184-153، ص86ارۀ پنجم، بهار و تابستان ، شمسوم سال تاریخ و تمدن اسالمی،

فرهنگ و تمدن اسالمینقد و بررسی کتاب 1نوشته علی اکبر والیتی

اسماعیل چنگیزی اردهایی

جان دانشگاه زن ardeha1340@yahoo.com

چکیده

نوشتۀ دکتر علی اکبر والیتی که برای تدریس در مقطـع فرهنگ و تمدن اسالمی کتاب تخصّـص کـافی سبب گستردگی دامنۀ موضـوع و عـدم کارشناسی تألیف شده است، به

بـر مĤخـذ دسـت دوم و ویاتّکا و اعتمـاد بسـیار مؤلف در مباحث متعدّد و متنوع آن و دارای اشکاالت عمدۀ ساختاری، روشی، محتوائی و شکلی و - نه اصل آنها -ترجمۀ منابع

ها و استنتاجات نادرست و نااسـتواری اسـت کـه در ها، تحلیل نگارشی، همچنین تناقض .این مقاله به برخی از آنها با ذکر شواهد اشاره شده است

.اسالم، تاریخ اسالم، علوم اسالمی، فرهنگ و تمدن اسالمی: ها ژهکلیدوا

مقدمه

، عنوان کتابی است نوشته آقای دکتر علی اکبر والیتی که در یک جلد فرهنگ و تمدن اسالمیپیشگفتاری ناشر در . منتشر شده است1383 صفحه توسط دفتر نشر معارف به سال 280و در

و اهداف ) ص(ور اسالم در مکه و برخی فضایل حضرت رسول به اختصار به ظهبر این اثر،نویسنده .ایشان و نیز مقصود از تألیف کتاب و عناوین بخشهای گوناگون آن اشاره کرده است

گیری فرهنگ و تمدن هدف و عالقمندی خویش را به موضوع و مراحل شکلهمچنین نیز :عناوین زیر است کتاب دارای یازده بخش با .2اسالمی منعکس ساخته است

؛کلیات: بخش اول ؛گیری تمدن اسالمی های شکل زمینه:بخش دوم

.12/6/1386: ؛ تاریخ تصویب15/4/1386: تاریخ وصول. 1 .16 -11والیتی، . 2

تاریخ و تمدن اسالمی/ 154

؛شکوفایی علوم در تمدن اسالمی: ومبخش س ؛ماعی تمدن اسالمیسازمانهای اداری و اجت: بخش چهارم ؛هنر در تمدن اسالمی: بخش پنجم ؛ تأثیر تمدن اسالمی در تمدن غربی:بخش ششم ؛رونی رکود تمدن اسالمیبیرونی و دعلل : بخش هفتم ؛ اقتدار مجدد جهان اسالم وخیزش: مبخش هشت ؛ متأخر رکود فرهنگ و تمدن اسالمیعلل: بخش نهم ؛بیداری اسالمی: بخش دهم

نقد تمدن غرب؛:بخش یازدهم .کتاب، فهرست منابع و مĤخذ سرانجامدر پایان و

کاری "نگ و تمدن اسالمی تاریخ فره "بر اهل فن پوشیده نیست که تدوین موضوعی چون بـه سـالها آنکـه است پیچیده که انجام آن به دست یک تن امـری دشـوار اسـت و قـدر مسـلم

های گوناگون، از تاریخ و ادب و سیاست گرفته تا پژوهش توسط کارشناسان متخصص در زمینه جغرافیایی با وسعت اسالم، برای بازشناسی تمدناز این رو،. علوم محض و تجربی، نیازمند است

. نمایـد دسـتی بسـیار را ضـروری مـی ، داشتن تخصص و حذاقت و چیـره آنو گستردگی زمانی چیـزی کـه مـورد درخواسـت ، تحلیلی از محتوای این کتاب است ارائۀبررسی حاضر به منظور

.1نویسنده در پایان مقدمه نیز بوده است

الف ـ اشکاالت ساختاری و روشیتوان وارد دانست، فقدان نظم و ترتیب در هایی که بر این کتاب می لترین اشکا ـ از جمله مهم 1

به رغم تبویب ظاهری، هر یک از بخشها به نوعی با آشفته نویسـی همـراه ؛محتوای کتاب است سـیر "ای که برای معرفی گانه مراحل ده .توان دید این نکته را از همان آغاز در مقدمه می . است

ساختار این مراحل غیر دقیق و بعضـاً ند و ا آیند، غیر علمی و مبهم می "میفرهنگ و تمدن اسال آن العـرب و در جهـان متمـدن ۀر گسترش اسالم در جزیر عص" مرحلۀ سوم، ؛ مثالً نامفهوم است

.16همو، . 1

155/...فرهنگ و تمدن اسالمی نقد و بررسی کتاب

، مرحلـۀ چهـارم هـم .1شود می... .النهرین، ایران، روم، مصر و نامیده شده که شامل بین "روزگار، بیـان این ا ب .2 است "ن نوپای اسالمی با تمدنهای کهن جهان عصر مجاور شدن فرهنگ و تمد "

!های یاد شده استیال یافته و هم با آنها مجاور شده است بر تمدن هماسالم در یک مرحله، بیشـتر جلـوه 3اند گونه توضیحی آمده ابهام در خصوص مراحل پنجم تا هفتم که بدون هیچ

را جزء مرحلـۀ ششـم آورده "ادبیات عرفانی"بارت توان دانست چرا نویسنده ع نیز نمی .کند میهـای گانـه نیسـت، بـا مراجعـه بـه بخـش بندی کتاب مبتنی بر این مراحل ده چون باب . 4است

.توان این ابهام را زدود و منظور نویسنده را دریافت مختلف کتاب نمیل تأمل است هم قاب 5"عصر هنر و معماری "با عنوان ) مرحله هفتم (ذکر یکی از این مراحل

نر و معماری اختصـاص و تداعی کنندۀ آن است که یکی از اعصار فرهنگ و تمدن اسالمی به ه کـه معمـاری نیـز ( حال آن که فرهنگ و تمدن با همۀ عناصرش و از جمله هنـر داشته است و

م با فراز و نشیب داشته است جهان اسالم رشدی تدریجی و گاه توأ، در )البته بخشی از آن است .نماید مینر در فرهنگ و تمدن اسالمی نامعقول تخصیص یک مرحله یا عصر به هو

گانۀ پیشین، بر آشفتگی ساختاری مطالب در مقدمۀ افزودن چهار مرحلۀ دیگر به مراحل ده ــ تشـکیل 2؛ ـ بیداری اسـالمی 1: این چهار مرحله عبارت است از . کتاب بیشتر دامن زده است

کـه ظـاهراً 6ـ تجدیـد بنـای فرهنـگ و تمـدن اسـالمی 4الم؛ ـ گسترش اس 3؛ حکومت اسالمی مرحلـه دوم . ند برای مراحل قبلی، ولی به لحاظ موضوع با آنها اشتراک و تداخل دارند ا ای تکمله

همـان نـد کـه در ا موضوعاتی تکراری ) گسترش اسالم (م و مرحلۀ سو ) تشکیل حکومت اسالمی ( .اند گانه ذکر شده مراحل ده

مراکز علمـی "توان به هنگام توضیح در باب گونه گسیختگی مطالب را می این نمونۀ دیگر از ن است، های معاصرا در کار تألیف به نوشته چون اتکاء اصلی نویسنده . یافت 7"در تمدن اسالمی

غنیمه و های بزرگ اسالمی تاریخ دانشگاه شلبی، تاریخ آموزش در اسالم استفاده از آثاری چون

.12همو، . 1 .همان جا. 2 .13همو، . 3 .همان جا. 4 .همان جا. 5 .16-13همو، . 6 .32 و 31همو، . 7

تاریخ و تمدن اسالمی/ 156

توانست راهگشا باشد تا حـداقل بـا اسـتفاده از نظـم ی می اولیر تمدن اسالمی هانتقال علوم ب یا نوشتاری این آثار، تقدم و تأخر تأسـیس و تشـکیل مراکـز علمـی و آموزشـی در حـوزه تمـدن

و 1الحکمۀ بغـداد عنـوان نگـردد اسالمی لحاظ گردد و سرآغاز مراکز علمی در دنیای اسالم بیت به عنوان نهادی ابتدایی و همگانی برای آموزش سواد و خط و "ها خانه مکتب" هم مراکزی چون

هایی چون رَبع رشیدی از قلم نیفتد و نیز جایگاه 4های دانشمندان ، و خانه 3ها کتابفروشی ،2قرآن بدون گنجاندن آنها در یکی از انواع مراکز و مؤسسات علمـی بـدون تکلیـف بـه 5و شنب غازانی

. خواننده عرضه نشوندکاالت چشـمگیر کتـاب ها در باب یک موضوع، از دیگـر اشـ انسجام و هماهنگی نوشته عدم

ارتباطی میـان آن که رسد، بی ب دیگر می ناگهان از مطلبی به مطل هخواننده هنگام مطالع . است بـرای نمونـه، در ؛شـود دیده می در کتاب فراوانی یها نمونه ها گسیختگی گونه این از . ببیند آنها

اثـر رازی، ذکـر شـده ، الحـاوی هایی است که در فتار در بابِ تعداد فراوان بیماری گ، 45صفحۀ مقدمـه وزان پـس بـی شـود، ینا یـاد مـی سـ ابن قانون از جامع و مانع بودن کتابِ است و سپس

پیشـتر از کـدام . "اما نوآوری در حیطـۀ پزشـکی در ایـن حـدّ نیـز متوقـف نمانـد ": خوانیم می .تا در باب توقف یا عدم توقف آن گفتگو شود سخن رفته بود "نوآوری"

اختصاص 6"اسالمی هنر در تمدن"انسجام مطالب را در بخش پنجم که به عدم کامل نمونۀتوانیم مشاهده کنیم که گزینشی است از این جا و آن جا با چینشی نامتجانس در کنار دارد می

میـان در خواننـده و سـرگردانی انجامآغاز و بی یها ای از نوشته مجموعه حاصل آن یکدیگر که مـثالً ؛های حکومتگر و فرمانروایان و شـواهد و امثـال هنرهـا ها و سلسله انواع هنرها و سرزمین

خ مشـتی و کند از مسجد جامع دمشق و کـا نویسنده وقتی شروع به وصف معماری اسالمی می اسماعیل سامانی و مسـاجد ایـوان و آرامگاه امیر الصخره ۀقبالزهرا و ینۀمسجد جامع قرطبه و مد

.31 همو،: نک. 1 . و به بعد40شلبی،. 2 .58همو، . 3 .62همو، . 4 .33والیتی، . 5 .115 - 103همو، : نک. 6

157/...فرهنگ و تمدن اسالمی نقد و بررسی کتاب

و پس از قطـع سـخن، چنـد صـفحه بعـد، از نـو بـه معمـاری 1کند جا یاد می داد سلجوقی یک 2پردازد و قصرالحمراء انـدلس و مدرسـۀ سـلطان حسـن در قـاهره و ایاصـوفیه قسـطنطنیه می

تـا از نـو 3زدانـدا بافی باز هم میان مطالب فاصله مـی پرداختن به فرش و قالی . شوند توصیف می درباره معماری و این بار در باب نقش جهان اصفهان و معماری مربوط بـه اطـراف آن بـه ایـراد

طرح مطالب بر اساس سرزمین هم نیست، چه بـرای نمونـه توضـیحات دربـاره . 4سخن بپردازد پیوسـته و یکپارچـه نیسـت و در ) که عمدۀ این بخش به هنر این سرزمین متعلق اسـت (ایران هـا هـم روال بحث برمبنای سلسله . شود یاد می 7 و یا عثمانی 6 اندلس ،5مصرۀ سخن، از هنر میان

