12ΕΛΠ : , &Τέχνες Ι Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες Επισκόπηση Ελληνικής Αρχιτεκτονικής

Πολεοδομίας

’ΤΟΜΟΣ Β

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ

Με τον όρο βυζαντινή τέχνη εννοούμε την τέχνη της βυζαντινής

αυτοκρατορίας. Ως χρονικά όριά της θεωρούμε συμβατικά το έτος 324

και το 1453.

Χρονικές περίοδοι της βυζαντινής τέχνης

a. 324-726: Πρωτοβυζαντινή τέχνη (έως την κήρυξη της

εικονομαχίας)

b. 726-843: Η τέχνη της εικονομαχίας ( οριστική καταδίκη της

εικονομαχίας)

c. 843-1204: Μεσοβυζαντινή τέχνη

d. 1204-1261: Η τέχνη στην εποχή της Φραγκοκρατίας

e. 1261-1453: Υστεροβυζαντινή τέχνη

Ενότητα 1.1

ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

1.1.1 Η ΣΧΈΣΗ ΤΗΣ ΒΥΖ. ΤΈΧΝΗΣ ΜΕ ΤΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΉ ΘΡΗΣΚΕΊΑ.

Η πρώιμη βυζ. τέχνη ήταν συνέχεια της υστερορωμαϊκής ,

προσαρμοσμένη όμως, ώστε να μιλήσει με εύληπτο τρόπο για τα

χριστιανικά δόγματα και να αφηγηθεί την θεία οικονομία. Τα περισσότερα

έργα που έχουν διασωθεί είναι θρησκευτικού χαρακτήρα, κάτι που αφενός

αναδεικνύει τους ισχυρούς δεσμούς της βυζ. τέχνης με τη χριστιανική

θρησκεία, και αφετέρου αποκαλύπτει το μέγεθος της καταστροφής των

κοσμικών έργων από τους Οθωμανούς. Εξάλλου η σχέση του βυζαντινού

ανθρώπου με την θρησκεία φανερώνεται μέσα από μια πλειάδα έργων

25/6/2013 Ελπ12, Τόμος Β’, Κεφ. 11

τέχνης (εικόνες, σταυρούς, χειρόγραφα, σμάλτα, ελεφαντοστά), τα οποία

παραγγέλλονταν από τους πιστούς και αφιερώνονταν στο Θεό με

επιδίωξη την προστασία του και την ευνοϊκή του κρίση κατά τη Δευτέρα

παρουσία.

1.1.2 ΑΦΑΙΡΕΣΗ ΚΑΙ ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖ. ΤΕΧΝΗ

Η δημιουργία της χριστιανικής τέχνης ανάγεται στο 4ο και τον 5ο αιώνα.

Ένα από τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά της είναι η αφαίρεση που

αποτελεί συνειδητή απομάκρυνση των καλλιτεχνών από το

νατουραλισμό με στόχο την προσέγγιση του θείου (του αόρατου &

υπερβατικού) από τον θεατή, όχι με αισθητό αλλά υπεραισθητό,

πνευματικό τρόπο.

Ωστόσο, η αρχαία ελληνική νατουραλιστική παράδοση δεν εξέλιπε ποτέ

εντελώς. Σε όλη τη διάρκεια της ζωής του βυζαντίου εμφανίζονται έργα,

τόσο κοσμικά όσο και θρησκευτικά, που ακολουθούν λίγο ως πολύ τους

αισθητικούς κανόνες της κλασικής αρχαιότητας και δανείζονται θέματα

από το εικονογραφικό πεδίο της. Σε ορισμένες μάλιστα φάσεις, οι τάσεις

αυτές, υπήρξαν εντονότερες.

1.1.3 ΒΥΖΑΝΤΙΝΉ ΤΈΧΝΗ & ΎΣΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΟΡΩΜΑΙΚΉ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΉ ΠΑΡΆΔΟΣΗ.

