8/7/2019 186565

1/102

T.C

DOKUZ EYLL NVERSTESATATRKLKELER VE NKILAP TARH ENSTTS

1926 ZMR SUKASTI

VE

STKLAL MAHKEMELER

YKSEK LSANS TEZ

HazrlayanGLTEN SAVAAL SAVRAN

DanmanProf. Dr. ERGN AYBARS

zmir - 2006

8/7/2019 186565

2/102

TUTANAK

Dokuz Eyll niversitesi Atatrklkeleri ve nklap Tarihi Enstitsnn././2006 tarih ve .. sayl toplantsnda oluturulan jri,

Lisansst Eitim Ynetmeliinin .. maddesine gre Atatrklkeleri ve nklap

Tarihi Anabilim Dal Yksek Lisans rencisi Glten SAVAAL SAVRANn

1926 zmir Suikast ve stiklal Mahkemeleri konulu tezini incelemi ve adayn

././2006 tarihinde, saat .da jri nnde tez savunmas alnmtr.

Aday

n kiisel al

maya dayanan tezini savunmas

ndan sonra .Dakikalk sre iinde gerek tez konusu, gerekse tezin dayana olan anabilim

dallarndan jri yelerince sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin

.. olduuna oy . le karar verildi.

BAKAN

YE

8/7/2019 186565

3/102

NDEKLER

NSZ ...I

GR...1

I- STKLAL MAHKEMELERNE GENEL BR BAKI 5

A-STKLAL MAHKEMELERNN KURULMASININ NEDENLER5B-STKLAL MAHKEMELERNN BAKTII DAVALAR10

II- ZMR SUKASTI NCES LKENN GENEL DURUMU....13

A-LKENN NDE BULUNDUU DURUM ..13B-SUKASTN ORTAYA IKII ..20

III- STKLAL MAHKEMELERNN GREVE BALAMASI VE

SUKASTIN YEREL BASINA YANSIMALARI ..26

A-SUKASTILARIN YAKALANMASI VE STKLALMAHKEMELERNN ZMRE GEL ..26

B-SUKASTIN BASINDAK YANSIMALARI ..31

IV- ZMR SUKASTI YARGILAMALARI.41

A-YARGILAMALARIN ZMR EVRES ..411-Sorgulamalardan Sonra Sanklarn Savunmalar..572-Mahkemenin Karar ..60

B-ANKARADAK YARGILAMALAR ..651-Sorgulamalardan Sonra Sanklarn Savunmalar......732-Mahkemenin Karar .76

SONU ....88

KAYNAKA....91

EKLER ....96

FOTORAF, KARKATR ve GAZETELER .....185

8/7/2019 186565

4/102

ABSTRACT

The victory of War of Independence, declaration and the settlement of the

Republic activated the counter revolutionists. Particularly in 1925 and 1927, with the

change from theocratic state to secular state, the reactionist were determined to go

into action against Atatrk. Thus the zmir Suicide was attempted with the thought

that The Republic and the revolutions would come to an end with the decease of

Atatrk and so the counter revolutionists and the members ofttihat Terakki would

change the constitution and overthrow the government. We explain the zmir Suicide

in two parts: hearings inzmir and Ankara. In

zmir the people who planned the

suicide and the hoods were judged. In Ankara the member of Terakki Perver who

wanted to overthrow the government and the Kara ete trial were judged by the

Independence Tribunals. Thus our study is prepared in four parts.

In the first part, the general structure of Independence Tribunals, the reasons

of their foundation and the cases are summarized.

In the second part, the general condition of the state before the zmir Suicide

and the denounce of it are summarized.

In the third part, the foundation of the Independance Tribunals in zmir and

the reflections of the suicide on local press.

In the fourth and the last part, the hearings inzmir and Ankara, the defence

of the accused,the decisions of the trial are taken into consideration.