سخن رفته در صفحات مختلف و پراکندهنیزنیست، چه در باب هنر عصر مغوالن و یا تیموریان :مثالً، گزید مطالب برمی طرحبرای استوار و روشنی ساختاربایست نویسنده و حال آنکه .8است

براسـاس ؛ یـا براسـاس مکاتـب هنـری؛ و یـا 9هنر و به تفکیـک هـر یـک از آنهـا انواع براساس .های اسالمی سرزمین

شـود، های کتاب آن که گاه اشاره به مطالب قبـل مـی ها در ساختار نوشته نظمی از دیگر بی یافت از طرح آن مطالب در صفحات پیش ای سابقه های پیشین هیچ ازخوانی نوشتهولی پس از ب

چنـان ": خوانیم می چنین در باب جریان تفکر فلسفی از قول نویسنده ، به عنوان نمونه شود مینویـژه زمـان کنـدی تـا زمـان مالصـدرا، جریـان پیـدایش که مالحظه شد، از صدر اسالم و بـه

قبـل، چیـزی کـه صفحات خواننده با مراجعه به .10"....حرکتهای فکری اسالمی جوشش داشته .در اسالم باشد نخواهد یافتصفلسفه مربوط به

بندی دانشها در جهان اسالم اسـت کـه ـ از جمله اشکاالت ساختاری کتاب، موضوع طبقه 2

.106-103همو، . 1 .109و108همو، . 2 .110و 109همو، . 3 .111و 110 همو،. 4 .107همو، . 5 .108همو، . 6 .109همو، . 7 .108 تا 106همو، : نک. 8شـت، بندی مؤلف در این بخش براساس هنرهاسـت، ولـی در محتـوا از نظـم، چنـان کـه توضـیح آن گذ تقسیم. 9

.برخوردار نیست .53همو، . 10

تاریخ و تمدن اسالمی/ 158

شـکوفایی "، یکی از آنها را برای توضیح در باب 1ها بندی نویسندۀ محترم پس از ذکر انواع طبقه علوم " و 2" اسالمی علوم غیر "بندی براساس برگزیده است؛ یعنی طبقه "علوم در تمدن اسالمی

ذیل هر بندی در تر این طبقه باید تقسیمات جزئیبندی را کلی بگیریم، اگر این طبقه. 3"اسالمی و بـدون رعایـت مهـم ، ولی نویسنده بدون توجـه بـه ایـن از این دو شاخۀ اصلی ارائه شود یک عنـاوین هـم بـا از این گذشته،. پردازد گونه نظم و ترتیبی به توضیح در خصوص دانشها می هیچ

زیـرا جـای تأمّـل اسـت، تحت یـک عنـوان 4"فیزیک و مکانیک "آوردن . اند دقت انتخاب نشده . های نخستین و میانۀ اسـالمی متفـاوت اسـت مفهوم فیزیک در روزگاه ما با مفهوم آن در سده

علم مربوط به دانشمندان و آثار مکتوب و اختراعات شواهد برای توضیحات و افزون بر این، همۀ اشکال . اثری نیست -به مفهوم مورد نظر نویسنده –مکانیک است و از توضیحات در باب فیزیک

و پزشـکی در و اشتباه دیگری که بر هم زننده ساختار نوشتاری این اثر است، برشـمردن نجـوم . شمرد علوم عقلی را ازها باید آناست، در حالی که 5 علوم نقلیزمرۀ

دی علوم براساس اسالمی و غیر اسـالمی بـودن آنهـا، نویسـنده را در بن طبقهعالوه بر اینها، تـاریخ و او. کور دچـار مشـکل سـاخته اسـت گنجاندن بعضـی علـوم در یکـی از دو طبقـۀ مـذ

، ولی نتوانسـته اسـت در ادای توضـیحات 6تاریخنگاری را در زمرۀ علوم غیر اسالمی آورده است علـوم غیـر اسـالمی، علـومی ": در یک جا آورده است . دربارۀ این دانش، از کمند تناقض بگریزد

های دیگر به اسالم رسیده و مسلمانان آنها را بسط داده و سـاخته هستند که اصل آنها از تمدن ـ .7"اند و پرداخته کرده امـا ": نویسـد ش تـاریخ در اسـالم چنـین مـی و بعد در مـورد نشـأتِ دان

های قـرآن و حـدیث تاریخ آموزی همانا آموزهمهمترین مایۀ ترغیب مسلمانان به تاریخ نگاری و نگاری را نزد اعراب باید از همان ابتدای بنابراین، ابتدای پیدایش دانش تاریخ و تاریخ . ه است بود

بنابر نظـر ، و به این ترتیب، تاریخ از یک سو علمی غیراسالمی تلقی شده .8"ظهور اسالم دانست

.36 و 35همو، . 1 . و به بعد37همو، : نک. 2 . و به بعد65 همو،: نک. 3 .42همو، . 4 .36همو، . 5 .57 - 54همو، . 6 .36همو، . 7 .54همو، . 8

159/...فرهنگ و تمدن اسالمی نقد و بررسی کتاب

تمـدنهای غیـر اسـالمی بـوده باشـد و از طـرف دیگـر، پیشینِ نویسنده باید الزامـاً اصـل آن از در همان آغـاز دورۀ اسـالمی های قرآن و حدیث مهمترین علت رویکرد مسلمین به تاریخ آموزه

.گردد عنوان می وی از خـود تـا سبب گردیده ، مراجعه داشته ها آثاری که به آن ـ گرده برداری نویسنده از 3 و آشفتگی و ضعفبازماند، کند مطالبی که عرضه میادن به دبرای ساختار و سامانطرحی ارائهشـکوفایی علـوم در " عنـوان بـا برای نمونه، بخش سوم بر کتاب سایه اندازد، اطالعات عرضهدر

سـاختار هـر قسـمت و محتـوای آن ۀتعیین کننـد . مؤید نکته پیش گفته است "تمدن اسالمی نـوع همـاهنگی و وحـدت از این رو فاقـد هـر ؛ شده است التقاطمنابعی است که مطالب از آنها

طور به 4، و کالم 3، حدیث 2، منطق 1علومی چون کیمیا سبب، به همین است و ای میان آنها رویه همـین اتکـاء . گرفتـه اسـت با تفصیل بیشتری مورد بررسی قرار 5مختصر و دانشهایی چون فقه

از علوم را هم به کلـی متفـاوت و برداری، روش توضیح در باب هر یک منابع مورد بهره صرف بر ، ولـی 6شـود لذا وجه تسمیه و موضوع دانشـی ماننـد کیمیـا ذکـر مـی ؛ناهماهنگ ساخته است

در مـورد نیـز . ، باید در کتـب دیگـر بیابـد 7ها را در باب دانش منطق گونه آگاهی خواننده همین ازهـا، تنهـا آن جـای بـه آیـد و آن سخنی به میان نمـی ۀفلسفه و موضوع و هدف و وجه تسمی

های مـرتبط بـا علمـی ماننـد جغرافیـا بـا ترتیـب زمـانی درج دگرگونی. 8رود سخن می فالسفه .گردد رعایت نمی 11 و یا طب10، ولی همین نظم و نسق در باب نجوم9شود می

حتـی بـا وجـود (کند نقل مطالب از منـابع دیگـر ـ اصول نوین پژوهش تاریخی حکم می 4

.49 - 47همو، . 1 .54 و 53همو، . 2 .71 و 70همو، . 3 .83 - 81همو، . 4 .79 - 71همو، . 5 .47 همو،. 6 .53همو، . 7 .49همو، . 8 .59همو، . 9

.42 - 40همو، . 10 .47 - 44همو، . 11

تاریخ و تمدن اسالمی/ 160

پس از تحقیق در صحت و سقم آن صورت پذیرد و آشکار ساختن ) اوی آن آور بودن ناقل و ر نامتکیـه بـیش از انـدازۀ نویسـنده بـه . اغالط گذشتگان از وظایف مورخان ِمحقق و منتقـد اسـت

، علت اشـتباهات روشـی در نویسـنده هـم شد اشاره بداناش، چنان که مکتوبات مورد استفاده قدر کتابهـای مغوالن آن": صر از قول ابن خلدون نویسد او با مراجعه به یک منبع معا . شده است

توانسـتند از روستائیان و سواران مـی کهشمار به دجله انداختند که پلی استوار به وجود آمد بیهـایی را توان چنین نوشته نگری می واضح است که فقط با ساده. 1"یک کرانه به کرانۀ دیگر روند

از همین مقولـه اسـت عـرب خوانـدن مترجمـان . پذیرفت ،آمدهکتب تاریخ و ادب قدیم در که بـا اتکـاء بـه یـک منبـع العربـی الطـب فی الهیولی یا الحشائش کتابیعنی ،کتاب دیسقوریدس

ای مراجعـه بـه مقدمـۀ ترجمـۀ فارسـی همـان منبـع ، حال آن که نویسندۀ گرامـی اگـر 2غربیون حنین بن اسـحاق، اصـطفن دیسقوریدس را افرادی چ الحشائشدید که کتاب داشت، می می

ن علمـی در ب که جملگی غیر عرب، ولی از فعاال بن باسیل، حسدای بن شبروط و نیکوالی راه .3اند اند، ترجمه کرده قلمرو اسالم بوده

،کهـن و اصـیل در دسـترس و بع جدید درحالی که منابع دست اول ار از منا ـ استفاده بسی 5و ) ص(برای نمونه، روایتِ دعوت پیـامبر . نویسنده است اند از دیگر اشکاالت روشی قابل مراجعه

از اهـل یثـرب و بیعـت عقبـه و شماریمقابله مشرکان با ایشان و جریان دیدار میان حضرت و نبـع معاصـر نقـل شـده نهایتاً ماجرای هجرت پیامبر و مسلمین به آن شهر، با مراجعه به یک م

تاریخ طبـری ، و تاریخ یعقوبی ابن سعد، طبقات، هشام سیرۀ ابن درحالی که آثاری چون ،4استهمین گونه است . توانستند مورد استفاده قرار گیرند که از منابع کهن در این زمینه هستند، می بودن منابع آن دوره در دسترس با وجود 5های جدید نقل مطالب مربوط به دورۀ مغول از نوشته

.142همو، . 1اسـالمی و نقـش علـوم نگارندۀ این مقاله، با مراجعه به فحاتِ مرجع مورد اشارۀ نویسنده، یعنی کتاب . 28همو، . 2

دیسقوریدس نیافـت، ولـی همـه جـا ، مطلبی در باب کتاب)79 - 77(اثر آلدومیه لی آن در تحوالت علمی جهان آلدومیه لی تمامی فعاالن در حوزه فرهنگ و تمدن اسالمی، اعم از عرب و غیر عرب و مسلمان و غیر مسـلمان، را

.خوانده است» عرب« .21 و 20، )تألیف آلدومیه لی(علوم اسالمی و نقش آن در تحوالت علمی جهان مایل هروی، نجیب، مقدمه بر . 3 .1، پانوشت 22یتی، وال: نک . 4 . 3 تا1های ، پانوشت140همو، : نک . 5

161/...فرهنگ و تمدن اسالمی نقد و بررسی کتاب

اخبار مجموعه فـی نظیر استفاده از کتابهایی . رشیدی التواریخ جامع و جهانگشای جوینی بمانند ابـن السیراء لحلۀا ابن عذاری مراکشی، البیان المغرب ، ابن قوطیه افتتاح األندلس ، االندلس فتح تماماً از منابع جدید بهـره بـرده، 1 مقّری به جای آن چه مؤلف در باب اندلس الطیب نفح و، االبارمنابع و مĤخـذ عربـی در از رخی که ذکر ب با توجه به این ،کتاب بیفزاید غنای علمی توانست می

