03 Z2 AUTOREFERAT A GRYGLEWSKA-s

ZAŁĄCZNIK NR 2: Dr inż. arch. Agnieszka Gryglewska Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej Katedra Historii Architektury, Sztuki i Techniki

A U T O R E F E R A T polska wersja językowa SPIS TREŚCI 1. Dane personalne 2. Wykształcenie i stopnie naukowe 3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych 4. Osiągnięcie naukowe stanowiące podstawę postępowania habilitacyjnego

4.1. Dane bibliograficzne 4.2. Omówienie celu naukowego wymienionych prac i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania

5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych oraz twórczych prac zawodowych 5.1. Przebieg pracy naukowo-badawczej i zawodowej przed uzyskaniem stopnia doktora, lata 1987–1996 5.2. Przebieg pracy naukowo-badawczej i zawodowej po uzyskaniu stopnia doktora, lata 1997–2019 5.2.1. Dorobek naukowo-badawczy 5.2.2. Dorobek zawodowo-twórczy 5.2.3. Dorobek dydaktyczny

5.2.4. Dorobek popularyzatorski, organizacyjny, współpraca międzynarodowa, nagrody

5.3. Podsumowanie dorobku po uzyskaniu stopnia doktora.

Dane bibliograficzne cyklu prac stanowiących osiągnięcie habilitacyjne są oznaczone symbolami [A1]–[A12]. Ich kopie znajdują się w załączniku [Z6, T. 2, Cz. A]. Pozostałe pozycje dorobku znajdują się

w załączniku [Z3, T. 1], w tym lista prac naukowych nie wchodzących w skład osiągnięcia habilitacyjnego [B1]–[B22] [Z3, T. 1, IIE]. Ich kopie znajdują się w załączniku [Z7, T. 2, Cz. B]. Wersja elektroniczna –

w załączniku [Z11]. Skróty: Politechnika Wrocławska (PWr), Instytut Historii Architektury, Sztuki i Techniki (IHASziT), Katedra Historii Architektury, Sztuki i Techniki (KHASziT). Odwołanie do Bazy DONA (Baza Publikacji Naukowych Politechniki Wrocławskiej dona.bg.pwr.wroc.pl) oznaczone [DONA] z numerem pozycji, wykaz w załączniku [Z4, T. 1].

AGNIESZKA GRYGLEWSKA │ AUTOREFERAT ZAŁĄCZNIK NR 2

2│

1. Dane personalne

Imię i nazwisko: Agnieszka Gryglewska Miejsce pracy: Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej Stanowisko: adiunkt

2. Wykształcenie i stopnie naukowe

27.06.1996 doktor nauk technicznych, uzyskany na Wydziale Architektury Politechniki Wrocławskiej; rozprawa doktorska: Richard Plüddemann – architekt wrocławski (1846–1910); promotor w przewodzie doktorskim: prof. dr hab. inż. arch. Jerzy Rozpędowski; recenzenci: prof. dr hab. Ewa Chojecka, Uniwersytet Śląski, dr hab. Ernest Niemczyk, Politechnika Wrocławska,

15.09.1986 mgr inż. architekt, na Wydziale Architektury Politechniki Wrocławskiej, na kierunku Architektura i Urbanistyka, w zakresie Architektury; praca magisterska pt. Studium rewaloryzacji bloku między ulicami: Ruską, Włodkowica, Antoniego i Kazimierza Wielkiego we Wrocławiu; promotor: prof. dr hab. inż. arch. Jerzy Rozpędowski. Dyplom z wyróżnieniem.

3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych

1987–1990 asystent-stażysta, następnie asystent na etacie naukowo-badawczym w Instytucie Historii Architektury, Sztuki i Techniki na Wydziale Architektury Politechniki Wrocławskiej (IHASziT, WA PWr), praca w Zespole Architektury Współczesnej,

1990–1991 młodszy specjalista, następnie specjalista w IHASziT WA PWr,

1991–1993 asystent na etacie naukowo-badawczym, następnie naukowym w IHASziT, WA PWr,

1993–1997 asystent na etacie naukowo–dydaktycznym w IHASziT, WA PWr,

1997–2019 adiunkt na etacie naukowo-dydaktycznym w Zakładzie Ochrony Zabytków IHASziT, WA PWr, prowadzonym przez prof. dr. hab. inż. arch. Stanisława Medekszę; 2013–2014 w zespole dydaktycznym historii architektury nowożytnej w IHASziT, WA PWr; od 2014 r. w Katedrze Historii Architektury, Sztuki i Techniki (K-7), WA PWr – aktualne miejsce zatrudnienia.

2009–2012 Koordynator nadzoru konserwatorskiego nad kompleksem zabytkowych budynków Politechniki Wrocławskiej „E” przy ul. Bolesława Prusa 53/55 we Wrocławiu.

2012–2019 Pełnomocnik Dziekana ds. opieki konserwatorskiej nad „Kampusem Prusa” (ul. Prusa 53/55, Wrocław) w zakresie wspólnego i wyłącznego użytkowania przez Wydział Architektury.


3│

4. Osiągnięcie naukowe stanowiące podstawę postępowania habilitacyjnego Jako osiągnięcie naukowe wynikające z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. 2016 r. poz. 882 ze zm. w Dz. U. z 2016 r. poz. 1311) wskazuję cykl: 12 publikacji powiązanych tematycznie pt.

Architektura w służbie mieszkańców metropolii. Znaczące wrocławskie

inwestycje komunalne na przełomie XIX i XX wieku

4.1. Dane bibliograficzne

[A1] Agnieszka Gryglewska, Budynki wrocławskich szkół epoki wilhelmińskiej. W: Architektura Wrocławia. T. 4. Gmach. Red. Jerzy Rozpędowski. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 1998, s. 213–251. ISBN: 83-7085-393-5.

[A2] Agnieszka Gryglewska, Piotr Gerber, Wpływ rozwoju technologii produkcji oraz higieny na architekturę przemysłową XIX-XX wieku na przykładzie zespołu dawnej rzeźni we Wrocławiu. „Ochrona Zabytków”, 2002, nr 3/4, s. 261–278. ISSN: 0029-8247. Mój udział procentowy w tej publikacji określam na 50%.

[A3] Agnieszka Gryglewska, Die Symbolik im Baudekor Breslauer Schulen um 1900. W: Breslauer Schulen. Geschichte und Architektur. Hrsg. von Maria Zwierz. Breslau: Architekturmuseum, 2005. s. 203-212. ISBN: 83-89262-24-X / Symbolika dekoracji budynków wrocławskich szkół około 1900 roku. W: Wrocławskie szkoły. Historia i architektura. Red. Maria Zwierz. Wrocław: Muzeum Architektury we Wrocławiu, 2004, s. 205–213. ISBN: 83-89262-24-5.

[A4] Agnieszka Gryglewska, Wrocławskie hale targowe 1908-2008. Wrocław: Muzeum Architektury we Wrocławiu: Via Nova, 2008. 72 s. ISBN: 978-83-89262-49-3; 978-83-60544-39-6.

[A5] Agnieszka Gryglewska, Nurty neogotyku w świeckiej architekturze Wrocławia lat 1813-1913. W: Non solum villae. Księga jubileuszowa ofiarowana profesorowi Stanisławowi Medekszy. Red. Jacek Kościuk. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 2010. s. 467–494. ISBN: 978-83-7493-557-9.

[A6] Agnieszka Gryglewska, Department of Architecture of Wrocław University of Technology in the former seat of Construction Crafts School and Higher School of Machine Building. „Architectus”, 2010, nr 1, s. 31–37. ISSN: 1429-7507.

Równocześnie wydana wersja artykułu w języku polskim: Agnieszka Gryglewska, Budynek dawnej Szkoły Rzemiosł Budowlanych. „Pryzmat”, 2010, nr 1 spec., Od A-1 do C-12. Sto lat budowania Politechniki, s. 34–38. ISSN: 1429-1673. Lokalizacja elektroniczna: http://www.dbc.wroc.pl/ publication/6130.

[A7] Agnieszka Gryglewska, Exemplary materials and building technologies in the hundred-year edifice of the Former Construction Crafts School in Wrocław. W: Structural analysis of historical constructions. Proceedings of the International Conference on Structural Analysis of Historical Constructions, SAHC 2012, 15-17 October 2012, Wrocław, Poland. Vol. 2 / ed. Jerzy Jasieńko. Wrocław:


4│

Dolnośląskie Wydawnictwo Edukacyjne, cop. 2012, s. 1145–1153. ISBN: 978-83-7125-218-1.

[A8] Agnieszka Gryglewska, Secesyjna enklawa wokół Waschteichpark. W: Przedmieście Odrzańskie we Wrocławiu. Red. Halina Okólska, Tomasz Głowiński. Materiały z sesji naukowej pod patronatem Prezydenta Wrocławia Rafała Dutkiewicza, 17-18.10.2013 r. w Ratuszu Wrocławskim. Wrocław: Muzeum Miejskie Wrocławia, Wydawnictwo GAJT 1991, 2014, s. 50–58. ISBN: 978-83-62584-55-0.

[A9] Agnieszka Gryglewska, Agnieszka Witkowska, Wzory secesji na wrocławskich elewacjach. Materiały i technologie. „Pamiętnik Sztuk Pięknych”, 2015, nr 10, Fin de Siècle odnaleziony. Mozaika przełomu wieków, s. 207–214. ISSN: 1730-0215. Mój udział procentowy w tej publikacji określam na 60 %.

[A10] Agnieszka Gryglewska, Między tradycją a nowoczesnością. Architektura nowego gmachu Gimnazjum św. Elżbiety we Wrocławiu. „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 2015, R. 70, nr 1, s. 21–42. ISSN: 0037-7511.

[A11] Agnieszka Gryglewska, Wokół Elisabetanum. Proces kształtowania założenia urbanistycznego na Polach Stawowych przed rokiem 1945. W: Salve lux post tenebras. Historia instytucji oświatowych w budynku dawnego Gimnazjum św. Elżbiety przy ulicy Dawida we Wrocławiu. Red. Jolanta Szablicka-Żak i Agnieszka Gryglewska, Wrocław: Wydawnictwo Via Nova, 2015. s. 13–47. ISBN: 978-83-64025-22-8.

[A12] Agnieszka Gryglewska, W służbie państwu i miastu - działalność architektoniczna Gustava Oelsnera we Wrocławiu w latach 1904-1911. „Studia Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN”, 2017, t. 180, Światło, powietrze, słońce. Dziedzictwo modernistycznej myśli urbanistycznej w kontekście kształtowania środowiska zamieszkania / Light, air, sun. Heritage of the modernist urban planning in the context of creating housing environment, s. 144–161, ISSN: 0079-3507, ISBN: 978-83-63563-36-3.

Indywidualny wkład habilitanta oraz oświadczenia współautorów, określające indywidualny wkład każdego z nich w powstanie publikacji z cyklu stanowiącego podstawę postępowania habilitacyjnego, znajdują się w załączniku Z6.


5│

4.2. Omówienie celu naukowego wymienionych prac i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania

Historia architektury komunalnej Wrocławia, dynamicznie rozwijającej się metropolii (tzw. wielkiego miasta Großstadt) na przełomie XIX i XX w., była w latach 1997–2019 głównym tematem prowadzonych przeze mnie badań naukowych.

Wrocław przed pierwszą wojną światową był ważnym centrum handlowym, komunikacyjnym i przemysłowym Europy Wschodniej, miastem o dużym potencjale gospodarczym i ludnościowym, również najważniejszym ośrodkiem gospodarczym i kulturalnym wschodniej części Niemiec. O byt jego mieszkańców, których liczba dynamicznie rosła i przed pierwszą wojną światową przekroczyła pół miliona, troszczył się zarząd miasta. Magistrat zapewniał opiekę nad biednymi, chorymi i dziećmi budując na przełomie XIX i XX w.: przytułki, domy opieki, szpitale, łaźnie i kuchnie dla ubogich. Zdrowiu mieszkańców miały służyć nowe parki, ogrody i place zabaw. Otwarcie rzeźni miejskiej w 1896 oraz hal targowych w 1908 r. umożliwiło zaopatrzenie ich w świeżą i zdrową żywność. Rozbudowano na całym obszarze Wrocławia infrastrukturę, zapewniając mieszkańcom dostawy wody, gazu i elektryczności. Konsekwencją wzrostu ludności miasta była konieczność zaspokojenia rosnących potrzeb oświaty i kultury, co wiązało się z budową nowych szkół i bibliotek. Budynki szkół, obecne w każdej dzielnicy, wznoszące się ponad masową zabudową mieszkaniową, były znakiem paternalistycznej władzy państwowej i miejskiej oraz jej powinności wobec mieszkańców. Projektowaniem, realizacją i utrzymaniem budynków, będących własnością miasta, zajmowała się miejska administracja budowlana przy magistracie z działami budownictwa lądowego i inżynierii miejskiej, kierowanymi przez miejskich radców budowlanych, systemem inspekcji budowlanych i pracownią projektową budownictwa lądowego.

Efektem moich badań jest cykl 12 publikacji, powiązanych tematycznie pt. Architektura w służbie mieszkańców metropolii. Znaczące wrocławskie inwestycje

komunalne na przełomie XIX i XX wieku

Punktem wyjścia dla mojej pracy naukowej po uzyskaniu stopnia doktora były prowadzone przeze mnie w latach 1991–1996 badania nad twórczością wrocławskiego architekta-urzędnika, miejskiego radcy budowlanego Richarda Plüddemanna (w latach 1885–1908), zakończone obroną pracy doktorskiej. Dzięki nim mogłam zapoznać się z tematem inwestycji komunalnych w niemieckim mieście-metropolii na przełomie XIX i XX w., do tej pory podejmowanym incydentalnie przez badaczy wrocławskiej historii i historii architektury. Przez pryzmat dorobku projektowego architekta kierującego miejską administracją budowlaną i jego poglądów, obserwowałam proces powstawania finansowanych przez miasto przedsięwzięć - budowy: szkół, hal gimnastycznych, zakładów ochrony zdrowia i opieki społecznej, hal targowych, budynków straży pożarnej, bibliotek i in., od wykonania planów zabudowy dla przedmieść Wrocławia, przez tworzenie projektów architektonicznych, po kształtowanie zdominowanej przez neogotyk stylistyki architektury odpowiadającej jego genius loci.

Przygotowanie pracy doktorskiej w oparciu o zachowane projekty zgromadzone w Archiwum Budowlanym Miasta Wrocławia i rękopisy dokumentacji inwestycji w Archiwum Państwowym we Wrocławiu, druki i artykuły w prasie wrocławskiej oraz


6│

fachowej, pomogło mi w pogłębieniu warsztatu badacza o umiejętności analizy historycznej dokumentacji projektowej i rękopisów dokumentujących przebieg budowy, czym posługuję się do dziś.