Το πρώιμο στάδιο της χριστιανικής τέχνης διαμορφώθηκε μεσα στο στην

κυρίαρχη τεχνοτροπική τάση του «επαρχιωτισμού» των ύστερων

αυτοκρατορικών χρόνων. προδρομικά στοιχεία αυτής της τάσης

εντοπίζονται στα επιτύμβια γλυπτά της Παλμύρας και στην

ειδωλολατρική ζωγραφική και τα γλυπτά της Δούρας Ευρωπού, κατά τον

1ο & 2ο αι. μ.Χ. Η τέχνη αυτή εγκολπώνει τα εξής τεχνοτροπικά

χαρακτηριστικά

κυριαρχία διακοσμητικού στοιχείου

σταδιακή απώλεια της 3ης διάστασης

αδιαφορία για την κλίμακα

ακαμψία, ακινησία

μετωπικότητα.

Τον 3ο αι., η επίδραση των νεοπλατωνικών ιδεών στην τέχνη, (δηλ. η

μετατόπιση του ενδιαφέροντος από τη μορφή στην ιδέα που διαπερνούσε

το έργο τέχνης), συνάμα με την αυτοκρατορική απολυταρχία και την

25/6/2013 Ελπ12, Τόμος Β’, Κεφ. 12

οικονομική κρίση, επηρέασε τη διατήρηση των κλασικών προτύπων και

μετατόπισε την ύστερη ρωμαική τέχνη από το φυσιοκρατισμό τους.

Η χριστιανική τέχνη βασίστηκε στο υφολογικό υπόστρωμα της

αντικλασικής τεχνοτροπικής τάσης της ύστερης αρχαιότητας, διότι

απέδιδε καλύτερα την κοσμοθεωρία της νέας θρησκείας και την έκανε

προσιτή στο λαό.

ειδωλολατρία

νατουραλισμός

Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Η Τ Ε Χ Ν Η

25/6/2013 Ελπ12, Τόμος Β’, Κεφ. 13

Χριστιανισμός αφαίρεση

Νεοπλατωνισμός αντικλασική

τάση

Απολυταρχισμός & (επαρχιωτισμός

της ύστερης

Οικονομική κρίση 3ου αι.

ελληνορωμαικής τέχνης)

1.1.4 Ο ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΣΜΌΣ ΤΗΣ ΒΥΖ. ΤΈΧΝΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΒΥΖ. ΑΝΑΓΕΝΝΉΣΕΙΣ.

Η σχέση της βυζ. τέχνης με την κλασική παράδοση ήταν συνεχής με, κατά

διαστήματα, ιδιαίτερα έντονες κλασικιστικές τάσεις, οι οποίες συμβατικά

αποκαλούνται βυζαντινές αναγεννήσεις. Οι τάσεις αυτές διαπνέονταν από

θαυμασμό για την κλασική αρχαιότητα, κατευθύνονταν από την πολιτική

και πνευματική πρωτοπορία της Κωνσταντινούπολης και πήγαζαν από το

όραμα των βυζ. για επανίδρυση της άλλοτε κραταιάς ,πανίσχυρης και

οικουμενικής Ρωμαικής αυτοκρατορίας.

Τα σημαντικότερα από τα κινήματα της βυζ. τέχνης ήταν

η αναγέννηση των Μακεδόνων &

η Παλαιολόγεια αναγέννηση.

Μακεδονική αναγέννηση: διάρκεσε από τον 9ο-11ο αι. Ευνοήθηκε

ιδιαίτερα από τον λόγιο αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ’ Πορφυρογέννητο

(913-959), ο οποίος ήταν ο ίδιος ζωγράφος και θερμός προστάτης των

τεχνών. Βρήκε πρόσφορο έδαφος στη ζωγραφική των χειρογράφων, στη

μικροτεχνία (ελεφαντοστό) & όχι στη μνημειακή ζωγραφική. οι

καλλιτέχνες της εποχής αντλούν ιδέες από την κλασική αρχαιότητα (τους

γοήτευε η αρχαία σύλληψη της ανθρώπινης μορφής), με τρόπο ώστε τα

δάνεια να εντάσσονται οργανικά στα έργα τους και να αποτελούν μια

καινούρια σύνθεση που υπηρετούσε τον υπερβατικό τρόπο της

Ορθοδοξίας.