نگاشته توانمندی نویسنده محترم را برای استفاده از مکتوباتِ، ها و فهرست پایانی کتاب پانوشت .دهد شده به این زبان نشان می

ـ ارزیابی و سنجش منابع و مĤخذ از جمله وظایف هـر پژوهشـگری، خاصـه در موضـوعات 6های ضعیف توسط نویسنده و ترجیح آنها بـر بعضـی آثـار استفاده از برخی نوشته . تاریخی است

.2آمد به عمل میامر مهم دقت بیشتری در این بایستمرتبط، قابل انتقاد است و آمده است "کلیات"ای دیگر از اشکاالت ساختاری را در بخش اول که تحت عنوان ـ نمونه 7ــ 2 3هـای تـاریخی ـ بنیادهای مفهومی و زمینـه 1: ستاین بخش به دو قسمت شده ا . یابیم می

در هـر دو قسـمت، بـا ذکـر . 4ای از تاریخ و فرهنگ اسالم از عصر دعوت تـا دوره فتـوح چکیدهخواننده مجبـور . 5شویم های متفاوت ـ مواجه می بندی موضوعات تاریخی مشابه ـ ولی با تقسیم

در مکه م 610 پیامبر اسالم از حدود سال است یک بار موضوع ظهور دین اسالم را که با دعوت در ،از همین مطلب را در چند صـفحه بعـد و ب 6پای به عرصه وجود نهاد، در قسمت اول بخواند

گیـری نظـام اساساً جای خالی نوشتاری تاریخی در باب اسالم و شـکل .7تکرار کند ، قسمت دوم طـور مجمـل در تاریخی حتی بـه ای به سیر تحوالت مدنی و سیاسی در جامعه اسالمی و اشاره

ها، دولتهـا، اشـخاص، و به همین جهت خواننده هنگامی که به اسامی سلسله . کتاب خالی است ویـژه تواند تصوری از محدوده مکانی و زمانیِ موضوعات داشته باشد، بـه نمی ،خورد مکانها برمی

. آموزشی هم بوده استآن که از جمله اهداف تألیف این کتاب استفاده به عنوان یک منبع

. و به بعد143همو، .1 .2، پانوشت 103همو، : برای نمونه، نک .2 .21 - 17همو، .3 .23 - 21همو، .4 .23 - 21 و نیز 18 و 17همو، : نک .5 .17همو، .6 .21همو، . 7

تاریخ و تمدن اسالمی/ 162

بهتر بود در ارجـاع دادن بـه منـابع در . شود ـ در ارجاعات کتاب هم اشکاالتی مشاهده می 8در . کننـد ارجاعات هم از یک قاعده پیـروی نمـی .شد ها، نام بزرگِ صاحب اثر مقدم می پانوشت

ناهمـاهنگی در ایـن . 2شـود پوشی می و در بعضی موارد از آن چشم 1برخی موارد، نام ناشر درج بر خالف منابع ، فهرستِ الفبایی افزون بر این . یز وجود دارد پایان کتاب ن فهرست منابع و مĤخذ

نـدارد و از یکدسـتی الزم نیـز به کار رفته است و با هـم انطبـاق ها که در پانوشت است وشی ر .3برخوردار نیست

: استها مورد مشابه ایی از دهه ها تنها نمونه این .استمطالب بسیاری در کتاب بدون ارجاع .4 تعریف ابن خلدون از تمدن و همچنین تعریف نهایی تمدن و مفهوم فرهنگ- .5 ابوبکر و خالفت عمربن خطابی موضوع وفات پیامبر و جانشین- .6ها و مراکز علمی دوره ایلخانی ذکر رصدخانه- .7 طبقه علوم یا حکمت به نظری و عملی- .8 شکوفایی ادبیات عرب پایان عصر درخشان-

باشـد؛ ولـی در ایـن ارجاع به هر اثری باید با ذکر صفحه یا صفحات آن همراه ، علی القاعده از .9شود و تنها به ذکر نام کتاب اکتفا شـده اسـت خالف این روش هم دیده می کتاب، ارجاع بر

که بـا خـط –کی وجهی ندارد که در ارجاع به یک اثر تر ،زبان فارسی است آن جا که کتاب به .10ی انگلیسی استفاده شودها از واژه-التین نوشته شده

اگر خواننده با مطالعۀ چندین پاراگراف و یا حتی گذر از چندین صفحه تنها به یـک نشـانی آن مطلـب و سراسـر از منابع و مراجع در پانوشت برخورد کند، حکایت از آن دارد که نویسنده

.5، 3، 1های ، پانوشت159 ؛2، پانوشت 54؛ 2 و 1های و پانوشت18همو، .1 .1، پانوشت 20؛ 3، پانوشت 19؛ 3پانوشت ، 18همو، : نک .2 .235، 214، 16های و به بعد، شماره267فهرست منابع کتاب، همو،: نک .3 .19 همو، .4 .23 همو، .5 .33 همو، .6 .34 همو، .7 .62 همو،. 8 .2 و 1های پانوشت ،155 همو، : نک.9

.5 و 4های پانوشت ،174همو، .10

163/...فرهنگ و تمدن اسالمی نقد و بررسی کتاب

، و چـون چنـین ی دیگران در کتاب خویش آورده استها تباس از نوشته نوشته را، عیناً و یا با اق تحلیـل از سـوی نویسـنده مشتمل برصفحاتی در کتاب فراوان است و البته این گونه اقتباسات

1از جملـه پانوشـت . و ضـعف شـمرد ، آن را در یک تحقیق تاریخی باید یـک عیـب نیستهم بـرای یـک صـفحه و چهـار (28 صـفحه 1نوشت ، پا)برای تقریباً یک صفحه مطلب (27صفحه برای قریـب (38 صفحۀ 1، پانوشت )سطربرای دو صفحه و شش (31 صفحۀ 1، پانوشت )سطر

برای یک صفحه و دو سوم صفحه، یعنی برای تمام (48 صفحۀ 1، پانوشت )به دو صفحه مطلب 57 صـفحه 1 ، پانوشـت )برای یک صـفحه (56 صفحۀ 1، پانوشت )مطلب مربوط به علم کیمیا

بـرای (233 صـفحه 1، و پانوشـت )برای دو صفحه (155 صفحه 1، پانوشت )برای یک صفحه ( ).یک صفحه

.1توان یافت در برخی منابع هم که نویسنده به آنها ارجاع داده است، مطالب کتاب را نمیالخصـوص جـایی کـه ن علـی ـ نویسنده در ذکر آراء برخی نویسندگان، از ذکـر نـام ایشـا 9 مثالً هنگام ذکر نظرات اندیشـمندان در بـاب تمـدن آمـده ،، خودداری کرده است ورت دارد ضر

نظر وجود بدون آن که وجهی برای مجهول نمایاندن این صاحب2"...دیگر دانشمند غربی": است .داشته باشد

ـ نویسنده همه جا رعایت محدودۀ زمانی و مسائل مربـوط بـه آن را نکـرده اسـت، مـثالً 10در مورد . رسد صحیح به نظر نمی ، های ماقبل های بعد بر دوره مصطلحات متداول در دوره اطالق

برای تشکیل مقدمات نظـام اداری ) ص(پیامبر ": خوانیم چنین می ) ص(وضع اداری دوره پیامبر .3"ای سـپرد برای خـود دبیرانـی برگزیـد و بـه هـر یـک وظیفـه ، و ساختار دیوانی کوشش کرد

دبیر چنان که آشکار است از زبان فارسی وارد فرهنگ عربی شده و مربـوط مصطلحات دیوان و ) ص(القاعده نباید در وصف وقایع دوران پیامبر و آنها را علی ) ص(است به روزگار پس از پیامبر

.به کار بردآنچـه جـز . اسـت مشـهود در کتـاب متناقض ناشی از روشمند نبودن کار ـ بعضاً مطالب 11 پرداخـت کـه چنـین "آغاز نهضت ترجمه در جهان اسـالم "توان به موضوع ی یاد شد، م پیشتر

.1، پانوشت 18همو، .1 .18همو، . 2 .23 همو،.3

تاریخ و تمدن اسالمی/ 164

و چند سطر بعـد 1"...امیه آغاز شد اگر چه در عصر بنی ) نهضت ترجمه (این نهضت " :آمده است .2"...منصور عباسی که از زمان وی کار ترجمه آغاز شده بود.. .:نویسد می

و بعضی ذکر شده و برای برخی ، نیست مند ها در کتاب نظام ـ تاریخ درگذشت شخصیت 12 .3 استفاقد آندیگر

ـ در ساخته و پرداخته کردن این کتاب حتی اصول ساده خالصه بـرداری رعایـت نشـده 13 در تـدوین نویسـندۀ محتـرم که دهد می آشکارا نشان آخر بخش جغرافیا بند: برای مثال ،است :کرده است، دقت کافی نب و منابع مورد اقتباس و روش کارکتا

از . طی این دوره، کتابهای بسیاری دربارۀ جغرافیای محلی به عربی و فارسـی، تـألیف شـد " نوشـتۀ حمـداهللا مسـتوفی، القلـوب هـۀ نز نوشتۀ ابن بلخی، نامه فارس جمله آثار فارسی باید از

هفـت نوشتۀ عبـدالرزاق سـمرقندی و السعدین مطلع نوشتۀ محمد بن نجیب بکران، نامه جهان .4" نوشتۀ امین احمد رازی یاد کردقلیما

را امـا آن چـه اسـت، 5ۀ جغرافیا در تمدن اسالمی چتاریخقسمت یاد شده برگرفته از کتاب ـ کنـیم، درمـی شان مقایسه مـی رد استفادۀ ای خذ مو أ، با م نقل کرده که نویسنده محترم ا یـابیم ب

:چنین آمده است..).ۀ جغرافیا درتاریخچ(در آن کتاب .مأخذ مزکور انطباق ندارددر فاصلۀ قرن هفتم تا دهم، مقدار معتنابهی کتب جغرافیای محلی یا ملی، به زبان عربی و "

.6فارسی تألیف گردید : آمده استدر صفحۀ بعدِ اثر مذکور

فارسـی بـه جغرافیـای توصـیفی و ای کتب تاریخی پارهدر ایران، آسیای مرکزی، و هندوستان "کتـب . هایی نیز دربارۀ جغرافیای جهان به رشتۀ تحریر درآمده اسـت و رساله ، اند پرداختهمحلی

جغرافیایی بیشتر مبتنی بر مĤخذ عربی قدیمی بود که اطالعات جدیدتری از تـواریخ عمـومی و نامـۀ فـارس : توان کتب زیر را نام برد از جمله آثار مهم می. شرح فتوحات به آنها افزوده شده بود

.29 همو،.1 .31 همو،.2 .55 همو،: برای نمونه، نک .3 .60 همو، .4 .48 و 47 ،ر و احمد تشن.5 .همان جا .6

165/...فرهنگ و تمدن اسالمی نقد و بررسی کتاب

السعدین مطلع ؛... محمدبن نجیب بکران نامه جهان؛ ... حمداهللا مستوفی القلوب هۀنز، ....ابن بلخی با این کـه کتـابی در شـرح احـوال اسـت، ... . امین احمد رازی هفت اقلیم عبدالرزاق سمرقندی؛

.1"دارای اطالعات جغرافیایی بسیار با ارزشی استو مأخـذ خـویش ) 7 و 6 سـطرهای (47 از صـفحۀ سطر چند اخذ، نویسنده با به این ترتیب

آن هم با حـذف ) 23 تا 12سطرهای ،48صفحه (چسباندن آن به سطوری دیگر در صفحه بعد .مطلبی دست و پا بریده عرضه کرده استای مطالب اساسی، پاره

