkve u Beogradu, a ima ih tri, pokazuju klasicistika shvatanja. Do reenja zagonetke oko imena arhitekte dolo se zahvaljujui pronalasku originalnih planova, od kojih je najstariji iz 1831. i iji je potpisnik Adam Fridrih Kverfeld, u to vrijeme najugledniji arhitekta Paneva. Plan je predviao izgradnju jednobrodne crkve sa izduenom pravougaonom osnovom, etvrtastim oltarskim prostorom i malo istaknutim pevnikim prostorima istog oblika. Naos je potpornim lucima koji nose segmentne svodove i pilastrima koji ih podupiru ralanjen na tri traveja, a na zapadnoj strani crkve pripratu sa manjim zvonikom. Ispod naosa predviena je kripta.Spoljni i unutranji omalterisani zidovi obraeni su dosledno u stilu klasicizma, sa brojnim pilastrima iji kapiteli podupiru klasino oblikovani arhitravni friz, sa polukrunim niama i prozorima, trouglastim timpanonom na istonoj i atikom na tapadnoj fasadi. Ovaj plan, iako nije ostvaren, pokazuje da je jo 1831. godine Kverfeld uestvovao u pripremama za obnovu crkve i u stilskom pogledu sadri niz rjeenja koja e ui u konaan plan iz 1836-37 godine. Drugi plan je bez potpisa i po obliku osnove i obradi fasade veoma je slian konanom planu. Trei, konani plan je potpisao Kverfeld. I na ovom planu gornji deo zvonika je sasvim drugaiji od izvedenog, a Kverfeld ga je izmenio dodavi raskono i visoko barokno kube, koje je doprinelo znatno boljem izgledu crkve. Zbog toga je izradio posebne skice zapadne fasade i kubeta zvonika. Na obojenom crteu zapadne fasade veoma detaljno su prikazani svi detalji: glavni portal sa polukrunim timpanonom, pet simetrino rasporeenih prozorskih otvora (dva sa poluktunim timpanima u donjem i tri pravougaona u gornjem nizu), etiri pilastera sa kapitelima koji podupiru arhitrav sa frizom i trouglasti timpanon, u ijem je polju reljef-srpski grb u lovorovom vencu koji dre dva konfrontirana zmaja. Iznad timapanona je dvostepena atika sa urnama i klasicistiki stilizovanom volutom. Razlike izmeu ovog crtea i izvedene fasade su neznatne: na crkvi nisu napravljeni mali otvori u soklu, planirani boni prozori su pretvoreni u nie, u timpanonu nije izvedena reljefna predstava grba i zmajeva. Postoje jo dva plana koja odudaraju od usvojenih planova za crkvu. Meu mogue uesnike u izradi planova treba ubrojati i arhitektu Franca Dobija iz Paneva, Kverfeldovog roaka. U arhivskim izvorima se pominju dva panevaka majstora, glavni je Kverfeld, a drugi bi mogao biti njegov najblii saradnik Franc Dobi. Profano graditeljstvo: Preobraaj srpske arhitekture, poetak i dalji tok procesa njne evropeizacije najbolje se mogu pratiti upravo u oblasti profanog graditeljstva, koje poinje naglo da se razvija ve u prvoj deceniji Miloeve graevine. Tradicija i orijentalni nain ivota bili su tada jo preovlaujui inioci uslovljavajui umnogome i 11

arhitektonski izraz. Profano graditeljstvo je za razliku od crkvenog prualo vie mogunosti za ostvarivanje novih tenji, kojima se teilo sa zahtevima novog vremena. Za arhitekturu ovog razdoblja karakteristina je stambena zgrada koja je zadrala dotadanji balkansko-orijentalni stil, odnosno prizemni ili jednospratni objekat pravougaone osnove, sa temeljima i podrumima zidanim u kamenu, dok su prizemlje i sprat izvedeni u bondruku. Meutim, na poetku ovog razdoblja, u centralnim i zapadnim predelima Srbije, preteno u seoskim naseljima, ponegde se jo uvek grade stambene brvnare, kao izraz domae tradicije i osobenih istorijskih i prirodnih uslova u kojima su se razvijali ovi krajevi. U razvoju gradske i malovaroke arhitekture Miloevog doba mogu se uoiti tri razvojne