NADLEŽNOST DRŽAVE U MEĐUNARODNOM PRAVU

Nadležnost države u smislu međunarodnog javnog prava mogla bi se odrediti kao ovlašćenje države da uređuje odnose na svojoj teritoriji donošenjem pravnih pravila i da obezbjeđuje njihovu primjenu. Nadležnost države uređena je normama unutrašnjeg i međunarodnog prava.U unutrašnjem pravu izraz nadležnost koristi se da bi se označio krug poslova koje vrši određeni državni organ ili grupa organa pa se zato govori o nadležnosti zakonodavnih, izvršnih i sudskih organa. Pravilima unutašnjeg prava o nadležnosti vrši se distribucija vlasti između različitih državnih organa.Međunarodno pravo kao pravo međunarodne zajednice utvrđuje granice koje države kao ni ostali subjekti međunarodnog prava ne mogu preći u vršenje nadležnosti, kao i načine riješavanja sporova koji povodom vršenja nadležnosti između subjekata međunnarodnog prava iskrsnu. U tom smislu pravila međunarodnog prava koja se odnose na nadležnost država su strukturalno-funkcionalne prirode budući da omogućavaju koegzistenciju vlasti u ambijentu jedne pluralističke zajednice. U vrijednosnom smislu ona deriviraju iz bazičnih principa suvereniteta država, jednakosti država i nemiješanja u unutrašnje stvari.

OSNOVNI MEĐUNARODNOPRAVNI PRINCIPI ZA ODREĐIVANJE NADLEŽNOSTIPrincipi na kojima međunarodno pravo zasniva nadležnost država vezani su uglavnom za krivičnu odgovornost. U materiji građanske (civilne) nadležnosti država teško je u međunarodnoj praksi pronaći opšteprihvaćene prrincipe. Tako u većini država kontinentalnog evropskog sistema građanska nadležnost se zasniva na prebivalištu tuženog. Postoji nekoliko relevantnih principa u materiji krivične nadležnosti država. To su:

1)TERITORIJALNI PRINCIP – Teritorijalni princip nadležnosti zasniva se na osnovu kriterijuma mjesta gdje je djelo počinjeno. Ovaj princip počiva na teritorijalnoj nadležnosti države i smatra se univerzalno prihvaćenim. Razlikuje se subjektivna i objektivna primjena teritorijalnog principa. Subjektivna podrazumijeva da se krivično djelo dogodilo u državi ako je započeto u toj državi bez obzira gdje je završeno. Objektivno tumačenje ovog principa se svodi na obrnutu situaciju. U praksi se često objektivna i subjektivna primjena principa kombinuje tako da se teritorijalna nadležnost zasniva kada je osnovni konstitutivni

element djela počinjen na odnosnoj teritoriji. Teritorijalni princip nije apsolutan. Kako je konstatovao Stalni sud međunarodne pravde u slučaju Lotus „teritorijalnost krivičnog prava... nije jedan apsolutni princip međunarodnog prava i ni na koji način se ne poklapa sa teritorijalnim suvjerenitetom“.

2)PRINCIP NACIONALNOSTI – Princip nacionalnosti za relevantan uzima kriterijum nacionalnosti ili državljanstva počinioca. Teorijski se vezuje za vjernost koje lice optuženo za krivično djelo duguje državi čije državljanstvo posjeduje. Teško se može prihvatiti kao pravilo jer je očigledno da u međunarodnom pravu moć države izražena kroz teritorijalnu suprematiju nad svim licima koja borave na njenoj teritoriji ima prevagu nad državljanstvom počinioca. Pogodan je kriterijum u oblasti van nacionalne jurusdikcije. Tako je usvojen u konvencijama koje regulišu zagađivanje mora.

3)ZAŠTITNI PRINCIP – Zaštitni prrincip polazi od nacionalnog interesa povrijeđenog izvršenjem krivičnog djela. Brani se pragmatičnim razlozom o neadekvatnim kaznama koje nacionalni pravni poreci propisuju za djela počinjena na njihovoj teritoriji protiv bezbjednosti, integriteta i nezavisnosti stranih država. Na ovaj princip se zajedno sa principom univerzalnosti pozivao i Izrael prilikom suđenja nacističkom zločincu Ajhmanu ističući da je on počinio zločin protiv jevrejskog naroda. Zaštitni princip je ugrađen i u neka riješenja u pozitivnom međunarodnom pravu. Ilustraciju predstavlja ovlašćenje obalne države da u spoljnjem morskom pojasu kažnjava kršenje svojih zakona o cariskom, fiskalnom i sanitarnom nadzoru ili nadzoru nad useljavanjem.

