5/22/2018 1-15334

1/120

Bezpatny dodatek: flm DVDB. Sk K Sl

cena 7 z (w tym 0% VAT)

numer indeksu 374431

nakad 15000 egz.

9 7 7 1 6 4 1 9 5 6 0 0 1 >09

I S S N 1 6 4 1 - 9 5 6 1

B I U L E T Y NB I U L E T Y Ni n S t y t u t u p a m i c i n a r o d o w e ji n S t y t u t u p a m i c i n a r o d o w e j

N R 7 ( 9 0 )l i p i e c2 0 0 8

5/22/2018 1-15334

2/120

oddZiay ipn adreSy i teleFony

ul. Warsztatowa 1a, 15-637 Biaystoktel. (0-85) 664 57 03

ul. Witomiska 19, 81-311 Gdyniatel. (0-58) 660 67 00

ul. Kiliskiego 9, 40-061 Katowicetel. (0-32) 609 98 40

ul. Reformacka 3, 31-012 Krakwtel. (0-12) 421 11 00

ul. Szewska 2, 20-086 Lublintel. (0-81) 536 34 01

ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 dtel. (0-42) 616 27 45

ul. Rolna 45a, 61-487 Poznatel. (0-61) 835 69 00

ul. Sowackiego 18, 35-060 Rzeszwtel. (0-17) 860 60 18

ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecintel. (0-91) 484 98 00

ul. Chodna 51, 00-867 Warszawatel. (0-22) 526 19 20

ul. Sotysowicka 21a, 51-168 Wrocawtel. (0-71) 326 76 00

BIAYSTOK

GDASK

KATOWICE

KRAKW

LUBLIN

D

POZNA

RZESZW

SZCZECIN

WARSZAWA

WROCAW

oddZiay ipn adreSy i teleFony

BIULETYN INSTYTUTU PAMICI NARODOWEJKolegium: Jan aryn przewodniczcy,

ukasz Kamiski, Kazimierz Krajewski, Filip Musia,Barbara Polak, Leszek Prchniak, Jan M. Ruman, Jacek urek

Redaguje zesp: Jan M. Ruman redaktor naczelny (tel. 0-22 431-83-74), jan.ruman@ipn.gov.pl

Barbara Polak zastpca redaktora naczelnego (tel. 0-22 431-83-75), barbara.polak@ipn.gov.plJacek urek sekretarz redakcji (tel. 0-22 431-83-55), jacek.zurek@ipn.gov.pl

Piotr ycieski fotograf (tel. 0-22 431-83-95), piotr.zycienski@ipn.gov.plsekretariat Maria Winiewska (tel. 0-22 431-83-47), maria.wisniewska@ipn.gov.pl

Projekt graczny: Krzysztof Findziski; redakcja techniczna: Andrzej Broniak;amanie: Tomasz Ginter; korekta: Maria urek

Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, WarszawaAdres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa

www.ipn.gov.pl

Druk: 2 K s.c., ul. Pocka 35/43, 93-134 d

5/22/2018 1-15334

3/120

1

ROZMOWY BIULETYNUW oparach absurdu

Z ukaszem Kamiskim rozmawia Barbara Polak............................... 2Prawda w artach zawarta

Z Janem Pietrzakiem rozmawia Patrycja Gruszyska-Ruman........11

KOMENTARZE HISTORYCZNEJustyna Baejowska arty z misia.....................................................................18

Agnieszka Pietrzak Jerzy Wilczura i zbiorek artw okupacyjnych...........41

Sawomir Kalbarczyk Czuji paniusia tyn smrd?............................................ 53Mirosaw Bernaciak Kary za humory................................................................59

Andrzej Krajewski Zapomniana sztuka aluzji.................................................68Pawe Knap Studencka anegdota, czyli egnajcie chopcy....................... 73Przemysaw Zwiernik Zanim napisano ostatni zwrotk.............................. 78

KSIKI..........................................................................................................85

WYDARZENIA.................................................................................................91

NAGRODYKsika Historyczna Roku............................................................................101Janusz Cisek Oskar Halecki patron nagrody

Ksika Historyczna Roku.......................................................................103Kustosz Pamici Narodowej 2008.............................................................. 110

B I U L E T Y NNR 7 (90)

LIPIEC2 0 0 8

SPIS TRECI

I N S T Y T U T U P A M I C I N A R O D O W E J

Na okadce: str. I rys. Andrzej Krauze, 1975 r.; str. IV Obwieszczenie rozwieszane w Poznaniu

przez struktury podziemne przed wyborami do Rad Narodowych w czerwcu 1988 r.

5/22/2018 1-15334

4/120

2

ROZMOWY

BIULETYNUW OPARACH ABSURDU

Z UKASZEM KAMISKIM ROZMAWIA BARBARA POLAK

B.P. Kada doktryna, a komunizm nie by tu wyjtkiem, nawet

mona powiedzie, by jej klinicznym przypadkiem, jeli mier-telnie powanie traktuje swoj ideologi, ju na pocztku swegopraktycznego funkcjonowania przeradza si w jak poczwarnform przez to, e jest tak niesychanie pryncypialna, nie pozwalana spojrzenie na rzeczywisto w inny sposb, z innej ni was-na perspektywy. Komunizm podtrzymywany aparatem przemocy,

oderwany od tego, co byo tradycj, sprawdzon praktyk czy chociaby realno-ci obszaru, na ktry zosta implantowany, sam skazywa si w wielu przypadkachna mieszno. Pamitajmy te, e absurd i mieszno czsto id w parze.

.K. Zgadzam si z tym, ale nie do koca. Musimy rozrnia r-ne etapy. Jest faktem, e system komunistyczny kreowa wiele absur-dw, czy te sam w pewnym sensie by w swoim zaoeniu absurdalny.Z drugiej strony, w swojej fazie szczytowej, ktr dla komunizmu byetap stalinowski, absurd by przesaniany przez groz. Elementy groteskibyy widoczne na zewntrz. Jeli kto w latach pidziesitych mg siswobodnie mia z pewnych absurdw komunizmu, to mg to robina zewntrz systemu. miech by wany take wewntrz, ale to ju bymiech przez zy. Absurdalno sytemu w przypadku Polski najpeniejujawnia si, czy te raczej zostaa obnaona przez spoeczestwo wlatach osiemdziesitych, gdy robiono to w sposb otwarty. To jednak bya duga droga od okresu grozy do obnaenia wprost absurdu i groteskowoci systemu. W latach osiem-dziesitych odbywao si to ju nie cichaczem, nie w kameralnych gronach, ale w sposbotwarty, tak, jak robia to chociaby Pomaraczowa Alternatywa na ulicach kilku polskichmiast. Wymiewano wanie to miertelnie powane traktowanie przez wadze absurdalnejrzeczywistoci i funkcjonowania systemu.

B.P. Czy wrd dziaaczy aparatu partyjnego istniaa jaka wiadomo grotesko-woci takich chociaby sytuacji, jak rne okazje, przy ktrych przedstawiciele wa-dzy posugiwali si retoryk czy ceremoniaem rodem z przedwojennych czasw,np. uczestniczc w uroczystociach relig nych lub pastwowych z opraw relig n,co samo w sobie dla jednych byo obraz Bosk, dla innych czyst grotesk.

.K. Przede wszystkim, istnieje bardzo mao wiadectw tego, jak myleli, i jak postrzegalirzeczywisto ludzie partii, zwaszcza w pierwszych latach Polski Ludowej. Jak si wydaje,w drugiej poowie lat czterdziestych raczej nie postrzegali oni wspomnianych wyej sytuacjijako groteskowych czy absurdalnych. Istniaa grupa dziaaczy, potpionych ju w 1945 r.przez Gomuk, ktrzy po prostu nie rozumieli, dlaczego na obecnym etapie Bierut musiuczestniczy w naboestwach. Ich pryncypialna postawa wykluczaa postrzeganie rzeczy-wistoci w kategoriach absurdu.

Fot.P.ycieski

5/22/2018 1-15334

5/120

3

ROZMOWY

BIULETYNU

Przejawy takiego sposobu mylenia dostrzegania groteskowoci niektrych sytuacji za-czy si pojawia w aparacie znacznie pniej.

B.P. Mona wic powiedzie, e rozpoznawanie rzeczywistoci i nazywanie jejabsurdaln pom am ca t przestrze strachu byo domen rzdzonego spo-eczestwa. Jego obron i czasami jego atakiem.

.K. W sytuacji totalnego ubezwasnowolnienia w okresie stalinowskim miech, obokpogosek i plotek, by jedn z nielicznych broni dostpnych przecitnemu Polakowi. Mwisi, e dowcip polityczny i miech to jest bro sabych. Pozwalaj one z jednej strony lepiejsi poczu, rozadowa napicie i emocje, z drugiej, a moe przede wszystkim osa-biaj przeciwnika wszechpotnego, kontrolujcego sytuacj, dysponujcego aparatemprzemocy, ktry moe z obywatelem zrobi wszystko. Jedyne, co moe zrobi obywatel, towanie wymia wadz, aparat partyjny, oficjaln propagand czy kogo personalnie.Znaczna cz dowcipw politycznych przez cay okres peerelu, to byy kaway ad perso-

nam, kpice z tego, kto Polsk rzdzi na najwyszym szczebluB.P. Do klasyki peerelowskich dowcipw politycznych naley ten, ktry jest za-razem swoist definicj gatunku krtkie, mieszne i do siedzenia. Zawiera siw nim rwnie ta gorzka prawda, e ta bro sabych jest rwnie mao skuteczna,czy te jej uywanie rodzi konsekwencje obracajce si przeciw jej uytkownikom.Czy da si przytoczy z okresu stalinizmu jakie zachowania o charakterze grupo-wym, jeli takie byy, ktre omieszay wadze, czy pozostao to omieszanie tylkow wymiarze szemrania, opowiadania sobie anegdot w zaufanym gronie. Chodzimi o napisy, hasa, okrzyki.

.K. Wiele byo takich zachowa w latach wczeniejszych. W okresie zdobywania wadzypojawiay si takie zachowania, nastpnie w okresie przejciowym, w latach 19471948,kiedy ju byo jasne, e sytuacja w Polsce potoczy si w kierunku stalinizacji i sowietyzacjikraju. Zanika wwczas nadzieja na moliwo zmian, rozpoczto narzucanie spoecze-stwu pewnych podanych z punktu widzenia wadzy wzorcw, jak na przykad obowiz-kowe uczestnictwo w pochodach pierwszomajowych. W dokumentach archiwalnych z tegoczasu znajduj si nieliczne wzmianki wskazujce na to, e ludzie nie zawsze traktowalito ze mierteln powag. Zaznaczanie dystansu do uczestnictwa w pochodzie pierwszo-majowym manifestowano nie tylko np. w formie ulotek o charakterze wprost politycznym,

kilkakrotnie take urzdy bezpieczestwa odnotoway wykpiwanie oficjalnych okrzykw. Naprzykad zamiast okrzyku niech yje 1 maja czy niech yje Stalin grupy modziey skan-doway niech yje moja teciowa czy niech yje p litra. Takie zachowania po 1948 r.zostay jednak spacyfikowane i odyy dopiero w okresie odwily w 1956 r. Wtedy po-jawiy si takie pjawne prby kpiny z wadzy. Publicznej kpiny w okresie stalinowskimraczej nie byo, mimo e to wanie wwczas wadza zachowywaa si najbardziej absur-dalnie. Przypomn my jej irracjonalne zachowania takie, jak propagowanie miczurinizmuczy ysenkizmu w biologii. Dziao si to na masow skal, istniay kka miczurinowskiew kadej szkole. Byo to absurdalne nie tylko dla ludzi nauki, ale dla kadego czowiekaz jakkolwiek praktyk rolnicz. W okresie stalinowskim nikt z ludzi nauki nie zdoby si,

eby powiedzie, eby wykrzykn krl jest nagi!, e to kompletna bzdura. Kontrola nad

5/22/2018 1-15334

6/120

4

ROZMOWY

BIULETYNUspoeczestwem bya ju tak silna i prowadzona bya na tak skal, e postaw wymiewa-

jcych wprost chociaby te sowieckie idee praktycznie nie byo. Wtedy jedyn reakcj byydowcipy opowiadane sobie prywatnie, a nie zachowania publiczne.

B.P Za co wzio si spoeczestwo w okresie odwily przy negliowaniu latminionych?

.K. Czciowo byo to obnaanie stalinowskich rytuaw i kultu jednostki, ktry trak-towano miertelnie powanie, a gdy opady maski, okaza si jednym wielkim absurdem.Nawet z dzisiejszej perspektywy niektre przydomki nadawane Stalinowi czy Bierutowi sbezsprzecznie mieszne

B.P. z tym wiksz przyjemnoci stosowane do wspczesnych przywdcwpastwa

.K. W stalinizmie nie byo zachowa przemiewczych czy wrcz szyderczych w sferzepublicznej, natomiast jeli chodzi o liczb i rnorodno dowcipw politycznych, to byjeden ze szczytowych okresw ich rozkwitu. Oczywicie pniej przystosowywano je dokolejnych przywdcw Polski ludowej, czy do kolejnych etapw jej rozwoju. Onew ogromnej mierze wykorzystyway absurdy zawarte w oficjalnej propagandzie, jak caagrupa anegdot o tym, e wszystkie najwaniejsze wynalazki cywilizacyjne byy dzieem Ro-sjan, e Zwizek Sowiecki jest najbardziej rozwinitym krajem na wiecie itd. Dostrzeenieabsurdu systemu w okresie odwily wizao si nie tylko z takimi obnaajcymi go zacho-waniami, np. w okresie studenckich juwenaliw. Pojawia si nowe zjawisko omieszaniesystemu wpyno na zachowania wadzy, ktra przynajmniej cz z tych najbardziej ab-

surdalnych rytuaw zlikwidowaa. Zrezygnowano z wymuszania socrealizmu w sztukachplastycznych i literaturze (jego resztki zachoway si w niektrych filmach). W innych pa-stwach obozu ten odwrt nie by a tak radykalny. Byy te zmiany w przestrzeni publicz-nej. Rzadko si to zauwaa, ale Polska bya po 1956 r. jedynym krajem, gdzie na masowskal nie wystpoway takie elementy wystroju miast czy fabryk jak czerwone gwiazdy czysierp i mot. Na ich brak wpyny te spontaniczne reakcje spoeczestwa, ludzie po prostuzrzucali te emblematy. Ten rodzaj zachowa nasili si zwaszcza po wybuchu rewolucji w-gierskiej, ale to, e nie prbowano tego elementu przywrci, wiadczy o tym, e zdawanosobie spraw, i istniej pewne granice nie pozwalajce zastosowa skompromitowanegow oczach spoeczestwa systemu kontroli i zewntrznych jego symboli.