faze ili evolutivne etape na putu njenog preobraaja od balkanske bondruare do evropski koncipirane gradske zgrade. U prvoj etapi (1815-1825) preovlauje tradicionalna, tzv. balkansko-orijentalna arhitektura; u drugoj, prelaznoj etapi (1825-33), postepeno se naputa ranija graditeljska tradicija i djelimino primjenjuju nova rjeenja, graevinski postupci i pojavljuju se prvi objekti koji svojom prostornom koncepcijom znatno odudaraju od tradicionalnog graditeljstva, koja nagovjetavaju nove tokove; i u treoj, zavrnoj etapi (1833-39) definitivno preovlauju savremena evropska arhitektonska shvatanja. Trea faza otpoinje dobijanjem hatierifa 1830. i 1833. godine, kojima je Porta priznala autonomiju Srbije, a Milou nasledno kneevsko dostojanstvo. Ova poslednja etapa zapravo predstavlja vrhunac graditeljske delatnosti u Srbiji u prvoj polovini XIX veka. Ovaj kvalitativni skok u arhitektonskom stvaralatvu, koji se dogodio izmeu 1839. i 1848. godine, bio je pripremljan u prethodnom, Miloevom periodu. Spomenici graeni u duhu tradicije 1815-1825: Kada je re o varokoj arhitekturi iz prve decenije Miloeve vladavine, vladajui tip graevine ovog doba je karakteristina balkanska bondruara, simetrinog ili asimetrinog plana, sloene osnove, prizemna ili jednospratna, sa neto isturenim gornjim delom, naglaenim erkerima i doksatima na fasadama, drvenim tremovima prema dvoritu, pokrivena plitkim krovom, sa indrom ili crepom kao krovnim pokrivaem i irokom strehom. Jedna od najstarijih graevina ovog tipa vezana svojim nastankom za Miloevo ime je srueni Gospodarski konak u Beogradu iz 1818. godine. Nalazio preko puta proelja stare Saborne crkve. Ugaoni poloaj Gospodarskog konaka, na glavnoj ulinoj raskrsnici, uslovio je oblik osnove, nesimetrinu dispoziciju unutranjeg prostora i odgovarajuu obradu dve uline fasade. U svemu ostalom bio je to tipian objekat balkanske stambene arhitekture sa podrumom, prizemljem i spratom. U prizemlju nije bilo prozora, ali su na dva mesta postojali ulazi, jedan veliki kolski sa dvokrilnim vratima i manji ugaoni ulaz sa zasvedenim gornjim delom i dekorativno obraenim drvenim vratima. Na spratnom delu fasade bila su dva etvrtasta erkera, jedan na sredinjem delu sa etiri prozora (dva prema ulici i dva bona) i jedan na uglu iznad manjeg ulaza, poduprt drvenim kosnicima. Istureni sprat, koji svojim gabaritom nsdvisuje prizemlje, ima prema jednoj ulici 12 pravougaonih prozora sa drvenim kapcima, pokriven je plitkim krovom blagog nagiba sa 12

irokom strehom i pet dimnjaka oblikovanih na tradicionalan nain, karakteristian za balkansku arhitekturu. Pri gradnji je upotrebljen tradicionalni bondruni konstruktivni sistem. Tenja ka evropskim uzorima je bila prisutna samo u sporadinim detaljima opreme enterijera pojedinih soba, kao nametaj, kneevi portreti, posue. Pripremajui se da od Kragujevca naini svoju prestonicu, knez Milo je u razdoblju 1817-1820 godine, na ivopisnoj obali Lepenice sagradio svoj prvi Dvorski kompleks u Kragujevcu koji se sastojao od Kneevog konaka, Konaka kneginje Ljubice ili arenog konaka, mutvaka, ekonomskih zgrada i tzv. Amidinog konaka. Danas postoje samo stara Miloeva zadubina i Amidin konak. Najpre je 1817. godine podignut Miloev ili Muki konak, koji je sruen u Drugom svetskom ratu. Bila je to zgrada koja je u neku ruku mogla da poslui kao prototip buduim Miloevim konacima graenim u Beogradu, Poarevcu, Svilajncu i drugim mestima gde je knez boravio: sa podrumom, prizemljem i spratom, simetrinog rasporeda prostorija, to se odraavalo i na izgled fasada, zidana delom od kamena (donji