Praca doktorska, poprawiona i uzupełniona materiałem ilustracyjnym i porównawczym, ukazała się drukiem w 1999 r. pt. Architektura Wrocławia XIX–XX wieku w twórczości Richarda Plüddemanna [książka: Z8]. W tym samym czasie wydana przez Archiwum Budowlane Miasta Wrocławia moja książka Richard Plüddemann. Architekt Wrocławia 1846–1910, towarzysząca wystawie pod tym samym tytułem, zawierała syntetyczne ujęcie tekstu doktoratu, w polskiej i niemieckiej wersji językowej, wybór tekstów własnych architekta oraz bogato ilustrowane zestawienie dokumentacji projektowej ze zbiorów archiwum, opracowane przez jego pracowników [nakład wyczerpany, w zał. Z7, tekst autorki]. Rysunki architekta nie zostały wyeksponowane na wystawie w grupach tematycznych, ale stylistycznych, jak: neogotyk „szkoły hanowerskiej”, Fachwerk, neogotyk około 1900, neorenesans, secesja, architektura rodzima, aby zaprezentować przemiany zachodzące w ciągu ćwierćwiecza w finansowanej przez miasto architekturze. Do zagadnień jej stylistyki, zwłaszcza odmian neogotyku, powróciłam w późniejszych badaniach.

Wydawnictwa i wystawa miały na celu upowszechnienie wyników zakończonego etapu moich badań naukowych. Publikacje i wystawa stały się zachętą do podjęcia przez innych badaczy tematów związanych z działalnością wrocławskich architektów-urzędników, takich jak np. Johann Robert Mende, Carl Johann Christian Zimmermann, oraz samorządu (np. biografie nadburmistrzów, urzędników magistratu, historia samorządu we Wrocławiu na początku XX w.), do rozszerzenia badań nad architekturą budynków: ochrony zdrowia, oświaty, straży pożarnej, gazowni, rzeźni, zakładów wodociągowych we Wrocławiu, na Dolnym Śląsku i w Wielkopolsce. Obie publikacje, a zwłaszcza zawarte w nich katalogi, mają wymiar aplikacyjny, jako wybór przykładów zespołów architektury do objęcia ich ochroną konserwatorską i wpisu do rejestru zabytków.

Przebieg badań nad obszernym dorobkiem projektowym Richarda Plüddemanna stał się dla mnie źródłem wielu pytań i zachętą do poszukiwania na nie odpowiedzi, formułowania kolejnych celów naukowych i pogłębiania studiów. Odpowiedzi na nie dostarczały podejmowane w następnych latach prace badawcze.

Główne cele naukowe prac prowadzonych w latach 1997–2019:

1. Pogłębione badania nad architekturą wrocławskich budynków komunalnych, dzięki opracowaniu archiwalnej dokumentacji projektowej, ikonograficznej, rękopisów, literatury [A1–4, 6–7, 10].

2. Analiza zasad realizacji inwestycji w XIX/XX w. przez miejską administrację budowlaną we Wrocławiu, procesu decyzyjnego, roli jego uczestników, na przykładzie działalności architektów-urzędników budowlanych (jak: inspektorzy budowlani, architekci magistraccy, asystenci) oraz dzięki analizie dokumentacji archiwalnej i innych źródeł historycznych [A4, 6–8, 10–12].

3. Analiza stylistyki wrocławskiej architektury komunalnej w latach 1871–1914 na tle architektury inwestycji prywatnych i państwowych. Wpływ na jej wybór: poglądów artystycznych architektów miejskiej administracji budowlanej,


7│

tradycji miejsca (istotna rola stylu neogotyckiego), sposobu finansowania budowy [A1–6, 8–10, 12].

4. Określenie roli architektury komunalnej w kompozycji urbanistycznej nowych dzielnic Wrocławia, w kontekście sąsiadującej zabudowy czynszowej i założeń parkowych [A8, 11]. Celem kilku moich prac, stanowiących część cyklu publikacji na temat

architektury wrocławskich budynków komunalnych, było opracowanie historii architektury budynków szkolnych. Pierwsza z nich pt. Budynki wrocławskich szkół

epoki wilhelmińskiej [A1] przedstawia w ujęciu syntetycznym ich architekturę z lat 1871–1918, od momentu proklamacji II Rzeszy Niemieckiej do pierwszej wojny światowej, w czasach największego gospodarczego rozkwitu Prus i Śląska po wojnie francusko-pruskiej. We Wrocławiu zrealizowano wówczas liczne inwestycje komunalne, a wśród nich najwięcej budynków szkół (ok. 60 stopnia podstawowego i 9 stopnia średniego). W zabudowie miejskiej były znakiem opiekuńczej władzy, a około 1900 r. stały się ważnym elementem kompozycji urbanistycznej.

Zadaniem publikacji była prezentacja architektury szkół stopnia podstawowego (Volksschule, Mittelschule) i średniego (gimnazja, szkoły realne, wyższe szkoły dla dziewcząt) w kontekście szeroko omówionych uwarunkowań politycznych, metod pedagogicznych zdominowanych przez idee Johanna Heinricha Pestalozziego, systemu szkolnictwa i przepisów budowlanych. Tematyka badań była wówczas na gruncie wrocławskim oryginalna.

Rzeczowa architektura budynków szkolnych była wypadkową wymagań ekonomii, funkcjonalności, higieny i trwałości. Pod względem artystycznego ukształtowania wyróżniały się wśród nich siedziby elitarnych gimnazjów i szkół realnych. W ciągu omawianego półwiecza miejską administracją budowlaną kierowali miejscy radcy budowlani: Robert Mende, Richard Plüddemann i Max Berg. Osobowość i program artystyczny każdego z nich, miały wpływ na szatę architektoniczną szkół, ukazując jednocześnie tendencje w „oficjalnej” architekturze niemieckiej. Można zatem wyróżnić 3 etapy kształtowania budynków szkół: w latach 1873–1885 – ceglanej architektury o cechach szkoły Karla Friedricha Schinkla (styl arkadowy, „renesans helleński”); 1885–1908 – architektury ceglanego neogotyku „szkoły hanowerskiej”, a po 1900 r. z tendencją do upraszczania form pod wpływem ruchu ochrony środowiska kulturowego (Heimatschutzbewegung); 1909–1918 – architektury opartej na zgeometryzowanych, „zmodernizowanych” formach rodzimych epoki przedindustrialnej (klasycyzmu, biedermeieru). Różnice w architekturze wymienionych trzech etapów dotyczą też sposobu kształtowania bryły, planu a także wielkości budynku szkolnego. Temat ten został przeze mnie zaprezentowany na konferencji „Wrocławskie budowle użyteczności publicznej”, z cyklu „Architektura Wrocławia” w 1997 r.

Wspomniane w publikacji [A1] zagadnienie dekoracji szkół i jej symboliki na przełomie XIX i XX w. zostało przeze mnie rozwinięte w pracy pt. Symbolika dekoracji

budynków wrocławskich szkół około 1900 roku [A2], a także przedstawione publicznie jako referat pt. Dekoracja wrocławskich szkół około 1900 roku na seminarium Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego „Konserwatyzm i nowoczesność między XIII a XXI wiekiem” w 2007 r.


8│

Dekoracje malarskie i rzeźbiarskie, zdobiące gmachy niemieckich szkół na początku XX w., miały rozbudzić w dziecku poczucie piękna i wyobraźnię, co postulowali twórcy ruchu ochrony środowiska kulturowego popierający nowy nurt pedagogiki zwany „artystycznym wychowaniem dzieci” (Kunsterziehung). Celem mojej pracy było omówienie przykładów zastosowania tej idei w architekturze wrocławskich szkół około 1900 r., opis dekoracji i odczytanie jej symboliki. Najpełniej została ona zrealizowana w budynkach szkół średniego stopnia nauczania, budowanych przez miasto i pozostających pod zwierzchnictwem państwa, jak dawne Gimnazjum Św. Elżbiety czy Szkoła Rzemiosł Budowlanych, połączona z Wyższą Szkołą Budowy Maszyn. Dekoracjom tych szkół nadano bogatą symbolikę związaną z tematyką nauczania i tradycją szkoły, ale również dzięki użyciu motywów ze świata roślin i zwierząt, z ich zadaniem moralizatorsko-dydaktycznym. Natomiast pierwszym szkolnym gmachem, o którego wystrój, finansowany przez władze państwowe, zadbał wrocławski magistrat, był budynek wzorcowej szkoły ludowej im. Pestalozziego przy ul. Nowowiejskiej, ukończony w 1900 r., do którego dekorację rzeźbiarską wykonał Albert Rachner. Architektura budynków szkół we Wrocławiu na początku XX w., przeważnie neogotycka, malowniczo ukształtowana, była zdobiona skromną dekoracją o stylistyce secesyjnej. Do dziś zachowały się na elewacjach szkół motywy wykonane w kamieniu, terakocie, w technice sztukatorskiej lub sgraffita, jednak bezpowrotnie, jeszcze w okresie dwudziestolecia międzywojennego, zostały usunięte barwne dekoracje wnętrz - fryzy, napisy z sentencjami oraz witraże. Czekają one na odkrycie i ponowne odczytanie, jeśli nie metodą badań in situ, to dzięki analizie dokumentacji archiwalnej. Jest to temat, który powinien być kontynuowany we współpracy konserwatora i historyka architektury przy prowadzeniu kompleksowych rewaloryzacji zabytkowych zespołów szkół. Wiedza oparta na materiałach źródłowych ma walor praktyczny przy np. w badaniach stratygraficznych.

Celem moich późniejszych prac na temat architektury gmachów Szkoły Rzemiosł Budowlanych i Wyższej Szkoły Budowy Maszyn (obecnie budynków Kampusu E Politechniki Wrocławskiej przy ul. Prusa 53/55) i Gimnazjum Św. Elżbiety (obecnie siedziby Instytutów Psychologii i Pedagogiki Wydziału Nauk Historycznych i Pedagogicznych Uniwersytetu Wrocławskiego przy ul. Dawida 1/3) było przedstawienie wyników szczegółowej analizy projektów (w Muzeum Architektury, Oddział Archiwum Budowlane Miasta Wrocławia) oraz unikatowej archiwalnej dokumentacji wykonawczej, jak: specyfikacje robót, oferty przetargowe rzemieślników i firm budowlanych, korespondencja nadzoru budowy i rysunki warsztatowe (w Archiwum Państwowym we Wrocławiu). Zasadnicze badania nad zespołem przy ul. Prusa prowadziłam w latach 2008–2009 i przedstawiłam w studium historyczno-konserwatorskim w postaci raportu [DONA, 60]. Moim zadaniem było zebranie pełnej dokumentacji projektowej, ikonografii z czasów budowy i późniejszych remontów, sformułowanie wniosków konserwatorskich, w celu ich praktycznego wykorzystania przy planowanych pracach projektowych i rewaloryzacji zespołu przeprowadzonej w latach 2010–2019. Efektem tych badań był szereg publikacji, w tym pozycje [A6–7], o wymiarze aplikacyjnym.

Koncepcję architektury zespołu szkół zawodowych, w powiązaniu z programem i metodami nauczania oraz ówczesną teorią pedagogiki, najpełniej przedstawia artykuł pt. Department of Architecture of Wrocław University of Technology in the former


9│

seat of Construction Crafts School and Higher School of Machine Building [A6]. Surowe piękno głównego budynku szkoły, zaprojektowanego przez architekta magistrackiego Karla Klimma, ukończonego w 1904 r., było efektem zasady tworzenia architektury rzeczowej - wynikającej z funkcji, konstrukcji i właściwości materiału, priorytetowej we wszystkich wrocławskich inwestycjach komunalnych na przełomie XIX i XX w. Malowniczo ukształtowanej bryle nadano romańsko-secesyjną stylistykę. Był to przykład wyjątkowy wśród gmachów municypalnych, budowanych wtedy niemal wyłącznie z czerwonej cegły, w stylu neogotyckim. To również jedyny przykład we wrocławskiej architekturze użyteczności publicznej, na którą tak wyraźny wpływ miała teoria Henry’ego van de Veldego, według której „użyteczność” miała być głównym elementem w tworzeniu nowego stylu, a przerost zdobnictwa – fałszywy i niemoralny [też A8].

Architektura zespołu była realizacją idei miejskiego radcy budowlanego Richarda Plüddemanna - wzniesienia wielkiej pomocy dydaktycznej do budowania dla przyszłych mistrzów i techników budowlanych o różnych specjalnościach, którzy kształcili się w murach szkoły. Dlatego dokonano wyboru jak najbardziej różnorodnych metod konstrukcyjnych, technologii i materiałów budowlanych, najczęściej stosowanych, ale również najnowocześniejszych na początku XX w. Wprowadzono różne: konstrukcje, więźbę i pokrycie dachów, sklepienia, stropy, filary i kolumny, schody, wykończenie ścian, stolarkę okienną i drzwiową, materiały wykończeniowe, a nawet systemy instalacji. Badania wykazały, że prawie wszystkie zachowały się do współczesności. Badania wniosły też istotny wkład w rozpoznanie środowiska rzemieślników i firm budowlanych, wytwórców i dostawców materiałów, pracujących przy budowie wrocławskich gmachów użyteczności publicznej, do tej pory niemal nieznanych, a którym Wrocław zawdzięcza wysoką jakość architektury. Wśród wykonawców znalazły się cenione wrocławskie firmy: „Gebrüder Huber”, „Hermann Fleck”, „Gebrüder Bauer”, „Julius Glier”, „Hugo Baum”, „Fenk & Halfpaap”, „Gustav Trelenberg”, „A. G. Meinecke”. Autorami dekoracji rzeźbiarskich byli Wilhelm Künzel, Carl Hiller, Paul Franke, a malarskich Hans Rumsch i Edmund Görtz. Witraże auli powstały w znanej pracowni Alexandra Linnemanna z Frankfurtu nad Menem.

Architektura budynków Szkoły Rzemiosł Budowlanych jest dziś cennym zbiorem przykładów materiałów, konstrukcji i technologii budowlanych, nierzadko patentów i zapomnianych dziś wynalazków, stosowanych na początku XX w. Analiza dokumentacji archiwalnej, badania laboratoryjne materiałów, skonfrontowanie ich wyników z opisami w podręcznikach branżowych z epoki, a także badania w trakcie prowadzonych współcześnie prac budowlanych, pozwoliły na pogłębienie mojej wiedzy na ich temat. Wzorcowe materiały i technologie budowlane zostały przedstawione w tekście referatu konferencyjnego pt. Exemplary materials and building technologies in

the hundred-year edifice of the Former Construction Crafts School in Wrocław [A7] (International Conference on Structural Analysis of Historical Constructions, SAHC, 2012). Wyszczególniono w nim zachowane przykłady materiałów, ale też te usunięte podczas remontów w ciągu ostatniego stulecia. Omówiono również niezrealizowaną koncepcję malarskiego wystroju wnętrz auli, wizję artysty-dekoratora Hansa Rumscha, co rzuca światło na tajniki podejmowanych przez architektów-urzędników decyzji i sposób tworzenia ostatecznego kształtu ważnej dla miasta inwestycji.