B.P. Przy niewydolnoci systemu w sferze socjalistycznej gospodarki zdarzay sitakie sytuacje, e brakowao czerwonej materii na te wszystkie dekoracje, nie m-wic ju o kopotach z czarnym materiaem na kir po mierci Stalina.

.K. Czerwie z naszych ulic oczywicie cakowicie nie znikna, ale z pewnoci w tejdziedzinie bylimy na ostatnim miejscu wrd pastw bloku.

B.P. Czy znane s jakie gosy obnaajce nie tylko absurd komunizmu, ale rw-nie zdecydowanie omieszajce go ze strony wolnego Zachodu? Bo to ciekawe,

na ile Zachd mia odwag, poza swymi rozgrywkami czysto politycznej natury,

5/22/2018 1-15334

7/120

5

ROZMOWY

BIULETYNU

podda krytyce, a raczej omieszaniu, system komunistyczny, ktrego wyznawcwi tam nie brakowao.

.K. Humor by jednym z ory zimnej wojny, stosowanym z rnym powodzeniem przezobie strony. Zwizek Sowiecki i blok komunistyczny byy jednym z wdziczniejszych tematwnp. dla zachodnich karykaturzystw. Wtek ten pojawia si take niekiedy w filmach, gdykpiono np. z wieku i zwizanych z tym zdolnoci intelektualnych sowieckich przywdcw.Jak si wydaje, w kpieniu z komunizmu przodowali Amerykanie, dla wielu zachodnich Eu-ropejczykw, zwaszcza dla elit, takie arty byy czym niewaciwym.

B.P. Praktycznie, moe z wyjtkiem czasu najtwardszego stalinizmu, istniay le-galne pisma satyryczne, kabarety. Wadza musiaa zostawi, jako wentyle bezpie-czestwa, takie obszary, gdzie miech i humor byy w peni dozwolone. Oczywiciepozostaje kwestia jakoci tego miechu i humoru.

.K. I tu bya bardzo wyranie okrelona granica midzy tym, co byo dozwolone, a tymco byo niedozwolone i, co czsto za tym idzie, karane. Take po roku 1956. Pozostawianopewien zakres wolnoci w kpieniu z rzeczywistoci, bo w adnym razie nie byo przyzwo-lenia na kpiny z systemu, co w innym kontekcie bywao nazywane konstruktywn krytykprasow. To jest osobny problem, na ile tzw. pisma satyryczne, jak choby Szpilki, byynaprawd mieszne. To, co byo wczesn karykatur, szczeglnie karykatur polityczn,ograniczao si do rysunkw przedstawiajcych np. zachodnioniemieckich rewanystw

B.P. czy oblenych i tustych burujw, czyli wrogw. Byo elementem walki.

.K. bo tak naprawd dowcipu (w sensie humoru) tam nie ma. Karykatura bya najcz-ciej kolejnym narzdziem walcej na odlew niczym cep propagandy. Ale oczywicie pewienzakres kpiny z rzeczywistoci, z jej niedostatkw, by dopuszczalny. Zakres tej strefy dozwolo-nej ewoluowa, zmienia si. Po 1956 r., z niewielkimi wahaniami, ewolucja sza w kierunkuposzerzania tego obszaru dozwolenia. Z pocztku ograniczao si to do kpiny np. z brakwrynkowych, czyli z tych sfer rzeczywistoci, ktrych nie dao si ukry. Byo to jednak sku-pienie si na samym fakcie, bez sugerowania w danym dowcipie czy karykaturze, dlaczegotak jest. Jeli wskazywano winnego, to by nim kierownik sklepu i na tym poziomie koczyasi analiza. W latach siedemdziesitych ta granica znw ulega przesuniciu, nie mwicju o latach osiemdziesitych. Wwczas granica dopuszczalnoci kpiny, np. dla kabaretw,

zostaa przesunita bardzo daleko, mimo e teksty, ktre dopuszczano do obiegu, podle-gay regularnej cenzurze. Oczywicie nie wszystko i nie zawsze dao si wyczyta na pozio-mie scenariusza, czsto kluczowa bya intonacja, zachowanie, mimika, ale pamitajmy, ecenzorzy te byli obecni na przedstawieniach. Rzdzcy zezwalali na coraz wicej, czujc,e ten wentyl bezpieczestwa musi by coraz sprawniejszy, eby umoliwi rozadowanie co-raz silniejszych emocji spoecznych. Pytanie, czy ta taktyka bya na dusz met skuteczna.Wydaje si, e niekoniecznie. Niemniej w Polsce dopuszczono do najwikszej (moe pozaWgrami) swobody w sferze legalnej wykpiwania pewnych elementw rzeczywistoci.

B.P. Przychodzi mi do gowy jedyny przykad wysokiego funkcjonariusza partyjne-

go i pastwowego, ktry pewnie dlatego, e by czowiekiem inteligentnym, wic

5/22/2018 1-15334

8/120

6

ROZMOWY

BIULETYNUsta go byo i na autoironi, pozwala sobie, co waniejsze, take na ironiczne

uwagi pod adresem towarzystwa, w ktrym tkwi. Myl o Mieczysawie Rakow-skim. Czy mona poda jeszcze inne przykady? Wraz z upywem czasu zmieniasi w jakim zakresie poziom wyksztacenia funkcjonariuszy aparatu i, rwniew okrelonym zakresie, poziom ich zideologizowania.

.K. Z czasem stawali si oni po prostu bardziej cyniczni. Znany jest przykad FranciszkaSzlachcica, ktry z upodobaniem zbiera dowcipy, zwaszcza te, ktre do niego osobiciesi odnosiy. Jest taka scena z filmu ycie na podsuchu, kiedy jeden z oficerw Stasiomiela si powiedzie dowcip polityczny i ponosi srogie tego konsekwencje. Taka scenaw filmie o realiach schykowego peerelu jest raczej nie do pomylenia. W Polsce w latachsiedemdziesitych opowiadanie sobie dowcipw politycznych nie byo ju wykroczeniemw samym aparacie partyjnym czy w aparacie bezpieczestwa. Raczej byo takim wewntrz-nym sygnaem dawanym kilku kolegom w wszym gronie, e cho jestemy w cisymaparacie, ale jestemy otwarci, autoironiczni Jak si okazuje, funkcjonoway nawet spe-

cyficzne powiedzonka wewntrz aparatu partyjnego, nie tylko dowcipy zapoyczane odreszty spoeczestwa. Wojciech Winiewski w swoich wspomnieniach przytacza jedno z nich Gdy nie orze si i nie sieje, zbiera si plenum.

B.P. Czy kiedykolwiek w dziejach peerelu nastpna ekipa obnaya absurdalnodecyzyjn czy wykonawcz ekipy poprzedniej?

.K. Tak wprost, nie. Po tak bro raczej nie sigano, raczej stosowano rozliczeniana poziomie czysto politycznym, powanym i ponurym. Nieoficjalnie dopuszczano pewnealuzje, pewne kpiny dotyczce absurdw minionego okresu (np. w filmie). W elitach wadzy

nie zdobyto si na tak finezj, aby pogry rywali celnym artem. By moe dlatego, ewikszo z potencjalnych dowcipw z rwnym powodzeniem mona byo zastosowa dokadej kolejnej ekipy.

B.P. Widziaam kiedy zbir satyrycznych i karykaturalnych rysunkw jednegoz czonkw biura politycznego KPZR, nie pamitam, kto to by, by moe azarKaganowicz. One pokazyway naprawd jego poczucie i absurdu, i miesznoci,i na dodatek zdolnoci rysunkowe. Moe zbyt wiele spodziewam si, dopytujco samowiadomo miesznoci ludzi wadzy.

.K. To moe by po prostu poczucie humoru, karykatura zreszt moe by te dowodemsympatii Jeli chodzi o Polsk, gdybym pokusi si o pewn diagnoz generaln, to mamwraenie, e niektrzy wrd inteligentniejszych czonkw aparatu partyjnego, np. Rakow-ski czy Tejchma (jego dzienniki s te dobrym tego przykadem), rzeczywicie mieli pewnepoczucie absurdu, rone jednak od poczucia miesznoci. Absurd widzieli w tej sferze ofi-cjalnej pompy, propagandy. Na przykad Tejchma odczuwa absurdalno faktu nadaniaorderu Virtuti Militari Breniewowi. Wic to odbywao si na poziomie dostrzegania absur-dalnoci pewnej fasady systemu, ale take dostrzegania absurdu na poziomie politycznym.To jest dobrze widoczne w Marcu 68, wiadomo, e partia przejmuje i wykorzystujew rozgrywce politycznej hasa kojarzce si z zupenie innymi odamami politycznymi

i w zupenie innym czasie. Dostrzegano to rwnie w aparacie partyjnym. Czasami trudno

5/22/2018 1-15334

9/120

7

ROZMOWY

BIULETYNU

im byo pogodzi si z tym, e ich wadza dochodzi do absurdu. Oczywicie czowiekskrajnie cyniczny, ktry zawsze ustawia si w kierunku aktualnie wiejcego wiatru, nie miatego problemu. Ludzie, ktrzy niezalenie od swojej formacji chcieli trzyma si jakiejjednej logiki postpowania, choby wynikajcej z ideologii komunistycznej, zaczynali do-strzega absurdy. Jak choby ten, e mamy pastwo robotnicze, w ktrym robotnicy niemaj nic do gadania. To nie jest mieszne, ale jest to sytuacja absurdalna.

B.P. To jednak pewnie bardziej bolao spoeczestwo, a nie przedstawicieli wadz.Wracajc do kabaretu, jako formy aktywnoci pozwalajcej odreagowa rzeczywi-sto, dziki ktrej mona ju byo powiedzie stosunkowo wiele, peni on jeszczejedn funkcj. Kabaret tradycyjnie jest miejscem do elitarnym, wstp do niegomieli tylko nieliczni, na og jednak wybrani szczliwcy

.K. w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych kabaret zawita do telewizji

B.P. ale to jednak by ju troch inny kabaret, i inne rzeczy w nim si dziay. M-wi teraz o czasach znacznie wczeniejszych, latach popadziernikowej odwilyze studenckimi kabaretami Bim-Bom na Wybrzeu, STS w Warszawie, czy kra-kowsk Piwnic pod Baranami, by wymieni najbardziej znane. One wwczas,take pniej, np. Kabaret pod Egid, speniay funkcje miejsc, gdzie bywali takepartyjni notable doznajcy tam swoistego katharsis oto my, tacy jak wy, drodzyobywatele, patrzcie, jak si tu razem z wami demokratycznie bawimy, i miejemysi razem z wami. Z wami, to znaczy z pisarzami, ludmi nauki, lepiej ustawiony-mi inteligentami itd. Dla zwykego Kowalskiego by radiowy Podwieczorek przymikrofonie, ktry na og poraa wprost przanoci, i w ogle pewnie byby nie

do wytrzymania, gdyby nie uczestniczyo w nim kilka aktorskich indywidualnoci,jak np. Hanka Bielicka.

.K. Ale by to jednak rwnie wentyl bezpieczestwa dla pewnej grupy spoeczestwai dowd na to, e istniej pewne przestrzenie wolnoci, e pewne rzeczy mona byow nich wykpi, wymia. Szed za tym jeszcze jeden sygna byo to takie puszczanie oka,zwaszcza do inteligencji. Odbyway si w takich miejscach nieoficjalne spotkania z twrca-mi, gdzie miano si z dowcipw o wadzy, a nawet sami ludzie wadzy opowiadali rneanegdotki. To byy takie komunikaty te jestemy ludmi, te mamy poczucie humoru, ales pewne pryncypia

B.P. Czy w tym co byo anegdot, dowcipem, opowiastk, tym co ludzie opowia-dali sobie z ukontentowaniem, eby odreagowa, byy jakie tematy tabu?

.K. Jeli chodzi o wymiewanie si z wadz, czy rzeczywistoci kreowanej przez wadze, toraczej nie. Ale w innej sferze byy. S cae serie dowcipw o wizieniu, o tym za co monatam trafi, takie mianie si z samych siebie, kilkadziesit dowcipw o tym, e opowia-danie dowcipw jest karane. Jeden z pierwszych dowcipw, ktry pojawi si po wojniew Warszawie jaki jest najwyszy budynek? MBP na Koszykowej, bo tam ju z piwnicy wi-da Syberi. Bya ich caa masa, ale one nigdy nie dotykay jednej sfery mierci. Z tego

nie kpiono, to bya strefa wita. Tak byo i w nastpnych latach. W roku 1970 kpiono

5/22/2018 1-15334

10/120

8

ROZMOWY

BIULETYNUz wadzy, z wasnej kondycji (popularny wierszykJadospis), ale nie artowano ze mierci

demonstrantw. To samo byo w latach osiemdziesitych. Posu si znw przykademPomaraczowej Alternatywy, ktra w pewnym momencie dotkna tego tematu tabu, cospotkao si z natychmiastowym potpieniem. Podczas jednego z happeningw PA ktoprzygotowa transparent Pomcimy Wujka i (mniejszym literami) cioci. Natychmiast lu-dzie, ktrzy przyszli na happening, zareagowali bardzo zdecydowanym sprzeciwem. Monaobmiewa, oswaja groz, wizienie itd. Ale pewnej granicy nie wolno byo przekracza.

B.P. W peerelu, podobnie jak przed wojn, istniaa osobna kategoria dowcipz brod.

.K. To byy na przykad dowcipy okupacyjne, ktre z nieprawdopodobnym nasileniemwracay, zwaszcza w latach osiemdziesitych. Powtarzaj si te same tematy, adaptuje siokupacyjne piosenki, jak Siekiera, motyka. Rzeczywisto stanu wojennego uruchamia-a nieuchronnie skojarzenia z realiami wojennymi. Podobnie byo w czasach stalinizmu.