deo) a delom u bondruku sa ispunom od opeke (spratni deo). I areni konak podignut 1818. godine je takoe imao podrum, prizemlje i sprat i mnoge lepo nametene i slikarskim radovima ukraene odaje zbog kojih je tako nazvan. Amidin konak je podignut 1820. godine. Ime je dobio po Simi Milosavljeviu- Patrmcu, vrlo bliskom kneevom prijatelju, nadziratelju kneevog dvora, zvanom Amida. To je prizemna zgrada, koja je postavljena na kosom terenu sa padom prema reci, te otuda odaje utisak dvospratne graevine, ija se glavna simetrino reena fasada sa dva istaknuta bona erkera istie svojom lepotom oblika i uskleenou proporcija. Ispod prizemlja je prostrani, kamenom zidani podrum, dok se sa gornje, dvorine strane istie veliki, lepo oblikovani drveni trem sa stubovima i niskom drvenom ogradom. Dvorski kompleks u Poarevcu podignut je tokom 1825. godine. Prema opisu Joakima Vujia ovaj kompleks je imao 7-8 zgrada, od kojih su tri vee dva konaka i kasarna, i sve je to bilo utvreno.Van utvrenja je bila crkva, kola, magistrat i druge javne zgrade. Ove zgrade su takoe graene u bondrunom sistemu konstrukcije sa ispunom od opeke, i imeju sve odlike profanih spomenika balkansko-orijentalnog stila. Poetkom dvadesetih godina XIX veka podiu se mnoge, na slian nain oblikovane gradske kue i u drugim veim varoima. Kao primer reprezentativnih gradskih kua pojedinih predstavnika trgovakog stalea mogu da poslue dve kue, koje je po nalogu kneza Miloa izgradio u glavnoj beogradskoj ariji 1820. i 1923. godine Naum Iko, kneev trgovaki konzul. To je Kafana ? preko puta Saborne crkve i tzv. Ikova kua, koja je kasnije sruena. Zgrada Kafane ? je prvobitno bila poznata kao Tomina kafana, jer je u njoj stanovao vidar Toma Eim. Zgrada je glavnom fasadom okrenuta prema Sabornoj crkvi. Ima podrum, prizemlje i sprat sa dva simetrino postavljena erkera. Sprat je sluio za stanovanje, dok su u prizemlju bili kafana i duan sa zasebnim ulazima. Ikova kua se nalazila odmah do kafane, uz njenu istonu stranu i bila je jedna od najljepih beogradkih kua prvih decenija XIX veka. Dosledno je oblikovana u duhu 13

tradicionalnog balkanskog profanog neimarstva. Ova zgrada je bila najistiji predstavnik stare gradske arhitekture u Beogradu, jer su na njoj bile primenjene sve osnovne karakteristike ove vrste arhitekture i njena ulina fasada je bila logini izraz unutranjeg rasporeda kao i same konstrukcije. Iznad podruma se uzdizalo prizemlje sa centralno postavljenim ulaznim vratima i est simetrino rasporeenih prozora, dok su na spratu bila dva simetrino isturena erkera sa po tri prozora i jednim prozorom na manjem, neto menje naglaenom polukrunom erkeru iznad ulaznih vrata. Sa dvorine strane sprat je celom duinom imao drveni pokriveni term sa isturenim doksatom prema bati. Neto skromnija varijanta su gradske kue pojedinih trgovakih porodica, graene tokom dvadesetih i poetkom tridesetih godina XIX veka u glavnim arijama mnogih varoi. One su najee imale dvojnu namenu- poslovno-trgovaku i stambenu. Meu najlepim spomenicima ove vrste svakako je Radul-begov konak u Zajearu, graevina sa kamenom zidanim prizemljem i spratom izvedenim u bondrunoj konstrukciji, sa osnovom u obliku nepravilnog pravougaonika. Sprat koji svojim gabaritom nadvisuje donji deo zgrade, sluio je iskljuivo za stanovanje, dok su u prizemlju okrenutom prema ariji, bili smeteni duani i skladita. U skladu sa ovim, prilaz spratnom delu bio je iz unutranjeg dvorita, odakle se preko trema ulazilo u sredinje predvorje koje povezuje simetrino rasporeene odaje. Manakova kua je podignuta oko 1830. godine u