Podobne metody badawcze, oparte na analizie dokumentacji archiwalnej,


10│

sprawdziły się również przy opracowaniu artykułu pt. Między tradycją

a nowoczesnością. Architektura nowego gmachu Gimnazjum św. Elżbiety we

Wrocławiu [A10]. Celem pracy było omówienie architektury nowego gmachu Gimnazjum Św. Elżbiety i uzasadnienie jej idei w nawiązaniu do historii tej instytucji oraz programu nauczania ukształtowanego przez wybitnych pedagogów. Dzięki zachowanej korespondencji z czasu budowy możliwe było prześledzenie zasad realizacji miejskiej inwestycji, procesu decyzyjnego i roli jego uczestników.

Styl architektury i tematyka dekoracji wyróżniały siedzibę gimnazjum spośród innych budynków szkół i nawiązywały do jego historii jako szkoły miejskiej w średniowieczu, następnie renesansowego gimnazjum, do tradycji instytucji chrześcijańskiej oraz klasycznego programu nauczania. Gmachowi nadano więc malowniczo ukształtowaną, „średniowieczną” bryłę ze szczytami, narożną wieżą i wysokimi dachami oraz bogatą renesansowo-secesyjną dekorację. Motywem przewodnim architektury było światło w rozumieniu dosłownym i metaforycznym, wyrażającym się w sposobie kształtowania jasnych i przestrzennych wnętrz oraz dekoracji o symbolice światła, która połączyła tradycję antyczną i chrześcijańską.

Siedziba szkoły została ukończona w 1903 r. według projektu Karla Klimma we współpracy z Richardem Plüddemannem, zrealizowana pod kierunkiem inspektora budowlanego Juliusa Nathansohna z zespołem asystentów budowlanych oraz kierowników budowy. Pozyskanie do współpracy wybitnych artystów, jak nauczyciela Królewskiej Szkoły Sztuki i Rzemiosła Artystycznego Hugona Scheinerta wraz z uczniami klasy malarstwa, do wykonania w auli secesyjnych polichromii i projektu witraży, rzeźbiarza Richarda Schipke, pracującego pod nadzorem Christiana Behrensa oraz współudział dyrektora szkoły i miejskiego radcy ds. szkolnictwa w tworzeniu programu dekoracji budynku, to wiedza, której odkrycie w korespondencji nadzoru budowy oddaje istotę tworzenia architektury miejskiej jako zbiorowego dzieła różnych szczebli urzędników budowlanych i artystów, którzy dotychczas zazwyczaj pozostawali anonimowi. Wyniki badań zachęcają do podjęcia próby rekonstrukcji oryginalnego wystroju i kolorystyki auli, niegdyś komplementarnego dzieła secesji, oraz przestrzeni holi i korytarzy. Stanowią one wystarczający materiał do praktycznego wykorzystania, np. podjęcia badań konserwatorskich.

Tekst artykułu, nieznacznie zmieniony, rozszerzony i uzupełniony o bogaty materiał ilustracyjny (w większości dotychczas niepublikowany), spis projektów, kalendarium, biogramy i wybraną bibliografię, pt. Gmach dawnego Gimnazjum Św. Elżbiety na Polach Stawowych. Jego architektura jako odbicie tradycji szkoły [DONA, 4], ukazał się w książce pt. Salve lux post tenebras. Historia instytucji oświatowych w budynku dawnego Gimnazjum Św. Elżbiety przy ul. Dawida we Wrocławiu [DONA, 6; książka: Z10], którą współredagowałam. Była ona zwieńczeniem interdyscyplinarnych badań podjętych we współpracy z dr Jolantą Szablicką-Żak (Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego) nad przeszłością i współczesnością budynku dawnego gimnazjum, historią jego architektury i funkcjonujących w niej placówek oświatowych.

Publikacje na temat obu prestiżowych inwestycji miejskich były efektem analizy archiwalnej dokumentacji, prasy codziennej i fachowej, podręczników i przepisów budowlanych z epoki. Wypracowana metoda badawcza i zgromadzona dzięki niej wiedza, zostały sprawdzone przeze mnie w praktyce podczas nadzoru prac remontowych prowadzonych w latach 2010–2019 w budynkach dawnej Szkoły


11│

Rzemiosł Budowlanych, od procesu konsultacji projektów do ich realizacji. Wyniki badań pozwalają zrozumieć tworzoną przed ponad stuleciem architekturę, co ma duże znaczenie dla jej ochrony oraz zachowania unikalnych technologii i technik budowlanych, instalacji, materiałów, dekoracji. Rezultaty tak szczegółowych badań, są pomocne przy formułowaniu wytycznych konserwatorskich, tworzeniu programów ochrony i projektów rewaloryzacji, a także w trakcie ich realizacji i mają wymiar aplikacyjny.

Jednym z najważniejszych zadań administracji dużych, przeludnionych miast europejskich w II połowie XIX w. było dostarczenie mieszkańcom świeżej i zdrowej żywności. Cel ten był realizowany dzięki budowie hal targowych, spichlerzy, hal zbożowych oraz rzeźni i targów zwierząt rzeźnych, gdzie żywność była poddawana kontroli, a warunki jej sprzedaży odpowiadały wysoko wówczas postawionym standardom higieny. Budowie miejskiej rzeźni i targu zwierząt rzeźnych na Popowicach we Wrocławiu poświęciłam artykuł pt. Wpływ rozwoju technologii produkcji oraz

higieny na architekturę przemysłową XIX–XX wieku na przykładzie zespołu dawnej

rzeźni we Wrocławiu [A2]. W sposób wyczerpujący omówiłam w nim architekturę nieistniejącego już wtedy, wyburzonego w 1999 r. wrocławskiego zakładu. Temat został wywołany tym faktem oraz poczuciem obowiązku udokumentowania architektury, oceny jej wartości, prezentacji na tle innych zachowanych zespołów i wskazania możliwości ich ochrony na przykładzie udanych europejskich realizacji. Tekst publikacji oparłam na studiach archiwalnej dokumentacji projektowej, wizji lokalnej i literaturze przedmiotu (podręczniki i artykuły w czasopismach fachowych od II połowy XIX w., opracowaniach na temat przemysłu mięsnego). Badania nad architekturą zabytkowych rzeźni były wówczas w Polsce nowością.

Praca przedstawia wrocławską inwestycję na tle historii europejskich rzeźni publicznych, typologii ich zabudowy (systemy: otwarty - francuski, zamknięty i półzamknięty - niemiecki oraz mieszany - niemiecko-francuski) oraz ustawodawstwa i bogatego materiału porównawczego w dużych miastach z II połowy XIX w. (m.in. w Poznaniu i Gdańsku). Budowa około 800 rzeźni na terenie Niemiec w ciągu ostatniego dwudziestolecia XIX w. sprawiła, że Niemcy stały się poligonem doświadczalnym, który uczynił je krajem wiodącym w tej dziedzinie architektury.

Autorem projektu wrocławskiej rzeźni i targu zwierząt rzeźnych był berliński architekt Georg Osthoff. Budowę ukończoną w latach 1893–1896 nadzorowała Komisja Budowy Rzeźni, w której skład weszli członkowie magistratu i rady miejskiej między innymi: nadburmistrz Georg Bender, architekt miasta Richard Plüddemann oraz radcy budowlani miasta do spraw inżynierii miejskiej Aleksander Kaumann i Alfred von Scholtz. W procesie projektowania uczestniczyli też architekci miejskiej administracji budowlanej, m.in. Friedrich Rimpler i Karl Klimm. Wrocławski zakład został rozplanowany w systemie niemieckim, łączącym wszystkie funkcje pod jednym dachem. Przed pierwszą wojną światową zajmował obszar ponad 50 ha.

W artykule zostały omówione zasady kształtowania przemysłowej architektury komunalnej o formie, która ani oczu nie razi, ani widza nie zostawia obojętnym (Romberg, 1841), przedstawiono źródła stosowanych w końcu XIX w. form, konstrukcji i materiałów, wreszcie uzasadniono użycie dominującej w 70% niemieckich rzeźni cegły, godzącej względy estetyki i ekonomii. Stylistyka architektury wrocławskiej rzeźni z czasów budowy w latach 90. XIX w. była zgodna z wrocławską tradycją


12│

północnoniemieckiego ceglanego neogotyku, pozostającego pod wpływem architektury „szkoły hanowerskiej”, natomiast w okresie rozbudowy ok. 1918 r. i z lat 30. XX w. nosiła cechy protomodernizmu i ceglanego północnoniemieckiego ekspresjonizmu.

Z przeprowadzonych studiów można wysnuć następujące wnioski, wrocławska rzeźnia była: założeniem wzorcowym, jednym z najnowocześniejszych w Europie; zespołem o doskonałej dyspozycji funkcjonalnej poszczególnych oddziałów oraz wyposażeniu technicznym; jednym z największych zakładów w Niemczech obok berlińskiego i hamburskiego, obliczonym do obsługi 600 tys. mieszkańców, po 1945 r. największym zakładem w Polsce. Pomimo prowadzonej w ciągu ponad 40 lat budowy i rozbudowy części produkcyjnej zakładu, odbudowy ze zniszczeń wojennych, aż do jego wyburzenia, została zachowana jego pierwotna kompozycja, skala i koloryt architektury. Kompleks stał się jedynym w swoim rodzaju reprezentatywnym przykładem przemian w stylistyce wrocławskiej architektury komunalnej. Wraz z jego zburzeniem Wrocław utracił ważne świadectwo materialne nie tylko z dziedziny architektury przemysłowej i komunalnej, ale również nauki i techniki, zwłaszcza wiedzy z zakresu higieny, realizowanej tu w praktyce.

Zaopatrzeniu mieszkańców miasta w zdrową żywność służyły również hale targowe. Moja pierwsza publikacja naukowa na temat hali targowej przy ul. Piaskowej pt. Hala Targowa we Wrocławiu [DONA, 43; B12] ukazała się w materiałach konferencji „Ten wspaniały wrocławski modernizm” z 1991 r. i była efektem rozpoczęcia pracy doktorskiej. Miała na celu podkreślenie rangi architektury pierwszej w Niemczech hali targowej z żelbetu, a zarazem konstrukcyjnego eksperymentu. Krótki tekst referatu przybliżył temat i dał możliwość sprostowania nieprecyzyjnego nazewnictwa używanego w dotychczasowych publikacjach. Okazją do rozwinięcia badań stała się dopiero propozycja wydania przez Muzeum Architektury we Wrocławiu książki z okazji stulecia powstania wrocławskich hal targowych pt. Wrocławskie hale targowe 1908-

2008 [A4; książka: Z9]. Podstawą opracowania, oprócz archiwalnej dokumentacji projektowej z lat 1901–1909, i późniejszych projektów remontu i modernizacji, zgromadzonych w Archiwum Budowlanym Miasta Wrocławia (Oddział Muzeum Architektury), był zbiór blisko 20 publikacji uczestników inwestycji, projektantów, inżynierów konstruktorów, przedstawicieli firm wykonawczych realizujących żelbetową konstrukcję (Heinrich Küster, Rudolf Heim, Fritz Küchle), które ukazały się w czasopismach branżowych w latach 1906–1910. Celem publikacji było omówienie wyjątkowej architektury hal, ustalenie ich znaczenia w kontekście dynamiki osiągnięć konstrukcji żelbetowych na początku XX w., ale też rozstrzygnięcie roli, jaką odegrali w ostatecznym ukształtowaniu ich architektury miejscy architekci-urzędnicy i inżynierowie firm wykonawczych.

Hale targowe były ważnym elementem wielkomiejskiego pejzażu i wyznacznikiem rangi miasta. Wrocław dołączył do grupy 20 dużych miast niemieckich z halami targowymi w 1908 r. Hale przy ulicy Piaskowej (Hala Targowa I) i ulicy Kolejowej (Hala Targowa II, zburzona w 1973 r.), wzorem m.in. hal berlińskich (arch. Hermann Blankenstein) i amsterdamskiej giełdy (arch. Hendrik Petrus Berlage), miały otrzymać stalową konstrukcję nośną. W wysokich, jasnych wnętrzach o układzie bazylikowym zastosowano jednakże nowatorską konstrukcję w formie parabolicznych wiązarów żelbetowych o rozpiętości 19 m i wysokości 17 m, wyprzedzającą podobne


13│

rozwiązania europejskie z lat 20. XX w. Ta forma wiązarów doskonale odpowiadała własnościom materiału i warunkom statycznym, dawała efekt niezwykłej lekkości konstrukcji i umożliwiała osiągnięcie niższych kosztów wykonania i eksploatacji. Stanowiła też nowoczesną interpretację form gotyckich. Hale zostały zbudowane według projektu Richarda Plüddemanna i Heinricha Küstera. Ogólną ideę konstrukcji z żelbetu nakreślił Heinrich Küster, który również wykonał niewielką korektę jej formy. Szczegółowe rysunki i obliczenia statyczne dostarczyli inżynierowie firm wykonawczych „Lolat-Eisenbeton” i „Carl Brandt”. Neogotyckie elewacje hal, o zredukowanych formach „historyzmu bez form historycznych”, murowane z cegły, ozdobiono secesyjną kamienną dekoracją. Motywy roślinno-zwierzęce i figuralne nawiązywały do funkcji budowli. Rzeźby wykonali między innymi Carl Ulbrich (Hala I) i Johann Kiunka (Hala II).

Architektura hal została przedstawiona w książce na tle europejskich przykładów wzorcowych rozwiązań konstrukcyjnych, technicznych i sanitarno-higienicznych. Omówiono dokumentację projektową, proces powstawania konstrukcji żelbetowej, program użytkowy i rozwiązania techniczne. Określono rangę architektury wrocławskich hal na tle Niemiec i Europy. Były to pierwsze niemieckie hale targowe z betonu zbrojonego, należały do najlepszych i najwcześniejszych przykładów zastosowania żelbetu w budowlach użyteczności publicznej w Europie. Ich wnętrza stały się we Wrocławiu zapowiedzią architektury funkcjonalizmu, a zebrane przez miejską administrację budowlaną doświadczenia przy wykonaniu ich konstrukcji pozwoliły wkrótce wznieść gmach Hali Stulecia według projektu Maxa Berga.

W przypadku podjęcia badań zarówno dotyczących wrocławskiej rzeźni, jak i hal targowych, towarzyszyły im działania popularyzatorskie – wywiady i wystawy, których koncepcji byłam współautorką: „Rzeźnia” (Muzeum Architektury we Wrocławiu) i Wrocławskie hale targowe – stulecie powstania 1908–2008” (Muzeum Architektury, wystawa plenerowa, Wrocław-Rynek) [Z3, IIIF.1].