Briefly, the aim of this study is to explain that the reason for 1926 zmir

Suicide is not only to kill the President of the Republic, but also to block the

settlement of the Republic . We also, emphasize the importance of the Independence

Tribunals in the Turkish Republic History with the help of the local newspapers

belong to that days.

8/7/2019 186565

5/102

GR

Milli Mcadelenin rgtlenme aamasnda Mustafa Kemal, 7-8 Austos

1919 gecesi yanndaki Mazhar Mfite syleyeceklerimi an defterine yaz, derken

devrim fikirlerinde kararlln ve inancnu szler ile ifade ediyordu:

Zaferden sonra devletekli Cumhuriyet olacaktr. Bu bir. ki: Padiah ve

Hanedan hakknda zaman gelince gereken iler yaplacaktr. : Tesettr

kalkacaktr. Drt: Fes kalkacak, medeni milletler gibi apka giyilecektir. Be: latin

harfleri kabul edilecektir.1

Grld gibi, Mustafa Kemalin amac; Milli Mcadele kazanldktan

sonra Osmanlmparatorluundan kalan km dzeni adm adm ykarak laik,

ada, ulusal devrimler yapmakt. Tabii ki bu durum, yabanc glerin yurttan

kovulmalaryla savan sona erdiini savunan ve gerek zaferin; ulusun her trl

ilkellikten kurtarlarak yenilikler yaplmasn isteyen gruplar arasnda blnmelere ve

muhalefete yol aacakt. Yani, daha Milli Mcadelenin kazanlma aamasnda

Mustafa Kemale kar alnan cephe giriimleri, TBMMnin almas, saltanatn

kaldrlmas, Lozan Bar Konferans ve Cumhuriyetin ilan, Halifeliin kaldrlmas

ile devrim hareketleri sresince kendini gstermi ve 1926 zmir suikast ise olayn

iktidar ele geirmek boyutunu da ortaya karmtr. 1926 yl siyasi adan durgun

grnmekle beraber, Halifeliin kaldrlmas, eyh Sait syan, Musulun ngilizler

tarafndan igali ve birok laik ve sosyal ierikli devrimlerin bu dnemde gerekleip

halk tarafndan tam oturtulmamas kar devrimcileri suikast planna geerek bu

dnemi hareketlendirmitir.

Mustafa Kemal yle bir ortamdan sonra devrim srecini hazrlam ve

gerekletirmitir ki, TBMMnin sarkl yelerinden biri Yunandan kurtulduk,

1 Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, C:I, Ankara, 1966, ss.131- 132.

8/7/2019 186565

6/102

bakalm Mustafa Kemalden nasl kurtulacaz2 diyerek ulusal kadroya ne kadar

uzakta olduklarn belgelemiler ve bylece Mustafa Kemalin alaca yolun uzakl

grlmtr. Mustafa Kemal, Milli Mcadelenin silahl atmasnn bittii

Yunanllarn denize dkld zmirde Aydnlar, yaptmz ve yapacamz

yasalarla devrimlerimizi kkletirecek ve ada uygarlk dzeyine ulatracaklardr.