W 1948 r. wydano oficjalnie antologi humoru wojennego, oczywicie antyniemieckiego, kt-ra po kilku dniach zostaa wycofana z ksigar wanie dlatego, e kto si zorientowa, i jelitylko zmieni si Niemca na Sowieta, to wszystko staje si bardzo aktualne, prawie wszystko pa-suje. Do obiegu weszo dopiero drugie wydanie z 1958 r. Co kilka lat powracay falami staredowcipy, to bardzo charakterystyczne zjawisko. Byy to przede wszystkim dowcipy wymiewaj-ce kolejnych przywdcw PRL czy ZSRS. Warto te wspomnie, e caa gama artw politycz-nych miaa charakter midzynarodowy, wystpujc w rnych krajach bloku sowieckiego. Do-tyczyo to zwaszcza dowcipw wymiewajcych Sowietw czy te liderw partyjnych. Niezwyklepopularne w Polsce powiedzonko (ktre lubimy do dzi z pewn dum powtarza), i bylimynajweselszym barakiem w obozie socjalistycznym, byo rwnie popularne na Wgrzech.

B.P. Czy cho przez chwil istniao co takiego, jak dowcipy wadzy o spoecze-stwie. Krtko mwic, czy oni si z nas miali?

.K. Nie znam takich przykadw wprost, by oni sami co takiego wymylali. Zapewnetake i ich sposobem odreagowania trudnej rzeczywistoci (a podstawow trudno mielinieustannie wanie ze spoeczestwem) bywa humor czy art. Byy podejmowane pr-by instytucjonalnego wprowadzenia takiego elementu, w czasie legalnej Solidarnoci19801981, kiedy wyprodukowano w KC PZPR ca seri karykatur (cz by moe po-wstaa take w MSW), ktre wykpiway strajki, niektrych liderw zwizku, postawy spoecz-

ne itp. Byy one rozpowszechniane takimi kanaami, by mogy uchodzi za spontaniczne.Czsto byy odwrotnoci karykatur, ktre produkowaa przeciwko wadzy Solidarno.To jednak byo robione na powanie, jako element rozgrywki politycznej, by zama trodzc si ludzk solidarno.

B.P. Bywao, e miejscem, gdzie rodzia si plotka, bya bezpieka. Czy pojawiaysi anegdoty polityczne z tamtego rda, skierowane przeciw komu, kto naleanp. do innej frakcji partyjnej, albo wanie wypada z obiegu?

.K. Przed wyborami w 1947 r. produkowano dowcipy omieszajce Mikoajczyka,

a w latach osiemdziesitych usiowano rozpowszechnia jakie dowcipy antysolidarno-

5/22/2018 1-15334

11/120

9

ROZMOWY

BIULETYNU

ciowe, puci je w obieg, ale wikszo z nich przepadaa. Jak si wydaje, krgi szerokorozumianego obozu wadzy nie byy miejscem tworzenia popularnych anegdot. Oczywiciezawsze pozostaje pytanie, gdzie tak naprawd rodziy si dowcipy, np. antymoczarowskie.Na pewno zawsze byo tak, e jedna frakcja z chci opowiadaa dowcipy mwice o tym,jak gupia jest druga frakcja, ale nie wiemy, czy byy zasyszane i z satysfakcj powtarzane,czy te sami je tworzyli.

B.P. A opozycja?

.K. W dziaalnoci opozycyjnej, zwaszcza lat osiemdziesitych, humor, art, satyra byybardzo chtnie wykorzystywane. Ju w okresie karnawau nastpuje eksplozja artw,ogromn popularno zyskuje kilka kabaretw, mniej lub bardziej udane dowcipy rysun-kowe i karykatury odnale mona praktycznie w kadym pisemku zwizkowym. Takew stanie wojennym, mimo i czas by to wyjtkowo ponury, dowcip jest orem podzie-mia i elementem samoobrony spoeczestwa. W drugim obiegu ukazuj si antologie

dowcipw, karykatury (zwaszcza Jaruzelskiego i Urbana) zdobi podziemne kalendarze,ulotki, kartki pocztowe. Powstaj zupenie nowe formy satyryczne, jak na przykad caeserie banknotw wykpiwajcych przywdcw i realia PRL. Kr kasety z zakazanymiprogramami kabaretowymi, Jacek Fedorowicz rozpowszechnia na kasetach video swojesynne przerbki Dziennika Telewizyjnego. Ukazuj si nawet podziemne pisma satyrycz-ne, jak wydawane w Lubinie do Robola.

5/22/2018 1-15334

12/120

10

ROZMOWY

BIULETYNUB.P. Ile wyrokw zapado za opowiadanie kawaw?

.K. Niestety nie znamy penej statystyki, z dwch powodw. Po pierwsze nie znamy pe-nej statystyki wszystkich wyrokw, po drugie za dowcipy skazywano z tych samych para-grafw, co za szeptan propagand, za ktr w szczytowym okresie zapadao kilka tysi-cy wyrokw rocznie. Mona wic szacowa, e w okresie stalinowskim co najmniej kilkasetosb skazano za rozpowszechnianie dowcipw politycznych. Natomiast satyra bywaaelementem wyrokw bardzo powanych. W okresie stalinowskim bya ona nie tylko formsamoobrony spoecznej. Znaczna cz tajnych organizacji, o rnym stopniu rozwoju, teposugiwaa si t broni. Wiosn 1945 r. pojawio si pismo Sojusznik, jesieni 1946 r.WiN wyda trzy numery pisma satyrycznego Szydo. Take w 1946 r. we Lwowie poja-wi si Sowizdrza, kontynuacja satyrycznego pisma z czasw wojny.Wydawano wieleulotek o charakterze satyrycznym, karykatur. Powstaway satyryczne piosenki, ktre potemzyskay ogromn popularno, byy przerbki znanych szlagierw, wymiewajce wadze.W okresie stalinowskim zajmoway si tym midzy innymi nielegalne organizacje modzie-

owe, ktrych w tym czasie byy setki. Jednym z elementw ich dziaalnoci bywao rysowa-nie karykatur, zwaszcza Stalina. By on wic nie tylko najbardziej czczon postaci, alei gwnym obiektem satyry. Czasem w aktach spraw przeciw tym organizacjom materiaemdowodowym s wanie te rysunki. Represje bynajmniej nie zaniky po 1956 r. W 1963 r.,po podwyce cen gazu i wgla, ogromn popularno zyska satyryczny wierszyk, ktry,mwic w duym skrcie, odnosi si do moliwoci znalezienia alternatywnych rdeenergii. By on przepisywany rcznie i na maszynach do pisania, w kilka dni obieg caykraj. Suba Bezpieczestwa przeprowadzia szeroko zakrojon akcj zmierzajc z jednejstrony do ustalenia autora paszkwilu, a z drugiej do wykrycia osb, ktre utwr ten kol-portoway. W dziaaniach tych uczestniczyy rwnie struktury partyjne. W efekcie na kilka

lat wizienia skazano autora satyry, w stosunku do szeregu dalszych (np. przepisujcychwiersz na subowych maszynach) przeprowadzono ledztwo, za setki osb spotkay inne-go rodzaju represje nagany, degradacje czy zwolnienie z pracy.

B.P. Jednym z satyrykw najbardziej znienawidzonych przez komunistw by JanuszSzpotaski, ktry spowodowa, e po raz pierwszy poczuli si dotknici. Zachowa-nie Gomuki jest tego dowodem. No i wyrok. Myl, e czym innym byo ideologicz-ne spojrzenie na dowcip polityczny, a czym innym osobiste poczucie obrazy.

.K. Przykad Szpotaskiego jest tu przykadem skrajnym. W dowcipach liczba bohaterw

wymienianych z nazwiska bya ograniczona I sekretarz, premier, kilka wyrazistych postaciz Biura Politycznego, na przykad Albin Siwak w latach osiemdziesitych, czy ministrw jakJerzy Urban, ktrzy byli znienawidzeni i stali si gwnymi bohaterami wielu humorw. Jelichodzi o Siwaka, to on po latach w swoich wspomnieniach zdoby si nawet na pewnautoironi, jeden z tomw zatytuowa Od opaty do dyplomaty.Takich przypadkw, jakobraenie si Gomuki na Szpotaskiego, nie byo wiele. W stanie wojennym skazano kilkaosb za rozpowszechnianie wierszy czy rysunkw wymiewajcych Jaruzelskiego, nie sdzjednak, by odbywao si to na interwencj generaa. To byy dla ludzi wadzy, po 1956 r.,do delikatne kwestie takie obraanie si. Jeden z dowcipw mwi wszak o wyroku zaobraenie jakiej wanej figury i dooeniu kilku lat za zdrad tajemnicy pastwowej. Bo

ujawnienie obrazy nie przywoywao spoeczestwa do porzdku, raczej wrcz przeciwnie.

5/22/2018 1-15334

13/120

11

ROZMOWY

BIULETYNU

PRAWDA W ARTACH ZAWARTAZ JANEM PIETRZAKIEM, TWRC KABARETU POD EGID ROZMAWIAPATRYCJA GRUSZYSKA-RUMAN

P.R. Przeszed pan w peerelu ciekawy szlak od szkoy kadetw do kabaretu...

J. P. To bya rzeczywisto narzucona. Czowiek nie mia na ni wpywu. Byli ludzie zestarszych rocznikw, pokolenie powstacw. Oni mieli zupenie inn wiadomo. Ja, kie-dy koczya si wojna, miaem osiem lat. Nie miaem tej wiadomoci. Wrcz przeciwnie.Byem ksztatowany na produkt komunizmu. Od 1948 r. byem w wojsku. Trafiem tamjako dzieciak z gruzw Warszawy. Wojsko ukadao mi wiatopogld w myl kanonwwadzy ludowej. Proletariusze wszystkich krajw maj si czy i walczy z imperializmem.Przyjmowao si to, bo trzeba byo przerobi jak lekcj i zda egzamin, jak z chemii czymusztry. Dopiero po wyjciu z wojska pod koniec lat pidziesitych zaczem apa,czym jest ten ustrj. Samodzielnie si doksztacaem, by zrozumie, na czym to wszystkopolega.

P.R. Zanim pierwszy raz wystpi pan w telewizji, zajmowa si pan produkcjtelewizorw...

J.P. Uczyem si w wojsku na oficera radiolokacji. W cywilu poszedem pracowa dofabryki telewizorw. Technika radiolokacji i technika telewizyjna s sobie bardzo bliskie.Pracowaem przy produkcji Belwederw, pierwszych polskich telewizorw. Zawsze byo ichza mao, bo albo zabrako kineskopw albo skrzynek, albo nie dowieli opornikw. Byato typowo socjalistyczna fabryka. Chocia na tamte czasy nowatorska. Elektronika jestdziedzin pasjonujc. Gdyby to by normalny zakad pracy i mgbym si tam realizowa,nie poszedbym do adnego kabaretu. Nie byo jednak tam co robi. Pracowao si dwiegodziny dziennie, a potem trzeba byo udawa. Zainteresowaem si dziaaniami arty-stycznymi w Warszawie. Na pocztku lat szedziesitych zaczem wystpowa w klubie

5/22/2018 1-15334

14/120

12

ROZMOWY

BIULETYNUstudenckim Hybrydy. Najpierw bya to zabawa. Nie miaem wiadomoci, jak funk-

cj moe spenia kabaret dla spoeczestwa. Moe nie istotne treci, by miejscemkontestacji. Z upywem dni, z biegiem kabaretowych programw, kontaktw z cenzur,w naszym zespole pojawia si wiadomo, e to co robimy ma wag spoeczn, jestistotne. Mielimy inny ni wadza punkt widzenia na wiele spraw. Po paru przedstawieniachw Hybrydach okazao si, e jestemy na tapecie cenzury, pod lup, przychodz do nasesbecy, nagrywaj, e trwaj dyskusje, kto nam na to pozwoli, jak moemy mwi takierzeczy, dlaczego s odstpstwa od tekstw. Jednym sowem zacza si caa zabawa z cen-zur, ktra bya dla mnie zaskoczeniem. Po latach wojska i fabryki nie miaem pojcia, etak funkcjonuje to niby ludowe pastwo.

P.R. Twarde zetknicie z rzeczywistoci.

J.P. Tak, ale z drugiej strony by to powd do satysfakcji, e prosta zabawa w kabaret prze-radza si w co istotnego dla innych ludzi. Tumy na przedstawieniach potwierdzay nasz

opcj. Kabaret by bardzo popularny. Poza kolegami ze studiw i modzie akademick,zaczli przychodzi ludzie wani. Przykadowo prof. Tadeusz Kotarbiski, Melchior Wako-wicz, Leopold Tyrmand, Jerzy Andrzejewski, bywali korespondenci zagraniczni. W pewnymmomencie stao si jasne, e dziaalno ta wykracza poza czysto studenck zabaw. By toprzeom w moim yciu, bo zrozumiaem, e mam szans zaj si tym, co jest wane.

P.R. Dzi moe wydawa si paradoksalne, e kabaret doprowadzi pana do ta-kiej konstatacji.

J.P. Istniaa sfera artw, ktre objaniay rzeczywisto. Satyra pozornie nie czya si

bezporednio z yciem. Byo w programach duo abstrakcji, absurdu. Wydawao si, e toniewinna zabawa. Dopiero w pewnym momencie zaczo si okazywa, e w tych artachjest wicej prawdy o naszej rzeczywistoci ni w caej oficjalnej gadaninie.

P.R. Pamita pan dowcipy z koca lat czterdziestych?

J.P. Mczyzna na poczcie robi awantur urzdniczce, e znaczek z Bierutem nie chce siprzylepi. No tak, bo pan pluje z drugiej strony.Jak zaciukali w Moskwie Bieruta i przyjecha do Warszawy na pochwek, mwio si, ewyjecha w futerku a wrci w kuferku.

Pogrzeb Bieruta kosztowa trzy miliony zotych i caa Warszawa zastanawiaa si, e tostrasznie duo pienidzy, wic moe przy okazji za t sum pochowa cay Komitet Cen-tralny. Byaby to dua oszczdno.