Tematyka realizacji miejskich inwestycji przełomu XIX i XX w. przez administrację budowlaną we Wrocławiu, wyjaśnienie przebiegu procesu decyzyjnego, zakresu kompetencji różnych szczebli architektów-urzędników, idee i wynikający z nich sposób kształtowania architektury komunalnej, udało mi się przybliżyć w trakcie badań nad architekturą budynków szkół i hal targowych. Pomocna tu była analiza dokumentacji archiwalnej nadzoru budowlanego, zwłaszcza korespondencji z czasu budowy [A4, 6, 7, 10]. Tajniki pracy architekta-urzędnika na stanowisku architekta magistrackiego, kierującego pracownią projektową budownictwa lądowego – Karla Klimma przybliżyły mi prace nad publikacją: Department of Architecture of Wrocław

University of Technology in the former seat of Construction Crafts School and Higher

School of Machine Building [A6]. Pracę miejskiego inspektora budowlanego, następnie architekta magistrackiego Juliusa Nathansohna i miejskiego inspektora budowlanego Fritza Behrendta omówiłam w publikacji: Między tradycją a nowoczesnością.

Architektura nowego gmachu Gimnazjum św. Elżbiety we Wrocławiu [A10], a miejskich inspektorów budowlanych Friedricha Friesego i dr. Heinricha Küstera w książce: Wrocławskie hale targowe 1908-2008 [A4; książka: Z9]. Twórczość tych architektów-urzędników przybliżyłam też w Encyklopedii Wrocławia [DONA, 41; B3], Leksykonie architektury Wrocławia [DONA, 14–25; B17] oraz Leksykonie zieleni Wrocławia [DONA, 9,10; B18].


14│

Ważne informacje uzyskałam również dzięki badaniom nad działalnością architekta Gustava Oelsnera (1879–1956) we Wrocławiu, który przeszedł typową ścieżkę kariery architekta-urzędnika. Ten absolwent Politechniki w Berlinie-Charlottenburgu pełnił funkcję architekta rządowego i architekta na stanowisku miejskiego inspektora budowlanego we Wrocławiu (1904–1911), następnie architekta miasta w Katowicach (1911–1922) oraz senatora ds. budownictwa w Altonie (1924–1933), gdzie był autorem projektów osiedli socjalnych, budowli użyteczności publicznej i przemysłowych, realizowanych w stylu Neues Bauen. We Wrocławiu miał okazję pracować pod kierunkiem Richarda Plüddemanna i Maxa Berga, których wizję architektury miasta realizował. Moje wstępne wyniki badań ukazały się w publikacji Gustav Oelsners Arbeit in Breslau [DONA, 30; B9]. Publikacja pt. W służbie państwu

i miastu - działalność architektoniczna Gustava Oelsnera we Wrocławiu w latach

1904–1911 [A12] dała możliwość rozszerzenia tematu, ukazania działań i poglądów Oelsnera na szerszym tle, w kontekście architektury Wrocławia, a także środowiska architektonicznego, w którym funkcjonował. We Wrocławiu miał on styczność z grupą zwolenników reformy artystycznej około 1900 r., m.in. z Hansem Poelzigiem. Odrzucenie historycznego detalu, użycie uproszczonych motywów regionalnej sztuki budowlanej - stylu „rodzimego” (Heimatschutzstil), zwrócenie się ku idei tworzenia formy wynikającej z funkcji, konstrukcji i materiału, to cechy, które zbliżyły prace Oelsnera do rzeczowości architektury przemysłowej i dzieł awangardy dwudziestolecia międzywojennego.

Zaprezentowałam w artykule prace architekta wykonane we Wrocławiu dla administracji państwowej (nadzór i projekty przy budowie gmachów Politechniki Wrocławskiej) i komunalnej - budynki dwóch szkół ludowych i szkoły średniej przy ulicach Krakowskiej, Kamiennej i Litomskiej; prace remontowe, przebudowy i rozbudowy szpitali Wszystkich Świętych i Wenzel-Hancke; budowę tymczasowych pawilonów wystawowych w Parku Szczytnickim, a także zlecenia prywatne, jak projekty prospektu organowego, czy osiedli patronackich w Wałbrzychu–Piaskowej Górze. Oelsner pracował we Wrocławiu 7 lat, w tym 4 lata na samodzielnym stanowisku miejskiego inspektora budowlanego we własnej inspekcji budowlanej zajmującej się budynkami szpitali. Zebrał tu ważne dla przyszłej pracy administracyjnej doświadczenia w ramach dobrze zorganizowanej, prężnie działającej miejskiej administracji budowlanej kierowanej przez Richarda Plüddemanna, a potem Maxa Berga. Zyskał swobodę i zaufanie ze strony Plüddemanna, który wyjątkowo przekazał mu osobiście prowadzone inwestycje – budowy trzech szkół (wykonanie projektów, nadzór nad budową, przejęte przez niego w różnych fazach). Ich architektura stała się manifestem artystycznym Oelsnera.

Tematem, który przewija się w wielu moich publikacjach jest analiza stylistyki wrocławskiej architektury komunalnej lat ok. 1871–1914, również na tle innych inwestycji, np. prywatnych. Wpływ na różnorodność architektury Wrocławia na przełomie XIX i XX w., na efekt fermentu, który przechodził przez architekturę (Hans Poelzig, 1906), miały czynniki takie, jak poglądy artystyczne architektów oraz inwestorów wywodzących się z różnych środowisk, zachowawcze i nowatorskie tendencje w architekturze niemieckiej, przekaz symboliczny architektury, ale również sposób jej finansowania [A1–6, 8–10, 12].

Stylem obecnym w miejskich inwestycjach Wrocławia już od połowy XIX w., a dominującym w latach 1885–1908 był neogotyk. Praca pt. Nurty neogotyku


15│

w świeckiej architekturze Wrocławia lat 1813-1913 [A5], jest syntezą wiedzy na temat świeckiej architektury neogotyckiej, w tym architektury finansowanej przez miasto w czasach integracji Wrocławia z państwem pruskim (od wojny wyzwoleńczej po czasy Cesarstwa Niemieckiego) i silnych powiązań artystycznych ze środowiskiem berlińskim. Celem opracowania było uporządkowanie wiedzy na temat architektury neogotyckiej we Wrocławiu, określenie i datowanie jej faz, omówienie przykładów i charakterystyka.

Większość architektów tworzących we Wrocławiu wywodziła się z Berlina. Ważne miejsce w ich twórczości zajmowała architektura neogotycka o dużej różnorodności rozwiązań formalnych. Od lat 40. XIX w. powstawały pierwsze przykłady romantycznego neogotyku szkoły berlińskiej o formach późnego gotyku angielskiego (arch. Carl Friedrich Busse i Wilhelm Grapow). Od lat 50. XIX w., dzieła „dogmatycznego neogotyku” tworzyli nadal architekci ze szkoły Schinkla (Friedrich August Stüler, Carl Lüdecke), prezentując naukowe podejście do zagadnienia projektowania. Styl ten począwszy od spektakularnej budowy Nowego Ratusza w latach 1860–1864 przez Stülera, stał się jednym z wielu środków wyrazu praktycznej i skromnej architektury wrocławskich szkół (projekty architektów miasta Juliusa von Roux i Roberta Mendego).

Formy neogotyckie zostały wyeksponowane w panoramie miasta w ostatnich kilkunastu latach XIX w., gdy powstały wywodzące się z tradycji neogotyku „szkoły hanowerskiej” ceglane budowle komunalne, państwowe i kościelne, przykłady późnej fazy stylu, „nowoczesnego gotyku”, też w większości dzieła architektów wywodzących się ze środowiska berlińskiego. Architektura ta, stosująca się do reguł celowości oraz prawdy materiałowej i konstrukcyjnej, postulowanych przez Conrada Wilhelma Hasego, stworzyła we Wrocławiu podstawy dla ruchu reformatorskiego po 1900 r. Architektura północnoniemieckiego ceglanego gotyku, kojarzona z okresem kształtowania się warstwy mieszczańskiej, była kojarzona z gospodarczą, artystyczną i duchową siłą narodu i symbolizowała pruskie cnoty. W czasie, gdy funkcję architekta miasta we Wrocławiu sprawował Richard Plüddemann, została przyjęta jako oficjalny styl architektury finansowanej przez miasto, styl uniwersalny i odpowiadający wszystkim zadaniom budowlanym. Na początku XX w. formy ceglanego neogotyku stały się uproszczone, zgeometryzowane, czego przykładem były budynki szkół oraz hal targowych. Sygnalizowały one zmierzch epoki historyzmu i wpisywały się w tendencję modernizacji stylów historycznych, ich upraszczania, odzwierciedlając już tylko „ducha średniowiecza”.

Temat architektury neogotyckiej „szkoły hanowerskiej” w końcu XIX w. we Wrocławiu jest przeze mnie kontynuowany. Oddany do druku artykuł pt. Muzeum Archidiecezjalne we Wrocławiu. Proces przekształceń zespołu budynków od końca XIX wieku - rozbudowa o Nowe Archiwum Książęco-Biskupie i Bibliotekę Katedralną dotyczy inwestycji archidiecezji wrocławskiej i projektu architekta diecezjalnego Josepha Ebersa. W związku z planowanym remontem i przebudową muzeum, ma ona zastosowanie praktyczne.

Zdominowana przez formy historyczne architektura komunalna była około 1900 r. tylko jednym z wielu zjawisk, które można zaobserwować w architekturze wrocławskiej. Charakterystyczna dla prac środowiska architektów miejskiej administracji budowlanej metoda upraszczania i geometryzacji form historycznych i regionalnych, była odległa od modnej wówczas secesyjnej stylistyki. Secesja zagościła tu tylko w skromnej dekoracji. Obok „architektury oficjalnej” istniała w tym samym


16│

czasie strefa działalności prywatnych inwestorów oraz pracujących dla nich prywatnych architektów i mistrzów murarskich, która obejmowała architekturę komercyjną m.in.: banków i biurowców, domów handlowych i towarowych, ale również ogromne obszary architektury mieszkaniowej, głównie czynszowej. To w ramach prywatnych inwestycji przejawił się w największym stopniu entuzjazm dla nowego stylu secesji, zjawiska „gwałtownego” i krótkotrwałego (około 1898–1907). To zróżnicowanie szczególnie wyraźnie rysuje się na styku dużych zespołów budynków komunalnych i nowych dzielnic masowej zabudowy mieszkaniowej rozwijających się na początku XX w.

Omówieniem roli architektury komunalnej w kompozycji urbanistycznej zajęłam się w pracy: Secesyjna enklawa wokół Waschteichpark [A8]. Opisałam koncepcję założenia urbanistycznego rejonu parku Waschteich, położonego między ulicami Nowowiejską i Prusa, jednego z kilku centralnych ośrodków wielkich dzielnic mieszkaniowych powstających w pierwszych latach XX w. we Wrocławiu. Ostateczny kształt dzielnicy nadał plan zabudowy o cechach urbanistyki szkoły Sittowskiej z 1896 r. Dawny park Waschteich, namiastka natury, wraz z otaczającymi go stylizowanymi na średniowieczne wielkimi bryłami szkół i kościoła oraz kamienicami czynszowymi utworzył romantyczny zespół o dominującej secesyjnej dekoracji. Szczególną rolę w kompozycji zespołu odegrał romańsko-secesyjny gmach dawnej Szkoły Rzemiosł Budowlanych o nieregularnie, malowniczo ukształtowanej bryle.

Prześledziłam proces inwestycyjny prowadzony przez miasto począwszy od uwarunkowań prawnych i planów zabudowy, ich zmian, przez parcelację gruntów, do ich zagospodarowania - budowy infrastruktury i budynków szkolnych, wyposażonych w dodatkowe funkcje służące mieszkańcom, a następnie tworzenia zabudowy czynszowej. Temat rozwoju przestrzennego dzielnicy, już wcześniej omawiany w pracach innych badaczy, został rozszerzony o szczegółowy opis przykładów kompozycji urbanistycznych. Niektóre ulice, wraz z secesyjną zabudową czynszową, utworzyły oryginalne, malownicze kompozycje, w których zainspirowana naturą urbanistyka zetknęła się z podobnie ukształtowaną architekturą. W publikacji podkreślono różnicę między architekturą wybudowaną i utrzymywaną na koszt miasta, solidną i powściągliwie dekorowaną, a architekturą czynszową wznoszoną przez prywatnych inwestorów, finansowaną z kredytu hipotecznego, budowaną jako narzędzie zysku, spektakularną, dekoracyjną, tanią i efektowną, w której najpełniej przyjęto stylistykę modnej secesji. Podjęta została próba uzasadnienia tego zjawiska warunkami finansowania budowy i samym procesem wznoszenia kamienic czynszowych, który był poddany regułom spekulacji, a także omówienia stylu secesji, jej źródeł i wrocławskiej specyfiki.

Praca poświęcona zagadnieniom urbanistycznym na przełomie XIX i XX w. stała się pretekstem do rozwinięcia nowych tematów badań, takich jak np. mechanizmy spekulacyjne i ich wpływ na sposób kształtowania architektury, charakterystyka architektury (styl, dekoracja, materiał, jakość) w powiązaniu z rodzajem i źródłem jej finansowania. Tematy te zostały podjęte w artykule pt. Wzory secesji na wrocławskich

elewacjach. Materiały i technologie [A9], którego celem było zaprezentowanie formalnego zróżnicowania wrocławskiej architektury na początku XX w., widoczne w sposobie kształtowania bryły, kompozycji elewacji, nasyceniu dekoracją, wyborze materiału i technologii w powiązaniu z jej funkcją i typem własności. W pracy zostały przytoczone przykłady architektury komunalnej, prywatnej komercyjnej (np. domy


17│

handlowe) i prywatnej spekulacyjnej architektury czynszowej oraz scharakteryzowane zasady kształtowania ich elewacji – kompozycji i dekoracji.

Duża część artykułu została poświęcona dekoracji fasad kamienic czynszowych, tzn. tematyce i jej źródłom, metodom opracowania ich powierzchni, głównie w technologii tynku, która ok. 1900 r. dawała możliwość uzyskania efektów artystycznych bez naśladowania innych materiałów. Artykuł został opracowany we współpracy z konserwatorem-technologiem na podstawie badań terenowych oraz branżowej literatury z początku XX w. Stwierdzono odrębność technologii stosowanych na elewacjach w pierwszym dziesięcioleciu XX w., w okresie szczytowym dla rozwoju rzemiosła, technik sztukatorskich i rzeźbiarskich związanych z architekturą, które ujawniły się dzięki ówczesnemu zamiłowaniu do sztuk dekoracyjnych. Przegląd architektury z tego czasu prowadzi do wniosku, że cechy stylu secesji w architekturze Wrocławia wyrażały się zazwyczaj w warstwie zewnętrznej architektury, w zamiłowaniu do dekoracji, która najczęściej wypełniała ramy kompozycji wzorowanej na stylach historycznych. Podjęty w artykule temat technik tynkarskich i sztukatorskich wymaga kontynuacji i prowadzenia badań laboratoryjnych składu zapraw. Wiedza ta stanowi ogromną wartość w obliczu masowych remontów fasad kamienic czynszowych, nieobjętych ochroną konserwatorską. Temat uwarunkowań różnorodności architektury Wrocławia około 1900 r. również ma charakter rozwojowy i nie został przeze mnie jeszcze zamknięty. Ukończony i oddany do druku artykuł pt. Między „koszarami czynszowymi” a blokami mieszkalnymi. Architektura domów urzędniczych spółdzielni mieszkaniowych we Wrocławiu na początku XX wieku, dotyczy specyfiki architektury czynszowej, jednak wznoszonej przez spółdzielnie mieszkaniowe, nie budowanej dla zysku, więc o wyraźnie odrębnych cechach architektury.