ی محلـی احمد در زمـرۀ جغرافیـا ، بقیه آثار یاد شده توسط تشنر و ابن بلخی نامۀ فارسجز حمـداهللا مسـتوفی کتـابی اسـت جغرافیـایی، القلوب هۀنز. اند م نکرده نیستند و چنین ادعایی ه

) در مقالۀ سوم (شناسی، تشریح انسان و دست آخر مشتمل بر اطالعاتی از مسائل نجومی، زمین پردازد و ایـن جغرافیایی که به مکه و مدینه و مسجداالقصی و ممالک دیگر و نیز خود ایران می

نامـه جهـان و چنـین اسـت . نیسـت "جغرافیای محلـی "ر مربوط به اثر با این وصف در زمرۀ آثا عبدالرزاق سمرقندی که اساسـاً دومـی کتـابی اسـت السعدین مطلعمحمدبن نجیب بکران و یا

نویسـندۀ . آیـد تاریخی و شناخته شده که در ضمن، اطالعات جغرافیایی هم از آن به دست مـی ه نوشتۀ مأخذ توجه کرده کـه نویسـندگانش از امین احمد رازی نه ب هفت اقلیم محترم در باب

در . اند و نه زحمت مراجعه به خود کتاب را داده ،کنند آن به عنوان کتابی در شرح احوال یاد می این کتاب، شرح احوال معاریف و بزرگان به ترتیبی که زادگاهشان بر یکی از مناطق هفت اقلیم

یافت و باید درمی) هفت اقلیم(اقل از نام کتاب نویسنده حد . جغرافیایی منطبق باشد، آمده است .باشد تواند میکرد که این اثر در زمینه جغرافیایی محلی ن یا تردید می

ذکـر : ، مـثالً آن و توضـیحات متن کتـاب مطالب استطرادی و غیر ضرور بعضاً در ذکر -14بـوط بـه تـاریخ ؛ توضـیحات مر 2های صلیبی های اروپا در میان مطالب مربوط به جنگ پیشرفت

اندلس پیش از ورود مسلمانان و تاریخ سیاسـی آن سـرزمین پـس از اسـالم در میـان مطالـب ؛ ذکـر معنـی کلمـه 3مربوط به علل سقوط آن جا به عنوان یکی از عوامل رکود تمـدن اسـالمی

.48 همو،.1 .138 و 137 همو: نک. 2 .146 تا 143 .3

تاریخ و تمدن اسالمی/ 166

کـه هـیچ نقـد تمـدن غـرب : تحت عنوان ؛ مخصوصاً بخش واپسین 1های اروپایی عرفان در زبان .2ا موضوع این کتاب ندارد و زاید استارتباطی ب

احتمـاالً اند که ها به هجری قمری و بعضی به میالدی آمده در متن کتاب، برخی تاریخ -15 3. باشد مĤخذمعلول نقل از

آنکه در بـاب آنهـا بیدر متن کتاب.. .ها و ها و مکان اسامی اشخاص و کتابذکر فراوان -16 .4 باشدسخنی به میان آمده

نیزافیایی و کتب های جغر ، اعالم اشخاص و نام مصطلحاتای از لزوم تهیۀ و ارائه نمایه -17 .که مورد غفلت قرار گرفته است در پایان کتاب ییها نقشه اشکاالت محتوائیب ـ

از روش پـژوهش های متعدد علمی، بهره نبردن گسترده بودن موضوع کتاب، ارتباط آن با رشته انگاری و عـواملی دیگـر سـبب شـده اسـت تـا در مـتن کتـاب دقتی و سهل علمی، همراه با بی

در . وارد شـود - که متأسفانه تعداد آنها کم هم نیسـت -ها، اشکاالت و اشتباهات علمی کاستی :شود اشاره می، نمونهعنوانبه ، این جا به برخی از آنها

ی شناخت و انتقال ـ ادعای نویسنده مبنی براین که تأسیس مدارس در جهت کوشش برا 1مرحلۀ مجاورت فرهنگ و تمدن نوپای اسـالمی بـا "های دیگر به حوزۀ تمدن اسالمی در تمدنچـه تأسـیس مـدارس در اسـالم . نیسـت ، صورت گرفته قابل پـذیرش 5"های کهن جهان تمدن

. بودسپری شده (!) مربوط است به قرن چهارم یعنی دورانی که زمان بسیاری از آن مجاورت در اواسط عهد عباسی گسـترۀ اسـالم در سـه قـارۀ آسـیا، ": خوانیم ر جای دیگری می ـ د 2

اد وارد است که در دوران عباسیان، فتوحـات این ایر ، بر این نوشته 6".آفریقا و اروپا امتداد یافت از هـم دۀ محترم شواهدی نویسناست و ، گسترده و قابل ذکری در آفریقا و اروپا رخ نداده جدید

1. 83. .266-255همو، . 2 .109 همو،: برای نمونه، نک.3 ).53 - 49( و فلسفه ) 39 - 37 (یات های مربوط به ریاض قسمت: از جمله نک .4 .13 و 12همو، .5 .17 همو، .6

167/...فرهنگ و تمدن اسالمی نقد و بررسی کتاب

های عصر عباسی، مخصوصاً در اروپا که همسنگ فتوحات پـیش از دورۀ عباسـیان یکشورگشای .اند ارائه نکردهباشد، هـای پـنجم و ششـم ادب از سدۀ چهارم شکوفا شد و در سـده ": ـ در باب ادب آمده است 3

، اعـراب :، ادب کدام یک از ملل است "ادب" معلوم نیست منظور از .1"هجری به اوج خود رسید ای است که با آراء برخـی ؟ اگر مراد نویسنده ادب عربی است، موضوع مورد مناقشه ....ان یا ایرانی

کـه مرجـع مـورد اسـتناد زیدان جرجیمحققان نظیر حنّا الفاخوری، عبدالجلیل، گیب و حتی . همخوانی ندارد است، در این زمینهنویسنده

،2مانه مغوالن ناصحیح است رح دانستن عصر رکود تمدن اسالمی با حمالت بی هم زمان ـ 4حاصله در اجزای بنـای فرهنـگ و تمـدن و ضعف معلولی از رکود را یورشاین و بهتر آن است

.اسالمی بدانیم که مدت زمانی از آغاز آن سپری شده بود، نویسنده با ذکر پانزده تن از فعاالن جنبش بیدارگری در جهان ـ در مورد بیداری اسالمی 5

:کنند میالم چنین ادعا اسگردد، کـه چنـین شـد؛ آغاز بیداری اسالمی همچون اصل اسالم با دعوت از مردم آغاز می "

شـیخ فضـل اهللا الدین اسدآبادی، شیخ محمد عبده، سید احمدخان، امیر عبدالقادر، سید جمال همگی مردم را به بازگشـت و سرانجام امام خمینی ...... .ی، عبدالرحمن کواکبی، شیخ شامل، نور، و دسته دسته از ملـل اسـالمی مردم هم این دعوت را پذیرفتند احیای اسالم دعوت کردند و و

ها یاد کـرده در موقعیـت تردید تمامی افرادی که مؤلف از آن بی. 3"م بیعت کردند دوباره با اسال بیعـت بـا اسـالم "هدسته دسـت "دعوت ایشان را پذیرفته و بتوانند "مردم"اند تا یکسانی نبوده

، موقعیت کسانی چون شیخ فضل اهللا نوری و امام خمینـی را کـه آید نویسنده به نظر می . ندکنکسانی چون سید احمدخان های اسالمی گردیدند به ق به رهبری اجتماعی مردم در نهضت موف

مثالً سر احمـدخان و کـواکبی کـه هـر دو بـه نحـوی هـوادار و مبلـغ ( که بعضاً اند سرایت داده دعوت آنان بیش از آنکه به سوی اسالم ناب محمّدی باشد، دعوت ) ریسم بودند سکوال/ علمانیت

.به اسالم التقاطی، حتی غرب گرایی و غرب زدگی بوده است

.18 همو، .1 .13 همو،.2 .14 همو،.3

تاریخ و تمدن اسالمی/ 168

: از اواخر سدۀ دوم هجری هم خواندنی است"معارف اسالمی"ـ ادعای پدید آمدن 6ینه از علوم و معارفی که در مرحلۀ بعد، معارف اسالمی بر محور قرآن مجید و با استفادۀ به "

ایـن پدیـده از اواخـر سـدۀ دوم . ها پیش از ورود اسالم وجود داشت، پدید آمـد در این سرزمین .1"هجری آغاز شد و اوج آن سدۀ ششم بود

علوم و معارفی چون قرائت و تفسیر و حدیث را هـم در بر پایۀ این سخن، باید پیدایی پس، . صدر اسالم، جستجو کردچهارچوب نظریۀ فوق، و نه از همان

ـ نویسنده محترم نه تنها نتوانسته است پا در مرحلۀ تئوری پردازی بگذارد، بلکه همچنان 7که اشاره شد در مرحلۀ گردآوری و تلفیق هم گرفتار آراء گونـاگون شـده اسـت کـه نتیجـۀ آن

تعـالی اصـل تمـدن، ح ": تعریف نهایی او از تمدن چنین اسـت . آمیز است بعضاً تناقض سخنانیخواهـد در بـاب ارتبـاط سپس در همان صفحه وقتـی مـی .2"فرهنگ و پذیرش اجتماعی است

ممکن است کـه ": گوید و می کند تردید می پیشینتمدن با فرهنگ سخن بگوید، درباره مطلب .3"اعتالی فرهنگی موجب دستیابی جامعه به مدنیت شود

کنند و مرحلۀ آغازین آن، یم سه دوره تقسیم مورخان تاریخ عرب را به ، نویسندهنقل ـ به 8 تاریخآید که آیا این قوم، پیش از سبأ و حمیر این سؤال پیش می ؛ اما 4"دورۀ سبأ و حمیر است

؟ دارنداز تاریخ مفهوم خاصی در ذهننویسنده محترم اند یا نداشته پندار ایشـان، به. کند ، مقارن ظهور اسالم، نیز جلب توجه می ـ وصف مؤلف از محیط مکه 9

جواری آن در نوعی آرامش متکی به روابط خاص ناشـی از من وجود کعبه و هم مردم مکه به یُ " و نیـز مـردم مکـه را ".کردند گذرانیدند و در دفاع مشترک شرکت می مراسم جاهلی روزگار می

شـود یمـ اقلیتی را شامل تنهاالظاهر این وصف علی.5کنند معرفی می "تاجرپیشه و دوراندیش " حـالی درگذرانیدند، آرامش روزگار می درو بودند قدرت اقتصادی و سیادت اجتماعی که دارای

، زدند، به هر حال نوشتۀ نویسـنده اقتصادی دست و پا میاز مردم در فقر فرهنگی و که بسیاری .باشد وصف تمام نمای محیط مکه در آن دوران نمی

.17 همو،.1 .19 همو، .2 . همان جا.3 .21همو، .4 . همان جا.5

169/...فرهنگ و تمدن اسالمی نقد و بررسی کتاب

ب که منجر به بیعـت عقبـۀ نخسـت شـد، اشـتباه ـ داستان آمدن تنی چند از مردم یثر 10برابر نوشتۀ کتاب، جملگی این افـراد از خزرجیـان بودنـد کـه یـک زن نیـز ایشـان را . باشد می

میـان آن گردد که می معلوم ،2 نویسنده با مراجعه به منبع مورد استناد .1کرده است همراهی می بنا . اب در آن منبع درج نگردیده است کتو نوشتۀ فوق سازگاری وجود ندارد و مدعای نویسندۀ