P.R. W latach pidziesitych krloway chyba dowcipy o Stalinie?

J.P. Stoi Stalin na trybunie, odbiera defilad. Podbiega dziecko. Wujku, daj cukierka. Paszo won. Gos komentatora z telewizji. A mg zabi.arty byy okrutne, bo ycie byo okrutne.Przed Paacem Kultury defiluj ludzie na pierwszego maja. Jaki go krzyczy w bramie.

Niech yj kolejarze! Panie, co pan, teraz pielgniarki id. Niech yj kolejarze!

5/22/2018 1-15334

15/120

13

ROZMOWY

BIULETYNU

Przecie teraz id aktorzy. Niech yj kolejarze! Co pan z tymi kolejarzami? Gdybynie kolejarze, to bymy wgiel do Moskwy na plecach nosili.W artach przejawiaa si zakonspirowana wiedza o tym, jak jest w Polsce naprawd.Za jeden art dostawao si dwa lata wizienia. Wyrzucali te z pracy, odmawiali wydaniapaszportu, relegowali ze studiw.

P.R. Czyli podobnie jak w Rosji, gdzie na pytanie, kto wybudowa Bieomorkana,odpowiadano anegdotcziki.

J.P. A propos, dwch mczyzn wyjechao z Funduszu Wczasw Pracowniczych i znaleli siw jednym pokoju. Poszli na spacer, kupuj totka. Co pan zrobi, jak pan wygra 100 tysicy? Pojad na wczasy do Zwizku Radzieckiego. A jak pan wygra p miliona? Kupi wy-cieczk do Zwizku Radzieckiego. A jak pan wygra milion? Zafunduj sobie duszy po-byt w Zwizku Radzieckim. Czy pan nie zna innych krajw? Znam, ale pana nie znam.Jak zaczynaem robi kabaret, byy czasy Gomuki. Z jednej strony byo ycie oficjalne,

indoktrynacja, z drugiej strony ycie prawdziwe zawarte w artach.P.R. Jak pan przemyca t zakazan prawd w swoich artach?

J.P. Zaczem si tego w pewnym momencie uczy. Zobaczyem, e rozmowy z cenzurdo niczego nie prowadz. Nie mona byo wprost formuowa zdania. Trzeba byo w spo-sb zawoalowany. Stawao si to zabaw. Bylimy modzi i nas to bawio. Jak by t cenzurwykiwa, jak sformuowa art, eby cenzura pucia a ludzie zrozumieli o co chodzi. Naprzykad, lata szedziesite Chruszczow zacz sadzi kukurydz. Blok sowiecki wpadna pomys, e jak bdzie kukurydza, to ludzie bd mieli co je. Wielka akcja, sadzenie

na kadym kawaku pola kukurydzy. Taki idiotyzm typowy dla komunizmu. Sowo kukurydzaod razu zostao skrelone przez cenzur. Nie wolno go byo uywa. W zwizku z tym napi-saem piosenk o kalarepie. ,,Kalarepa z rodziny tej co rzepa, uprawia mona w stepach,a przy tym chodzi w trepach... Caa publiczno wiedziaa, e chodzi o kukurydz.Jak powstawaa Wsplnota Europejska, miaa najpierw nazw EWG (Europejska Wsplno-ta Gospodarcza), a wczeniej w Moskwie powstaa RWPG (Rada Wzajemnej Pomocy Go-spodarczej). By to twr sowiecki do koordynacji gospodarek socjalistycznych. Napisaem

5/22/2018 1-15334

16/120

14

ROZMOWY

BIULETYNUpiosenk RWPG cza, cza, cza. Sawiem w niej RWPG. Przywraca humor, umiech ci

le. Cztery litery RWPG. Cenzura kazaa zdj, bo cztery litery kojarzyy im si, i suszniezreszt, z d Panie, dlaczego cztery litery, wystarczy samo RWPG. A ja mwi, e brakujemi do frazy. Publiczno czekaa na takie teksty. Wiedziaa, e u nas mwi si treci istotne,ktrych nigdzie na miecie nie mona byo usysze. Na tym polegaa sia naszego kaba-retu. Dlatego zrobilimy tak karier i dlatego tak szybko, ju w 1967 r., wyrzucono nasz ruchu studenckiego.

P.R. Rozpoznawa pan na widowni twarze esbekw?

J.P. Esbekw, czasami tak. Jeli kto przychodzi parokrotnie, to go zapamitywaem. Na-tomiast cenzura miaa swoje dyurne rezerwowane miejsca. Przychodzili co tydzie i spraw-dzali z nosem w tekcie, czy nie zmieniem sowa. Byo to dokuczliwe. Strasznie trudno grakabaret, kiedy trzeba trzyma si literalnie tekstu.

P.R. miali si czasem cenzorzy?J.P. No pewnie! Bywao te tak, e przychodzi i mwi: Panie Janku, dzisiaj nikogo pozamn nie ma. Niech pan wali po caoci, chtnie posucham. Niektrzy byli wic yczliwi.Rozumieli, e to, co robi, jest paskudne. Prywatnie chcieli si pomia. yo si w pewnejschizofrenii. Co prawda w cenzurze dominoway tpe muy, ale byy te osoby inteligentne,ktre bray tak posad z powodw czysto oportunistycznych, bo tam dobrze pacono. Naprzykad mody cenzor po polonistyce, ktry mwi: Ale walicie, dobrze, dobrze. Tylkoniech pan uwaa, bo nastpnym razem przyjdzie taki i taki.W latach gomukowskich najciekawsze byy lekko znieksztacone fragmenty przemwie I se-

kretarza. Byy strasznie komiczne, bo Gomuka mia charakterystyczny tembr gosu. Miaemw swoim programie kilka takich fragmentw. Gdybymy mieli blach, zarzucilibymy Eu-rop konserwami. Ale nie mamy misa.Inny synny art, powtarzany przez ca Polsk, wyszed wanie z naszego kabaretu. Pol-ska przedwrzeniowa staa na skraju przepaci, a mymy zrobili dalszy krok naprzd.Takie niby-cytaty z przemwie Gomuki cieszyy si duym powodzeniem. Wystarczyotylko tembr gosu zrobi pod Gomuk i kada brednia przechodzia jako cytat z Gomuki.Trudno byo cenzurowa ton gosu.

P.R. Jak recept na ycie znalaz pan po usuniciu z ruchu studenckiego?

J.P. Zdenerwowao mnie, e mnie wyrzucaj, i dlatego postanowiem zosta przy tym za-wodzie. Byem takim zbuntowanym kabareciarzem. Moe wizao si to z moj przeszo-ci, wojskiem, fabryk. Byem odwany i bezczelny, nie daem si zastraszy. Tak powstaKabaret pod Egid, w ktrym ju zupenie wiadomie pracowaem nad niezalenym po-dejciem do spraw publicznych. Jak z pierwszymi kolegami z Egidy: Jonaszem Koft, Ada-mem Kreczmarem, Janem Stanisawskim, profesorem Kazimierzem Rudzkim siadalimy doobmylania programu, celowo szukalimy takich luk, w ktrych moglibymy sformuowasdy odbiegajce od obowizujcej linii partii.Zaczynalimy w roku 1967, jedc po prowincji. Nie mielimy w Warszawie lokalu.

W 1968 r. dostalimy pozwolenie na granie w Warszawie. Gralimy tylko przez sezon, bo

5/22/2018 1-15334

17/120

15

ROZMOWY

BIULETYNU

w 1969 kabaret zamknito. Ale przyszed Grudzie 1970 i na fali Gierka w 1971 r. zacz-em znowu gra. Trwao to cztery lata i znowu mnie wyrzucono, bo Gierek okaza si nietakim liberaem, jak si zapowiada.Na pocztku mwio si: Dlaczego ludzie tak popieraj Gierka? Bo myl, e przyczyPolsk do lska, a nie do Zwizku Radzieckiego.Kiedy widzielimy, e nie ma cenzora w programie, mwiem pierwsz uchwa pod prze-wodem Gierka o regulacji rzek. Pogbiamy dno i trzymamy si koryta, towarzysze.Po wyborze na sekretarza Gierek chodzi dookoa KC na czworaka i zbiera kamienie. Za-dzwoniono na Kreml, co robi. Breniew mwi: Nie denerwujcie si. Nasi naukowcy przezpomyk wszczepili mu program unochoda (by to taki ksiycowy pojazd).Takich artw byo mnstwo. Chopcy na wsi wyowili z wody Gierka, bo ton. Dzikuj,co wam mog zaatwi? Ja prosz rower. Ja talon na motorower. A ty? A ja miejscena cmentarzu. Dlaczego? Bo jak si ojciec dowie, kogo wyowiem, to mnie zab e.Teraz rozpowszechniane s mity, jak to za Gierka bya dobra szynka czy kiebasa. To kam-stwo dorabiane wspczenie przez propagandystw komunistycznych. Wtedy kryo wiele

dowcipw aprowizacyjnych. Klient wchodzi do sklepu. Poprosz kaszank. Ekspedientka A przepraszam, czy krew pan ju odda. Tak. No, to niech pan jeszcze kasz przy-niesie.Inny art: Zebranie. Towarzyszu Gierek, kiedy rozwiemy problem alkoholizmu? No,rozpoczlimy ju walk z alkoholizmem od likwidacji zakski.Dopiero w latach osiemdziesitych, w czasach Solidarnoci, sformuowaem tak zasad,prawo komunistycznej ekonomii, cytowane przez zachodnie gazety: Wprowadcie socja-lizm na Sahar, po tygodniu piachu zabraknie. Cenzura oczywicie skrelia sowo socjalizm,

FragmentdoniesieniaTW

P

iotr

5/22/2018 1-15334

18/120

16

ROZMOWY

BIULETYNU ale podczas karnawau Solidarnoci lekcewa-

yem cenzur. Wygadywaem takie rzeczy, ecz widowni rozgldaa si nerwowo.P.R. Kiedy powstaa piosenka eby Polskabya Polsk?

J.P. W 1976 roku. Po zajciach w Ursusie. Par-tia robia spdy propagandowe na stadionach i placach. Masy robotnicze protestowayprzeciw warchoom i wichrzycielom z Ursusa i Radomia. Wychodzili ludzie wyganiani podprzymusem z zakadw pracy. Stali z pochylonymi gowami, wstydzili si. A szajka obuzwstaa pord flag i wygaszaa przemwienia, jak to warchoy i wichrzyciele niszcz nam so-cjalizm. Byo to bardzo przygnbiajce widowisko. No i goszona bya wtedy propagandasukcesu. Telewizory trbiy od rana, jak to wietnie jest za towarzysza Gierka. Widziaem,e jest w tym co chorego, e pod naszymi sztandarami stoi szajka obuzw, oszustw

i zodziei. A nard spdzony na placu stoi z pochylonymi gowami i si wstydzi, suchajctych bredni. Wtedy zrodzio si we mnie marzenie o wolnej Polsce. To bya taka piosenka marzenie o wolnoci, e Polska moe by Polsk.Rzadko pisywaem takie powane utwory. Od poowy lat siedemdziesitych miaem trudnociz prac. ona z dziemi wyemigrowaa. Te miaem wyjecha. Opieraem si jak mogem,bo nie chciaem emigrowa. Piosenka wyprzedzia swj czas, bo w 1980 roku okazao si,e caa Polska ma j przegran na kasetowcach. Ludzie przegrywali po nocach. Czasem ja-ko bya fatalna. W dniach strajkw sierpniowych piosenka ta pojawia si w radiowzachfabrycznych. Staa si hymnem Solidarnoci. Byo to dla mnie niezwyke przeycie.

P.R. Kiedy piosenka zaistniaa w 80 roku, ludzie gratulowali panu na ulicach?J.P. Tak, ludzie zaczli wydzwania, zaprasza mnie na strajki. Jedziem po hutach,stoczniach, na barykady. By to hymn tamtego czasu. Kady rozumia, e chodzi namo dzisiejsz Polsk, chocia w tekcie s przykady historyczne. Komuna natychmiast zacz-a zwalcza t piosenk. Nie ma adnych nagra, jak tysice ludzi pieway to na strajkach.Chociaby na rogu Alej Jerozolimskich i Marszakowskiej. Caa Warszawa piewaa zemn. Ludzie stali na dachach tramwajw, autobusw. Miasto byo zablokowane. Dlategonie jest to nigdzie zarejestrowane.

P.R. Jeszcze mocniejsz wymow ta piosenka zyskaa po 13 grudnia...J.P. W stanie wojennym zapali mnie gdzie ju dosy tych wystpw, nie bdzie panwicej piewa eby Polska bya Polsk, bo teraz Polsk to my si zajmujemy. Napisaemwtedy piosenk w odpowiedzi. Pan mi mwi, panie oficerze, e mnie nie wolno zajmowasi Polsk. Bya to dyskusja z tym tpym, gupim komuchem, kolejna piosenka, ktra od-niosa sukces na tajnych spotkaniach, bo wtedy gralimy wycznie po domach.Twrczo Kabaretu pod Egid przeskoczya w 80 roku z piwnicznych izb na barykady.Oczywicie w mediach nas nie byo. Podobnie w stanie wojennym. Dopiero od poowy latosiemdziesitych rozlunia si troch atmosfera po stanie wojennym i zaczlimy wystpo-

wa oficjalnie.