Miejscem architektury komunalnej w kompozycji urbanistycznej nowych dzielnic Wrocławia, w kontekście sąsiadującej zabudowy czynszowej i założeń parkowych zajęłam się w opracowaniu Secesyjna enklawa wokół Waschteichpark [A8] oraz ponownie w rozdziale książki pt. Salve lux post tenebras. Historia instytucji oświatowych w budynku dawnego Gimnazjum Św. Elżbiety przy ul. Dawida we Wrocławiu. Doszłam do przekonania, że nie można wyczerpująco omówić historii i określić znaczenia architektury gmachu wyalienowanego z otoczenia. Dlatego w książce znalazł się też rozdział: Wokół Elisabetanum. Proces kształtowania założenia

urbanistycznego na Polach Stawowych przed rokiem 1945 [A11]. Budynek dawnego Gimnazjum Św. Elżbiety był częścią dzielnicy Teichäcker (Pól Stawowych), znajdującej się na południe od Dworca Głównego, największego i najbardziej różnorodnego w mieście zespołu budynków instytucji oświatowych, opieki społecznej, ochrony zdrowia i kultu, otoczonych zielenią ogrodów. Pełnił on funkcję centralnego ośrodka wielkiej dzielnicy mieszkaniowej szybko rozwijającej się w pierwszych latach XX w. od wschodu i południa (dla osiedli Huby, Glinianki, Nowa Wieś i Dworek), a jednocześnie tzw. „założenia rozproszonego” (Joseph Stübben, 1907), zespołu odciążającego ośrodek centralny - city. Powstał on w ciągu pół wieku po inkorporacji podmiejskich wsi w 1868 r. Większość budynków komunalnych ukończono do 1903 r. dzięki inicjatywie i zaangażowaniu wrocławskiego magistratu, ale również osób prywatnych, instytucji kościelnych i państwowych. Proces kształtowania założenia urbanistycznego w rejonie ulic Dawida, Joannitów i Glinianej, został omówiony z uwzględnieniem zmian projektów urbanistycznych od połowy XIX w. i stopniowej zabudowy terenu.


18│

Podsumowałam, uzupełniłam i uporządkowałam dotychczasową wiedzę opierając się na analizie planów archiwalnych zgromadzonych w zasobach Archiwum Państwowego we Wrocławiu. Zabudowa Pól Stawowych obejmowała budynki: przedszkoli, szkół ludowych, szkoły średniej, szkół dla pielęgniarek i przedszkolanek, szpitali dziecięcych, sanatorium, łaźni, administracji oraz dwóch kościołów, wśród których zespół szkół był dominujący. Obecność budynków szkolnych w każdej dzielnicy, rozmiary decydujące o ich silnej ekspozycji w krajobrazie miasta powodowały, że z początkiem XX w. ich architekturę kształtowano w sposób świadomy i zgodnie z aktualnymi tendencjami. Największe znaczenie w kompozycji miał zespół gmachu Gimnazjum Św. Elżbiety oraz sąsiadujących z nim budynków szkół ludowych. Zwrócony fasadą w stronę skweru - placu ogrodowego został w ten sposób połączony systemem zieleni, dziełem miejskich urbanistów i ogrodników, z parkiem Pól Stawowych, ogrodami szkolnymi i placami zabaw, służącymi wygodzie, zdrowiu i wypoczynkowi mieszkańców.

Tekst został zilustrowany wieloma niepublikowanymi dotąd planami urbanistycznymi, jak np. najwcześniejszym znanym planem zagospodarowania dzielnicy w nurcie urbanistyki szkoły Camilla Sittego z 1894 r. Praca jest próbą całościowego ujęcia rozwoju przestrzennego nowo powstającej dzielnicy na początku XX w. od zagadnień planowania urbanistycznego po koncepcje architektoniczne.

Podsumowanie Wrocław dostarcza tyle piękna, ile żadne inne duże miasto nie osiąga

w przybliżeniu... (1907). Taki opis miasta sprzed stu lat, po późniejszych zniszczeniach drugiej wojny światowej i odbudowie, mimo pracy kilku pokoleń wrocławskich badaczy historii architektury, wciąż zachęca do przywracania pamięci o jego funkcjonalności i pięknie. Dzięki zachowanej bogatej ikonografii i dokumentacji archiwalnej, rekonstruują obraz miasta sprzed wojennego kataklizmu i próbują je zrozumieć.

Głównym celem moich badań naukowych po obronie pracy doktorskiej było opisanie architektury Wrocławia w okresie jego dynamicznego rozwoju przestrzennego i demograficznego w epoce industrializacji w II połowie XIX i na początku XX w., z całą różnorodnością jego architektury zawartą pomiędzy tradycją i nowoczesnością. Moje publikacje dotyczyły różnych tematów: architektury komunalnej i jej twórców, planowania urbanistycznego, stylistyki architektury, symboliki, detalu, koloru.

Pojedyncze cele naukowe, które sobie postawiłam, składają się na zadanie, jakim jest omówienie procesu budowy miasta-metropolii u progu XX w. Jego racjonalna rozbudowa rozwijała się wokół wielkomiejskiego centrum, na terenach dawnych podmiejskich wsi wcielonych do Wrocławia w latach 1808, 1868, 1895–1899, 1904 i 1911, od momentu gdy pruska ustawa o liniach regulacyjnych z 1875 r. dała gminom narzędzia do kształtowania ich planów zabudowy. Proces powstawania planów urbanistycznych, budowy infrastruktury technicznej, wznoszenia niezbędnej w nowych dzielnicach architektury komunalnej, urządzania terenów zielonych, parcelacji gruntów i powstawania prywatnej zabudowy, głównie czynszowej, był zarządzany i kontrolowany przez magistrat Wrocławia, odpowiedzialny za tworzenie dla mieszkańców przyjaznego środowiska zamieszkania. Te działania uzupełniały inwestycje państwowe, prywatne, kościelne. Ich uczestnikami byli architekci-urzędnicy pracujący dla miasta i państwa, prywatni architekci i mistrzowie murarscy, artyści, rzemieślnicy, przedsiębiorcy budowlani, i spekulanci.


19│

Próbę takiego syntetycznego opisu fragmentu miasta powstającego na przełomie wieków podjęłam w publikacji pt. Wokół Elisabetanum. Proces

kształtowania założenia urbanistycznego na Polach Stawowych przed rokiem 1945 [A11] na temat zabudowy Pól Stawowych i otaczających je osiedli na południu miasta (Przedmieście Strzelińskie), największego i najbardziej różnorodnego centralnego ośrodka dzielnicy na początku XX w. Podobną funkcję na północnym wschodzie miasta pełnił rejon parku Waschteich (Przedmieście Piaskowe), omówiony w publikacji pt. Secesyjna enklawa wokół Waschteichpark [A8].

Synteza zjawisk w architekturze wrocławskiej ok. 1900 r. wymaga uzupełnienia badań na temat organizacji budownictwa państwowego, architektury gmachów administracji państwowej i jej stylistyki służącej propagandzie państwa – Cesarstwa Niemieckiego. Wiele tematów, dotyczących dużych zespołów, np.: Politechniki Wrocławskiej, Klinik Uniwersyteckich, gmachów dworców kolejowych, stało się już przedmiotem obszernych publikacji, inne należy uzupełnić. W przypadku architektury mieszkaniowej, dokładnego omówienia wymaga np. mechanizm, szczególnie dotkliwego we Wrocławiu, zjawiska spekulacji w budownictwie czynszowym, a także inicjatyw społecznych, które miały mu zapobiegać. Przedmiotem moich ostatnich badań są np. zagadnienia na marginesie architektury mieszkaniowej, takie jak domy fundacji i spółdzielni mieszkaniowych na przełomie XIX i XX w. Nie została zamknięta w moich badaniach tematyka dotycząca materiałów i technologii budowlanych stosowanych w latach około 1898–1910. Moje uczestnictwo we współczesnych działaniach inwestycyjnych, pracach remontowych i konserwatorskich oraz zdobyte doświadczenia, otwierają perspektywę badań rozwojowych, np. nad technikami i technologiami dekoracji elewacji i unikatowymi materiałami budowlanymi około 1900 r., istotnych ze względu na potrzebę ich zachowania i ochrony.

W skład cyklu powiązanych tematycznie 12 publikacji wchodzi 5 rozdziałów w książkach i monografiach, 5 artykułów (4 punktowane), 1 referat konferencyjny (indeksowany w bazie Web of Science) oraz 1 książka. Wśród publikacji jest 10 prac samodzielnych, 3 o zasięgu międzynarodowym.

Większość moich prac powstała w oparciu o archiwalne materiały źródłowe – plany zabudowy, projekty architektoniczne, rękopisy, materiały ikonograficzne i literaturę, ma charakter badań podstawowych, i wnosi wartość poznawczą do historii architektury XIX i XX w. we Wrocławiu [A1–4, 6–12]. Badania nad architekturą budynków wrocławskich szkół i rzeźni miały charakter oryginalny, do chwili ich podjęcia i publikacji wyników badań, były jedynie wzmiankowane w literaturze. Moje prace na temat wrocławskich hal targowych i twórczości Gustava Oelsnera wniosły do dotychczasowych badań znaczący wkład [A4, 12]. Kilka publikacji [A5, 8, 11], w części opartych na wcześniejszych pracach innych badaczy, uzupełniłam własnymi badaniami. Ich celem było uporządkowanie, uzupełnienie i podsumowanie dotychczasowej wiedzy. Publikacje na temat dawnych materiałów, technologii i technik budowlanych, detali i dekoracji [A3–4, 6–10], mają charakter aplikacyjny i mogą być wykorzystane przez np. technologów-konserwatorów podczas badań i prac konserwatorskich. Poruszone w moich pracach tematy, ograniczone do obszaru Wrocławia, są prezentowane w kontekście architektury berlińskiej, niemieckiej, europejskiej. Moje badania są popularyzowane dzięki organizacji wystaw, wykładów, udziałowi w konferencjach i sympozjach [zestawienia: Z3], również dzięki publikacji tekstów


20│

w wysokonakładowych wydawnictwach, takich jak Encyklopedia Wrocławia, czy Leksykon architektury Wrocławia.

5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo–badawczych oraz twórczych prac zawodowych

5.1. Przebieg pracy naukowo-badawczej i zawodowej przed uzyskaniem stopnia doktora nauk technicznych, lata 1987–1996 Pełne zestawienie dorobku z lat 1987–1996 w załączniku [Z3, IVA].

Studia magisterskie na Wydziale Architektury Politechniki Wrocławskiej, na kierunku Architektura i Urbanistyka, ukończyłam w 1986 r. z wyróżnieniem. Tematem mojej pracy dyplomowej, wykonanej pod kierunkiem prof. Jerzego Rozpędowskiego, było - studium rewaloryzacji bloku między ulicami: Ruską, Włodkowica, Antoniego i Kazimierza Wielkiego we Wrocławiu. Projekt dyplomowy został skierowany przez Wydział Architektury w 1987 r. na organizowany przez SARP ogólnopolski konkurs na najlepszą pracę dyplomową im. Skrypija i Nowickiego.

Po ukończeniu studiów odbyłam w 1986 r. praktykę projektową w L’Atelier 86 w Nantes we Francji, gdzie pracowałam pod kierunkiem architektów Georges’a Dericxsena i Didiera Le Borgne’a. Specjalnością biura architektonicznego były projekty infrastruktury komunikacyjnej, domów starców, obiektów sportowych, rewitalizacji architektury mieszkaniowej z lat 70. XX w.

W 1987 r. zostałam zatrudniona na stanowisku asystenta-stażysty, następnie asystenta, w Instytucie Historii Architektury, Sztuki i Techniki na Wydziale Architektury Politechniki Wrocławskiej w nowo utworzonej jednostce projektowej - Zespole Architektury Współczesnej, którym kierował arch. Ryszard Daczkowski. Praca zespołu wpisywała się w utworzony przez dyrektora Instytutu prof. Jerzego Rozpędowskiego program działań interdyscyplinarnych, którego celem była współpraca z gospodarką, realizacja zleceń zewnętrznych, takich jak: badania archeologiczno-architektoniczne, studia historyczne i konserwatorskie, projekty architektoniczne w zabudowie historycznej. W latach 1987–1990 jako asystent projektanta wykonałam szereg projektów koncepcyjnych budynków plombowych w historycznej zabudowie, w zakresie do sformułowania założeń techniczno-ekonomicznych, poprzedzonych studiami historyczno-konserwatorskimi. W tym czasie brałam też udział w opracowaniu koncepcji funkcjonalno-przestrzennej zabytkowego osiedla patronackiego kopalni „Rymer” im. Paderewskiego w Rybniku-Niedobczycach oraz studium historycznego jego zabudowy. Projekt był rekomendowany przez Zespół Ekspertów Międzyresortowej Komisji d/s Rewaloryzacji Miast i Zespołów Staromiejskich do zatwierdzenia jako szczegółowy plan zagospodarowania przestrzennego. Zakres projektu urbanistycznego został rozszerzony o wieloetapowy projekt architektoniczny jedno- i wielorodzinnej zabudowy mieszkaniowej, modernizacji zespołu zabytkowego oraz projektu ośrodka usług podstawowych. Uczestniczyłam w projektowaniu 10 z 13 etapów zabudowy osiedla. W latach 1988 i 1989 za wymienione prace otrzymałam nagrodę dyrektora IHASziT za współpracę z gospodarką narodową.

Efekty studiów historycznych nad patronacką kolonią robotniczo-urzędniczą w Rybniku-Niedobczycach, wraz z obszernym materiałem porównawczym dotyczącym pobliskich osiedli kopalni „Chwałowice”, „Emma” i „Anna” z przełomu XIX i XX w., przedstawiłam wraz z koncepcją rewaloryzacji osiedla w mojej pierwszej publikacji


21│

naukowej pt. Osiedle górnicze w Rybniku-Niedobczycach - urbanistyka, architektura, problemy rewaloryzacji [DONA, 50]. Badania te zapoczątkowały moje studia nad historią architektury przemysłowej.

W 1989 r. współpracowałam również z arch. Józefem Cempą przy wykonaniu dokumentacji pomiarowej, technicznej i projektów rewaloryzacji, np. przy rekonstrukcji detalu i kolorystyki elewacji zamku w Domanicach. W Domanicach miałam możliwość zapoznania się z metodami badań archeologiczno-architektonicznych dzięki pracy z archeologami - mgr. Andrzejem Kudłą i dr. Czesławem Lasotą.