bivoj Savamalskoj ulici, sada Gavrila Principa. Ime je dobila po svom vlasniku, trgovcu Manaku Mihailoviu. Svojim prostornim rjeenjem i osnovom nepravilnog, trouglastog oblika, zgrada je dobro prilagoena uslovima terena i ugaonom poloaju u odnosu na raskrsnicu. Ima podrum zidan u kamenu, prizemlje i sprat koji su izvedeni u bondrunom konstruktivnom sistemu. Na sprat, gde su se nalazile stambene odaje vlasnika, ulazilo se drvenim tremom sa gornje, dvorine strane. Raspored prostorija ponavlja ve dobro poznata reenje: dve najvee sobe prema ulici, ostale prema dvoritu, a izmeu njih je prostrani hol sa drvenim stepenitem koje spaja prizemlje sa spratom. Prizemlje je podijeljeno na dva trgovaka prostora, pekara u delu prema raskrsnici i kafana. Povezivanjem po vertikali obe etae pomou u sredini postavljenog unutranjeg stepenita ini ovu zgradu jedinstvenom arhitektonsko-prostornom i funkcionalnom celinom. Posebnu grupu graevina profane namene, koje se po svojim osnovnim arhitektonskim reenjima bitno ne razlikuju od varokih crkava ine crkveni i manastirski konaci, podizani tokom dvadesetih i tridesetih godina XIX veka. Za vrijeme kneza Miloa izgraeni su novi konaci u vie manastira: u Blagovetenju Rudnikom, Nikolju Kablarskom, Kaleniu 1824. godine, Ljubostinji, Rakovici 1829. godine, Deanima 1836. godine, Studenici 1839. godine, a jedan od najlepih je konak u Vraevnici koji je 1825. godine podigao knez Milo u spomen svoje majke Vinje, poznat kao Baba Vinjin konak. Zamiljen kao dvospratna graevina pravougaone osnove, sa otvorenim prostranim doksatom na celoj glavnoj i delom istone fasade, ni po emu se ne razlkuje od bogatijih varokih kua. Zatim crkveni konaci u Topideru, 14

Seljanima kod Prijepolja.Konaci neto manjih razmera grade se u varoima u unutranjosti Srbije, kao to je Gospodar Jovanov konak u aku. U manjim mestima, posebno onim koja su se formirala i razvijala pored glavnih saobraajnica nicali su hanovi za odsedanje putnika. Tridesetih godina XIX veka najoptereeniji je bio put koji je povezivao dva najvanija grada Beograd i Kragujevac. U blizini kragujevakog puta, na temeljima neke starije graevine sline namene podignut je 1838. godine poznati Sopotski han, koji je sauvan do dananjih dana. To je vea graevina pravougaone osnove, zidana na kosom zemljitu u bondrunom sistemu sa ispunom od erpia. Temeljni zidovi i podrumski deo zidan je od kamena. U shemi osnove jasno se uoava izrazito funkcionalna organizacija prostora, sa dobro osmiljenim rasporedom prostorija odreene namene, kao to su sobe za prenoite, odaklija, ostave i druge pomone prostorije i prostrana kafana, to karakterie ovu graevinu kao tipian primer drumske mehane. U prednjem delu su dve najvee prostorije kafana i odaklija, dok se u zadnjem delu nalaze tri manje prostorije koje su verovatno sluile kao magacini ili za smetaj posluge. Han ima ukupno 8 veih i manjih prostorija, jedan hodnik i trem na stubovima du cele glavne fasade. Konak Dimitrija Mihailovia u Obrenovcu iz 1829-30 godine. Kao kod veine kua balkanskoorijentalnog tipa, i ovde je stambeni prostor organizovan oko jednog sredinjeg hola sa otvorenim tremom prema dvoritu i velike, zajednike odaje u sredini zgrade. Zidan je na tradicionalan nain u bondrunom konstruktivnom sistemu sa ispunom od opeke. Spomenici prelaznog tipa 1825-1833: Na poetku srazmerno dugog spiska spomenika graenih u duhu tradicije na kojima su ujedno dola do izraaja i nova, savremena stremljenja u graditeljstvu Miloevog doba, stoji najznaajnije arhitektonsko ostvarenje cele ove epohe - Konak kneginje Ljubice u