Bugn iki kere sekiz on altdr. Bunu on kii byle dese ve yz kii de on diye srar

etse, yz kiinin dediini mi kabul edeceiz? Biz artk batlyz. Eski dnyaya egemen

eski uygarlmzla sadece nerek deil, btn zincirleri krarak, son yzyl

uygarlnn gittii yoldan yryerek, bu dzeyin de stne kacaz3 szleri ile

TBMMnin sarkl yelerinin sorularna cevap vermi oluyordu. Hatta devrim

ilkelerini ve amalarndaki kararllu szlerle tamamlyordu: Olas bir durum

deil ama bunu salayacak yasalar olmasa, bunu salayacak meclis olmasa, yle

olumsuz admlar atanlar karsnda herkes ekilse ve ben kendi bama kalsam, yine

tepeler, yine ldrrm.4

te zmir Suikasti, Cumhuriyet ve Atatrk devrimlerinin Atatrkn

lmesiyle sona erecei, kar devrimcilerin ve ttihat ve Terakkicilerin Anayasay

deitirmek, ynetimi ele geirmek ve hkmeti devirmek emelleri etrafnda

ekillenmiti. nk, I. Dnya Sava sonuna kadar ynetimde olan ttihatlarn

says hite azmsanmayacak kadard. Kazm Karabekir, ttihat ve Terakkinin

zaruretlerden doduunu, memleketin hakiki sahibinin padiah ve bendeleri deil,

onu kan pahasna kazanan ve korumaya alan millet olduunu fiiliyat sahasnda

ispat etmek iin kurulduunu5, sylerken zmir suikast davasnda ttihatlarn

bylesine zavall teebbse girimelerini gzden karmamak gerekir. Milli

Mcadelenin kazanlmasnda rgt ve yelerinin byk pay olduunu dnen

ttihat ve Terakki, lkenin ekonomik ihtiyalarn dzenli olarak karlamak iin

kurulan Heyet-i Mahsusa-i Ticaret, Milli Mahsulat Osmanl, Milli thalat Kantariye

2smail Arar, Atatrkn zmit Basn Toplants, stanbul, 1969, ss. 15-18.

3Tark Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri inde Atatrk (Milliyet Gazetesi, 10 Kasm-18 Kasm1963). Say: 10.

4 Ergn Aybars, Atatrk, Modernleme ve Laik Demokrasi, leri Kitabevi, zmir, 1964, s. 23.5 Kazm Karabekir, ttihat ve Terakki Cemiyeti (1896-1909), Emre yay., stanbul, 1993, ss. 25-31.

8/7/2019 186565

7/102

ve Milli Ekmeki gibi irketler vastasyla stanbulda ticari hayatta olduka etkiliydi.

Hatta eski ae Nazr Kara Kemal, Mustafa Kemalin Kl Ali ve Topu hsan

Beyler araclyla yapt birleme nerisini bile reddedmiti. Daha sonra Kara

Kemal Mesadet Hanndaki irket merkezinde ve Cavit Beyin evinde gizli gizli

toplantlar yaparak suikast planlarn oluturacaktr.

18 Haziran 1926da bomba gibi patlayan suikast haberi, lkedeki siyasi ve

sosyal sessizlii bozdu. O gn Giritli evkinin ihbar neticesinde Ziya Hurit ve

arkada Mustafa Kemale suikast suundan yakalanm ve sularn itiraf etmilerdi.

zmirstiklal Mahkemesi sulular yarglarken olayn gerisinde geni muhalif

gruplarn olduu kansna vard. Bata, Terakkiperver Parti yeleri ve ardndan

ttihatlar sulu olarak grld ve sulularstiklal Mahkemesine sevk edildi. Eski

Maliye Nazrttihat Cavit Beyin evinde toplanlarak suikast Ziya Hurit ile

bulumak ve planlar yapmak kendilerine isnat edilen sulard6.

ttihat ve Terakki, 1907den 1926ya kadar eitli nedenlerle Mustafa

Kemali megul etmi ve mahkeme srasnda hkmeti devirmeye kalkmak, gizli

toplantlar yapmak ve gazetelerde hkmet aleyhinde demeler vermek, Mustafa

Kemali ldrme giriiminde bulunmak sularyla sorgulanp, dinlenmi ve bu

mahkeme ile tarih sahnesinden silinmilerdi7. zmir suikast giriimi yurtta knanm

ve olaya karanlarzmir ve Ankaradaki yarglamalarla cezalandrlmt. Mustafa

Kemalin en yakn arkadalar olan paalar da yarglanm ancak beraat etmilerdi.