W tym samym czasie zostałam członkiem Stowarzyszenia Architektów Polskich oraz odbyłam roczną praktykę budowlaną we Wrocławskim Przedsiębiorstwie Budowy Pieców Przemysłowych PIEC-BUD (Wrocław, ul. Krakowska 93–105), przy budowie osiedla domów jednorodzinnych, co wraz z dorobkiem zawodowym pozwoliło mi na uzyskanie w 1994 r. uprawnień zawodowych projektanta w specjalności architektonicznej do pełnienia samodzielnych funkcji technicznych w budownictwie w zakresie sporządzania projektów architektonicznych wszelkich obiektów budowlanych (...), kierowania, nadzorowania i kontrolowania budowy [Z4].

Oprócz badań naukowych i pracy projektowej, w 1989 i 1990 r. zorganizowałam we współpracy i z udziałem francuskich architektów i konserwatora zabytków w Nantes (M.Ch. Roy-Parmentier) intensywne kursy technicznego języka francuskiego dla pracowników IHASziT. Dały one możliwość poszerzenia wiedzy zawodowej i zapoznania się z metodami i programami ochrony zabytków architektury i urbanistyki we Francji. Od 1989 r. prowadziłam również zajęcia z rysunku na kursach organizowanych dla kandydatów na studia przez Zakład Rysunku, Malarstwa i Rzeźby IHASziT, co pomogło mi przygotować się do prowadzenia zajęć z rysunku i malarstwa na Wydziale Architektury od roku akademickiego 1990/1991.

Ważnym epizodem, który jednak nie miał wpływu na dalszą karierę zawodową, był udział w misjach archeologicznych w Afryce. W 1990 r., jako stypendystka Rządu Egipskiego, uczestniczyłam w trzymiesięcznej Misji Stacji Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego w Egipcie, prowadząc w świątyni Hatszepsut w Deir el-Bahari (w Sanktuarium i na Dziedzińcu Ołtarza Słonecznego) badania architektoniczne i prace dokumentacyjne pod kierunkiem dr. Janusza Karkowskiego. W czasie wyjazdu z Misją Zakładu Archeologii Śródziemnomorskiej PAN w 1993 r. na stanowisko w Starej Dongoli (Sudan) zajmowałam się dokumentacją badań architektoniczno-archeologicznych pod kierunkiem dr. Stefana Jakobielskiego i dr. hab. Włodzimierza Godlewskiego na stanowiskach w klasztorze św. Trójcy (Kom H) oraz w fortecy [sprawozdanie: DONA, 78].

Od 1990 r. ograniczyłam działalność projektową na uczelni i prowadziłam samodzielne badania naukowe, wykonując podejmowane przez Instytut zlecenia zewnętrzne. Były to m.in. badania nad zabytkami techniki wodociągowej w województwie katowickim prowadzone dla Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach. W ramach realizacji wspólnego z dr inż. Eufrozyną Piątek studium historyczno-konserwatorskiego zajmowałam się częścią dotyczącą wież wodnych. Studium oprócz opracowania historycznego zawierało wytyczne konserwatorskie, dokumentację pomiarową i propozycje adaptacji wież. Wyniki mojej pracy ukazały się


22│

w artykule pt. Architektura wież wodnych województwa katowickiego [DONA, 48] i Wieże wodne [DONA, 49]. Problematyka ochrony zabytkowych wież wodnych była wówczas w Polsce nowością. Ich architektura związana z infrastrukturą miejską, a jednak w kostiumie modnego stylu, była interesującym i wtedy jeszcze niezbadanym działem historii architektury.

W 1990 r. dzięki zachęcie dr inż. arch. Wandy Kononowicz rozpoczęłam badania nad twórczością Richarda Plüddemanna, wpływowej postaci wrocławskiej architektury, miejskiego radcy budowlanego, projektanta ponad 100 budynków komunalnych w latach 1885–1908. Jego twórczość, budząca wśród badaczy duże zainteresowanie, ale wzmiankowana tylko w nielicznych publikacjach, stała się tematem mojego doktoratu. Wiosną 1991 r. otworzyłam pod opieką prof. Jerzego Rozpędowskiego przewód doktorski Richard Plüddemann – architekt przełomu stuleci. Pierwsze efekty badań miałam okazję przedstawić dzięki konferencji PAN: „Ten wspaniały wrocławski modernizm” w 1991 r. (publikacja referatu Hala Targowa we Wrocławiu ukazała się w 1998 r., [DONA, 43; B12]) oraz w rozdziale publikacji wydanej z okazji 50-lecia Politechniki Wrocławskiej pt. Baugewerk- und Höhere Maschinenbauschule w Księdze Jubileuszowej 50-lecia Politechniki Wrocławskiej 1945-1995 [DONA, 46].

Studia nad twórczością Plüddemanna rozpoczęłam w ramach zleconych mi badań własnych. Materiały do pracy doktorskiej zebrałam w archiwach i bibliotekach Wrocławia, Gdańska i Koszalina. Literaturę, bogaty materiał archiwalny i porównawczy zgromadziłam dzięki wyjazdom studialnym do Berlina. Sprawozdania z badań przedstawiłam w latach 1992–1994 w postaci raportów pt. Architektura Wrocławia XIX i XX wieku. Twórczość architektoniczna Richarda Plüddemanna (1846-1910) [DONA, 74–76]. Ze względu na pracę wyłącznie w oparciu o niemieckojęzyczne materiały źródłowe, w 1993 r. wzięłam udział w intensywnym kursie języka niemieckiego na Uniwersytecie w Innsbrucku (Universität Innsbruck) w ramach stypendium Bundesministerium für Wissenschaft und Forschung w Austrii.

W 1993 r. zostałam przeniesiona na stanowisko asystenta na etat naukowo-dydaktyczny. Oprócz ćwiczeń z Rysunku i Malarstwa pod kierunkiem profesorów Ryszarda Natusiewicza i Mariana Poźniaka oraz dr. inż. arch. Leszka Malugi, prowadziłam również zajęcia seminaryjne z Historii architektury powszechnej II nowożytnej oraz z Historii urbanistyki współczesnej, bliskie moim zainteresowaniom naukowym.

W latach 90. XX w., otworzył się przede mną również drugi, niezwykle interesujący obszar naukowej działalności, związany z badaniami architektury okresu dwudziestolecia międzywojennego we Wrocławiu. W 1991 r. wstąpiłam do DOCOMOMO (Organization for Documentation and Conservation of Buildings, Sites and Neighbourhoods of the Modern Movement), międzynarodowej organizacji zajmującej się wspieraniem badań naukowych i dokumentowaniem architektury modernizmu, zajmującej się również metodami jej ochrony. Rozpoczęłam też działalność w polskiej sekcji DOCOMOMO.

Prowadzone razem z mgr inż. arch. Jadwigą Urbanik w 1993 r. badania nad architekturą zaprojektowanego przez Hansa Scharouna w 1929 r. eksperymentalnego Ledigenheim - domu dla osób samotnych i rodzin bezdzietnych na wrocławskim osiedlu Werkbundu WuWA (obecnie Park-Hotel, ul. Kopernika 9) zapoczątkowały długi okres naszej udanej współpracy z właścicielem budynku - Ośrodkiem Dokształcania


23│

i Doskonalenia Kadr Państwowej Inspekcji Pracy we Wrocławiu (ODiDKPIP), następnie Ośrodkiem Szkolenia Państwowej Inspekcji Pracy. Polegała ona na społecznym nadzorze konserwatorskim i udziale w decyzjach związanych z bieżącymi remontami budynku, a w późniejszych latach również na pracach projektowych i nadzorze ich realizacji. Opracowanie Studium historyczno-konserwatorskiego budynku hotelowego przy ul. Kopernika 9 we Wrocławiu [DONA, 77] – o charakterze badań stosowanych, zostało nam powierzone z myślą o planowanych pracach remontowych, dlatego jego częścią była szczegółowa dokumentacja pomiarowa stolarki, detali oraz badania stratygraficzne powłok malarskich (wyk. Jan Maciej Żelbromski). Ich wynik przeczył stereotypowi modernistycznej „białej architektury”. We wnioskach konserwatorskich została sformułowana zasada rekonstrukcji pierwotnej formy i koncepcji kolorystycznej architektury. Badania kolorystyki architektury i rygorystyczne podejście do jej rekonstrukcji, jako ważnego środka jej ekspresji, nie były wówczas powszechne. Natomiast w tym czasie z powodzeniem przywracano pierwotną kolorystykę berlińskich osiedli, jak Siemensstadt, czy Onkel Toms Hütte. Wyjazd studialny do Berlina, w celu zebrania materiałów ikonograficznych oraz przeprowadzenia, studiów porównawczych, stał się okazją do szerokich konsultacji w sprawie planowanych działań z badaczami twórczości Hansa Scharouna oraz architektami-konserwatorami odpowiedzialnymi za rewaloryzację architektury z lat 20. i 30. XX w., jak: Johann Friedrich Geist (Hochschule der Künste, Berlin), Matthias Schirren (Akademie der Künste), Christine Hoh-Slodczyk, Helge Pitz. Efekty badań oraz problemy ochrony konserwatorskiej wrocławskiego Ledigenheim omówiłyśmy w referacie The interwar architecture - conservation and revaluation problems; Hans Scharoun housing desing on the Breslau WUWA Estate na konferencji „International Symposium on Menagement, Maintenance and Modernisation of Building Facilities” w Tokio w Japonii w 1994 r. [DONA, 47]).

Praca doktorska, 1996

W czerwcu 1996 r. obroniłam pracę doktorską na Wydziale Architektury Politechniki Wrocławskiej pt. Richard Plüddemann – architekt wrocławski (1846–1910) [DONA, 74], opracowaną pod kierunkiem prof. dr. hab. inż. arch. Jerzego Rozpędowskiego i uzyskałam stopień naukowy doktora nauk technicznych. Celem dysertacji było opracowanie wieloletniego dorobku Richarda Plüddemanna, prezentacja jego postawy artystycznej i twórczości na tle współczesnej mu architektury niemieckiej, przybliżenie jego wizji architektury Wrocławia – ceglanej, neogotyckiej, o malowniczo ukształtowanej formie, lecz wynikającej z konsekwentnie przestrzeganej nowoczesnej idei „prawdziwej”, rzeczowej architektury.

Podsumowanie dorobku naukowo-badawczego, zawodowego i dydaktycznego w latach 1987–1996

Mój dorobek naukowy przed uzyskaniem stopnia doktora w 1996 r. powstał w czasie pracy w IHASziT PWr i był związany z wykonanymi w tym czasie pracami – studiami historyczno-architektonicznymi, historyczno-konserwatorskimi i projektami.

Dorobek naukowy, ogółem obejmował 5 publikacji naukowych (4 jednoautorskie):

rozdziały w książkach 1 artykuły 3 referaty konferencyjne 1


24│

oraz 12 prac niepublikowanych (raporty): dokumentacja prac badawczych PWr (raporty serii SPR) 11 dokumentacja prac badawczych (inne badania, studia konserwatorskie) 1

Konferencje: W latach 1987–1996 przygotowałam 2 referaty konferencyjne: 1991: Hala Targowa we Wrocławiu [DONA, 43; B5], konferencja PAN, Wrocław, 1994: The interwar architecture - conservation and revaluation problems; Hans Scharoun housing design on the Breslau WUWA Estate (współautorstwo) [DONA, 47], konferencja międzynarodowa „International Symposium on Menagement, Maintenance and Modernisation of Building Facilities”, Tokio. 1996: organizacja konferencji naukowej „Architektura sakralna Wrocławia” IHASziT PWr, Wrocław.

Dorobek zawodowy W latach 1986–1996 w ramach stażu we Francji, pracy w Zespole Architektury Współczesnej oraz zleceń prywatnych wykonałam kilkanaście projektów urbanistycznych i architektonicznych [Z3, IVA], odbyłam staż budowlany, w 1994 r. uzyskałam uprawnienia zawodowe.

Nagrody 1988, 1989: 2 nagrody za współpracę z gospodarką narodową, dyrektor IHASziT PWr.

Stypendia 1990: stypendystka Rządu Egipskiego, 3 miesiące, 1993: stypendystka Bundesministerium für Wissenschaft und Forschung, Austria, 1 miesiąc.

Zajęcia dydaktyczne W latach 1991–1996 - zajęcia dydaktyczne (obligatoryjne) na Wydziale Architektury PWr z Rysunku (ćwiczenia), Malarstwa (ćwiczenia), Historii urbanistyki współczesnej (seminaria, w zastępstwie wykłady), Historii architektury powszechnej II nowożytnej (seminaria). Organizacja praktyk inwentaryzacyjnych dla studentów Wydziału Architektury. Udział od 1989 r. w kursach z rysunku dla kandydatów na studia.

Współpraca z instytucjami naukowymi 1990: Stacja Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego w Kairze, 1993: Zakład Archeologii Śródziemnomorskiej PAN w Warszawie.

5.2. Przebieg pracy naukowo-badawczej i zawodowej po uzyskaniu stopnia doktora, lata 1997–2019

5.2.1. Dorobek naukowo-badawczy

Po obronie pracy doktorskiej w 1996 r. kontynuowałam główne wątki pracy naukowej rozpoczęte kilka lat wcześniej, z zakresu historii architektury XIX i XX w. we Wrocławiu. W 1997 r. zostałam adiunktem na etacie naukowo-dydaktycznym w Instytucie Historii Architektury, Sztuki i Techniki, w prowadzonym przez prof. dr. hab. inż. arch. Stanisława Medekszę Zakładzie Ochrony Zabytków, od 2014 r. w Katedrze Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej.


25│

Od 1997 r. zajmowałam się historią architektury komunalnej, przemysłowej i mieszkaniowej, zagadnieniami stylistyki od historyzmu i secesji po zjawiska modernizacji stylów historycznych, odrodzenia form rodzimych oraz architektury nurtu funkcjonalizmu (Neues Bauen) w dwudziestoleciu międzywojennym. Tematy te były przeze mnie opracowane w szerokim zakresie od sposobu kształtowania założeń urbanistycznych i architektury, przez problematykę dawnych technologii i materiałów budowlanych, kolorystyki, dekoracji i historycznego detalu, aż po kwestie rewaloryzacji i ochrony zabytków.

Najważniejsza część mojego dorobku, dotycząca architektury komunalnej, została wyodrębniona w cyklu 12 prac i omówiona w punkcie 4. Poza powyższym osiągnięciem naukowym, główne tematy moich pozostałych prac badawczych i publikacji [Z3, poz. B1–B22], to historia architektury przemysłowej oraz historia architektury okresu międzywojennego wraz z zagadnieniami ich rewaloryzacji i ochrony.