Beogradu. Ova po mnogo emu izuzetna graevina, koja bez sumnje, najpotpunije odraava drutvene i kulturne prilike u prvom razdoblju Miloeve vladavine, sa dosta razloga bi mogla stajati na kraju prethodnog razdoblja kao njegovo vrhunsko graditeljsko ostvarenje, i logian ishod evolucije arhitektonskog oblika profane zgrade zasnovane na domaoj graditeljskoj tradiciji. Ona pokazuje i nova arhitektonska obeleja evropskog porijekla, koja su sprovedena u obradi dekorativnih elemenata, ipak su drugorazrednog znaaja na celinu, dok je osnovni arhitektonsko-prostorni koncept, i u znetnoj meri i tehnika gradnje, i dalje ostaju sutinski vezani za graditeljske pouke prolosti. Nalazi se u Istorijskom jezgru starog Beograda. Ovde su ve bile graevine koje predstavljaju Miloevu vlast i srpski narod, kao to su Gospodarski konak, Narodna kancelarija, Magistrat, Mitropolija. Radovi su otpoeli u prolee 1829. godine, a zavren je 1830. godine, kada se u njega useljava kneginja Ljubica sa decom. Prvobitno mu je bila namijenjena funkcija zvanine kneeve palate. Po Miloevoj elji, koju je sprovodio Hadi-Nikola ivkovi, trebalo je da bude reprezentativni dvor srpske vladajue kue. Ali, u isto vreme poela je izgradnja velikog dvorskog kompleksa u Topideru, koji je preuzeo ulogu zvanine kneeve rezidencije, a u ovom konaku je ostala kneginja Ljubica sa decom. Koncipiran je kao gradska palata u 15

slobodnom prostoru, ograena zidom i okruena zelenilom, sa spoljnim dvoritem i unutranjom batom. Ima pravougaonu osnovu i tri nivoa: podrum,prizemlje i sprat. Obimni temeljni i podrumski zidovi graeni su od pritesanog kamena. U gradnji zidova prizemlja i sprata primjenjena su dva sistema konstrukcije: u jezgru zida je drveni bondruk sa ispunom od opeke, a spoljni slojevi zida su obraeni samo opekom koja pokriva bondruni unutranji deo. etvorovodna krovna konstrukcija pokrivena eramidom, nadvisuje osmostrano kube. I prizemlje i sprat imaju tradicionalno centralno prostorno reenje sa sredinjim holom oko koga su rasporeene sve odaje. Po svojoj osnovi je savreno simetrina i zatvorena kompozicija, to je tradicionalno, ali spajanjem i proimanjem prostora po horizontali (grupisanjem prostorija oko centralnog hola) i po vertikali (povezivanjem prizemlja i sprata pomou dva simetrina stepenita), donosi mnogo vee mogunosti korienja unutranjeg prostora. Takoe, u spoljanjoj razuenosti masa i fasadnih povrina, nemirnoj silueti graevine izlomljenog krova moe se nazreti nastupajui evropski uticaji, a vie su vidljivi u sporednim detaljima obrade fasada (pilastrima, lunim zavrecima i ambranama na prozorima, profilisanim podeonim i krovnim vencima ). Postepeno ali sigurno usvajanje evropskih arhitektonskih i prostornih shvatanja pokazuje potpuno nova koncepcija Dvorskog kompleksa u Topideru, to se odraava u smiljenom komponovanju i organizaciji prostora i uzajamnih odnosa svih delova cjeline. Kao uzor su posluili srednjoevropski dvorski ansambli formirani u prirodnom, ivopisnom okruenju. Topider, sa oblinjim Koutnjakom poznat je po svojim prirodnim lepotama. Knez Milo nije sluajno izabrao Topider za mesto izgradnje svoje reprezentativne rezidencije, tu je poeo da stvara centar za osamostaljenje i jaanje svoje vlasti i organizaciju drutvenopolitikog, crkvenog i kulturnog ivota Kneevine Srbije. Uporedo sa izgradnjom naselja ureivana je i okolina. Intenzivan rad na ostvarenju te ideje poeo je 1831. godine izgradnjom konaka. Zatim sledi izgradnja i ureenje ostalih delova kompleksa: dvorske crke Sv. Apostola Petra i Pavla 1832-34 godine, Crkvenog konaka 1833. godine, Vojnog