Πρδ. μικρογραφία από ψαλτήριο του 10ου αι., ο Δαβίδ με λύρα και

συντροφιά τη Μελωδία & προσωποποιημένο το όρος Βηθλεέμ. (Παρισινό

χειρόγραφο).

25/6/2013 Ελπ12, Τόμος Β’, Κεφ. 14

Παλαιολόγεια αναγέννηση: τοποθετείται στο 2ο μισό του 13ου αι. &

στις πρώτες δεκαετίες του 14ου, στην εποχή των δύο πρώτων

Παλαιολόγων αυτοκρατόρων. Προσέγγιση των κλασικών προτύπων τόσο

μέσα από αυθεντικά έργα, όσο και από έργα της Μακεδονικής

αναγέννησης. Η πρώιμη παλαιολόγεια αναγ. άφησε εξαιρετικά έργα

μνημειακής κυρίως ζωγραφικής στην Κων/λη, τη Θεσ/κη και το Μυστρά,

αλλά και εικονογραφημένα χειρόγραφα, εικόνες.

Μορφές σε μονοχρωμία, κόκκινα υφάσματα που αιωρούνται,

προσωποποιήσεις φυσικών στοιχείων, πορτρέτα αρχαίων

φιλοσόφων είναι μερικά από τα στοιχεία που εγκολπώθηκαν στην

τέχνη της περιόδου αυτής.

Οι μορφές απέκτησαν κλασικές αναλογίες, πλαστικότητα, κίνηση,

εκφραστικότητα.

Τέλος, τα αρχαιοπρεπή αρχιτεκτονήματα συνέθεσαν πλούσιο

σκηνογραφικό βάθος για τις μορφές, χωρίς όμως να είναι

προοπτικά.

Πρδ. Η θάλασσα αποδίδει τους νεκρούς. Λεπτομέρεια 2ας Παρουσίας, Άγ.

Γεώργιος, Μουρνές, Κρήτη, 14ος αι.

1.1.5 ΚΎΡΙΕΣ ΣΥΝΘΕΤΙΚΈΣ ΑΡΧΈΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΉΣ ΤΈΧΝΗΣ.

Σε συνδυασμό με τους εικονογραφικούς τύπους, η δομή των παραστάσεων

ακολουθούσε λίγο ως πολύ κάποιες γενικές συνθετικές αρχές που

παρέμειναν αναλλοίωτες στη μακραίωνη βυζαντινή τέχνη.

i. συμμετρική δόμηση της σύνθεσης γύρω από την κύρια μορφή ή το

κύριο θέμα.

ii. διαφοροποίηση της κλίμακας των στοιχείων μιας παράστασης

(ιερατική προοπτική).

iii. ηθελημένα στρεβλή απόδοση της γεωμετρικής προοπτικής,

υπερβατική αίσθηση

iv. διακοσμητικά θέματα στη σύνθεση (δάνειο από την τέχνη της

Ανατολής), τρούλος μονής της Χώρας.

Ενότητα 1.2

Ο ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ & Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ.

25/6/2013 Ελπ12, Τόμος Β’, Κεφ. 15

1.2.1 Ο ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΌΣ ΧΏΡΟΣ ΚΑΙ Η ΣΦΑΊΡΑ ΕΠΙΡΡΟΉΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΉΣ ΤΈΧΝΗΣ.

Η βυζ. τέχνη εξαπλώθηκε και εκτός των συνόρων της αυτοκρατορίας.

Επιβίωσε τόσο στις περιοχές που τελούσαν υπό ξένη κυριαρχία, όσο και

μετά την οριστική κατάλυση του Βυζαντίου. Επηρέασε επίσης και λαούς

που εκχριστιανίσθηκαν από τους Βυζαντινούς, και ασκούσε επάνω τους τη

γοητεία του υψηλού προτύπου.

Το βυζάντιο είχε και πολιτιστικές ανταλλαγές με γείτονες λαούς όπως οι

Πέρσες και οι Άραβες, παρότι βρισκόταν σε εμπόλεμη κατάσταση μαζί

τους. Έτσι, βυζαντινοί ψηφοθέτες εστάλησαν από τον Ιουστινιανό Β΄ για

τη διακόσμηση του τεμένους της Μεδίνας (685-695), ενώ οι ίδιοι μάλλον

καλλιτέχνες , μεταξύ 705 & 715 μ.Χ., διακόσμησαν το τέμενος των

Ομμευαδών στη Δαμασκό.