4)PRINCIP UNIVERZALNOSTI – Princip univerzalnosti podrazumijeva nadležnost države u kojoj se optuženi nalazi u pritvoru pa se otuda kao nadležan za izricanje sankcija pojavljuje sud te države (forum deprehensionis). U praktičnom ishoodu to znači da je za izvjesna krivična djela nadležan sud bilo koje države koji izričući sankciju djeluje u ime cjelokupne međunarodne zajednice kao njen organ. U praksi je princip univerzalnosti konstituisan u odnosu na zločine ex iure gentium kao što su piraterija, trgovina robljem, ratni zločini. Snaga dogme suvjereniteta uticla je na njegovu restriktivnu primjenu tako da u savremenoj praksi često služi ako dopuna teritorijalnnom ili zaštitnom principu.

5)PASIVNI NACIONALNI PRINCIP – Pasivni nacionalni princip zasniva krivičnu jurisdikciju države na osnovu nacionalnosti ili državljanstva lica koje je oštećeno krivičnim djelom. Naišao je na jaku opoziciju jer izlazi iz logike suvjereniteta kao principa na kome su uređeni odnosi između država u

međunarodnoj zajednici. Ima izvjestan značaj kao pomoćni princip za određivanje krivične nadležnosti.

OBLICI NADLEŽNOSTI DRŽAVATERITORIJALNA NADLEŽNOST – Teritorijalna nadležnost podrazumijeva nadležnost državnih organa -zakonodavnih, izvršnih i sudskih- nad svim stvarima i licima koja se nalaze na njenoj teritoriji. Suštinski je vezana za suvjerenu vlast -summa potestas- države na sopstvenoj teritoriji. U tom smislu se i državna teritorija određuje kao prostor unutar koga država ostvaruje suvjerenitet. Teritorijalna nadležnost posjeduje dva vida: pozitivni i negativni. -Pozitivan vid nadležnosti države označava vlast države na svojoj teritoriji. Suvjerena vlast države kao osnov njene nadležnosti jepravni pojam međunarodnog prava. Kao pravni pojam međunarodnog prava suvjerena vlast države je inherentno ograničena. Ograničenja nadležnosti države su dvojaka: kvalitativna i kvantitativna. Kvalitativna ograničenja državne nadležnosti proizilaze iz činjenice da država teritorijalnu nadležnost treba da vrši lege artis u skladu sa ustanovljenim pravilima i standardima. Ukoliko država vrši teritorijalnu nadležnost na način koji predstavlja kršenje priznatih prava i interesa trečih država ili njenih fizičkih ili pravnih lica aktiviraju se pravila o međunarodnoj odgovornosti država. Stalni sud međunarodne pravde je u sporu Horzov istakao da postoje međunarodni principi o odgovornosti države za protivpravne akte unutar njene teritorije. Sud je naglasio da reparacija predstavlja sankciju za obaveze države da se prema drugim državama ponaša na određen način. Međunarodna odgovornost države se konstituiše i u slučaju neefikasnog djelovanja njenog organa u vršenju teritorijalne nadležnosti. Dakle kvalitativna ograničenja madležnosti države deriviraju iz činjenice da teritorijalna nadležnost države nije apsolutna već ograničena pravilima i standardima međunarodnog prava. Kvantitativna ograničenja teritorijalne nadležnosti tiču se njenog obima. Obim teritorijalne nadležnosti države promjenjiv je kako u vremenu tako i u prostoru. Dok se nadležnost u kvalitativnom smislu smanjuje razvojem međunarodnog prava nadležnost u kvantitativnom smislu se proširuje. Tako su države pored nadležnosti na svojoj teritoriji stekle nadležnost nad stvarima i licima izvan svoje teritorije. Već starim i dobro poznatim nadležnostima države nad svojim diplomatskim i konzularnim predstavništvima u inostranstvu međunarodno pravo je dodalo i nadležnosti obalnih država nad djelovima otvorenog mora.-Negativan vid teritorijjalne nadležnosti podrazumijeva zabranu vršenja ovakve nadležnosti od strane bilo koje druge države. To se posebno odnosi na prinudnu funkciju državne vlasti. Ovaj vid teritorijalne nadležnosti je refleks pravila da

državna teritorija predstavlja prostor isključivog vršenja funkcija državne vlasti od strane teritorijalne države. Međutim u formi međunarodnog sporazuma država može pristati da u izvjesnim stvarima nadležnost na djelu njene teritorije vrši strana država ili međunarodna organizacija.