تـن خزرجـی و 12یأت مرکـب از این ه طبری طبقات ابن سعد وتاریخ ،سیره ابن هشام نقل رب _ ص _فبایعوا رسول اهللا (پیمان بستند بیعت زنان به عنوان ) ص(بوده است که با پیامبر اوسی مراهی یک زن با یثربیـان در بیعـت شاید علت آن که نویسنده به اشتباه از ه . 3) النساء بیعۀعلی

اد مـر باشد که در روایت آمده و ) بیعت زنان (» النساء بیعۀ«ناشی از تعبیر عقبه اول سخن گفته، .بیعتی بوده است بدون تعهد جنگ

ـ اظهار نظر مؤلف را در باب این که جامعۀ اسالمیِ دوران پیامبر اسالم دارای یک ویژگی 11تـوان نمـی 4)یعنـی حاکمیـت قـانون ( بوده اسـت "سابقه بی"تاریخ بشر بوده که تا آن زمان در

را وجود یک نظام حقوقی واحد بـرای تمـام افـراد جامعـه بـدون "حاکمیت قانون "او .پذیرفتادی، چنـین رویـد "بی سابقه بـودن "گونه تبعیض خوانده است که در این صورت، به دلیل هیچ

را بایـد مصـداق حاکمیـت ) ) ع(وود و سـلیمان چـون دا (پیـامبران پیشـین از حکومت برخـی ی و البته همراه با تبعیض برشمرد، و نیز قوانین حمورابی، بزرگترین قانونی و فاقد نظام حقوق بی

نامۀ عهد باستان، را باید نادیده گرفت که در آن تعدی به ضعفا به شدت منع شده و جنبۀ قانون .اند وع قصاص بر آن خرده گرفتهانسان دوستی از آن مشهود است، ولی در موض

":نویسـد ـ نویسنده پس از اشاره به فتوحات مسلمانان عرب در خارج از شبه جزیره مـی 12تـا آن جـا کـه روشـن . 5"اسالم دین غالب ایران و آفریقا گشـت ، ای کمتر از نیم قرن در فاصله سالم دیـن غالـب مـردم گذرد، هنوز ا اینک که نزدیک به چهارده سده از آن تاریخ می است هم

احتماالً مراد نویسنده از افریقا، شمال افریقـا باشـد، کـه البتـه اسـالم آوردن .استقا نشده آفری

.22 همو،.1 .398 ،8، ج بزرگ اسالمی المعارفۀدائر "اسالم"، بهرامیان.2 .356-2/355؛ طبری، 220-1/219 ؛ ابن سعد،77-2/73ابن هشام، .3 .22 والیتی، .4 .23 همو، .5

تاریخ و تمدن اسالمی/ 170

.مردم شمال افریقا نیز تا سالهای آخر سدۀ اول هجری به درازا کشیداو ": کنـد مـی ـ نویسنده کندی را به عنـوان اولـین فیلسـوف مسـلمان چنـین معرفـی 13

ایـن کـه کنـدی را .1" و مطالعـه در علـم و فلسـفه پرداخـت ود که به پژوهش نخستین کسی ب پرداخته باشد، مدّعای بسیاری از اهل "فلسفه"نخستین فردی بشناسیم که در دنیای اسالم به

باشد، ولی بعید است بتوان اثبات کرد که او در عین حال، نخستین کسی باشد دانش بوده و می . پرداخته است"علم"که به

جا درباره ایـن ـ گفتار نویسنده در باب منطق چنان آشفته است که معلوم نیست در این 14و نهایتـاً در مـورد علـم منطـق چیـزی ، 2شود و یا در باب علم کالم و اصول فقه دانش بحث می

منطـق ارسـطویی در کتـاب بـه اشاره به نقد ابن خلـدون در ضمناً . گردد دستگیر خواننده نمی به این نقد و مباحث مهم دیگر پرداخته، نه در خود العبریادآور شد که وی در مقدّمۀ باید .العبر .العبر

نگاری در تمدن اسالمی و نقشی که مسلمین ـ نویسنده از نمایاندن جایگاه تاریخ و تاریخ 15هـای اسـالمی پیـدایش وی بـه ریشـه . انـد، بازمانـده اسـت در ایجاد و پرورش این دانش داشته

مندی از فرهنگ و سنن عـرب پـیش از اسـالم و اسـتفاده از ولی بهره ، 3اری اشاره کرده تاریخنگرهـا ، 4باشـد های تاریخی سایر اقوام را که عمدتاً شامل ایرانیان، یهودیان و مسیحیان مـی آموزه

مشـتمل بـر نـام کتـب و (در نتیجه، خواننده باید با خواندن تعداد بسیاری از اسامی .کرده است ای در چون شیوۀ نقادانـه . کتاب پی به پیشرفتهای مسلمانان در این زمینه ببرد در )نویسندگان

کـه نگـاه مورخـانی بینیم، به مسائلی چون اندک شمار بودن بررسی این علم در این بخش نمی ، و از ایـن رو جایگـاه واقعـی تاریخنگـاری ، پرداخته نشدهاند حلیلی ـ و نه صرفاً روایی ـ داشته ت

.اسالمی در میان دیگر علوم و نیز در مقایسه با دیگر ملل و اقوام مشخص نگردیده استخواند و از طـرف دیگـر در وصـف آن می "رساله" کتاب ده جلدی ابن خلکان را ـ مؤلف 16

را بـه معنـی "رسـاله "شـاید او 5".ای از تذکرۀ رجال و تاریخ ادب اسـت ست گونه فهر ":نویسد

.49همو، . 1 .53 همو، .2 .54 والیتی، .3 .32 -22 زاده، سجادی و عالم: رک .4 .55 والیتی، .5

171/...فرهنگ و تمدن اسالمی نقد و بررسی کتاب

در اصطالح علما فرق بین رساله و کتاب بنا بر آن چه مشـهور "مطلق کتاب گرفته باشد، وگرنه چنان که کتاب گفتاری است کامـل در باشد، است نسبت به کمال و نقصان و زیادی و کمی می

کتـاب "مـراد از رسـاله ، و در بیـانی دیگـر 1"امـا نـاقص در فـن ر است فن، و رساله همان گفتا از ابـن ... ورسـاله نـبض و رساله نفسمانند ، و یا کتابی خرد در فتاوای علمی، 2" است "کوچکنظیـر و ارزشـمند و کـم جلـدی توان پذیرفت کتابی چند می بر همین اساس است که ن .3"سینا

"تـذکره "وانگهی اگر مـراد از مصـطلح . به شمار آورد "گونه تفهرس"را ای رساله االعیان وفیات ، نه بر کتـابی 4شود عمدتاً به شرح احوال شاعران و اشعار ایشان اطالق می ، معنای رایج آن باشد

و به تعبیر مؤلـف هـر ... ، اعم از ملوک، امراء، وزرا، که ترجمۀ احوال غیر ادبا االعیان وفیاتچون . است را نیز شاملصاحب نامی

اوایل قـرن :تأسیس( نوشتۀ ابن ابزاز به عنوان اثری از دورۀ صفوی الصفا ۀصفوـ از کتاب 17 تـا 750م اسـت و میـان سـالهای قـرن هشـت از تألیفـات ولی این کتاب ،5یاد شده است ) ق10

؛ 6الدین و بـه دسـتور وی نگاشـته شـده اسـت ق در زمان شیخ صدرالدین پسر شیخ صفی 759ای سعی به طور ناشیانه مخصوصاً در دوره شاه طهماسب، سیس سلسله صفوی، منتهی پس از تأ

شده با دست بردن در محتوای کتاب، سندی مبنی بر سید و شـیعه بـودن شـیخ صـفی الـدین نگـاری براسـاس تـاریخ از مصـادیق نویسنده همچنین این کتاب را .7اردبیلی و اخالف او بسازند حاظ این که اطالعات بسـیار انـدکی از ابـن بـزاز در اختیـار ، ولی با ل 8تفکر شیعی خوانده است

بلکه شـاید اند وتوان به طور قاطع اظهار نظر کرد و او را شیعه خو داریم، در مورد مذهب او نمی

. استاف اصطالحات الفنونکشنقل دهخدا بر اساس .3ستون ،10585 /،7،لغت نامه دهخدا، .1 .این تعریف را دهخدا از ناظم األطباء گرفته است . همان جا.2 .استا های دهخد نامه بر اساس یادداشت نوشتۀ لغت. همان جا.3 .91 ستوده،: نک .4 .56 و 55والیتی، . 5ۀ ابـن بـزاز بـه سـهولت کنـد از نوشـت یادآوری می 16ص ، الصفا ۀصفوغالمرضا، مقدمه بر طباطبائی مجد، : نک .6

). 806 ابن بزاز، :نک(توان قرن هشتمی بودن اثر او را دریافت می 2139نسـخه کتابخانـه ایاصـوفیه بـه شـماره . 21 و 20 ، الصـفا ۀصفوغالمرضا، مقدمه بر طباطبائی مجد، : نک .7

نیـز بـه .جـد اسـت ق که در همین جهت مورد تحریف قرار گرفته، مـورد اشـارۀ طباطبـائی م 914مربوط به سال . در باب این اثر مراجعه شود120 و 119، نگاری عصر صفویه تاریخثواقب در تحقیقات

.55والیتی، .8

تاریخ و تمدن اسالمی/ 172

چون ابن بزاز در زمره مریدان شیخ صدرالدین بـوده اسـت و دلیلـی بـر ؛عکس آن صحیح باشد مذهب بـوده شافعیالدین وصاً آن که پدر او شیخ صفی مخص ،تشیع صدرالدین در اختیار نداریم

، هـر نوشـتاری افـزون بـر ایـن . آمده اسـت ،1از قول خود او ، الصفا ۀصفوو حکایت آن در همان .شیعی خواند توان نمی دربارۀ صفویان را

ذیل "مثالً مؤلف . نیز خالی از اشکال نیست 2های تاریخی بندی نویسنده از نوشته ـ دسته 18 بـا شـباهتی را در یک دسته گنجانده اسـت کـه بـه لحـاظ مضـمون " و مختصر نویسی نویسی

گونه تعریف کـرده نگاری عمومی را هم، این تاریخ. یکدیگر ندارند و الزم و ملزوم هم نیز نیستند ذکر وقایع ممالک اسالمی، بدون دخالت عناصر قومی و جغرافیایی و مانند آن، بـه روش ": است

اطالعی و یا آگاهی اندک نویسـنده از تـاریخ اسـالم و این تعریف، از بی .3"ارتقویمی و سال شم کـه معمـوالً از آفـرینش اند هایی نوشتهتواریخ عمومی، . کند میهای تاریخی حکایت انواع نوشته

بـه تـاریخ اسـالم و انسان آغاز و پس از ذکر تاریخ امم و طوایف غیـر اسـالمیِ پـیش از اسـالم، گونـه تـواریخ بـه منحصر کردن این ، بنابراین. پردازند ه سرزمینهای اسالمی می تحوالت مربوط ب

، تاریخ یعقـوبی نگاهی به کتابهای تاریخ عمومی چون . اشتباه است "ذکر وقایع ممالک اسالمی "آن جـا کـه . مسعودی مؤید نکته پیش گفته اسـت الذهب مروج طبری، و تاریخ الرسل و الملوک

نگاری عمومی شمرده است، را از مشخصات تاریخ "ویمی و سال شمار روش تق "نویسندۀ محترم ولی به روش تقـویمی و سـال شـمار ،، تاریخ عمومی است تاریخ یعقوبی مثالً . نیز نادرست است شمار را تنها در وقـایع پـس از اسـالم، آن هـم پـس از طبری هم روش سال . تنظیم نشده است

.به کار بسته است، هجرتنگاری در ترین روش تاریخ کهن" نگاری به سیاق طبقات، دعا کرده است تاریخ ـ نویسنده ا 19