Historia architektury przemysłowej i ochrona dziedzictwa przemysłowego Ważne miejsce w moim dorobku naukowo-badawczym zajmuje historia

architektury przemysłowej Wrocławia. Moje zainteresowanie tą tematyką zaczęło się w latach 1989–1990 od badań nad górnośląską architekturą osiedli patronackich i wież wodnych. W latach 1999–2001 zajęłam się badaniami terenowymi i archiwalnymi zespołu dawnej miejskiej rzeźni we Wrocławiu. Okoliczności jej wyburzenia w 1999 r., ocena strat, omówienie sytuacji i metod ochrony innych tego typu zabytków na świecie i w Polsce, były tematem publikacji The demolition of the historical slaughter house in Wrocław w czasopiśmie „Patrimoine de l'Industrie” (z dr. inż. arch. Piotrem Gerberem) [DONA, 40, B13]. Kontynuowane w następnych latach badania nad architekturą historycznego zespołu rzeźni wrocławskiej w powiązaniu z technologią i osiągnięciami w dziedzinie higieny, na tle podobnych założeń w dużych miastach niemieckich, zostały przedstawione w publikacji pt. Wpływ rozwoju technologii produkcji oraz higieny na architekturę przemysłową XIX–XX wieku na przykładzie zespołu dawnej rzeźni we Wrocławiu (współautor: Piotr Gerber, praca [A2] omówiona w punkcie 4).

W 2002 r. prowadziłam badania nad historią i architekturą zespołu dawnych zakładów przemysłowych Linke-Hofmann-Werke AG., po drugiej wojnie światowej pod nazwą Pafawag i Dolmel, największego zakładu produkcyjnego na Dolnym Śląsku na przełomie XIX i XX w. Z rozwojem i powodzeniem gospodarczym tego należącego do największych w Europie producenta taboru kolejowego wiązało się znaczenie Wrocławia jako ważnego ośrodka przemysłowego. Powstał w dwóch zasadniczych etapach w latach 1897-1900 i 1909-1912. Wielkogabarytowe konstrukcje kratownicowe hal produkcyjnych, których architekturę dostosowano do potrzeb produkcji i transportu wytwarzanych tu części taboru, należy uznać za osiągnięcie o znaczeniu europejskim. W Studium historyczno-urbanistyczno-konserwatorskim wraz z wytycznymi konserwatorskimi dla obszaru położonego w rejonie Pafawagu i ul. Strzegomskiej (współautorzy: Piotr Gerber, Wacław Sobociński i zespół) [DONA, 66] zostały zawarte analizy historyczne stanu zachowania, kompozycji urbanistycznej, ocena wartości zabytkowych układu urbanistycznego i budynków wraz ze wskazaniem do objęcia ich ochroną konserwatorską oraz wpisu do Rejestru Zabytków miasta Wrocławia. Publikacja na ten temat ukazała się w 2009 r. jako rozdział w książce pt. Zabytki techniki Dolnego Śląska (współautorzy książki: Maciej Balasiński, Marek Burak,


26│

Piotr Gerber, Mariusz Urbanek, Miron Urbaniak, Wacław Sobociński) [DONA, 28, B4]. W książce omówiłam też inne budynki techniczne, konstrukcje i kompleksy przemysłowe Wrocławia, takie jak: rafineria cukru, piekarnia „Mamut”, most Grunwaldzki, magazyny w porcie miejskim, Zakłady Uzdatniania Wody „Na Grobli” (współautor: Piotr Gerber), wieża ciśnień przy ul. Sudeckiej/Wiśniowej. Efektem prac nad studium zakładów Linke-Hofmann-Werke było podjęcie w 2012 r. konsultacji w zakresie konserwatorsko-architektonicznym do projektu budowlanego remontu i przebudowy należącej do tego zespołu modernistycznej produkcyjno-magazynowej hali W-7 z 1940 r., dla właściciela - Wrocławskiego Parku Technologicznego S.A. Rok później, pod moją opieką powstała dyplomowa praca magisterska – projekt jej adaptacji na halę targową [Z3, I.a., poz. 5].

Historia architektury okresu międzywojennego oraz jej rewaloryzacja Studia i badania prowadzone nad formalnymi i kolorystycznymi tendencjami

w architekturze Neues Bauen we Wrocławiu, prowadzone z dr inż. arch. Jadwigą Urbanik, rozpoczęłam w 2000 r. Badania skupione początkowo na architekturze mieszkaniowej we Wrocławiu, głównie osiedlu wystawy Werkbundu WuWA z 1929 r., zostały rozszerzone również na architekturę komercyjną i uzupełnione o materiał porównawczy z terenu Niemiec. Opierały się głównie na analizie dokumentacji archiwalnej i literaturze źródłowej dotyczącej „ruchu na rzecz koloru” we Wrocławiu w końcu lat 20. XX w. i były uzupełnione rekonstrukcjami kolorystyki. Efektem pracy były dwie wspólne publikacje w 2005 r. - Colour: an unknown feature of Wroclaw „Neues Bauen” architecture (referat na 7. konferencji DOCOMOMO w Paryżu w 2002 r.) [DONA, 36, B15] oraz Awangardowe nurty formalne i kolorystyczne w architekturze okresu międzywojennego w Niemczech. Ich obecność w architekturze Wrocławia (rozdział w książce pt. Nie tylko zamki) [DONA, 35, B6]. Badania te należały w Polsce do pionierskich w zakresie kolorystyki architektury lat 20. i 30. XX w.

Badania nad architekturą okresu międzywojennego, które rozpoczęłam w 1993 r. (Studium historyczno-konserwatorskie budynku hotelowego przy ul. Kopernika 9 we Wrocławiu [DONA, 77; Z3, IVA], współautorstwo: Jadwiga Urbanik), a w szczególności wątki dotyczące koloru, detalu i wystroju wnętrz, były kontynuowane w latach 2007–2011. Studia architektoniczno-konserwatorskie (w tym analiza zachowanej ikonografii), które prowadziłam dr inż. arch. Jadwigą Urbanik na temat budynku Park-Hotelu przy ul. Kopernika 9, należącego do Ośrodka Szkolenia Państwowej Inspekcji Pracy (dawnego domu dla osób samotnych i małżeństw bezdzietnych projektu Hansa Scharouna z 1929 r. na wrocławskim osiedlu Werkbundu WuWA), były podstawą do wykonania projektu rekonstrukcji sekcji mieszkalnej (detalu, koloru i wyposażenia, z przystosowaniem do funkcji hotelowej), remontu tarasów z odtworzeniem wyposażenia oraz rekonstrukcji zabytkowych detali elewacji (współpraca: Roman Czajka) [Z3, IIB, poz. 11–16; karty: Z7]. Na temat rewaloryzacji tego budynku przygotowałyśmy następujące publikacje: Wnętrza - rekonstrukcja czy projekt? Problemy związane z rewaloryzacją zabytków architektury XX wieku w czasopiśmie „Archivolta” w 2008 r. (przed zakończeniem realizacji) [DONA, 29; B15] oraz Rewaloryzacja dawnego domu dla osób samotnych i małżeństw bezdzietnych projektu Hansa Scharouna - kolejny etap (rozdział w książce: Nie tylko trony. Księga jubileuszowa ofiarowana profesorowi Ernestowi Niemczykowi) w 2012 r. [DONA, 12; B10]. Drugi z tekstów dotyczył prac wykonanych w budynku w dwóch etapach, po 1993


27│

i po 2007 r. oraz prezentował ukończoną rekonstrukcję sekcji mieszkalnej i historycznych detali na elewacjach i tarasach. Zebrane doświadczenia przy badaniach i prowadzonych pracach rekonstrukcyjnych wniosły wiedzę na temat technik i technologii budowlanych w latach 20. XX w. Publikacje oraz zrealizowane projekty były głosem w dyskusji na temat znaczenia prac rekonstrukcyjnych w architekturze modernistycznej, odtwarzania niezachowanych elementów, koniecznych do jej dopełnienia jako dzieła komplementarnego.

Zagadnienia ochrony zabytków dotyczy również mój wkład w opracowanie w 1997 r. studium historyczno – urbanistyczno - konserwatorskiego w zespole pod kierunkiem dr inż. arch. Wandy Kononowicz, pt. Studium historyczno – urbanistyczno - konserwatorskie dla obszaru miasta Wrocławia, wykonane dla potrzeb Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Wrocław [DONA, 73, Z3, IIF, poz. 1]. Ustalono wówczas zakres ochrony zabytkowych zespołów urbanistycznych we Wrocławiu. Studium przez ponad 20 lat było dokumentem określającym kierunki polityki przestrzennej gminy i było wiążące przy sporządzaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

Między rokiem 2004 i 2015 byłam redaktorem naukowym trzech książek. W wydanej w 2005 r. Schola architecturae. Budynki szkół architektury, w ujęciu monograficznym zebrano teksty referatów z konferencji, którą organizowałam w 2004 r. pod tym samym tytułem (współpraca: Olgierd Czerner). W 2012 r. redagowałam książkę pt. Nie tylko trony (współpraca: Janusz Dobesz, Marta M. Rudnicka-Bogusz), księgę jubileuszową ofiarowaną prof. dr. hab. inż. arch. Ernestowi Niemczykowi. W 2015 r. ukazała się redagowana przeze mnie (współpraca: Jolanta Szablicka-Żak) książka pt. Salve lux post tenebras. Historia instytucji oświatowych w budynku dawnego Gimnazjum św. Elżbiety przy ulicy Dawida we Wrocławiu. Jej zawartość merytoryczna, materiał ilustracyjny i koncepcja graficzna, powstały według pomysłu redaktorek i jednocześnie autorek dużej części tekstów [DONA, 36, 40, 43; B13–15].

Moje plany naukowe w najbliższym czasie opieram na podjętych w ciągu ostatnich lat kilku nowych tematach badawczych, takich jak np. architektura mieszkaniowa i zagadnienia związane z ruchem reformy mieszkaniowej około 1900 r. Na różnych etapach gromadzenia materiałów, ich analizy i opracowania są badania nad architekturą domów fundacji oraz urzędniczych i robotniczych spółdzielni mieszkaniowych, związanych z inicjatywami społecznymi zmierzającymi do zapobieżenia skutkom spekulacji oraz do budowy mieszkań małych i średnich, które zapewniały mieszkańcom słońce, powietrze i zieleń [DONA, 52–54; Z3, IIF, poz. 22, 23, 25]. Zakończenie badań przybliży dokonanie syntezy historii architektury Wrocławia na przełomie XIX i XX w. Planuję również kontynuację rozpoczętych w 2009 r. badań nad dekoracją architektoniczną, technikami sztukatorskimi i rzeźbiarskimi oraz rzemiosłem artystycznym związanym z architekturą, zarówno teoretycznych, w oparciu o literaturę fachową z epoki i materiały archiwalne, jak i badań konserwatorskich, np. składu zapraw [DONA, 56, 59; Z3, IIF, poz. 15, 19].

5.2.2. Dorobek zawodowo-twórczy

Po ukończeniu pracy doktorskiej, ponownie zajęłam się projektowaniem architektonicznym. W latach 1999–2005 wykonałam kilkanaście projektów, głównie


28│

przebudów, remontów, modernizacji domów jednorodzinnych, w których moją specjalnością stały się projekty wykonawcze detali architektonicznych, kolorystyki oraz wystroju wnętrz (współpraca: Anna Markowska). Nadzorowałam również ich realizację [Z3, IIB, wybór: poz. 1–10; karty dorobku: Z7, GRY AGN 016–020]. W latach 2007–2011 wykonałam poprzedzone badaniami architektonicznymi i analizą materiałów archiwalnych projekty koncepcyjne i budowlane w obrębie zabytkowego budynku Park-Hotelu przy ul. Kopernika 9 we Wrocławiu, należącego do Ośrodka Szkolenia Państwowej Inspekcji Pracy (współpraca: Roman Czajka, Jadwiga Urbanik). Projekt remontu i przebudowy sekcji mieszkalnych prawego skrzydła budynku, wykonany jako powtarzalny w dwóch wariantach kolorystycznych i wyposażenia, został zrealizowany w obrębie tylko jednej sekcji. Rekonstrukcja wnętrza dawnego mieszkania z 1929 r., z przystosowaniem do funkcji hotelowej, została wykonana wraz z pierwotną kolorystyką, zastosowaniem identycznych materiałów oraz umeblowaniem wykonanym na podstawie projektów Hansa Scharouna. Projekt budowlany odtworzenia i remontu oryginalnych detali architektonicznych obejmował elementy stolarki okiennej i drzwiowej, ścianę kurtynową i stalowy trejaż na dachu lewego skrzydła. Projekt budowlany remontu i przebudowy tarasów lewego i środkowego skrzydła budynku dotyczył natomiast remontu stropodachu, rekonstrukcji posadzek, balustrad, prefabrykowanych betonowych schodów i donic [Z3, IIB, poz. 11–16; karty dorobku: Z7, GRY AGN 001–006].

W 2009 r. zostałam powołana na stanowisko koordynatora nadzoru konserwatorskiego nad kompleksem budynków „E” Politechniki Wrocławskiej przy ul. Prusa 53/55 (zabytkowy zespół dawnej Szkoły Rzemiosł Budowlanych i Wyższej Szkoły Budowy Maszyn z lat 1902–1907), a od 2012 r. sprawuję funkcję pełnomocnika Dziekana Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej do spraw opieki konserwatorskiej nad tym zespołem w zakresie wspólnego i wyłącznego użytkowania przez Wydział Architektury. Moja rola w ciągu ostatnich 10 lat polegała na doradztwie techniczno-konserwatorskim podczas inwestycji prowadzonych w obrębie kampusu „E” w latach 2009–2018 w zakresie przygotowania programu inwestycji, wykonania programu funkcjonalno-użytkowego, projektów budowlanych i wykonawczych, na uczestniczeniu w realizacji zadań jako przedstawiciela użytkownika, prowadzeniu prac dokumentacyjnych i bieżących konsultacji. W tym czasie prowadzono prace w obrębie budynków E-1, E-3, E-5 oraz na terenie kampusu. Kompleksowe prace obejmowały remonty zarówno elewacji i dachów, stolarki okiennej i drzwiowej, jak i wnętrz budynków z wymianą instalacji i przystosowaniem zespołu do wymagań współczesnego prawa budowlanego. W ramach uszczegółowienia projektów wykonawczych w trakcie prowadzonych prac wykonywałam rysunki warsztatowe, tj. korektę odtwarzanych detali architektonicznych i rekonstrukcji kolorystyki [Z3, IIB, poz. 17; karty dorobku: Z7, GRY AGN 013–015]. Budynki zostały nagrodzone w 2016 r. wyróżnieniem w konkurskie „Piękny Wrocław” (E-1 i E-5) oraz nagrodą „Dolnośląska Budowa Roku” (E-3) [Z3, IIK, poz. 6].