magacina, Tabakane i Hana (Gospodarske mehane) 1836. godine, radionice za preradu koe 1838. godine, kao i mnogih drugih objekata, od kojih su mnogi i danas sauvani. Glavni objekat, Miloev konak, izgraen je izmeu 1832-34 godine, a graditelji su Janja Mihailovi i Nikola orevi uz pomo i nadzor glavnog Miloevog neimara Hadi-Nikole ivkovia. U pogledu reprezentativnosti on je raen sa manje ambicioznosti od Ljubiinog konaka, ali njegova simetrina osnova iako zasnovana na tradicionalnoj kompoziciji prostora, nije vie kruto zatvorena, ve pokazuje primetnu tenju ka razvijanju bonih krila graevine. Glavni, luno zasvoen portal ima klasicistiki okvir sa trouglastom nadstrenicom nalik na timpanon. Fasade su oivljene prozorskim otvorima sa ambranima i kapcima klasicistikog oblika. Mjeavinu balkansko-orijentalnih i evropskih stilskih elemenata prati i primena razliitih graevinskih postupaka, tradicionalno balkanskih sa bondrunom konstrukcijom i evropska sa upotrebom kamena i opeke u krenom malteru. 16

Doktorova kula u Beogradu zauzima posebno mesto meu najznaajnijim spomenicima Miloevog doba, a podigao ju je za line potrebe 1824. godine doktor Vito Romita. Sastoji se od podruma, prizemlja i sprata sa simetrino rasporeenim prostorijama. Sredinji dio prizemlja je veliki hol u koji vodi iroki ulaz. Na suprotnoj strani glavnog ulaza nalazi se isti takav koji vodi u ekonomsko dvorite. Levo i desno od hola nalaze se po tri velike prostorije, verovatno za konjske staje i druge ekonomske potrebe. Na spratu je est prostranih, reprezentativno opremljenih prostorija. Temelji, sokl, ugaone ivice zidova po celoj visini zgrade kao i donja treina zidova graena je pritesanim kamenom, dok su ostali zidovi izvedeni u opeci. Fasade su u prizemlju oivljene lunim otvorima vrata i prozora i okruglim prozorima sa strane, a na spratu pravougaonim prozorima iznad kojih je izveden dekorativni motiv u obliku zailjenog orijentalnog luka. Na glavnoj fasadi, tano iznad ulaza, nalazio se balkon. Evropski uticaj pokazuje irina i prolaznost hola u prizemlju, veliina, visina i meusobna povezanost prostorija na spratu. Imuni graanski stale i dalje podie porodine kue u slobodnom prostoru, na sredini parcele. Takve je Boieva kua u Beogradu koju je 1836. godine podigao Miloje Boi, trgovac stokom i ortak kneza Miloa. Kua je prizemna, zidana od vrste grae nad zasvedenim kamenim podrumom, na neravnom zemljitu. Arhitektonsko-prostorno rjeenje kue ponavlja shemu simetrinih varokih kua balkanskoorijentalnog stila, sa sredinjim predvorjem oko koga se redaju ostale prostorije. Ali fasade, svojom obradom, proporcijama, ritmom i oblikom otvora, kao i dekorativnim detaljima odraavaju jak uticaj zapadnoevropskih shvatanja klasicistike epohe. Spomenici graeni u duhu evropskih arhitektonskih shvatanja 1833-1839: Nakon uvrivanja svoje autokratske vlasti, od 1833. godine, knez Milo naputa lokalni balkanski stil i domae majstore i okree se srednjoevropskoj arhitekturi i kolovanim arhitektima i inenjerima. Cvetko Rajai preko svog konzula u Zemunu, pokuava da iz Bea dovede nekog kolovanog arhitektu. Prvi takvi bili su Franc Janke i Franc Kordona. Takoe sprovodi ureenje varoi i izgradnju puteva. Jo tokom 1833. godine Milo je, izgleda, nameravao da sazida sebi novi Dvor u Kragujevcu nalik na kneevske i kraljevske dvorove u prestonicama srednjoevropskih drava. Iz sauvanog projekta se moe zakljiiti da je dvor zamiljen kao velika reprezentativna zgrada na sprat razvijenog oblika, sa monumentalnim sredinjim traktom naglaenih gabarita i centralnim ulazom, kao i bonim