EKSTRATERITORRIJALNA NADLEŽNOST – Naziva se obično personalnom nadležnošću. Ekstrateritorijalna nadležnost se na opšti način može odrediti kao nadležnost države nad licima i objektima koji se nalaze van njene teritorije. Razlikujemo dva oblika ekstrateritorijalne nadležnosti:a)Nadležnost nad državljanima - Na osnovu državljanske veze i obaveza koje iz te veze proizilaze, država može vršiti građansku ili krivičnu jurisdikciju nad svojim državljanima koji se nalaze u inostranstvu, nametnuti im poreske obaveze, pozivati ih da vrše vojnu službu i podvrgavati različitim vrstama zapovijesti. Ekstrateritorijalnu nadležnost države vrše nejednakoj mjeri posebno kada je riječ o nadležnosti u krivičnim stvarima. Neka nacionalna zakonodavstva oslanjajući se na nacionalni princip određuju vrlo široku krivičnu nadležnost nad svojim državljanima. Tako sekcija III njemačkog krivičnog zakonika predviđa da se njemačko krivično pravo primjenjuje na bilo koji akt njemačkog državljanina nezavisno od toga da li je počinjeno u Njemačkoj ili inostranstvu.b)Nadležnost nad objektima – Drugi oblik ekstrateritorijalne nadležnosti odnosi se na nadležnost države nad objektima koji se nalaze van njene teritorije bilo da je riječ o objektima na teritoriji drugih država ili na teritorijama nad kojima države po međunarodnom pravu nemaju nadležnost (otvoreno more, kosmos). Riječ je o objektima poput ambsada, konzulata, brodova, vazduhoplova. Ovi objekti su po pravilu u nadležnosti države kojoj pripada ambasada ili kunzulat odnosno čiju zastavu nosi ratni brod, vazduhoplov ili drugi objekat.

STROGO UNUTRAŠNJA NADLEŽNOST DRŽAVE I MEĐUNARODNA NADLEŽNOST - Strogo unutrašnja nadležnost države je prostor u kome država suvjereno i nezavisno od međunarodnog prava reguliše relevantne odnose. U suštinskom smislu domen strogo unutrašnje nadležnosti države je funkcionalni izraz odnosa između ideje suvjerenosti i ideje organizovane međunarodne zajednice. Stoga strogo unutrašnja nadležnost nema egzaktne, precizno definisane granice. Ona je varijabilna kategorija čije granice određuje stepen razvoja međunarodnog prava.Pitanje da li je ili nestvar u isključivo u nadležnosti jedne države je suštinski relativno pitanje, ono zavisi od razvoja međunarodnih odnosa. Na osnovu toga prema sadašnjem stanju međunarodnog prava Sud je mišljenja da pitanja državljanstva u principu spadaju u domen isključive nadležnosti. Relativnu prirodu koncepta strogo unutrašnje nadležnosti potvrđuje i opšteprihvaćeni princip po

kome se država ne može pozivati na odredbe svog unutrašnjeg prava u cilju neizvršavanja preuzetih međunarodnih obaveza.Strogo unutrašnju nadležnost države priznaje i Povelja UN utvrđujući da ništa u ovoj Povelji ne ovlašćuje UN da se miješaju u pitanja koja se po svojoj suštini nalaze u unutrašnju nadležnost svake države niti zahtijeva od članova da takva pitanja iznose na riješavanje na osnovu ove Povelje ali ovo načelo neće uticati na primjenu prinudnih mjera predviđenih u glavi VII.A contrario pod međunarodnom nadležnošću podrazumijevaju se stvari u kojima je nadležna međunarodna zajednica.nadležnost međunarodne zajednice se operacionalizuje na dva načina:a)Kroz univerzalni princip kažnjavanja u krivičnopravnoj materiji (Smatra se da izvjesne kategorije međunarodnih krivičnih djela svaka država posjeduje nadležnost da kazni počinioca. Za osnov ove nadležnosti uzima se povreda interesa međunarodne zajednice kao cjeline koji su zaštićeni ovim krivičnim djelima. Domašaj ovog načina ispoljavanja međunarodne nadležnosti je suštinski umanjen osnivanjem Stalnog međuarodnog krivičnog suda jer preko Suda se u stvari vrši neposredno nadležnost međunarodne zajednice).b)Preko međunarodnih organizacija i tijela (Kao ilustracija može se navesti Savjet bezbijednosti UN kome su članice UN povjerile prvenstvenu odgovornost za održavanje međunarodnog mira i bezbijednosti i saglasile se da Savjet bezbijednosti djeluje u njihovo ime pri sprovođenju svojih dužnosti na osnovu ove odgovornosti. Drugi primjer je Međunarodna vlast osnovana Konvencijom o pravu mora 1982 godine).