W moim dorobku mam również projekty graficzne. Książki, których byłam autorką lub je redagowałam, jak: Architektura Wrocławia XIX–XX wieku w twórczości Richarda Plüddemanna (współpraca z grafikiem Iwoną Petryszyn) w 1999 r., Nie tylko trony. Księga jubileuszowa ofiarowana profesorowi Ernestowi Niemczykowi w 2012 r. oraz Salve lux post tenebras. Historia instytucji oświatowych w budynku dawnego


29│

Gimnazjum św. Elżbiety przy ulicy Dawida we Wrocławiu w 2015 r., otrzymały spójną szatę graficzną, której byłam autorką. Dotyczyło to projektów okładek, ale również składu książek [Z3, IIB; karty dorobku: Z7, GRY AGN 011, 005, 010]. Książka pt. Architektura Wrocławia XIX–XX wieku w twórczości Richarda Plüddemanna została uhonorowana na V Targach Książki Naukowej w 1999 r. nagrodą za „Najtrafniejszą Szatę Edytorską” przyznaną Oficynie Wydawniczej Politechniki Wrocławskiej [Z3, IIK, poz. 3; dyplom: Z4].

5.2.3. Dorobek dydaktyczny

Po uzyskaniu stopnia doktora w 1996 r. prowadziłam na Wydziale Architektury Politechniki Wrocławskiej zajęcia seminaryjne, projektowe i wykłady na kierunku Architektura i Urbanistyka, na specjalności Architektura, od 2003 r. również Ochrona Zabytków (w 2016 r. przemianowanej na Architekturę i Ochronę Zabytków) [tematyka zajęć, tabele: Z3, III.I.a, poz. 1–2]. W latach 1996–2019 były to następujące przedmioty kursowe:

-Historia architektury powszechnej II nowożytnej – seminarium, semestr 4, -Historia architektury polskiej I średniowiecznej – seminarium, semestr 4, -Historia architektury polskiej II nowożytnej – seminarium, semestr 5, -Historia urbanistyki współczesnej – seminarium, semestr 8, -Projektowanie usług podstawowych – miasto – semestr 4, projektowanie na specjalności Ochrona Zabytków, -Projektowanie wnętrz – semestr 6 i 9, projektowanie na specjalności Ochrona Zabytków.

Po zmianie w 2009 r. systemu jednolitych studiów magisterskich na dwustopniowy system studiów, prowadziłam następujące nowe przedmioty kursowe:

-Historia architektury XIX w. – wykład, semestr 6, studia inżynierskie, -Detal w architekturze zabytkowej – projekt, semestr 1, studia magisterskie, specjalność Architektura i Ochrona Zabytków, -Styloznawstwo i typologia architektury – seminarium, semestr 1, studia magisterskie, specjalność Architektura i Ochrona Zabytków.

oraz przedmiot wybieralny na studiach magisterskich: -Projektowanie wnętrz – projekt, semestr 2.

Zakres tematyki moich zajęć jest blisko związany z pracą naukowo-badawczą i dotyczy historii architektury polskiej i powszechnej okresu nowożytnego, w tym XIX i początku XX w., zagadnień stylistyki architektury oraz historii kształtowania wnętrz i detalu.

Opracowałam ze współpracownikami karty do 6 przedmiotów [Z3, III.I.a, poz. 2]:

- Projektowanie wnętrz, - Projektowanie wnętrz – historia i współczesność, - Historia architektury powszechnej II nowożytnej, - Historia architektury XIX w., - Detal w architekturze zabytkowej – projekt, - Styloznawstwo i typologia architektury.


30│

Do wszystkich przedmiotów z historii architektury, które prowadziłam, zarówno zajęć seminaryjnych, jak i wykładowych, przygotowałam własne prezentacje i pomoce naukowe, do zajęć projektowych opracowałam tematy projektów.

W latach 2013–2016 byłam promotorem prac dyplomowych inżynierskich (na kierunku Architektura) i magisterskich (na specjalności Ochrona Zabytków), głównie o tematyce obejmującej budynki użyteczności publicznej i usługowo-społeczne, w nawiązaniu do zabytkowej architektury, historycznego i krajobrazowego kontekstu. Pod moim kierunkiem w ciągu trzech lat obroniono 3 prace magisterskie i 6 prac inżynierskich. Dwie z nich były nominowane do nagród [Z3, III.I.a., poz. 5].

Od 2014 r. sprawuję opiekę naukową nad doktorantami jako promotor pomocniczy. Dr inż. arch. Izabela Machometa-Dragun obroniła 3.07.2018 r. rozprawę doktorską pt. Kowalstwo artystyczne w architekturze Wrocławia na początku XX wieku na przykładzie twórczości Jaroslava Vonki na Wydziale Architektury Politechniki Wrocławskiej (promotor dr hab. inż. arch. Leszek Maluga, prof.). Otwarcie przewodu doktorskiego mgr inż. arch. Dominiki Oleś, pt. Architektura przemysłowa początku XX wieku na Górnym Śląsku autorstwa Emila i Georga Zillmannów, odbyło się również na Wydziale Architektury Politechniki Wrocławskiej 26.09.2018 r. (promotor prof. dr hab. inż. arch. Rafał Czerner).

Organizowałam dla studentów praktyki inwentaryzacyjne oraz warsztaty architektoniczne, w tym międzynarodowe warsztaty „Symbiozy estetyczne” we Wleniu w 2005 r. wraz z Wydziałem Architektury Technische Universität Dresden (koordynator programu). Jako opiekun Koła Naukowego „ArcHist” uczestniczyłam w organizacji dwóch edycji cyklicznych warsztatów architektonicznych „Zamki i ich cienie” we Wrocławiu w 2013 i w Ostródzie w 2018 r. [Z3, III.I.a., poz. 6, 7].

W latach 2009–2018 sprawowałam opiekę nad dwoma studenckimi kołami naukowymi o zasięgu wydziałowym, nad kołem „Archipunktura” (2009–2012) oraz Kołem Naukowym Historii Architektury „W Kresce” (2010–2012), następnie pod nazwą „ArcHist” (2012–2018). Celem działalności koła jest wzbogacenie wiedzy studentów w dziedzinie historii architektury polskiej, rewaloryzacji i ochrony zabytków, zdobywanie przez nich umiejętności zawodowych i organizacyjnych dzięki przygotowaniu objazdów zabytkoznawczych, warsztatów, seminariów oraz uczestnictwu w programach badań naukowych pracowników Katedry Historii Architektury, Sztuki i Techniki [aktywności: Z3, IIIJ, poz. 1–2].

5.2.4. Dorobek popularyzatorski, organizacyjny, współpraca międzynarodowa, nagrody

Popularyzacji mojego dorobku naukowego służyły wydawnictwa książkowe i wystawy [Z3, IIIF.1, poz. 1–4]. W 1998 r. przygotowałam moją pracę doktorską do publikacji w postaci monografii pt. Architektura Wrocławia XIX–XX wieku w twórczości Richarda Plüddemanna [DONA, 42, B2; książka: Z8] – z uzupełnieniem i korektą tekstu oraz wzbogaconym materiałem ilustracyjnym. W tym samym czasie przygotowałam też książkę–katalog pt. Richard Plüddemann. Architekt Wrocławia 1846–1910 oraz koncepcję wystawy w Archiwum Budowlanym Miasta Wrocławia (współpraca: Jerzy Ilkosz) [DONA, 45; B1]. Upowszechnieniu wyników moich badań służyły również wywiady i artykuły w prasie (jak np. w „Roczniku Wrocławskim”, „Gazecie Wrocławskiej”), TVP. Dzięki wspólnemu przedsięwzięciu Politechniki Wrocławskiej,


31│

Muzeum Architektury oraz Archiwum Budowlanego Miasta Wrocławia w 1999 r. została zorganizowana wystawa pt. Rzeźnia, która miała na celu zaprezentować wrocławianom zabytkowy kompleks rzeźni przy ul. Legnickiej (wspólna koncepcja wystawy: Piotr Gerber). W 2008 r. ponownie miałam okazję ukazać swój dorobek dzięki współpracy tych instytucji, publikacji książki Wrocławskie hale targowe 1908–2008 [DONA, 31, B2; książka: Z9] oraz organizacji wystawy plenerowej Wrocławskie hale targowe – stulecie powstania 1908–2008 na wrocławskim Rynku. W związku z wystawami, w prasie lokalnej i telewizji ukazały się komentarze i wywiady. W 2004 r. w Muzeum Architektury odbyła się wystawa pt. Schola Architecturae na temat siedzib szkół architektury we Wrocławiu i na świecie, towarzysząca międzynarodowej konferencji „Schola Architecturae. Idee – Projekty - Realizacje”, którą organizowałam [Z3, IIIC]. Nie doszła natomiast do skutku przygotowywana w Muzeum Architektury wystawa na temat twórczości Gustava Oelsnera - architekta działającego we Wrocławiu, Katowicach i Altonie, planowana we współpracy z Gustav-Oelsner-Gesellschaft für Architektur und Städtebau e.V. Hamburg-Altona [Z3, IIIA].

Moja współpraca z Instytutami Pedagogiki i Psychologii oraz Uniwersytetem Trzeciego Wieku Uniwersytetu Wrocławskiego w latach 2013–2015 przyniosła publikację książkową o charakterze interdyscyplinarnym pt. Salve lux post tenebras. Historia instytucji oświatowych w budynku dawnego Gimnazjum św. Elżbiety przy ulicy Dawida we Wrocławiu odsłaniającą przed współczesnymi studentami i pracownikami Uniwersytetu historię miejsca i znajdujących się tu instytucji [DONA, 6, B22; Z3, IIIF.1, poz. 5].

Na zaproszenie Wydziału Nauk Pedagogicznych Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, Międzynarodowego Instytutu Studiów nad Kulturą i Edukacją, miałam okazję uczestniczyć w programie „Experiencing the New Europe” w 2012 r. i zapoznać studentów State University of New York i Syracuse University z architekturą zabytkowych wrocławskich hal targowych [Z3, IIIA]. Współpraca Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej z Technische Universität Dresden w ramach międzynarodowych warsztatów architektonicznych „Symbiozy estetyczne” we Wleniu w 2005 r., w których uczestniczyłam, została rozszerzona na kolejne lata o konkurs architektoniczny, praktyki zawodowe, współpracę studencką. Popularyzacji historii architektury, tematyki rewaloryzacji zabytków i muzealnictwa służą wyjazdy zabytkoznawcze organizowane dwukrotnie w ciągu roku w ramach Koła Naukowego Historii Architektury ArcHist, którym się opiekuję.

W latach 1997–2017 wygłosiłam 10 referatów na konferencjach i sympozjach międzynarodowych i krajowych [Z3, IIL, poz. 1–10]. Wygłosiłam również 11 wykładów popularyzujących moją pracę naukową, otwartych lub na zaproszenie, w tym dwukrotnie wykłady inaugurujące rok akademicki na Wydziale Architektury [lista wykładów: Z3, I.b.].

Za działalność organizacyjną, naukową i dydaktyczną byłam od 1996 r. wielokrotnie nagradzana przez macierzystą uczelnię. W 1997 i 2010 r. zostałam nagrodzona przez Rektora Politechniki Wrocławskiej za całokształt działalności naukowo-dydaktycznej. W uznaniu wyróżniającego wkładu w działalność uczelni nagrody Rektora w latach: 2005, 2008, 2010–2018. W 2002 r. zostałam nagrodzona Złotą Odznaką Politechniki Wrocławskiej, a w 2008 r. - Medalem Srebrnym za Długoletnią Służbę. W 1999 r. w konkursie na najlepsze prace naukowe, projektowe


32│

i popularyzatorskie dotyczące ochrony zabytków i muzealnictwa otrzymałam nagrodę Generalnego Konserwatora Zabytków i Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków. W 2000 r. zostałam laureatką nagrody zbiorowej Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji [Z3, IIK, IIID; dyplomy: Z4].

Wielokrotnie zajmowałam się doradztwem techniczno-konserwatorskim, uczestnicząc w konsultacjach i opiniując dokumentację projektową oraz działania w zakresie ochrony zabytków [Z3, IIF.2, IIIM, N, Q].

Byłam członkiem organizacji zawodowych SARP Oddział Wrocław oraz Dolnośląskiej Okręgowej Izby Architektów RP. Jestem od 1991 r. członkiem międzynarodowej organizacji DOCOMOMO International oraz polskiej sekcji DOCOMOMO Polska. Od 2007 r. jestem członkiem Komisji Architektury i Urbanistyki Oddziału Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu [Z3, IIIH].

5.3. Podsumowanie dorobku po uzyskaniu stopnia doktora

Mój dorobek naukowy z lat 1997–2018, zarejestrowany z afiliacją Politechniki Wrocławskiej obejmuje 68 prac. Jestem autorką 46 publikacji, w tym 2 monografii, 3 książek (w tym zarejestrowany w DONA udział w Encyklopedii Wrocławia i 1 książka wieloautorska), 3 rozdziałów w monografiach, 9 rozdziałów w książkach (w tym 2 współautorskich z Jadwigą Urbanik), 12 artykułów i referatów konferencyjnych (w tym 5 współautorskich - 1 Agnieszką Witkowską; 2 Jadwigą Urbanik, 2 Piotrem Gerberem, 1 artykuł popularnonaukowy) oraz 14 innych prac (hasła w leksykonach). Zasięg międzynarodowy ma 11 publikacji wydanych w języku angielskim i niemieckim (1 monografia, 1 książka, 3 artykuły, 3 referaty konferencyjne i 3 rozdziały w książce). Jestem współautorką 3 redakcji monografii i prac zbiorowych (współpraca: Olgierd Czerner, Janusz Dobesz, Marta M. Rudnicka-Bogusz, Jolanta Szablicka-Żak). Jestem również autorką i współautorką niepublikowanej dokumentacji prac badawczych w formie 22 raportów.

Jedna moja publikacja jest indeksowana w bazie Web of Science (WoS) – 10 pkt. Liczba cytowań publikacji według bazy Web of Science wynosi 3, przy liczbie cytowanych prac 2. W Google Scholar mam udokumentowane 33 cytowania. Indeks Hirscha według bazy Google Scholar wynosi 3. Łączna liczba punktów za publikacje według MNiSW wynosi 45.

Czynnie uczestniczyłam w 10 konferencjach, wygłosiłam 6 referatów na konferencjach międzynarodowych (w języku angielskim, niemieckim i polskim) i 4 referaty na konferencjach krajowych. Większość z nich została opublikowana jako rozdziały w książkach i artykuły. Wygłosiłam 4 wykłady na zaproszenie poza macierzystą uczelnią, 2 wykłady na inaugurację roku akademickiego na Wydziale Architektury PWr, 1 wykład na Dolnośląskim Festiwalu Nauki. Kierowałam 14 krajowymi projektami badawczymi zrealizowanymi z funduszy MNiSW (badania własne i statutowe), z których sporządziłam sprawozdania w formie niepublikowanych raportów.

W latach 2005–2014 współpracowałam naukowo z Technische Universität w Dreźnie, Gustav-Oelsner-Gesellschaft für Architektur und Städtebau e.V. w Hamburgu-Altonie. Efektem współpracy z Archiwum Budowlanym Miasta Wrocławia i Muzeum Architektury we Wrocławiu były 2 wydawnictwa (1 monografia i 1 książka


33│

mojego autorstwa) oraz 4 wystawy (w tym 1 plenerowa), których koncepcji byłam

Documents

03 Z2 AUTOREFERAT A GRYGLEWSKA-s