paviljonima koji su sa glavnom zgradom na jednom crteu spojeni krilima sa kolonadom i dva bona kolska ulaza. Fasade su obreene u klasicistikom stilu: stroga simetrija klasinih arhitektonskih oblika, stubovi na glavnom ulazu, iznad kojih su trouglasti timpanoni, balkoni sa ogradom ili loe sa stubovima, zatim kolonade, brojni prozori sa ambranama i trouglastim i polukrunim timpanonima, profilisani venci i drugi arhitektonski elementi dosledno su oblikovani u stilu klasicizma. umurkana tj. zgrada stare beogradske carinarnice na Savskom pristanitu, obino se smatra prvom graevinom u Beogradu izvedenom u zapadnjakom stilu. Podignuta je tokom 1834-35 godine po planovima 17

Cvetka Rajovia i Franca Jankea. Ova zgrada nema vie nikakve veze sa balkanskom arhitektonskom tradicijom. Svojom veliinom, izduenim oblikom osnove, vrstom gradnjom, strogou arhitektonskih oblika i fasadom sa nizom lunih otvora u prizemlju i pravougaonih prozorskih na spratu pokazuje da odlike srednjoevropske arhitekture vie nemaju drugorazrednu ulogu. Smetena je na samoj obali Save, oliava svojom veliinom i izgledom prosperitet obnovljene Srbije pod knezom Miloem. Na sredini dugake fasade koja se slikovito odraavala u vodi, nalazio se sredinji ulaz sa hodnikom odakle se desno i levo ulazilo u dve prostrane magacinske prostorije, dok je pravo bio prolaz u dvorite. Fasadu prizemlja inile su arkade od jedanaest polukrunih lukova, oslonjene na stupce kvadratnog preseka. Na spratnom dijelu fasade isticali su se prozorski otvori, sredinja vrata sa balkonom i trouglasti timpanon na krovu. Iz 1836. godine potiu Velika kasarna na Savamali koju je gradio majstor Veselin i zgrada Narodnog sovjeta iji je graditelj bio Johan Hengster. Novi Dvorac kneza Miloa na Savamali iz 1837. godine za koji je projekat uradio Franc Dobi, ali njegov plan nije zadovoljio Miloa, tako da je Franc Janke na silu morao da prepravlja celokupan projekat i zgrada Narodnog sovjeta pokazuju takoe zapadnjake uticaje. Obe zgrade su bile zamiljene kao graevine sa razvijenim osnovama i bonim krilima prema dvoritu. Pokazuju sutinske promene u prostornoj koncepciji, gdje dolazi do potpunog naputanja balkanske centrine osnove i usvajanja tipa osnove u obliku irilinog slova ili u obliku zatvorenog pravougaonika, sa sistemom izduenih hodnika uz koje se u dugakom nizu reeju mnogobrojne prostorije. Imale su podrum, prizemlje i sprat. Fasade su bile ralanjene i oivljene sredijnim rizalitom sa glavnim luno zasvedenim portalom u prizemlju, balkonom na spratu i trouglastim timpanonom u visini krova, zatim naglaenim horizontalnim profilisanim vencima i brojnim prozorskim otvorima. Razlikovala se obrada zidnih povrina u prizemlju (oponaanje gradnje pomou blokova) od glatkih povrina zida na spratu. Tokom etvrte decenije XIX veka u Beogradu se na nov nain i po evropskom ukusu grade stambene kue u sreditu varoi, a koje podiu imuniji pojedinci, posebno oni koji su zauzimali istaknuti poloaj u dravnoj slubi. Veina najbliih Miloevih saradnika koji su iveli u Beogradu su tu imali svoje kue. Neke od njih su bile stare, dobre turske kue u koje su se oni uselili nakon ustanka ili su ih kasnije otkupili od starih vlasnika. One su u prvo vreme zadovoljavale njihove potrebe, sve negde do pred kraj tree decenije, kada su sazreli novi drutveni i materijalni uslovi za izgradnju novih, reprezentativnih kua, oblikovanih i ureenih na zapadnjaki nain. Nove kue, koje svojom lepotom i zapadnjakom arhitekturom odudaraju od ostalog, veeg i u sutini jo uvek orijentalnog dela beogradske varoi, podiu se uz regulacione linije glavnih ulica. U stilskom pogledu, najreprezentativnije primjere predstavljaju kua Cvetka Rajovia, konak Jevrema Obrenovia na Velikoj pijaci i kua Tome Vuia-Periia. Kua Cvetka Rajovia podignuta je 1836-38 godine na uglu Ulica Uzun-Mirkove i Tadeua Kouka. Smatra se da je projektovao Franc Janke. Jedna je od prvih profanih graevina dosledno oblikovanih po 18