5/22/2018 1-15334

19/120

17

ROZMOWY

BIULETYNU

Specjalni doradcy wytumaczyli Solidarnoci, e eby Polska bya Polsk, to jest nacjona-lizm, szowinizm i ciemnogrd. Solidarno zrezygnowaa z tego hymnu. Byo to dla mniedosy przykre, bo uwaaem, e jak hymn spontanicznie si rodzi, to powinien by zwizanyz tamtym czasem i organizacj, ktra t wolno Polsce wywalczya.Do dzisiaj ta piosenka ma kopoty. W radio, telewizji jej nie ma. Przypisywane jej s przezmichnikowszczyzn ze skonnoci Polakw. Nie ba si tej piosenki ani Reagan, ktry datytu swojemu przemwieniu Let Poland be Poland, nie baa si krlowa brytyjska, ktraprzemawiaa w Sejmie i zacytowaa te sowa. wiatowi przywdcy zrozumieli, e w tymhale zawieraj si nasze aspiracje niepodlegociowe, chcemy by wolnym narodem,wyzwoli si z komunizmu. Okazao si, e to haso jest szkodliwe dla ludzi, ktrzy przejliw Polsce wadz nad mediami w 1989 roku. Zaczli zwalcza mj kabaret. Przez kilka-nacie lat nie byo mnie w telewizji. Cay czas pac wysok cen za swoj niezaleno.Ci, co zwalczali mnie w peerelu, kiedy piewaem eby Polska bya Polsk, chcieli, ebyPolsk bya Kamucj czy Magadanem. Teraz mnie zwalczaj, bo patriotyzm kci im size wie europejskoci. To s po prostu tpi ludzie, ktrzy nie rozumiej, e jedno nie

wyklucza drugiego. Tak jak arty z polskich przywar nie wykluczaj mioci do Ojczyzny.Fragmenty esbeckich dokumentw pochodz ze Sprawy Obiektowej krypt. Tercet, dotyczcej Ka-baretu pod Egid, sygn. IPN BU 0999/253; wyboru dokonaa Anna Karolina Piekarska, ktra przy-gotowuje wiksz prac na ten temat.

Fot.P.ycies

ki

5/22/2018 1-15334

20/120

18

KOMENTARZEHISTORYCZNE Justyna Baejowska

ARTY Z MISIAAj, Mopsik malusi! Skoro szczeka na sonia, jak silny by musi!1

Wykpiwanie przeciwnika jest orem mocnym i skutecznym, a do tego dostpnym nawetsabym i ucinionym to proca Dawida, stojcego przed Goliatem2. W okresie rozbiorw,a potem I i II wojny wiatowej stanowio jedn z nielicznych skutecznych form przezwy-ciania strachu i grozy, a zarazem samoafirmacji3. Czy trzeba przypomina, jak citbroni jest miech, kpina, drwiny? Wadcy wiata i zwykli miertelnicy czsto bardziej siboj zjadliwego dowcipu ni przeklestw pisa w poradniku przeznaczonym dla adeptwtzw. maego sabotau jeden z organizatorw walki cywilnejAleksander Kamiski, przeko-nujc, e najlepszym sposobem na haso czy slogan jest zademonstrowanie w nimpogardydla wroga lubjego omieszenie4. Po wprowadzeniu stanu wojennego pocieszano si:W razie

psychicznego zaamania, signij po ksiki z humorem okupacyjnym. Przekonasz si, ebywao gorzej jeszcze, a nie tracilimy ducha. Pierwszym kto pokona Hitlera nie by woj-skowy, pierwszym dokona tego dowcip warszawski5. Wedle innego motta:Nard chce simia... a jeli nard chce si mia to nie ma artw!6

Tego ustrj nie zmieniPo 1944 r. po raz kolejny sprawdzio si, e w Polsce, bez wzgldu na jej nazw i ozdo-

b gowy ora trzeba by dowcipnym. Nie eby zaraz wesoym. Mona by ponurym jakkarawaniarz na deszczu. Mona by melancholikiem, pesymist, czarnowidzem. Ale to nie

1Dosownie:Aj, Moka! znat ona silna, czto ajet na sona!Z bajki Iwana Kryowa So i Mop-sik. Dowcip i satyra w PRL stay si przedmiotem zainteresowania m.in. Tomasza Szaroty, por. idem,miech zakazany kawa (dowcip) polityczny jako informacja o postrzeganiu peerelowskiej rzeczy-wistoci [w:] Polska 1944/451989. Studia i materiay, t. 5: ycie codzienne w Polsce 19451955,Warszawa 2001, s. 209236. Autor dokona obszernego przegldu bibliograficznego, zarwno jelichodzi o zbiory dowcipw, jak i powicone im opracowania, std te zrezygnuj z ich prezentacji.O draliwoci tematu wiadczy fakt, e esej Pawa Wieczorkiewicza i mj o sposobach walki z So-wietami i sowietyzacj w PRL, take za pomoc miechu, omal nie doprowadzi do rozpadu redakcjipolsko-rosyjskiego wydania czasopisma Istorik i Chudonik. w nasz tekst (Krikom i szepotom.Protiw sowietizacyi PNR) ostatecznie ukaza si w numerze 12 (1516) 2008, s. 352367.

2

R. M. Groski,Puszka z Pandor, [Warszawa], bdw, s. 153.3Doda trzeba, e w publicystyce i prasie podziemnej szydzono nie tylko z Hitlera i 1000-letniejRzeszy, ale take, zgodnie z teori dwu wrogw, ze Stalina i ZSRS. Powojenne reedycje dowciputej doby, a zwaszcza gone wydawnictwo Satyra w konspiracji zostao starannie wyczyszczonez wszelkich antysowieckich artw, co zreszt nie zapobiego wycofaniu go z obiegu czytelniczegow pocztku lat pidziesitych.

4A. Kamiski, Juliusz Grecki, Wielka gra, Warszawa [2000], s. 175 i 157.5 Wojna polsko-jaruzelska w karykaturach i rysunkach. Zebrali i oprac. M. Chrystian,

R. R. Raphael, Kopenhaga 1982, s. 23.6Kazimierz Kkol w rozmowie z Teres Torask powtarza znane powiedzenie, e dziki dow-

cipomPolskabya najweselszym barakiem w obozie socjalistycznym. [T. Toraska],Rozmowa z Kazi-

mierzem Kkolem. Nie wyrzucajcie mnie z Biblii [w:] eadem,Byli, [Warszawa 2006], s. 116.

5/22/2018 1-15334

21/120

19

KOMENTARZEHISTORYCZNE

zwalnia z obowizku bycia dowcipnym7. January Grzdziski, majcy nieoficjalny statusopozycyjnego pisarza, w 1966 r. podczas jednego ze spotka w Klubie Literackim Ogni-sko przekonywa: nie dajmy si! Polacy lubi si mia, kochaj miech (jako samoobron)i tego aden ustrj nie zmieni8. Kaway, co zauwaa anonimowy publicysta prasy podziem-nej z lat osiemdziesitych, stanowiywspaniay pomnik kultury narodowej, a w najczarniej-szym w dziejach PRL okresie stalinowskim jedyn form walki [...]przeciwko totalnemuogupieniu9. Okaleczone, pozbawione podmiotowoci, ale przy tym wci przekorne spoe-czestwo starao si przeciwstawia zarwno narzuconemu systemowi komunistycznemu,

jak i, stanowicym jego konsekwencj, prbom topornej, na szczcie, sowietyzacji. Kwestiete wymagaj kompleksowych, interdyscyplinarnych bada, a niniejszy szkic, powiconywykpiwaniu Sowietw, jest tylko zarysowaniem bogatej i wielotematycznej problematyki.

ZSRS sta si przedmiotem nieskrpowanych i czsto niewybrednych dowcipw juw II RP.Ze zgroz ujrzaem karykatury Pierwszego Chorego Pokoju z chytrymi oczkamii wsami szczura wspomina, dopuszczony w pocztkach lat pidziesitych do rocznikw

przedwojennej prasy humorystycznej, zajady zetempowiec Jarosaw Abramow-Newerly.Nie dziwiem si, e te pisma wydaj za zezwoleniem. Dziwiem si, e w ogle wydaj. Cociekawsze, te artykuy i karykatury podpisywali ci sami twrcy, ktrzy dzi szydzili z impe-rialistw i podobnie rysowali Churchilla i Trumana. Cud, e nie siedz! mylaem 10.

Wraz z nastaniem pojataskiego dyktatu kilkuwiekowa tradycja polskiego humoruwystawiona zostaa na dotkliwe represje. Z tymi, ktrzy prbowali wymiewa rzeczywi-sto, zwaszcza uderzajc w Niezawodnego Sojusznika, rozprawiano si z bezprzykad-n wrcz surowoci. Za tzw. propagand szeptan, czyli szeptank, grozio nawet do5 lat wizienia. Pewien ucze Szkoy Towarzystwa Przyjaci Dzieci w Katowicach dosta24 miesice obozu pracy, m.in. za kpienie z marszaka Konstantego Rokossowskiego (leyw szpitalu, poniewa poszerzaj mu pier na medale)11 oraz uczonego Iwana Miczurina

(por. niej)

12

. Podobnie ukarano urzdnika Bogdana M., majcego nieszczcie opisywanastpujc historyjk:Dwch klientw poprosio w restauracji o menu. W karcie wszystkiedania skrelone, na samym dole figuruj tylko samotne moskaliki[gatunek ledzi, J.B.].Patrz mwi jeden z niedoszych konsumentw do drugiego Nie do, e wszystko zjedli,to si jeszcze podpisali13. Papcio Chmiel, czyli Henryk Jerzy Chmielewski, autor popular-nych komiksw, przytacza obowizujc w owych czasach zasad:Nie puszczaj dalej zasy-

7R. M. Groski, op.cit, s. 150.8Wycig z doniesienia TW ps. Clark z 9 IV 1966 r. [w:] Marzec 1968 w dokumentach MSW, t. 1:

Niepokorni, red. naukowa i wstp F. Dbrowski, P. Gontarczyk, P. Tomasik, Warszawa 2008, s. 39.9Weteran, [List do redakcji], Strachy na Lachy, nr 1, bdw, s. 6.10J. Abramow-Newerly,Lwy STS-u, Warszawa 2005, s. 34.11Mio Sowietw do swoistego dekorowania mundurw wymiewa nastpujcy art: Spotykaj

si dwa krokodyle w Nilu. Jeden pyta drugiego: Co ty tak le wygldasz? Zjadem Ruska. I coz tego? Od tygodnia rzygam medalami.

12 Szeptane procesy. Z dziaalnoci Komisji Specjalnej 19451954, [Warszawa 2005], s. 7173,fragment cyt., s. 72.

13Por. J. Rebel, Historia jednego dowcipu. Moskaliki wszystko zjady, Polityka nr 12 z 18 III2000 r. Sowo moskaliki musi kojarzy si z Moskalami. Wanie moskalikami (czy nie podwpywem tego dowcipu?) ludzi sowieckich nazywa w swych dziennikach znakomity publicysta i po-

lemista Stefan Kisielewski.

5/22/2018 1-15334

22/120

20

KOMENTARZEHISTORYCZNEszanych dowcipw, jeli ci Rakowiecka niemia14. Stan rzeczy obrazowaa kalka kawau

z okresu wielkiej czystki w ZSRS. Za co siedzisz? Za lenistwo odpowiada na pytanietowarzysza w celi Kowalski Wymienialimy si ze znajomym antyrzdowymi dowcipami.

Kiedy si rozstalimy, pomylaem sobie: wstan rano i pjd na UB, aby na niego donie.Okazao si jednak, e on mnie uprzedzi, i zoy meldunek zaraz po naszym spotkaniu.

W najlepszym razie konsekwencj opowiedzenia artu niewaciwej osobie stawao siszczegowe dochodzenie i konieczno zoenia samokrytyki. Taki los spotka bohateraZielonej teczki Adama Sikory. Poczyniona przez niego w szerszym gronie propozycjadooenia do encyklopedii hasa o Iwanie Iwanowiczu Schodowie (wielkim uczonym-eks-perymentatorze, tym, ktry wynalaz klatk schodow) zakoczya si oskareniem m.in.o atak na nauk sowieck15. Zarzut kpienia z Kraju Rad by zreszt tak powany, e kiedy

pukownik Jzef wiato kompletowa dossier na pniejszego premiera Piotra Jaroszewi-cza, obok donosw umieci sporo rzekomych wypowiedzi czy te opowiadanych przezeanegdot antyradzieckich16. W efekcie zatem bali si wszyscy. Gdy kto wypali niezu-

penie prawomylny dowcip:Zapada cisza. [...]Kilka wstydliwych umieszkw, reszta jakodziwnie spowaniaa. Po chwili kto wsta, potem podnieli si inni17.

Zaoone po roku 1945 najostrzejsze cenzuralne tabu wobec ZSRS miao wbrew pozo-rom i dobre strony, bowiem przyczynio si do opanowania umiejtnoci porozumiewaniasi jzykiem ezopowym18i wyjtkowego wyczulenia na wszelkie mocno zawoalowane po-lityczne podteksty. Kiedy na pocztku lat pidziesitych, po odegraniu lwowskich melodii,wystpujcy w Jeleniej Grze pianici objazdowej trupy zakrzyknli: Ta joj!, wywoujctym burz oklaskw, spraw w swoje rce wzi Wodzimierz Patuszyski. Ta joj jest tu,na Ziemiach Odzyskanych, a Lww, czyli Lwiw, zosta na radzieckiej Ukrainie. Tak si powojnie jaku pokibasio, mili pastwo, e Szkoda twoich ez, dziewczyno! westchn,

prbujc przebi si przez miech: To tytu piosenki, oczywicie19. Z kolei 18 stycznia 1964 r.,

podczas wieczoru autorskiego w Klubie Lekarza, gdy Pawe Jasienica skupi si na StefanieBatorym, dowodzc, e w krl nalea do gburw, jak donosi jeden z agentw, ludzie nasali si mieli, e chodzi o Chruszczowa20. W teje dekadzie w Piwnicy pod Baranamicytat z Wesela: Co tam, panie, w polityce?Chincyki trzymaj si mocno, stanowi dla pub-licznoci czytelne nawizanie do sytuacji granicznej sowieckiego imperium21. W czasie kar-nawau Solidarnoci popularnoci cieszy si utwr o czerwonych mrwkach,majcychniby to wej na kocyk rozoony na ziemi jak przypomina Micha Wojciechowicz.Alekady wiedzia, e to o Rosjanach, i o tym, czy zaatakuj [...].Ta piosenka, ktr piewaa

14H. J. Chmielewski, Papcio Chmiel, Tytus zlustrowany. Autobiografia na tle historii komiksu

pod tytuem Tytus, Romek i ATomek, [Opole 2006], s. 191.15A. Sikora,Zielona teczka, Londyn 1989, s. 57.16P. Jaroszewicz, B. Roliski,,Przerywam milczenie... 19391989, [Warszawa 1991], s. 70.17A. Sikora, op.cit., s. 48.18Pisanie midzy wierszami tak, aby unikn cenzorskiego owka, stao si wprost zawodo-

wym nawykiem jake wielu pisa Aleksander Jerzy Wieczorkowski. Idem,Sekretarze od kamania[w:] Sz. Kobyliski, [A. J. Wieczorkowski],Rysunki niecenzuralne 19541990, s. 27.