اطـالق آسـانی با لحاظ این که سخن در این باب بسیار است و به . 4"کار مورخان اسالمی است ئـه مناسب بود دالیل و شواهد این ادعا نیز بـه خواننـدگان ارا توان پذیرفت، می را ن "ترین کهن"

.گردید می

مـا مـذهب صـحابه داریـم و هـر چهـار را "از شیخ، قدّس سرّه،که مذهب شیخ چیست؟ فرمود که سؤال کردند .1 ). 886 ابن بزاز، (".دوست داریم و هر چهار را دعا کنیم

.57 والیتی، .2 . همان جا.3 .57 همو،.4

173/...فرهنگ و تمدن اسالمی نقد و بررسی کتاب

کرد، ذکر میهایی نگاری، نمونه یا نمونه بود نویسنده برای هر یک از انواع تاریخ ر می ـ بهت 20ذکر رویدادها و حوادث تـاریخی یـک ": نگاری محلی آورده است مثالً آن جا که در تعریف تاریخ

، چه تا آن جا کـه راقـم کرد ارائه می » محله« اثر تاریخی دربارۀ یک ای از یک نمونه 1"...محله یا کنون کتابی در این زمینـه تـألیف و منتشـر نگاری اسالمی تا دارد، در تاریخ این سطور به خاطر

.نشده است مسـلمانان در زمینـه دانـش جغرافیـا بـه :گویـد مـی جغرافیا آغاز بحث از ـ نویسنده در 21

منـابع هنـدی و ، سـپس . "ویژه یونان، ایران و هند تکیه کردند های تمدنهای پیشین به میراث"ای بـه اشـاره امـا هـیچ ، 2کند اند ذکر می که مسلمین از این دو منبع کرده را یونانی و اقتباساتی

های مسـلمین در توضیح مربوط به این دانش، همچنین مطالبی چون انگیزه . بع ایرانی ندارد امن .نادیده گرفته شده است) عراقی و بلخی(برای پرداختن به جغرافیا، و مکاتب جغرافیایی

معجـم مـا اسـتعجم مـن ابوعبداهللا بن عبدالعزیز بکری قرطبی صـاحب ، ـ مؤلف محترم 22ظاهراً مأخذ مورد اسـتفاده هـم . 3تراز بیرونی شمرده است را معاصر و هم المواضع اسماء البالد و

4با مراجعه بـه ایـن مĤخـذ . نوشتۀ تشنر و احمد است تاریخچۀ جغرافیا در تمدن اسالمی کتاب نویسـنده نظـر آن دو، "تـرازی هـم "عصر بودن بیرونی و بکری صحّه گذاشت، اما توان بر هم می

.چیزی که اثبات آن دشوار و بلکه بعید است، است. منابع و تحقیقات همخوانی نداردکند با در باب شعر فارسی عنوان می ـ آن چه نویسنده 23

و اوج ادب فارسی به ش پیدایسدۀ چهارم و نیمۀ نخست سدۀ پنجم هجری دورۀ ":نویسد میوی بـه اسـتناد صـفا اما است؛ اهللا صفا نوشته ذبیح تاریخ ادبیات در ایران ، او منبع و 5"آید شمار می

هـای کـه بـه وزن کنـد معرفی مـی اقدم شعرایی را محمدبن وصیف تاریخ سیستان قول صاحب 6داند ر اقوال میتر از سای صحیح و این قول را معمول در ادب فارسی شروع به ساختن شعر کرده

شعر او ظاهراً نخستین محمد بن وصیف از دبیران یعقوب بن لیث صفار بوده و مسلم است که و

.همان جا .1 .58 همو، .2 .60 همو، .3 .38 ،ر و احمدتشن. 4 .62 والیتی، .5 .1/169صفا، .6

تاریخ و تمدن اسالمی/ 174

سدۀ چهارم و نیمه نخست قرن پـنجم چنـان کـه ، پس .1 ساخته شده است ق 251بعد از سال جالب آن که نویسنده در . ادب فارسی نیست "پیدایش"نویسنده کتاب حاضر مدعی شده دورۀ

زمـان بـا شـعر از سدۀ سوم هجری نثر فارسـی، هـم ":نویسد می مطلب را دیگرگونه ، ای دیگر ج، که این نظر با گفته پیشین همخوانی ندارد و 2"فارسی و تحت تأثیر عوامل گوناگون، ظهور کرد

.ستها آن مطالب از منابع و درجاخذ و نقلانگاری نویسنده در سهلحاکی ازبه بررسی خود رنگ تاریخی ، که در قسمت مربوط به ادبیات فارسی ـ نویسنده برای این 24 3کنـد، سخن را از اهتمام و نقش سامانیان در توجه به ادب فارسی و ترویج آن آغـاز مـی ، بدهد

که به لحاظ زمـانی بـر سـامانیان -بود موضوع را با اشاره به دوران صفاریان حال آن که بهتر می .کرد می آغاز – استمقدم

تـدوین حـدیث زمـان بـا همآغاز تفسیر ": بحث در مورد تفسیر قرآن آمده است ضمن ـ25 بوده باشد، نه تفسیر قرآن که از زمـان "آغاز تدوین تفسیر " شاید منظور نویسنده .4"بوده است

.و توسط خود آن حضرت آغاز شد) ص(حیات پیامبر اکرم ت کـه موضـوع ایـن دانـش فقـط مطالب نویسنده القاء کننده این اسـ ، ـ در باب حدیث 26

سخن و ذکـر فهرسـتی از نـام کتـب حـدیث و و این ، نوشتن احادیث است در قالب یک کتاب آشکار سـازد؛ زیـرا در فرهنگ و تمدن اسالمی را جایگاه علم حدیث تواند مؤلفان آنها هرگز نمی

ـ امثالً به علم رو (های آن بندی تقسیم نویسنده از پرداختن به تعریف این علم، کـه - الحـدیث ۀیو نیز علل رویکـرد )الحدیث یۀ و علم درا -الحدیث منقسم است خود به علم رجال و علم مصطلح

در بـاب تـدوین ) ص( صـحابه پیـامبر اخـتالف علل، مسلمین به حدیث و حفظ و نگهداری آن مراکز مهم مربـوط بـه ایـن دانـش در جوامـع ، سیر تدوین آن میان اهل سنت و شیعه ، حدیثو مسائلی چون آداب نقل حدیث و از همه مهمتر نقـش و اهمیـت حـدیث در زنـدگی ، میاسالتوانـد ینمـ به این ترتیب، خواننده . است کوتاهی کرده چنانکه در حدّ چنین کتابی است، ،مردم

.دریابدپیرامون این علم راتالشهای به عمل آمده از سوی صحابه، تابعان و دانشمندان مسلمان

.167 همو، .1 .64 والیتی، .2 .64 - 62 همو،.3 .36 ، همو.4

175/...فرهنگ و تمدن اسالمی نقد و بررسی کتاب

انـد و از اهمیـت بسـیار کـه اهـل سـنت پدیـد آورده ، دیگری جز صـحاح سـته در ذکر آثار .1تر از آن اشارت رفته است مالک خالی است، ولی به آثار کم اهمیتموطأ برخوردارند، نام

هـای بود نویسنده در قسمت مربوط به فقه شیعه، نخست به هر یک از فرقه ـ مناسب می 27ها و آثار نویسندگان هـر بندی به ذکر تحوالت، دوره سیممختلف این مذهب اشاره و طی یک تق

مراد او از شیعه، شیعۀ دوازده امامی است و اشارۀ گذرا بـه فـرق عمـده . پرداخت یک از فرق می دیگر شیعه یعنی اسماعیلیه و زیدیه را به آخر همین بخش پس از ذکـر فقـه اهـل سـنت و یـا

، گفتـه شـده ) دوازده امامی (ی که برای فقه شیعه های هر یک از دوره .2خوارج موکول کرده است ها را بشناسـد؛ زیـرا ند جایگاه این دوره توا فاقد عنصر زمان است و خواننده در گسترۀ زمان نمی

مؤلف از سه گـرایش .3 را بر سر یک عبارت کافی دانسته است "دوره"نویسنده فقط آوردن واژۀ یعنی گرایش اهل حدیث -نها درباره یکی از آنها برد، ولی ت عمدۀ فقهی در جامعۀ شیعی نام می

از شهید اول و شـهید .4کند اکتفا می آنها دهد و الباقی را به ذکر عنوان به اختصار توضیح می -وانی بـه فقـه و بـه یـک بـاره عنـ 5شود، بدون آن که اسامی اصلی ایشان درج شـود ثانی یاد می

خواننده مسبوق به آن نیست و الزم بـود انـدک ، حال آن که ذهن 6یابد ها اختصاص می اخباری .شد میتوضیحی در باره آن در متن یا پانوشت داده

ـ نویسنده محترم در باب نخستین مرحلۀ مربوط به تحوالت فقه اهل سنت چیزی را یاد 28فقه شیعه بـا آمیز و قابل پرسش باشد که چگونه ادوار تواند مناقشه اند که برای شیعیان می کردهالقاعده باید پیش از ایشان باشد محـذوف شود و دورۀ حضرت رسول که علی شروع می ) ع(ائمه ؟8شود ولی سیر تحوالت فقه اهل سنت، با پیامبر و دورۀ زندگی ایشان آغاز می،7است

از میان نـه دورۀ ـ هدف نویسنده در توضیح علم اصول عمدتاً متوجه جهان تشیع بوده و 29

.71 ،همو .1 .79 - 78 ،همو .2 .71 ،همو: نک .3 .72 - 71 همو، .4 .72 همو، .5 .73 همو، .6 .71 همو،: نک .7 .76 همو، .8

تاریخ و تمدن اسالمی/ 176

توانست با توجـه نویسنده می .1تنها در دورۀ سوم از اهل سنت یاد شده است ،یاد شده در کتاب سیر تحول این ، به این که اثر وی به بررسی فرهنگ و تمدن اسالمی به طور اعم اختصاص دارد

آن که حتی در میـان علمـای خاصّه ؛طور مجزا در دو حوزۀ تشیع و تسنّن نشان دهد به، علم را رد که دانشمندان سنی مـذهب در تـدوین مباحـث اجتهـادی و قواعـد شیعی این نظر وجود دا

زیرا آنان براین عقیده بودند که بـا وفـات رسـول خـدا ؛اند اصولی بر عالمان شیعی پیشی داشته عصر نصوص و روایات پایان پذیرفته است و چون در تنگناهـای گونـاگون قـرار گرفتنـد، ، )ص(

امتـدادِ ) ع(اما شیعه با اعتقاد به این که ائمه معصومین . ناچار شدند از منابع ظنی بهره بجویند رو در آن زمان نیـازی چنـدان از این ، وجود پیامبرند و قول و فعل و تقریر آنان نیز حجت است

.2اند تنظیم ابحاث اجتهادی و قواعد اصولی نبوده و در این زمینه تأخیر کرده به تدوین ومدعی شده این ، اثر ابوحامد غزالی کیمیای سعادت، تابِ متأسفانه مؤلف، بدون رؤیتِ ک ـ30

صـفحات نخسـتِ آن نگـاهی الأقـل بـه الزم بـود نویسـنده، .3کتاب به عربی نوشته شده است : خوردند میبر به این نوشتۀ غزالی ،افکندند که در این صورت می

؛ پارسی گویان ر جملۀ این چهار عنوان و چهل اصل شرح کنیم از به ،و ما اندر این کتاب ..."و اگر کسی را .و قلم نگاه داریم از عباراتِ بلند و منغلق و معانی باریک و دشوار تا فهم توان کرد

چـون کتـاب ، باید که آن از کتب تازی طلب کنـد ، رغبت به تحقیقی و تدقیقی باشد ورای این ه تـازی کـرده آمـده که در این معنی ب و تصانیف دیگر، جواهر القرآن و کتاب احیاء علوم الدین