savremenim zapadnjakim shvatanjima. Od 1867. pa do 1945. godine, u njoj je bila smetena izuzetno znaajna prosvetna ustanova-Beogradska realka. Arhitektonska kompozicija zgrade ostvarena je na pravougaonoj osnovi primjenom sistema zlatnog preseka, ime je postignuto dosledno i racionalno proporcijsko reenje cjeline i svih delova slobodnostojeeg objekta sa etiri otvorene fasade. Kompozicija, pa i sama lokacija zgrade prevazilazi sva dotadanja rjeenja stambenih kua u Beogradu, svojim novim stilom, otmenim fasadama i optom reprezentativnou arhitektonskih oblika i unutranjeg ureenja. Oblikovana je u stilu klasicizma sa fasadama koje su po horizontali ralanjene na tri pojasa (sokl, sredinje zidno platno i friz sa krovnim vijencem), dok je vertikalna podela sprovedena pilastrima i redom dorskih polustubova. Svojim stilskim odlikama, konstruktivnim sistemom, arhitektonskom kompozicijom i skladnim proporcijama oznaava potpuni raskid sa tradicijom. Kua Tome Vuia-Periia nalazila se preko puta Rajovieve kue. Bila je najverovatnije vea prizemna kua, pribline veliine kao i Rajovieva. Konak Tome Vuia-Periia, tako su ga zvali Beograeni zbog veliine imao je podrum, prizemlje i kasnije dozidani sprat sa tri fasade prema ulicama, koje su bile obraene u stilu neorenesanse sa irokim profilisanim vencima horizontalne podele (na soklu, izmeu prizemlja i sprata i krovni venac) i vertikalnom podelom fasada pomou pilastara i ugaonih rustino obraenih polustubaca. Ovakav izgled fasada je dobila prepravkom iz 1872. godine. Centralno postavljen, iroki glavni portal sa dvokrilnim vratima omoguavao je kolski prolaz, iznad kojeg je na spratu bio lepo oblikovan balkon sa ogradom od kovanog gvoa i vratima izmeu dva pilastera sa klasinim kapitelima i plastinom dekoracijom iznad trougaonog timpanona. Simetrino rasporeeni otvori, po etiri prozora sa strane na glavnoj fasadi, imali su u gornjem delu iste timpanone oslonjene sa strane na pilastre, dok je ispod prozora bio izveden motiv u obliku balustrade ograde. Osnova zgrade je bila pravougaonog oblika, sa bonim krilima prema dvoritu koja su docnije dograena. Arhitektonska koncepcija Jevremove kue, kao jedne vrste slobodno postavljene klasicistike palate okrenute glavnom fasadom prema trgu, a drugom podunom fasadom prema prostranom vrtu sa alejama za etnju svedoi da je objekat nastao izmeu 1835. i 1841. godine. Kua nema direktan pristup sa trga, ulaz u prizemlje je iz dvorita, dok su prema trgu orijentisani samo pravougaoni otvori prozora i veliki balkon sa gvozdenim konzolama i sa ogradom takoe raenom od gvoa. Arhitektonski detalji poput istaknutog centralnog rizalita sa tri polukruno zasvedena sredinja prozora na spratu i trouglastim timpanonom na krovu, kao i karakteristini iroki podeoni venci, pilastri i drugi profilisani elementi, direktno upuuju na slina reenja koja su primenjena pri obradi fasada nekih najzanajnijih graevina iz istog vremena. Evropeizacija oblika uoljiva je ne samo u arhitekturi reprezentativnih zgrada ve i znatno skromnijih administrativnih, privrednih, vojnih, kolskih i drugih objekata namjenjenih svakodnevnoj upotrebi- kao to su carinarnice, mehane, pivare, kasarne, bolnice, menzulane i kole. 19