Grlyor ki, zmir Suikastni anlayabilmek ve Cumhuriyet tarihindeki

yerini grebilmek iin 1907lere kadar geri gitmek gerek. Bunun iin de, bir devrim

mahkemesi olarakstiklal Mahkemelerinin etkisi gz ard edilmeden suikast giriimi

Milli Mcadele sonrasnda iktidar paylamnda, haklarn verilmedii iddiasyla bir

6

Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlolu, Fethi Okyarn Anlar, Trkiye Bankas Kltr yay.,Ankara, 1997, ss. 43-44

7 Durmu Yaln- Yaar Akbyk, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, c. II, Atatrk AratrmaMerkezi, Ankara, 2002, ss. 56-62.

8/7/2019 186565

8/102

ksm ttihatlar ile kskn devrimciler tarafndan planlanmt. Mustafa Kemal

Cumhuriyetimizin ve ulusun ruhundan esinlenmi ilkelerimizin bir vcudun ortadan

kaldrlmasyla bozulabileceini zannedenler ok zayf beyinli zavalllardr. Bu

zavalllarn, Cumhuriyetin adalet ve Kudret penesinde hak ettikleri ilemlere

maruz kalmaktan baka nasipleri olamaz8 szleriyle Cumhuriyetin ve devrimlerin

kalcln, suikast giriiminde bulunanlarn cezalandrlacan ifade etmiti.

8 Feridun Kandemir, zmir Suikastinin Yz, Ekicigil Tarih yay., stanbul, 1955, s. 6.

8/7/2019 186565

9/102

I-STKLAL MAHKEMELERNE GENEL BR BAKI

A- STKLAL MAHKEMELERNN KURULMASININ NEDENLER

Birinci Dnya Savana ttifak Devletleri yannda katlan Osmanl

mparatorluu, savan gidiatnda tm umutlarn kaybetmi ve 30 Ekim 1918 de

imzalad Mondros Mtarekesi ile tilaf Devletlerine teslim olmutu. Mtarekeye

gre; silah, cephane, ulam yollar galiplere devredilecek, ordu datlacak, tilaf

Devletleri kendi gvenlikleri gerekesiyle istedikleri blgeyi igal edebilecek yani

Osmanl Devleti fiilen sona erecekti. Padiah ve hkmet grevini yapamad iin

bu grev Trk halkna dyordu. Ancak, Trk halk 1911den beri sava iinde

olduundan ar yaralarn saramazken , asl ihtiya Ulusal g, Ulusal egemenlik,

Ulusal bamszlk ilkelerine dayanyordu. te Byk nder Mustafa Kemalin

liderliinde, Trk halk ve Trk askerinin byk azmi sayesinde Milli Mcadele ile

ilgili bu ilkeler gereklemitir. Bu sreci biraz daha aarak inceleyecek olursak;

Osmanlmparatorluu Mondros Mtarekesiyle fiilen, sona ermi, bu durum

B.M.M.nin aln kolaylatrmt. B.M.M.nin almas ve Hyanet-i Vataniye

Kanununun uygulanmas ile ne stanbul Hkmetinin ihaneti engellenmi ne de

Anadoluda otorite kurmak iin zemin hazrlanabilmiti. Ayrca, casusluk,

bozgunculuk, asker kaaklar, ekyalk, saltanatlarn almalar, ekonomik

skntlar devam ederken Mustafa Kemale kar hilafeti-padiah taraftarlar da

gerici gruplarda yerlerini almlard. stanbulda kurulan Askeri Nigehban Cemiyeti

de Anadoluda birlii bozucu, paralayc almalar gsteriyordu. Grlyor ki,

T.B.M.M.nin olaanst tehlike ortamnda ihtilal kanunu olarak kard Hyanet-

i Vataniye Kanunu ne savan gereklerine ne de asker kaaklarna zm

bulabilmiti. nk, bu kanunun kapsamna giren sulara bakan harp divanlar ve

bidayet mahkemeleri olaanst devrin ihtiyalar yerine getirecek nitelikte olmayp,

ard ve ou kez adil deildi.

Kanunun tam metni eklerde verilmitir.

8/7/2019 186565

10/102

Bidayet Mahkemeleri ve Harp Divanlar Milli Mcadele dneminin

koullarna almalar ve sistemleri bozuk olduu iin cevap veremiyordu.