IMUNITET STRANIH DRŽAVAVukući svoje poreklo iz principa par in parem non habet imperium, imunitet stranih država konstituisan je kao pravilo međunarodnog prava krajem XIX vijeka. U najširem smislu, svodi se na izuzimanje iz jurisdikcije sudskih i drugih državnih organa države foruma, kako same strane države tako i njene imovine. klasičnu formulaciju imuniteta stranih država nalazimo u presudi The Parlament Belge 1800 godine.Međunarodna praksa se razilazi u pogledu domašaja imuniteta stranih država. U opticaju su dve koncepcije - koncepcija o apsolutnom imunitetu stranih država i koncepcija o ograničenom ili funkcionalnom imunitetu.-Koncepcija o apsolutnom imunitetu zagovara imunitet bez obzira na vrstu državne aktivnosti tj. da li država in concreto nastupa kao nosilac javnih, vrhovničkih ovlašćenja ili u ekonomskom ili komercijalnom kapacitetu. Razvijana je u anglo-saksonskoj jurisprudenciji do 70-tih godina dvadesetog vijeka i polazi od apsolutne teritorijalne ndležnosti kao atribuda svake suvjerene države.

-Osnovna karakteristika ograničenog ili funkcionalnog imuniteta je povlačenje razlike između dve grupe državnih akata: s jedne strane su akti doneti vršenjem su-verene vlasti (iure imperii) i akti nejavne prirode (iure gestionis), koje država donosi u ekonomskom ili komercijalnom kapacitetu. Po ovoj koncepciji razvijenoj u kontinentalnom pravu još u XIX vijeku pravilo o imunitetu stranih država odnosi se samo na javne akte.Imunitet strane države obuhvata ne samo imunitet u pogledu jurisdikcije (sudski imunitet), već i imunitet od zaplene ili izvršenja nad državnom imovinom. Kada je reč o imovini države koja služi u javne svrhe, sudski imunitet i imunitet u pogledu zaplene ili izvršenja se poklapaju. Stvari stoje drugačije u slučaju ako se radi o imovini koja se koristi u komercijalne svrhe. U vezi sa imunitetom od izvršenja najveći broj država prihvata pravilo o imunitetu od izvršenja u odnosu na državnu imovinu, bez obzira da li se radi o državnoj imovini koja služi u javne svrhe ili u komercijalne svrhe, mada neujednačena praksa ide dotle da se stanovišta sudova razlikuju čak i unutar jedne države. U novijoj praksi preteže koncepcija o ograničenom ili funkcionalnom imunitetu stranih država. Za ovu koncepciju se opredeljuju, čak, i države koje su tradicional-no zagovarale načelo apsolutnog imuniteta.Što se bivšeg jugoslovenskog zakonodavstva tiče, ono se nije definitivno opredijelilo za neku od navedenih koncepcija. Odredbe relevantnih zakona na uopšten način regulisale su pitanje imuniteta stranih država. Tako, Zakon o parničnom postupku od 1976 kaže: ,,U pogledu nadležnosti jugoslovenskih sudova za suđenje strancima koji uživaju pravo imuniteta u SFRJ i za suđenje stranim državama i međunarodnim organizacijama važe pravila međunarodnog prava.""U slučaju sumnje o postojanju i obimu prava imuniteta, objašnjenje daje savezni organ uprave nadležan za poslove pravosuđa". Imovina stranih država ne može da bude predmet izvršenja, bez prethodne saglasnosti saveznog organa uprave nadležnog za poslove pravosuđa, izuzev ako se strana država izričito složi.U najvećem broju slučajeva, dakle, međunarodno pravo prepušta pravu države foruma da povuče relevantnu razliku. Nacionalni sudovi primenjuju dva osnovna kriterijuma. Prvi kriterijum je pravna priroda konkretna transakcije. Na osnovu ovog kriterijuma nacionalni sudovi odriču imunitet stranoj državi u slučaju ako se radi o transakcijama koje mogu preduzimati i privatna lica. Drugi kriterijum je kriterijum krajnje svrhe ili predmeta akta - na osnovu njega domaći sudovi daju imunitet stranoj državi samo za one akte koji su direktno ili neposredno povezani sa javnim funkcijama kao što su, primera radi, oni koji se odnose na odbranu ili državne finansije. Nijedan od ova dva kriterijuma nije zadovoljavajući, budući da, kao opšti i nedovoljno precizni, daju osnova za različite kvalifikacije nacionalnih sudova u identičnim ili sličnim slučajevima.