Μερικούς αιώνες αργότερα, Κων/λίτες τεχνίτες ψηφοθέτησαν την εικόνα

του Χριστού να ευλογεί τον βασιλιά Ρογήρο Β΄, κατά το βυζαντ. τύπο.

Πρόκειται για εντοίχιο ψηφιδωτό του 12ου αι. από το Παλέρμο,

Νορμανδικό βασίλειο της Σικελίας.

Θεοφάνης ο Έλληνας

Έργα:

Ναός της Μεταμορφώσεως στο Νοβγκορόντ (1378)

Γέννηση της Θεοτόκου (1395)

Άγ. Μιχαήλ (1399) Κρεμλίνο

Ευαγγελισμού (1405)

Γνωρίζουμε ότι ήταν επικεφαλής και μικρογραφικού εργαστηρίου.

1.2.2 ΤΑ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΆ ΚΈΝΤΡΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΉΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΊΑΣ.

4 ος - 6 ος αι. μ.Χ.

Ρώμη, Κων/λη,

Έφεσος, Αφροδισιάδα,

Αντιόχεια,

Γέρασα (Ιορδανία)

Αλεξάνδρεια

Μιλάνο, Ραβέννα

Θες/κη, Κόρινθος, Θήβα, Νικόπολη

Από τον 7 ο αι. & έπειτα

25/6/2013 Ελπ12, Τόμος Β’, Κεφ. 16

Κωνσταντινούπολη (εμπορικό σταυροδρόμι)

Επιρροές: Μ. Ασία, Συρία, Παλαιστίνη, Αρμενία.

Διατήρησε τους δεσμούς με την κλασική παράδοση

Από την Πόλη εκπορεύονται οι καινοτομίες στις εικαστικές τέχνες

και στην αρχιτεκτονική.

Κυρίαρχη στις τέχνες και πάλι μετά την επανάκτησή της το 1261

από τον Μιχαήλ Β’ Παλαιολόγο.

Θεσσαλονίκη (συμβασιλεύουσα)

Ηγετικός ρόλος στην καλλιτεχνική παραγωγή του βαλκανικού

χώρου. Η πόλη γνώρισε κατά τον 14ο αι. οικονομική ανάπτυξη, η οποία

δημιούργησε τις προυποθέσεις για την εξαιρετική της καλλιτεχνική

άνθηση στους υστεροβυζαντινούς χρόνους.

Άλλα κέντρα

Κατά τη διάρκεια της λατινοκρατίας πόλεις όπως η Άρτα

(δεσποτάτο της Ηπείρου) & η Νίκαια (αυτοκρατορία), ανέπτυξαν επίσης

καλ/κή δραστηριότητα.

Τον 14ο αι., ο Μυστράς αναδείχθηκε σε σημαντικό καλλιτεχνικό

κέντρο λόγω των στενών σχέσεων με τη βασιλεύουσα.

1.2.3 Η ΠΡΟΣΦΟΡΆ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΉΣ ΤΈΧΝΗΣ

Η βυζαντινή τέχνη είναι η τέχνη του Μεσαιωνικού μας πολιτισμού. Η

προσφορά της στην ευρωπαική τέχνη και αναγέννηση είναι μεγάλη &

καταλυτική αφού υπήρξε φορέας του ελληνορωμαικού πολιτισμού

εμβολιασμένου με το χριστιανικό πνεύμα. Με άλλα λόγια η βυζαντινή

τέχνη «παρέδωσε» μια τέχνη εικονιστική, η οποία απουσίαζε από

οποιονδήποτε λαό (Οστρογότθοι, Βησιγότθοι, Φράγκοι, Σάξωνες) της

Μεσαιωνικής Ευρώπης, αλλά και από τους λαούς της Μεσογείου, όπως οι

Άραβες.

25/6/2013 Ελπ12, Τόμος Β’, Κεφ. 17

25/6/2013 Ελπ12, Τόμος Β’, Κεφ. 18