19J. Abramow-Newerly,Lwy STS-u, s. 11.20J. Morawski,Pisarz pod nadzorem. Teczka Pawa Jasienicy, Rzeczpospolita nr 14 z 6 IV 2002 r.,

http://www.rzeczpospolita.pl/dodatki/plus_minus_020406/plus_minus_a_9.html21J. Druyska, S. M. Jankowski,Kolacja z konfidentem. Piwnica pod Baranami w dokumentach

Suby Bezpieczestwa, Krakw 2006, s. 137.

5/22/2018 1-15334

23/120

21

KOMENTARZEHISTORYCZNE

caa Polska, miaa taki wesoy i dwiczny rytm... wejd, nie wejd, wejd, nie wejd 22.O permanentnym wyczuleniu spoeczestwa na pozr nawet artu z Sowietw wiadczyw latach siedemdziesitych niebywae powodzenie pierwszego przekadu Opowiada o Le-ninie Michaia Zoszczenki, powszechnie uznanych za zakamuflowan, gryzc ironi; wefekcie wydawca Nasza Ksigarnia specjalizujca si w literaturze dziecicej, w obawieskandalu musiaa wycofa nakad ze sprzeday.

Same przyszliOczywicie, jako e dowcip

stanowi zazwyczaj natychmia-stow reakcj na rzeczywisto,to, z czego najchtniej i najcz-ciej w danym okresie artowa-no, zaleao od aktualnych wy-darze i sytuacji spoecznej oraz

politycznej23. Zaraz po wojniena jeden z najbardziej natural-nych obiektw kpin awansowaywyzwalajce polskie ziemie

jednostki RKKA (Robotniczo--Chopskiej Armii Czerwonej).Stosunek do udzielanej przez niepomocy trafnie obrazuje scena, majca podobno prardo w autentycznym wydarzeniu:Bar mleczny. Barmanka rzuca na sal pytanie: Kto prosi [zamawia] ruskie [w domylepierogi]?, na co z gbi pada wypowiedziane anonimowym gosem: Nikt nie prosi, same

przyszli

24

. Tragikomicznego, aczkolwiek adekwatnego, komentarza doczekay si majcemiejsce na porzdku dziennym gwaty:Armia Czerwona przekracza Bug. Politruk pouczaonierzy: Chopcy ta tu Europa, tu z dziewczynami nie jak u nas, tu trzeba inaczej, delikat-nie. Najpierw inteligentnie porozmawia o omonosowie, Puszkinie i Tostoju. Zrozumiano?Iwanow postanowi wyprbowa rady. Zatrzymuje dziewczyn i pyta: O omonosowie sy-szaa? Tak zgadza si ze strachu. Puszkina i Tostoja czytaa indaguje dalej. Oo-oczywicie biedaczka szczka zbami. To koniec flirtu, rozbieraj si i kad!25. Rwnie

popularny sta si wtek rabunkw:Rok 1945. Spotykaj si dwie sowieckie kolumny: wszymaszeruj na zachd, a pluskwy na wschd. My idziemy za naszymi chopcami chlubisi wszy. A my za meblami odpowiadaj pluskwy. Na pytanie co robi bojcy, czy dajut?

odpowiadano dwuznacznie:Niet, bierut ! (Daj Nie, bior). Szeroko wymiewano manikolekcjonowania zegarkw rcznych26. Cikie czasy powiedzia onierz sowiecki, zdej-

22M. Wojciechowicz, Sodka Polsko, Warszawa 2006, s. 139.23Por. S. Kmiecik, Wolne arty. Humor i polityka czyli rzecz o polskim dowcipie politycznym,

Warszawa 1998, s. 98.24W wiele lat pniej, w kontekcie agresji na Afganistan, dowcip doczeka si kontynuacji:Nowa

potrawa ruskie w Kabulu.25Dowcip wielokrotnie potem odwieany, w kilkanacie lat po wojnie ju bez tak jaskrawego

politycznego kontekstu.26Jedna ze rodowiskowych anegdot opowiada o przygodzie, jaka spotkaa w wyzwolonej ju

Warszawie, a waciwie w jej gruzach, wystpujcego w oficerskim mundurze ludowego WP Adama

Fragment gazetki propagandowej Iskra wydawanej przezczonkw dzkiej organizacji modzieowej Moda Polska

(lutymaj 1950 r.) (fot. AIPN)

5/22/2018 1-15334

24/120

22

KOMENTARZEHISTORYCZNE mujc zegar z wiey ratuszowej w zdobytym miasteczku.Czsto odwoywano si do daw-

niejszych stereotypw: ciemnego i prymitywnego Moskala/Bolszewika/Ruska oraz ZSRS kraju terroru, zacofania, godu, brudu, smrodu i ubstwa. Ju zim 1945 r., korzystajcz powszechnej nieznajomoci cyrlicy, zapytywano podobnie jak przed wojn: Co oznaczaskrt CCCP? Cep cepa cepem pogania.Powszechnie kpiono take z PKWN-u i jego agen-tury. Robotnik z Wrocawia zosta ukarany za wypisanie w toalecie wierszyka: Stalin lubisonin, ale zjad koguta i wysra Bieruta, Bierut zjad buk i wysra Gomuk, oni wszyscyzjedli kolacj i wysrali demokracj. Z kolei u urzdniczki z Wabrzycha znaleziono ulotko treci:Kochajmy Rosj rozkaz dla Polakw/Bo jej zawdziczamy niezniszczalny Krakw/I taki Lublin, w nim rzd nasz kochany/ Wol Narodu na Kremlu wybrany/ [...]I dzi mamytej przyjani prbki, l nam Bieruty, Gomuki, Osbki27.

Niedoceniani wynalazcyNiech do wschodniego ssiada podsycaa, jako si rzeko, nad wyraz nieumiejtna

propaganda rzekomych, a nawet i rzeczywistych osigni. Jakub Karpiski ironizowa:Postp przyszed do nas ze Zwizku Radzieckiego, z Kraju Armii Czerwonej, hut, traktorwi przodujcej nauki. Tam postp doszed najdalej. Dowiadywalimy si w szkole i z gazet, eludzie radzieccy przeobraaj przyrod i nic nie moe im si oprze28. Std te zapytywa-no: Co to jest biustonosz na kuli ziemskiej?Nowy herb ZSRS:Pier[w]si w wiecie.Szczegl-nym upodobaniem cieszyli si rosyjscy i sowieccy uczeni, zwaszcza wobec przypisywaniaim, na przeomie lat czterdziestych i pidziesitych, pierwszestwa we wszystkich mo-liwych dziedzinach wynalazczoci. Mwiono, e oprcz Jaboczkowa i odygina, ktrzywynaleli arwk, omonosowa, ktry wynalaz prawie wszystko, i Popowa, ktry wyna-laz radio, byli jeszcze uczeni profesorowie Schodow i Sodow, z ktrych pierwszy wynalazklatk, a drugi wod, nastpnie nazwane na ich cze. Co wynalaz profesor Woow i co nosi

jego nazwisko, moe lepiej pomin

29

. Co ciekawe, Jerzy Putrament opisuje w Maowier-nych spotkanie agenta UB, dziennikarza Hliweckiego z prowadzcym go pk Lichtnerem(porte parolewiaty). Ten pierwszy przedstawi historyjk ze sawnym Miczurinem w roligwnej (Stworzy krzywk jabonki z jamnikiem. Sama si podlewa i szczeka na zodziei).Lichtnermia si tak dugo i szczerze, e Hliwecki poczu si nieswojo: Wredny kawa powiedzia z naciskiem []. To nie przypadek, e tyle si puszcza kawaw o Miczurinie. Dla

Wayka. Gdy wraca z grup kolegw z jakiej bibki i w wiadomym celu skrci w ruiny, usysza odzaczajonego tam ogromnego bojca Armii Czerwonej: dawaj czasy. Wayk, sam marnej postury, na to:

A Kostiuszko znajesz? Ogupiay sodat co tam gdzie sysza i przywiadcza. A na to nasz bohaterwypinajc piersi:Kostiuszko eto ja!Nic dziwnego, e bezporednio po wojnie obrazki kroniki filmo-wej przedstawiajce powitanie Stalina i Trumana w Poczdamie budziy na widowni salwy miechui okrzyki dawaj czasy!Co ciekawe, w wiele lat pniej, w NRD, na sceny, na ktrych Chruszczowobejmowa na niedwiedzia Waltera Ulbrichta, reagowano szeptem uri, uri, gdy tym sowem(znieksztacone Uhr, Uhr) Sowieci dopingowali ongi Niemcw do pozbywania si czasomierzy.

27M. Klecel,Komu wolno pisa wiersze o Stalinie, Gazeta Polska, nr 23 (776) z 4 VI 2008 r., s. 20.28J. Karpiski, Taternictwo nizinne, Lublin 2002, s. 51.29Ibidem. Jeden z najbardziej popularnych dowcipw tej serii zapytywa, kto wynalaz promienie

Roentgena. W wietle najnowszych bada uczonych sowieckich okazywao si, i dokona tego pra-wie sto lat wczeniej pewien mody, postpowy szlachcic Pantielejmon Durakin, ktry napisa w licie

do pewnej hrabiny:przejrzaem ci na wskro, ty stara k .

5/22/2018 1-15334

25/120

23

KOMENTARZEHISTORYCZNE

nich stan naszej nauki jest sol w oku [].Lichtner przesta si mia30.Z okazji tragicznegow istocie lotu ajki w 1957 r. powsta czterowiersz:Do czego dosza nauka?/Po kosmosielata suka./ I chwali z niebieskich sfer/Matk sw KPZR.Wyczyn Gagarina, ktry jako

jedyny obywatel Kraju Rad do czasw Gorbaczowa cieszy si w Polsce powszechniejszsympati, komentowano z tego wanie powodu nieco inaczej: Suchaj, Ruskie w Kos-mos polecieli! Wszystkie?! Dystansu do osigni nie przeamao nawet wyekspediowaniew przestrze okooziemsk pierwszego Polaka (naszej ajki jak go zoliwie nazywano).

Idiosynkrazj wobec pastwa, systemu komunistycznego i Sowietw obrazuj opowia-dane z pokolenia na pokolenie anegdoty. Gdy pewnego razu cay kraj oblepiono plakatami:Padziernik miesicem przyjani polsko-radzieckiej, szybko znalaz si na nich dopisek i ani dnia duej.Kolejny slogan:Lenin w padzierniku,kto spointowa a koty w mar-cu. Niekiedy poryw intelektu partyjnych propagandzistw nie wymaga nawet komentarzy.W 1964 r. w popiechu zdzierano afisze z zapowiedzi: 20 lat cyrku radzieckiego w Polsce.Kto zda sobie spraw, e wanie tyle czasu upyno od ustanowienia w kraju wasalnegoreimu

Stosunek do ZSRS w miar moliwoci demonstrowano take publicznie. W 1945 r.uczestnicy kolonii, dzieci okupacyjnej Warszawy, z upodobaniem powtarzay popularnw II RP trawestacj piosenki Kornela Makuszyskiego Hej, dziewczyno, hej, niebogo, ja-kie wojsko idzie drog:Ja mylaem, e to mieci!/ e to kupa byda leci!/ A to Sowieci,Sowieci!/ Sowieci! Mody wychowawca, uczestnik Powstania, woa wtedy:Bez draki, pa-nowie! Czuj duch! I czuwaj!, a nastpnie porozumiewawczo mruga31. Kilka lat pniej nie-

jaki Czesaw S., idc ulic Armii Czerwonej, wypiewywa, godzc tym samym w dobro-ssiedzkie stosunki: My Akowcy, karabin do rki we i zegarmistrzw [por. wyej dowcipyo zegarkach] z Polski zmie32. Powodzeniem cieszyy si przedwojenne urawiejki, czyli

przypiewki, jak choby szlagier Wic pijmy wino szwoleerowie z nowymi sowami:

A gdy ci zdradzi luba dziewczyna/ To ty si z tego bracie miej./ W maej kompanii napij siwina/I bolszewika w mord lej! W kategorii okrzykw chralnych prym wiedli anonimowiw tumie kibice sportowi33. Sprzeciw wobec hegemona wyraay zawizywane przez caelata pidziesite i szedziesite efemeryczne grupy. W 1964 r. Zwizek Walki z Sowietami

przeprowadzi na warszawskim Grochowie akcj pisania napisw:apy sowieckimi apa-mi,Precz z Rosjanami w Polsce, jazda do Rosji,Kacapy wont,Precz z ruskim dobrobytemw Polsce34. By take anonimowy autor rozkolportowanych w Warszawie w rok pniej,a wykonanych rcznie kilkudziesiciu ulotek o treci: Lenin to oszust i aferzysta,Rosjanieoddajcie nam braci, ktrych wizicie na Syberii i Kamczatce,Radio Moskwa sieje frazesy,a Chiczykw si boi. Nie udao si go schwyta i osdzi, i to mimo poddania badaniom

identyfikacyjno-porwnawczym okoo 10 tysicy prbek pisma!35

Sprawdzia si wizja bar-30J. Putrament, Maowierni, [Warszawa] 1967, s. 30; por. s. 22.31J. Abramow-Newerly,Lwy wyzwolone, [Warszawa 2006], s. 35. Powszechniej piewanogw-

na, a nie byda.32M. Klecel, op.cit.,s. 21.33Por. np. P. Wieczorkiewicz, J. Baejowska, Bolszewika go, go, go, Zeszyt historyczny,

nr 6, dodatek do nr. 44/2006 Newsweeka, s. 4 i 11.34Sprawcy zostali szybko wykryci i skutecznie wyeliminowani, por. Sprawa krypt. Drukarze,

AIPN 0208/1959.35Ppk T. Dutkiewicz, Meldunek do nacz. Wydz. Inspekcji Dep. III MSW z 21 XII 1968 r., SOR

krypt. Wola, AIPN 01286/466, mf 510/3 SUSW, k. 19, por.passim.