التماس کردند، و سـخن از حـد پارسیاست، که مقصودِ این کتاب عوام خلقند که این معنی به .4"فهم ایشان درنتوان گذاشت

گیـرد، سرچشـمه مـی و شـتابزدگی دقتی ـ مثال دیگری از اشتباهات نویسنده که از بی 31الـدین سـهروردیِ شـهاب . اوالدین سهروردی عارف اسـت بـا همنـامِ فیلسـوف خَلط میان شهاب ان که نویسنده یـاد کـرده چن و ار فلسفۀ اشراق که به شیخ اشراق نامور است فیلسوف و بنیانگذ

.5الدین ایوبی و به تحریک متعصبان در حلب به قتـل رسـیده اسـت به فرمان صالح ق 587در

.81 - 79همو، .1 .221 ،جناتی :نک .2 .84 والیتی، .3 .1/9غزالی، .4 .474 - 454شهرزوری،: در باره او نک .5

177/...فرهنگ و تمدن اسالمی نقد و بررسی کتاب

تصـوف، اشتباهی که نویسنده مرتکب شده از آن روست کـه وی در میـان مباحـث مربـوط بـه ادی از عارفان و صوفیان سخن رانده و پس از ذکر کشـتن تعد از به قتل رسیدن ، عرفان و فتوت

کنـد، ولـی القضات همدانی و حسین بن منصور حالج به قتل سهروردیِ فیلسوف اشاره می عیندانی به عرفان و تصوف ارتباطی ندارد، اما چـون توجه ندارد که قتل یک فیلسوف به جرم فلسفه

نویسنده حتی هنگامی که در ادامـه بـه . همنامِ او اهل عرفان بوده میان آن دو خلط کرده است آن دو تفکیک به ، کند میسهروردیِ عارف و مکتب عرفانی او و آمیختگی عرفان و تصوف اشاره

.1برد میو روش فکری ایشان پی ناز یکدیگر تن اجتماعی تمـدن اسـالمی اختصـاص های اداری و ـ در بخش چهارم که به شرح سازمان 32

های مسـلمین و تحـوالت دورانهـای گونـاگون جوامـع از پیشرفت به اختصار بخشی تنها ،2داردو نظـام ) ص(ای همچون تأسیس حکومـت توسـط پیـامبر مسائل پایه . اسالمی را شاهد هستیم

ماهیـت آن اداری و اجتماعی روزگار ایشان و یا منشأ حکومت در اسالم و نیز موضوع خالفـت و اند و فقط به ادارۀ سرزمین پهناور اسالمی پس از عصـر فتوحـات در نوشتۀ مؤلف انعکاس نیافته

بسـیاری تعاریف مربوط به . آن هم با وصف چند دیوان، و شرح خراج و حسبه بسنده شده است از قلم افتـاده و بـه رغـم شـرح مفصـل در بـاب و نهادهای اداری، مالی و لشکری مصطلحات ازتعریفی . اند نپرداخته، آنهابا وجود اهمیت، به منابع دیگر درآمد دولت چون جزیه و عشور ، راجخ

که مورد اشاره و (که از دیوان مظالم آمده است اشتباه و ناشی از عدم تفکیک میان دیوان قضاء اشت و اگر ای باالتر از دیوان قضا د مرتبه، دیوان مظالم . و دیوان مظالم است ) توضیح قرار نگرفته

توانست بستاند و یا شکایتی از قاضی و حتی بعـدها از کسی داد خود را از طریق دیوان قضا نمی به تعبیر جرجـی زیـدان، دیـوان . برد داشت به این دیوان تظلم می بزرگان کشوری و لشکری می

تر و بـا مظالم مانند دادگاه استیناف این روزگار بود و دیوان مظالم خلفـا حتـی از آن هـم مـؤثر .3کرد چه گاه خلیفه خود شخصاً به مظالم رسیدگی و داوری می؛نفوذتر بود

تر هم از اختصاص دارد و پیش"هنر در تمدن اسالمی"ـ نویسنده در بخش پنجم که به 33داند که به دست آرامگاه امیر اسماعیل سامانی در بخارا را نخستین بنای اصیلی می، 4آن یاد شد

.86 والیتی، .1 .102 - 95همو، .2 .1/191زیدان، .3 .به بخش اشکاالت ساختاری مراجعه شود .4

تاریخ و تمدن اسالمی/ 178

توضیح داده نشده، ولی باید جایگاه "اصیل" هر چند مفهوم .1ی ساخته شدمعماران ایرانمتعلق به نیمۀ (تاریخانۀ دامغان و ) هـ50متقلق به حدود سال (مسجد فهرج یزد بناهایی چون

های ایرانی در عصر اسالمی ویژگی که به لحاظ زمانی تقدم دارند و حائز) سده دوم هجریایرانی و ارزش آنها در تاریخ معماری ایران اسالمی، ولو به لت و به اصاشد مطرح میهستند

.گردید اختصار، اشاره می مترادف "بقاع متبرک"نویسنده همچنین یکی از اشکال معماری اسالمی یعنی مقابر را با

مثالً گور تیمور لنگ در . توان متبرک خواند ای را نمی ولی قاعدتاً هر مقبره،2دانسته است .ء مقابر هست، اما در زمرۀ بقاع متبرک البته نیستسمرقند جز

از آن جا که . 3خواند می "شاه اسماعیل سامانی"امیر اسماعیل سامانی را نویسنده، -34 این گونه از و تاریخ بخارا4مجمل التواریخ و القصصاست و آثاری چون "امیر"شهرت وی همان

مورد استفاده را در پانوشت برای آگاهی بود نویسنده مأخذِ میمناسب اند، او یاد کرده .کرد میخوانندگان یاد

. شیخ محمود شبستری سرایندۀ گلشن راز است، نه نویسندۀ آن-35ی صلیبی را یکی از علل بیرونی رکود ها با لحاظ این که جنگ، از نوشتۀ نویسنده-36

ها رکود به ق این جنگیافت که چه گونه از طریتوان در می ن،5تمدن اسالمی معرفی کرده است در این قسمت حتی طرح موضوع به درستی .ارکان فرهنگ و تمدن اسالمی رخنه کرده است

ها جرا و چگونگی آغاز رخداد این جنگای به پیشینۀ ما صورت نگرفته است و بهتر بود اشارهی همچنین مشخص نیست شرح عصر درخشان شارلمانی در اروپا و رونق تجارت در برخ .شد می

چه ) که بیشترین حجم توضیحات این قسمت به همین مطالب اختصاص یافته(شهرهای اروپا ؟ ی داشته باشدتواند با رکود تمدن اسالم میارتباطی ، از جمله.توان همه جا همخوان با یکدیگر یافت تأسفانه تمامی مطالب کتاب را نمی م-37

فالسفه به عنوان یکی از از غزالی ،هنگام سخن در باب شکوفایی علوم اسالمی از یک سو

.105 والیتی، .1 .103 همو ٌ، .2 .105 همو، .3 ..94؛ نرشخی، 368، التواریخ و القصصمجمل . 4 .138 - 137، والیتی. 5

179/...فرهنگ و تمدن اسالمی نقد و بررسی کتاب

بحث از هنگامولی به ، 1شود مییاد اسالمی که اندیشه خاصی را به جهان عرضه کرده استغزالی در ، ی عقل گریز در جهان اسالم بر آن رکودها جریانتأثیرعلل رکود تمدن اسالمی و

.2شود میرده گرفته وی خاحیاء علوم الدینن این جریان معرفی و به کتاب االزمرۀ فعّو خواننده را سردرگم بـاقی را تعیین نکرده یورش مغوالن دقیق تاریخ ، نویسندۀ کتاب -38

مغوالن از شرق آسیا ، ) ق 646 - 652(رن جنگ هفتم صلیبی مقا": نویسد مییک بار . اردذگ می داده وی را را شکست ، پادشاه ایران ، به ممالک اسالمی یورش بردند و سلطان محمد خوارزمشاه

این بار حمله آنـان را در ، ای دیگر ضمن اشارۀ دوباره به موضوع در صفحه .3"وادار به فرار کردند .4کند می ق ذکر 615سال

حکـومتی واحـد از هنـد تـا بغـداد ، که سلطان محمد خوارزمشـاه مطلب نویسنده این -39نیـاورده به تصرف خویش در بغداد را خوارزمشاه هرگز محمد . نیستصحیح ،5تشکیل داده بود

.6بود در هجوم نخست مغـول "طالقان" پسر چنگیزخان توسط مردم "جغتای" کشته شدن -40

به ویژه آن که چند سطر بعد یـادآور ؛ مقرون به صحت نیست ،7که توسط نویسنده گزارش شده آن که اما پادشاهی ممالک غرب را به او تفویض کرد ، شود چنگیزخان پیش از مرگ خویش می

در میانۀ جنگ به دست مدافعان ایرانی شهر به قتل رسیده بود، پسر جغتای بود که چنگیزخان رخ "بامیـان " که درطالقان، در نه ثانیاً این حادثه ؛ دانست میترین نوادگان خویش او را محبوب

.8دادمشـاهده توسط برادرش منگوقاآن، اشتباهاتی در نقل سپردن مأموریت به هوالگوخان، -41

.51 همو، .1 .157 همو، .2 .138 همو، .3ق 617که ، 9/33 ،اثیرابن : نک( اند ق دانسته 617 ق و یا 616اغلب مورخان تاریخ یورش مغول را .139 همو، .4

.اند ضبط کردهق 615سپاه مغول را ) و نه حمله(آغاز حرکت ) 1/63( و کسانی چون جوینی ) ثبت کرده .139والیتی، .5 .98-2/96جوینی، : نک.6 .140والیتی، .7 .1/105 جوینی، :رک .8

تاریخ و تمدن اسالمی/ 180

زیـرا در فرمـان ، ناصـحیح اسـت 1 شـده "امور آسیا "این که هوالگو مأمور رسیدگی به . شود میبخش غربـیِ یعنی،( 2منگوقاآن منطقۀ مأموریت او از جیحون تا مرز مصر و شام معین شده بود

651ل سپردن مأموریت به هوالگو نیز سا . شد میو همه آسیا را شامل ن ) 3حوزه فرمانروایی قاآن سـقوط شـهر بغـداد .5تاریخ حرکت او به محل مأموریتش بوده اسـت این سال، بلکه ، نبوده 4ق

رخ داده . ق656بلکـه در ، 6 ق و پـس از شـش روز مقاومـت 655برخالف نوشتۀ کتـاب نـه در چنان که مؤلـف ق 734 نه ،ه است بود 8 ق 736سال پایان حکومت ایلخانان در ایران هم .7است

م شکسـت از ممالیـک در ا مبنی بر این که هوالگوخان به رغـ شتۀ نویسنده ر نو .9یاد کرده است ای از حد فاصل آمودریا در شرق تا مرز مصر در غرب ، امپراتوریی مشتمل بر ناحیه )شام(سوریه

زیرا پـس از تصـرف شـام اسـت کـه ؛آمیز است و تناقض انستدتوان درست می ن ،10تشکیل داد ، ومتی که در شام شکست خورده و از آن جا رانـده شـده اسـت توان به مرز مصر رسید و حک می

.تواند تا مرز مصر را در تصرف خود داشته باشد مینتوضیحات مربـوط بـه بخـش اول و دومِ در تقسیم بندی حکومت مسلمانان بر اندلس، -42

اهی دوران ِتسلط امویان بر آن سرزمین ابهام آمیز است، مگر خواننده خـود قـبالً از موضـوع آگـ و "اندلس به منزله بخشی از خالفـت امـوی در دمشـق "تحت عنوان ، قسمت اول . داشته باشد