5/22/2018 1-15334

26/120

24

KOMENTARZEHISTORYCZNE da opozycji Jana Krzysztofa Kelusa, piewajcego w odniesieniu do grocych wyrokiem

mierci, bezimiennych, najskromniejszych i najmniejszych, a zarazem bohaterskich aktwoporu nocy stalinowskiej:pisa jaki twj brat starszy [...], kred, krwi i zwykym gwnem,na dworcowych gdzie wychodkach36.

Satyryk nie zdunKomunici pragnli, aby gryzca ironia bya narzdziem zastrzeonym dla nich. Jerzy

Borejsza instruowa w 1948 r. twrcw lejszej muzy: Satyryk to nie jest zdun, ktremuwszystko jedno, w czyim mieszkaniu naprawia piec. Walczymy o satyr wsporganizatoraprzebudowy duszy nowego Polaka37.Tak zadysponowana, jak zauwaa Chmielewski, mia-

a omiesza i wyszydza wroga ustroju socjalistycznego,rodzimego i zachodniego, imperialistw wszelakiej maci,przeszkadzaczy postpu i budowy nowej epoki wiata38. Tospod pir i owkw najemnikw partyjnych wychodziynajbardziej przemiewcze wiersze i rysunki, atakujcePolsk sawojkow czy zaplute kary reakcji. Milklipublicyci i komentatorzy, ktrzy odkryli jak niewygod-n dla wadzy prawd. Rajskie ycie wiedli wtedy szmal-cownicy propagandy, dziennikarze bez twarzy, najwyejcenieni przez elit wadzy przypomina w odniesieniudo caego okresu PRL, sam notabene gorliwy, AleksanderWieczorkowski39. Utwory nie pozostaway niestety anoni-mowe, a firmoway je pierwsze nazwiska polskiej poezjii wanie satyry (Jerzy Brzechwa, Antoni Marianowicz,Janusz Minkiewicz itd.), plakatu oraz plastyki (Bronisaw

Linke, Eryk Lipiski, Jerzy Zaruba i legion innych). Wieluodrabiao w ten sposb przedwojenne flirty z sanacj...Po dekadach urzdowego internacjonalizmu i cenzuralnego ucisku sytuacja liberalizo-

waa si wraz z kolejnymi przeomami politycznymi, roku 1956 i 1970, kiedy to dowcipyi rnego rodzaju rymowanki, na zasadzie niepisanej umowy spoecznej, niemal zalega-lizowano. W przededniu obalenia towarzysza Wiesawa z nadziej powtarzano anonimo-wy wierszyk: Jedzie, jedzie wzek, czerwone ma kka, siedzi na nim Breniew, cigniego Gomuka. Oj cignie go, cignie, a mu wyszy jaja, pewno nie docignie do 1 maja!Uwanie ledzca polskie nastroje STASI ostrzegaa jednak: W Warszawie i w rozmaitychwojewdztwach Polskiej RL powstao po wydarzeniach grudniowych wiele maych teatrw

artystycznych i amatorskich, gdzie, po czci otwarcie lub w sposb skryty, prowadzona jestpropaganda antysocjalistyczna i antyradziecka40.

36J. K. Kelus,Na przystanku PKS-u, 1981. Przypomnijmy, e tego typu skromne dziaania bezli-tonie wykpi niegdy na socrealistycznym etapie swej twrczoci Sawomir Mroek.

37Cyt. za: P. Lipiski, Ofiary Niejasnego. Kontynuacja cyklu stalinowskiego historia ofiar Bo-lesawa Niejasnego i jego Towarzyszy, [Warszawa 2004], s. 145.

38H. J. Chmielewski, Papcio Chmiel, op.cit, s. 51.39A. J. Wieczorkowski, op.cit, s. 23.40Zacznik do tez do rozmw Ministra Bezpieczestwa Pastwa NRD Ericha Mielke z przedsta-

wicielami MSW PRL, sierpie 1971 [w:]PRL w oczach STASI, Warszawa 1995, s. 46.

F

ot.AIPN

5/22/2018 1-15334

27/120

25

KOMENTARZEHISTORYCZNE

Wentyl i czujnoObmiewanie, prezentowane m.in. przez usankcjonowane kabarety, stawao si dla rz-

dzcych swoistym wentylem bezpieczestwa. Zasada: nie walczy z tymi, co operuj ar-tem. Sensowniej dopuci ich do konfidencji. Uzna za dworzan. Poda to do wiadomocipowszechnej choby przez fakt obecnoci na przedstawieniu. To tak, jakby grzechotnikowiwyj zby jadowe. Jeli pniej ksa niegrone s to ukszenia. A w jest szalenie de-koracyjny... okazaa si ponadczasowa41. Do najostrzejszych politycznie i zarazem naj-lepszych grup naleay popadziernikowy Ko, a nastpnie Owca Jerzego Dobrowol-skiego z zespoem, do szybko zamknite, a potem warszawskie: Egida Jana Pietrzakaoraz Salon Niezalenych Jacka Kleyffa i kolegw, i pniejsze, poznaski Tey Zeno-na Laskowika, wrocawska Elita Jana Kaczmarka i najbardziej bodaj popularny radiowy60 minut na godzin Marcina Wolskiego i Andrzeja Zaorskiego. Cenzura pozwalaa odczasu do czasu na ryzykowne podmiewywanie si z aktualnej wadzy i systemu, ale naodcinku sowieckim nieodmiennie panowao wyjtkowe wyczulenie42. W 1968 r. WojciechMynarski, wspautor piosenki Lubi wrony, prbowa opatrzy j komentarzem, e te

polskie wylatuj zim na Wgry, natomiast na ich miejsce przybywaj ptaki ze wschodu.Prosz pana, takich wiadomoci ujawnia nie wolno uci spraw cenzor43. Placet na artyz ZSRS posiadali jedynie partyjni decydenci, aczkolwiek korzystali ze niezwykle skromniei niechtnie, a jeli ju w wskim gronie. Podobno Gomuka z przyjemnoci wraca dozasyszanej podczas wizyty u Sowietw historyjki o dojarce-przodowniczce:zapytana, czyprzy dalszym wysiku mogaby zwikszy udj od krowy jeszcze o kilka tysicy litrw rocz-nie, zgodzia si do pewnej liczby i wreszcie powiedziaa wicej nie, gdy za duo wodybdzie wwczas w mleku44.

Narzucone tabu udawao si narusza w wyjtkowych przypadkach, przy skromnymaudytorium. Studencki Teatr Satyrykw na pocztku swej dziaalnoci w poowie lat pi-

dziesitych zdoa odegra przebieg szkolenia z marksizmu-leninizmu. Tekst, mimo obawsamego autora i jego trupy (no, to przypier...e, w kko golony. Strach sucha. Alemieszne. Bezsprzecznie. I nowe komentowa na gorco Jerzy Markuszewski, zanim jesz-cze rzecz wesza do programu), wzbudzi aprobat, i to samego Stefana Staszewskiego, gro-nego I sekretarza KW PZPR. Mimo e wtedy daleki jeszcze od pniejszego ostentacyjnegoliberalizmu, zaproponowa pomoc w razie jakichkolwiek kopotw w przyszoci, a nawet

poda swe subowe numery telefonu45. Do niesfornych i nieprzejednanych grup naleaakrakowska Piwnica pod Baranami. Licznie uczestniczcy w jej przedstawieniach agenciinformowali o piosenkach, skeczach, dialogach, zawierajcych zoliwe aluzje politycznepodawane publicznoci w formie artw na temat ZSRR. Jest to nietaktowne choby z uwa-

gi na fakt obchodzonej w tym roku 50-tej rocznicy powstania ZSRR kontynuowa jeden41R. M. Groski, , op.cit, s. 89.42W kocu lat pidziesitych, gdy w radiowym serwisie prasowym znalaza si informacja, e

przeciwnikiem modzieowej reprezentacji Polski w meczu pikarskim jest modzieowa reprezenta-cja Zwizku Radzieckiego, tu przed emisj (dziennik odczytywano na ywo) zadzwonia cenzorka,zatrzymujc cay blok:Reprezentacja modziey Zwizku Radzieckiego nigdy nie bya, nie jest i niebdzie przeciwnikiem polskiej druyny!!! D. Szczerska-awska, Moje boje [w:] Z historii PRL.Dziennikarze, zebra i oprac. J. Waglewski, [Warszawa 2003],s. 162.

43D. Michalski,Dookoa Wojtek. Opowie o Wojciechu Mynarskim, [Warszawa 2008], s. 353.44R. M. Groski, op.cit., 152.45

J. Abramow-Newerly,Lwy STS-u, s. 110 i 127. Tre monologu znajduje si na s. 109110.

5/22/2018 1-15334

28/120

26

KOMENTARZEHISTORYCZNE z tajnych wsppracownikw. Byem wiadkiem, jak kierownik Biura Organizacyjnego IX

dzkiego Spotkania Teatralnego Zdzisaw Hajduk, interweniowa za kulisami Kabaretu,by wyeliminowano z kolejnych przedstawie aluzjepolityczne na temat ZSRR. Monologisprowadzano czasami ad absurdum, np. jeden z wystpujcych mwi wierszyk o chopie,ktry wybieg na pole i wycign co z portek, czym sobie potem macha. Potem to si po-czyo z Moskw, a rozczy si wtedy, jak bdzie odwil. TW Stanisaw komentowa z nie-smakiem: Uwaam takiego rodzaju wystpy za ca najmniej niepodane w DS aczek.

Niektre fragmenty okazyway si tak surrealistyczne, e w ogle trudno dopatrzy siw nich sensu, jak choby w tym o granicy wschodniej: na rzece granicznej wybudowano dwapokrcone mosty, gdy kada strona chciaa mie wasny, w wyniku czego ryby powypadayna zakrtach, i takie to s skutki budowania na wodzie granicy. Inny:sta pod bram o-nierz radziecki z marchewk w gbie oraz onierz polski z marchewk w gbie, pniej ko-lor tej marchewki ich poczy i trwa do dzi. Nie brakowao jednak powiastek skaniajcychdo gbszych refleksji: byy czasy, kiedy na wczasy jedzilimy na Siewier [Pnoc, JB.] bezwiz, paszportw i rezerwacji miejsc w kurortach. Albo: Moskwa te ma Lasek Wolski, a na-zywa si on tajga i e moe tam jecha kady, niech si tylko zainteresuje nim biuro podryOrbis.Zdarzay si i dosownoci: wybi by trzeba pakami Moskali, co gnbi i pod butbior t biedn Polsk.Interwencje i ingerencje cenzorw na niewiele si zazwyczaj zdawa-y: artyci, dopingowani przez publiczno i znajdujce si za kulisami napoje, nagminnieamali dokonywane w GUKPPiW ustalenia. Chciabym teraz wam zapiewa co, ale niewiem, co tu piewa, czy cenzura pozwoli? wykrzykiwa ze sceny Mieczysaw wicicki

Polesia czar nie mona, a to dlatego, e w tej piosence wyraona jest tsknota za na-szymi ziemiami, ktre tam pozostay. W pewnym momencie Suba Bezpieczestwa poczuasi tak bezradna, e zmusia twrc do napisania specjalnego owiadczenia: Postaram siw mojej pracy estradowej nie wykonywa zwrotw, zda i sw, ktre raziyby krytyk czy

czynniki w tym zainteresowane. Nie bd stosowa tych akcentw, ktre dotycz ZwizkuRadzieckiego, jak te nie zmienia sensu scenariuszy zaakceptowanych przez Urzd Kon-troli i Widowisk. Z kolei Andrzej Warcha podczas rozmowy ostrzegawczej mia dowiedziesi o swoichszkodliwych dla pastwa aluzjach i podtekstach szkalujcych stosunki z ZSRRoraz usysze danie, aby zaprzesta robienia z siebie przeladowcy [!]politycznego, gdyto mija si z prawd46.

My, wilkiMimo czujnoci odpowiednich czynnikw zakamuflowane dowcipy na temat Kraju

Rad pojawiay si nawet w prasie oficjalnej. Andrzej Krauze, prowadzc od 1974 r. felieton

rysunkowy tygodnika Kultura, czsto przedstawia wilka wrd gromadki owiec, za coby przeladowany przez cenzorw, wyliczajcych, dobrze pojmujc jego intencje, e niemoe znajdowa si ich tyle, ile krajw Ukadu Warszawskiego Kiedy pozwoli sobie

46Wycig z informacji rdo Zdzisaw dot. kabaretu Piwnica pod Baranami z 17 XII 1972 r.,Krakw, 27 XII 1972 r.; Wycig z doniesienia tw. ps. Stanisaw z 17 III 1973 r. pozostajcegona kontakcie mjr. J. Billa; Informacja zastpcy nacz. Wydz. III mjr. St. Kwietniewskiego dla nacz.Wydz. III KWMO ds. SB w Krakowie, Kielce, 29 VI 1973; Wycig z doniesienia tw. ps. Stanisawz 17.03.1973 pozostajcego na kontakcie mjr. J. Billa; ppor. Wiesaw Kula, Informacja operacyjnaspisana ze sw KO Anna, Krakw, 14.06.1976; Owiadczenie M. wicickiego z 25.03.1976 [w:]

J. Druyska, S. M. Jankowski, op.cit., s. 72, 63 , 69, 79, 82, 165, 63, 245, 162, 215.

5/22/2018 1-15334

29/120

27

KOMENTARZEHISTORYCZNEna rysunek owieczki przemawiajcej z trybuny: My, wilki...47. Scenka ta przecie jako ywo

przypominaa narad ideologiczn pastw obozu socjalistycznego! Na podobnego rodzajuwyskoki decydowa si rwnie niekiedy Szymon Kobyliski w Polityce48.Zdarzay si

rwnie incydenty wynikajce z niedopatrzenia organw kontrolnych. W witecznym nu-merze Trybuny Ludu z 1978 r. znalazo si, dziki gapiostwu korektorw, ponisze zdanie:Wymiana handlowa, a cilej mwic wsppraca gospodarcza ze Zwizkiem Radzieckim,jest trwaym czynnikiem naszej recesji49.

Gdy Polacy przestali si ba kpili na potg. Coraz wikszym powodzeniem cieszyysi rnego rodzaju wystpy prywatne. Jacek Tarkowski (brat Michaa) wzaprzyjanionychdomach wykonywa utwr o wizycie Chruszczowa w 1964 r.:Do samolotu mkn towarzy-sze, narodu przedstawiciele./Lec i krzycz, i wiwatuj, a puk milicji na czele./Inne tajnia-ki w krakowskich strojach/ oraz w wianuszkach na gowach,/za delegacj przedszkolnychdzieci lec Nikit caowa./ Wtem rozstpiy si milicjanty/ i rwnym stany rzdem,/ bo do

Nikity podszed Gomuka/ na tacy z masem i wglem50.Obiektem kpin stawali si nie tylko aktualni sowieccy przywdcy, ale i wczeniejsi,

ktrych kult bez powodzenia starano si rozwin i w Polsce. Jaki jest najwikszy sukcesmedycyny radzieckiej? zapytywano Lenin wiecznie ywy.Tadeusz Walendowski zaar-towa z wodza na zajciach aktorskich w dzkiej PWSTiF, prezentujc obszerne cytatyz jego dzie:Niektre fragmenty czytane na scenie monotonnym i urzdowym gosem brzmimiesznie i u widza wywouj ironiczne umiechy donosi Astronom51. Kiedy indziejprzyszy reyser powici mu swoj prelekcj: tw. stwierdza, e nie ma tam nic wrogiego,jednak zastanawia si mocno, co skonio Walendowskiego [do] wybrania wanie takiego

47Por. A. Krauze, Szczcie w aerozolu. Wybr rysunkw z lat 197476, Warszawa 1977, s. 22.48Szybko uzyska status Staczyka w real-socu albo mniej wytwornie, cho bardziej realistycznie

dosta wariackie papiery. Kpi w ywe oczy wadzy ludowej i redaktorom organu [cenzorskiego],a oni umiechali si mniej, lub bardziej kwani i cieszyli, mniej, lub bardziej szczerze, i s tacy libe-ralni pisa o nim Wieczorkowski.Idem, op.cit., s. 28.

49D. Szmit-Zawierucha,Z Super Expressem po PRL czyli Tsknota za Central, Warszawa 2004,s. 70.

50T. Nyczek [oraz] M. Tarkowski, J. Weiss, J. Kleyff, Salon niezalenych. Dzieje pewnego kaba-retu, Krakw 2008,k. 24.

51Wycig z doniesienia TW Astronoma, d, 12.05.70, KE krypt. Piercie dot. Tadeusza

Walendowskiego, AIPN 01322/452, mf 24195, k. 65.

Rys.

A.

Krauze,19

75r.

5/22/2018 1-15334

30/120

28

KOMENTARZEHISTORYCZNE tematu. W treci swojej to opracowanie posiada wypowiedzi autentyczne oraz listy pisane

przez Lenina, nie ma adnych komentarzy ani myli T. Walendowskiego, jest jakby repor-taem o niezmienionej pierwotnej treci notowa funkcjonariusz po spotkaniu z penym

partyjnej czujnoci agentem52.Uczucia spoeczestwa wobec Ilicza odzwierciedla fakt, e w 1970 r. w protecie prze-

ciwko pompatycznym obchodom stulecia narodzin genialnego twrcy naukowego komu-nizmu organizacja niepodlegociowa Ruch usiowaa podpali muzeum w Poroninie53.Gdy w 1973 r. odsaniano jeden z pomnikw Lenina, podobno kto ustawi przy postumen-cie popkane gumiaki i zepsuty rower, z kartk na kierownicy: Masz rower i masz buty, wicspier...aj z Nowej Huty. Monument ten sta si ofiar tajemniczego zamachu wiosn 1979 r.Spokoju nie dawano i Stalinowi, zarwno za ycia, jak i po mierci. W 1949 r. niejaki LeszekKammer oderwa z jego portretu gow, schowa do kieszeni a nastpnie spuci do klozetu.Za tzbrodnicz profanacj, czyn uderzajcy wdobre ssiedzkie stosunki zaprzyjanione-go Pastwa Polskiego ze Zwizkiem Radzieckim zosta skazany na 10 lat (Najwyszy SdWojskowy zmniejszy wyrok do 8). Uzasadniano, e wizerunek stanowi dzieo wzniesionew celu upamitnienia osoby Generalissimusa54. W1975 r. Seweryn Blumsztajn, z zapieraj-c w tym czasie dech odwag, zamierza powiesi obrazek przedstawiajcy Wissarionowi-cza, rozpowszechniany w Gruzji jako samizdat, w... swojej ubikacji55.

Wrd tysicy kawaw owego czasu bez wikszego trudu wydzieli mona kilka gruptematycznych. Suchej nitki nie pozostawiano na wzajemnym braterstwie, oficjalnie kulty-wowanym przez jedn z najbardziej masowych i zarazem fasadowych organizacji TPPR: Towarzysze! Musimy nadal konsekwentnie pogbia przyja polsko-sowieck! A jesz-cze nie osignlimy dna?! Dyurny temat stanowio powszechne przekonanie, e gwn

przyczyn permanentnych kopotw gospodarczych PRL jest oparty na rabunkowych pod-stawach eksport do Sowietw. W toaletach Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego niczym

feniks z popiow odradzao si klozetowe graffiti: Tu si robi ser, dla ZSRR. Poniej dwadalsze klasyczne przykady:Jakie s podstawy handlu z ZSRR? My dajemy im lokomotywy, a oni zabieraj nam

wgiel.Wchodzi do sklepu robociarz: Dwa kilo cwaniaka! Jakiego cwaniaka? dziwi si

sprzedawczyni. No tego! i robotnik wskazuje na salceson. To to przecie salceson mwi ekspedientka. Tak, ale jaki cwaniak! Nie da si wywie do Ruskich!

Gorzko miano si z Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, powszechnie uwaanej zarodzaj pompy ssco-toczcej, wysysajcej dewizy i produkty z tzw. krajw socjalistycz-nych do Moskwy. Korzyci z przynalenoci do RWPG (Rosji wszystko Polsce gwno)

wyjania prosty przykad. Polska wyrabia gliniane kogutki, w zamian za ktre otrzymujez Czechosowacji mae kurczaki. Gdy podrosn, wywozimy je na Wgry, skd dostajemykaczuszki. Dorose kaczki wysyamy do Rumunii, ktra przysya nam gsitka. Gsi po

52Wycig z doniesienia TW Astronoma, d, 21 IV 1970 r., KE krypt. Piercie dot. Tadeu-sza Walendowskiego, AIPN 01322/452, mf 24195, k. 63.

53Por. P. Byszewski, Niepodlegociowa organizacja Ruch (19651970) [w:] Opozycja i oprspoeczny w odzi 19561981, red. K. Lesiakowski, Warszawa 2003, s. 56n.

54Nasz Stalin, bm i bdw, s. 2425.55Wycig z informacji operacyjnej z 26.03.1975 r. dot. S. Blumsteina [!] i E. Kloca, Warszawa,

17 IV 1975 r. SOR krypt. Klosz dot. Eugeniusza Kloca, AIPN 01322/2674 mf 28256, t. 1, k. 173.

5/22/2018 1-15334

31/120

29

KOMENTARZEHISTORYCZNE

odchowaniu eksportujemy do Bugarii i stamtd przychodz owieczki. Owce wywozimydo NRD, za co mamy prosiaczki. Gdy prosiaki wyrosn na dorodne wieprze, jad do ZSRS,skd dostajemy glin na kogutki. W tej dziedzinie nie trzeba byo sili si zreszt nadowcip, wystarczao samo ycie... Kiedy w kwietniu 1970 r. w PAX, po prelekcji MarkaRostworowskiego na temat sojuszu polsko-sowieckiego, doszo do dyskusji, wypowiadajcysi negatywnie ocenili ten sojusz informowa tajny wsppracownik wprost wymiewa-li, biorc pod uwag zmian sytuacji po wojnie oraz wykorzystywanie Polski przez ZSRR.

Przytaczano nawet konkretne przykady, np. niekorzystnych transakcji handlowych56

.W drugiej poowie lat siedemdziesitych rzecz cakowicie wymkna si spod kontroli.Po powstaniu opozycji politycznej, kiedy odwaga z dnia na dzie taniaa, wzrastaa ilomniejszych lub wikszych wystpie. W toku spotkania TW poinformowa mnie, e zauwa-y w miejscu swojej pracy pewne drobne antyradzieckie akcenty. Przejawia si to zwasz-cza w dopisywaniu rnych sw na gazetce ciennej, np. przy napisie pierwsza stal py-nie z Huty Katowice dopisano dla Kraju Rad itp. raportowa jeden z funkcjonariuszyw 1977 r. W toku dalszych zada agentowi polecono:Informowa o przejawach antyradzie-ckich wystpie na terenie miejsca pracy57.

Do dalszego poszerzenia spoecznej recepcji nieocenzurowanego sowa przyczynio si

okrzepnicie tzw. drugiego obiegu wydawniczego. Podziemna swoboda wypowiedzi mia-a jednak, paradoksalnie, stanowi gwd do trumny dla niepokornych satyrykw i ka-baretw. Jak bowiem przyznawa jeden z twrcw: bibu i niezalene publikacje monabyo produkowa w piwnicy, potem cichcem rozprowadza po ludziach. Salon [Nieza-

56Insp. Wydz. III B. Hutkowski, Doniesienie ze rda TW X, Warszawa, 15 IV 1970 r., SORkrypt. Faust dot. Jana Walca, AIPN 0256/834, t. 1, k. 34 i 35.

57Informacja operacyjna TW Romka, Warszawa, 16 III 1977 r., Sprawa krypt. Rogacz dot.Mieczysawa Grudziskiego, AIPN 01322/2669, mf 2-8241 SUSW, k. 51 i 52 (jacket 3, A12 i B1).Numer jacketu i klatek mikrofilmu podaj ze wzgldu na brak jednolitej paginacji w obrbie zmikro-

filmowanych tomw.

Rys.

A.

Krauze,

1980r.

5/22/2018 1-15334

32/120

30

KOMENTARZEHISTORYCZNE lenych], jak zreszt kady tego typu ze-

sp wykonawczy, musia mie konkretnpubliczno, umwion, zorganizowan.W sposb oczywisty uatwiao to bezpiecewszelkie dziaania neutralizujce58.

Ostroni i nieostroniNa przeomie lat siedemdziesitych

i osiemdziesitych prawdziw furor robi po-wicony samemu Breniewowi tekst Cary-cy i zwierciada. O jego paryskim wydaniuz 1974 r. mjr Krzysztof Majchrowski, pniej-szy genera i as resortu, informowa:anonimo-wy autor Aleksander Oniegow w sposb ka-rykaturalny przedstawia stosunki politycznew ZSRR. Z materiaw [...] rda Wa-tra wynika, e autorem paszkwilanckie-go utworu [...] jest krytyk literacki JanuszSzpotaski59. Dzieo szybko znalazo swkrajow recepcj. wiadczy o tym chobywypowied Blumsztajna, ktry w gronieznajomych poruszy spraw Szpotaskie-go oraz opublikowanego w Kulturze jegowiersza [...]. Bardzo pozytywnie wyraa

si o Szpotaskim, uwaajc go za prawdzi-

wego intelektualist i poet donosi TW

60

.W Polsce satyra wysza nakadem Niezalenej Oficyny Wydawniczej w 1979 r. w tomieUtwory Wybrane. Wyaniajcy si z niej obraz Leonida Ilicza: To gstych brwi unosichaszcze,/ to swych podbrdkw sze pogaszcze,/ to delikatnym ruchem doni/ poprawibujnych wosw sploty,/ to w gaz swych niezgbionej toni/ zatopi wzrok peen tsknoty,/to znw rozchyli ust pkowie/ i ticho: Kak krasiwa! powie. [...]z oywczych czerpi ustazdroi/stuprocentowy blisko pyn./Ach, jak rozgrzewa! Ach, jak pali!/[...] i dusza pynie jupo fali, przez niektrych opozycjonistw uznany zosta nawet za a nadto zjadliwy. Przezor-ny Bogdan Borusewicz, oceniajc rzecz jako zbyt radykaln, zakaza jej rozpowszechniania.Trzeba byo uwaa, eby nie powiedzie za duo. Bo to zostaoby natychmiast wykorzysta-

ne, uyte przeciw nam. eby nas nie pokazali jako grupy warchow, ktra chce zniszczysystem socjalistyczny, chocia takie byy niewtpliwie moje dalekosine plany uzasadnia.Rosjanie bacznie obserwuj i nie naley ich drani61.Na Szpota jednak zabrako moc-

58T. Nyczek [oraz] M. Tarkowski, J. Weiss, J. Kleyff, op.cit.,s. 171.59Cyt. za: P. Gontarczyk, Trubadur opozycji, Rzeczpospolita nr 34 z 910 II 2008, s. A29.60Wycig z informacji operacyjnej z 26.03.1975 r. dot. S. Blumsteina [!] i E. Kloca, Warszawa,

17.04.1975. SOR krypt. Klosz dot. Eugeniusza Kloca, AIPN 01322/2674 mf 28256, t. 1, k. 174.61[B. Borusewicz], E. Szczesiak,Borusewicz. Jak run mur. Rozmowy z liderem opozycji demo-

kratycznej, legend Sierpnia80 oraz podziemia Solidarnoci, pierwowzorem Czowieka z ela-

za, Warszawa 2005, s. 63 i 62.

Caryca Leonida [w:], J. Szpotaski,Utwory wybrane, NOWA 1979, s. 41

5/22/2018 1-15334

33/120

31

KOMENTARZEHISTORYCZNE

nych... Drukujcy poemat Andrzej Zieliski nie mia adnych obiekcji:No przecie ycie siskadao z tego, e si z [...]Ruskiego kpio. arty na ten [temat]to zawsze byy, no i dobrze.[]e to mogoby by niebezpieczne, nigdy nie miaem takiego mylenia. [...]Tak wywaonypolitycznie, nigdy nie byem, nie. Pomyle, e moe zaszkodzi mnie albo organizacji? Botam rozumiem, e Wolne Zwizki Zawodowe mog mie wiksze kopoty, jakby to puciy [...].Ale e to za ostre? dziwi si62. W czasie Solidarnoci, podczas spotkania autorskiego naUniwe