بدون آن که بـه ، آمده است"دوران حکومت سلسله امویان بر اندلس "قسمت دوم تحت عنوان ای شده اشاره، امویان از عباسیان در آن سرزمین پس از سقوط سلسله اموی در دمشق استقاللِ

یعنـی ، بخـش اول باشـد نـاظر بـه ا آغاز حکومت مسلمانان بر اندلس که قاعدتاً باید ضمن .باشد

.همان جا .1 .2/974 رشیدالدین، .2 . همان جا.3 . اند ق آورده650یخ را راین تا) 2/874( و میرخواند 92-3/90 جوینی. 140والیتی، . 4 .2/889 ؛ میرخواند،95، 93، 3/92جوینی، : نک .5 .141 والیتی، .6) 291( ق شهر به محاصره درآمد و خواجه نصیر طوسـی 656محرم سال 4در) 445(به نوشته ابن طقطقی : نک .7

. صفر همان سال با تسلیم خلیفه شهر به تصرف مغول درآمد14نویسد در از نو، ولی به درستی، اشـاره دارد کـه ) 141( مورد نقد در همان صفحه نویسنده کتاب ) 2/973( میرخواند،:نک .8

.ق درگذشته است736آخرین ایلخان مغول در .141 والیتی، .9

. همان جا .10

181/...فرهنگ و تمدن اسالمی نقد و بررسی کتاب

.1 ق98سال نه و ق92در سال فتح آن سرزمین تاریخ را دو مصـطلحِ جـدا از هـم "جمود" و "تحجر" نویسنده محترم در تالش برای آن که -43

او همچنین به عنـوان .2رده استمعرفی کند، ناکام مانده و حتی یکی از معانیِ تحجر را جمود آو دهـد و اگـر در زمینـۀ گـرایش و مـی تحجر در حوزه اندیشه و تفکر رخ ": نویسَد ، تعریف اصلی

ترکیـب "اندیشیدن" را با مادۀ "جمود "اما در جای دیگر واژۀ . 3رفتارظاهر شود، جمود نام دارد تحجـر را مربـوط بـه حـوزه که با مطلب پیشین او کـه 4کند می یاد "جمود اندیشی "کرده و از

.در تناقص است، داند میاندیشه و جمود را وابسته به حوزه گرایش و رفتار کـه صـفویان را درج ایـن نکتـه . پایبند نیسـت ها نویسنده چندان به ثبت دقیق تاریخ -44 شـاه از( این سلسله .ها گذاشت باید در شمار همین نوع نوشته 5 سال حکومت کردند 220مدت ز اشاره کرده اسـت چنان که خود نویسنده در جای دیگر نی ،)ل تا سلطان حسین صفوی اسماعی

مدت استیالی اسماعیلیه . سال خواهد بود 228که ، 6اند ق بر مسند قدرت بوده 1135 تا 907از سال ثبت 170ولی نویسنده ، 7 سال177 یعنی ، بودهق654 تا ق477ی ها الموت هم میان سال

.8کرده است ها بندی ت و عبارتجمال-ج

بزنـد و که بـه نثـر اثـر آسـیب باعث شده ، به منابع گوناگون نویسنده اتکاءِ بیش از حد -1 .و هموار باشد یکدست فاقد نثریکتابهـا ضـروری د که تغییر و اصـالح آن شو میکتاب یافت ی در ها و جمالت نامفهوم عبارت -2 : نظیراست،

.144 والیتی، .1 .4، سطر 156 همو، .2 .5 و 4همان جا، سطرهای .3 .21همان جا، سطر .4 .168 همو، .5 .162 و 160 همو، .6 .192، 2/191 ین،رشیدالد .7 .140 والیتی،.8

تاریخ و تمدن اسالمی/ 182

؛1"پذیرد میها پایان ن زمان آغاز و در همان دورهتری دوره سبأ و حمیر که از دوردست" ؛2"یک سلسله حرکات پیوستۀ تاریخی در عرض جغرافیای اسالمی" در عصـر صـفویه تقریبـاً میرداماد استر آبادی است که ، مهمترین فیلسوف ، پس از طوسی " .3"زیست می

دی را از جملـه خواجه نصیرالدین طوسی نیز در منطق بررسی بسیار کرد و کتابهای متعد "او منطق را هم علـم و هـم ابـزار .در این زمینه نگاشت .... .،شرح منطق اشارات ، اإلقتباس اساس

ده فهـم دیگـر علـوم تلقـی کـر علم شناخت معانی و کیفیـت آنهـا و کلیـد ادراک و ، دانست می .4"است

ثبت نادرست أعالم -د

5"ۀالحسـب محاکم القربه فی أحکام "کتاب نظیر ، اند برخی اعالم به درستی ثبت نشده ، در کتاب عنوان . استدرست " معالم القربه فی آحکام الحسبه " صحیح آن نوشتۀ عبدالرحمن شیزری که

نـام اولـین . که در کتاب آمده اسـت "6دار العلم فاطمیون " مشهور است و نه "دارالعلم فاطمی " .8"داراحمد کلو" ، نثراست 7"احمد تگودار"خان مسلمان مغول هم ایل

، "تـراز هـم "دقت الزم به عمـل نیامـده، ماننـد کلمات فارسی برخی از در نوشتن همچنین .9"هم طراز"نه

اشتباهات چاپی-ه، 10ریـج "چاپی مؤثر در فهم اثـر ضـروری اسـت، ماننـد اصالح اشتباهات به دلیل اهمیت کتاب

.21 همو، .1 .13 همو، .2 .52 همو،.3 .53 همو،.4 .102 همو، .5 .31 همو، .6 .1122 و 1121، 2ج ،جامع التواریخ رشیدالدین، .7 .138 والیتی، .8 .60 همو، .9

.28 همو، .10

183/...فرهنگ و تمدن اسالمی نقد و بررسی کتاب

و ایـاالت ایلخـانی، ،فارسـی ، زیـج " هـا آن کـه صـحیح 3"گـرا و عـرب ،2ایالت ایلخـانی ،1فاسی .ست"گرا غرب

کتابشناسیزیر نظرکاظم موسوی ، 4ج ، المعارف بزرگ اسالمی ۀدائردر، І بخش ،»ابن مقفع « ،آذرتاش ،آذرنوش .1370المعارف بزرگ اسالمی،ۀدائر مرکز ،تهران بجنوردی،

بی تادارالکتاب العربی، ،بیروت به کوشش گروهی از دانشمندان، ،9ج، الکامل، ابن اثیر .1373 مصحح، ]نشر[،تبریز به کوشش غالمرضا طباطبائی مجد، ، الصفاۀصفو ابن بزاز اردبیلی،

.م1988/ق1408، دار احیاء التراث العربی ،بیروت ،مقدمه ،ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد .ق1380-1377دار صادر و دار بیروت، ،بیروت الکبری،الطبقات ،محمد، ابن سعد

،ی اسـالمی هـا تـاریخ فخـری در آداب ملکـداری و دولـت ،)مد بن علی بن طباطبا مح(ن طقطقی اب .1367، و فرهنگی د گلپایگانی، علمییترجمۀ محمد وح

ـ سیرۀ رسول اهللا ،عبدالملک ،ابن هشام راهیم األبیـاری و عبـدالحفیظ ، به کوشش مصطفی السقا و اب .بی تا، دار احیاء التراث العربی،بیروت ،شلبی

، زیر نظـر کـاظم موسـوی بجنـوردی، 8ج ، المعارف بزرگ اسالمی ۀدائر در "اسالم" ، علی -بهرامیان .1377المعارف بزرگ اسالمی،ۀدائر مرکز ،تهران

بنیــاد ،تهــران ،ۀ جغرافیــا در تمــدن اســالمیچــتاریخ ، احمــد،مقبــول و فــرانتس گوســتاو ،تشــنر .1375، المعارف اسالمیۀدائر

.1380شیراز، نوید شیراز، ،صر صفویه و شناخت منابع و مĤخذنگاری ع تاریخ ، جهانبخشثواقب، 1344 و 1329 بریل، ،به کوشش محمد قزوینی، لیدن ،جهانگشاتاریخ ،عطاملک بن محمد جوینی،

.م1937 و 1916 و 1911/ ق1355و .1372جناتی، محمدابراهیم، ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسالمی، تهران، کیهان،

به کوشش محمد قزوینی، ،3ج جهانگشای جوینی، ،در ذیل جهانگشای جوینی، ، طوسی خواجه نصیر .م1937/ق1355 بریل، ،لیدن

.94 همو، .1 .141 همو، .2 .218 همو، .3

تاریخ و تمدن اسالمی/ 184

مؤسسـه ،تهـران زیرنظـر محمـد معـین و سـیدجعفر شـهیدی، ،7ج ،لغـت نامـه ،علی اکبر دهخدا، .1373 انتشارات و چاپ دانشگاه تهران،

،تهـران وشش محمد روشن و مصـطفی موسـوی، به ک ،جامع التواریخ فضل اهللا همدانی، رشیدالدین .1373 البرز،

زیـر نظرکـاظم ،4ج ، المعـارف بـزرگ اسـالمی ۀدائـر در ،IIبخش ابن مقفـع، ،عباس زریاب خویی، .1370المعارف بزرگ اسالمی،ۀدائر مرکز ،تهران موسوی بجنوردی،

.1333امیرکبیر، ،هرانت ، ترجمه و نگارش علی اکبر جواهر کالم،تاریخ تمدن اسالم ،جرجی زیدان، .1375 سمت، ،تهران ،مرجع شناسی و روش تحقیق در ادبیات فارسی، ستودهدفتـر نشـر فرهنـگ ،تهـران ترجمـۀ محمدحسـین سـاکت، تاریخ آموزش در اسـالم، ،احمد شلبی،

.1361 اسالمی،رجمـه ت ،)تـاریخ الحکمـاء ( األفـراخ ضۀاألرواح و رو ۀحنز ،شمس الدین محمد بن محمود شهرزوری،

انتشـارات علمـی و ،تهران سرور موالیی، به کوشش محمد تقی دانش پژوه و محمد مقصودعلی تبریزی، .1365 فرهنگی، .1373 فردوس، ،تهران، تاریخ ادبیات در ایران ،ذبیح اهللا، صفا

.1373 مصحح، ،تبریز ، الصفاۀصفومقدمه بر ،غالمرضا طباطبائی مجد،

،بیـروت بـه کوشـش محمـد ابوالفضـل ابـراهیم، ،رسـل و الملـوک تـاریخ ال ،محمد بن جریر طبری، .بی تا ،دارالتراث العربی

.1375 ، سمت،تهران، نگاری در اسالم تاریخ، زاده سجادی، صادق، و هادی عالم ، علمـی و فرهنگـی ، تهـران به کوشـش حسـین خـدیوجم، ،کیمیای سعادت ،غزالی، ابوحامد محمد

1361. ).تألیف آلدومیه لی(علوم اسالمی و نقش آن در تحوالت علمی جهان برمقدمه ،نجیب، مایل هروی

.1318، به کوششِ ملک الشعرای بهار، تهران، کالله خاور، مجمل التواریخ و القصص .1373علمی، ،تهران تحریر عباس زریاب خویی، ،الصفاضۀرو ،شاه بلخی محمد بن خاوند میرخواند،

ترجمـۀ محمدرضـا قـدس رضـوی، آن در تحوالت علمی جهـان، اسالمی و نقش علوم، لی، آلدو میه .1371انتشارات آستان قدس، ،تهران

ترجمۀ ابونصر احمدبن محمدبن نصر قبادی، تلخیص محمدبن زفربن عمر، بـه تاریخ بخارا، نرشخی، .تا کوششِ محمدتقی مدرس رضوی، تهران، سنائی، بی

.1383،فتر نشر معارف د،قم ،فرهنگ و تمدن اسالمی ،والیتی، علی اکبر