Mahkemede grev yapan yarglarn ou medrese mezunu idi. Hukuk mezunu ok

az olan bu mahkemeler padiah-hilafeti kimseleri de iinde barndryordu.

lkenin iinde bulunduu durumu anlayamayacak olan bu kiilerin almalar,

kendilerine verilen yetkilerle snrl olduundan hem yava hem de zaman zaman

verdikleri cezalar suun nemiyle badamayacakekildeydi. dam cezas verilmesi

gereken sulunun beraat ettii de grlmtr. Sulu ve tanklar kilometrelerce

uzaktan gelip mahkeme kurulunun gelmesini beklediinden ou zaman kundurac,

bakkal, esnaftan bir kii ye olabiliyordu. Hatta sakncal olmakla beraber idam

yetkileri bile vard. lkenin iinde bulunduu olaanst durumu kavrayamayan

kimselerden oluan bu mahkemelerin yerine bu grevi ihtilal kanunlarn yrtecek,

ihtilalci dnceye sahip kiilerden oluan mahkemeler yapabilirdi. Meclis, cepheden

kaanlar koruyanlar, asker gnderilmesinde ilgisiz kalanlar, memleketin maddi-

manevi kuvvetini krmak isteyenleri cezalandrmak istiyordu. Bunun iin de,

Hyanet-i Vataniye Kanunundan beklenilen sonucun alnabilmesi, eksikliklerin bir

an nce giderilebilmesi, hzl alan ve abuk karar verip uygulanabilmesi yeni

mahkemelerin kurulmasnda mevcut mahkemeler etkin olmu, drt aylk bir deneme

sresinden sonra normal mahkemelerin ve harp mahkemelerinin bu grevi

yapamadklar grlmtr1.

Normal mahkemelerin almalar soygun, asker kaa, saldr, ayaklanma

olaylarnn nne geememi ve otorite ile gvenlii salamay gerekletirememiti.

Kurulacak olan yeni mahkemelerde ama ceza vermek, korku yaratmak deildi.

Asker kaaklarn lmle cezalandrmak yerine, sebeplerini aratrarak onlar az bir

cezayla vatan iin arpmaya yani Milli Mcadeleye katmakt.

1 Ergn Aybars, stiklal Mahkemeleri, C: I-II, leri Kitabevi, zmir, 1995, ss. 33-35.

8/7/2019 186565

11/102

11 Eyll 1920de Firariler Hakknda Kanun balyla 21 sayl kanun

olarak Trkiye Byk Millet Meclisince kabul edilmiti. Trkiye Byk Millet

Meclisi, 16 Eyll gn stiklal Mahkemesi yelerinin seilmesi, mahkemelerin

nerelerde alaca ve ne kadar mahkeme kurulaca konusunda gerekli aratrma

yapmak zere konuyu Bakanlar Kuruluna gndermiti2.

Dr. Tevfik Rt Beyin M. Kemale htilal Mahkemeleri adyla

kurulmasn teklif ettii mahkemelerin, ilk kanun teklifi htilal Mahkemeleri olarak

yaplmtr. Daha sonra Refikevki Beye Tevfik Rt Beyin de katlmasyla

stiklal Mahkemeleri olarak kurulacak mahkemelerin ad saptanmt. stiklal

Mahkemelerini eka Mahkemelerine benzetenler olmu ancak onlar, yalnz sehpa,

yalnz asmak giriim ve anlayna sahiptiler. Hatta Kl Ali, Rus nklabnn

15inci yldnm iin Moskovada yaplacak trene gittiinde ierin ile

mahkemeler hakknda grme yapm, bu grme srasnda ierin stiklal

Mahkemelerini eka Mahkemelerine benzettiini ve kendisine aradaki fark

sorduunda Kl Ali, eka Mahkemelerinin drt duvar arasnda ne tarzda cereyan

edip bilinmez bir halde faaliyette bulunmalarna karn stiklal Mahkemelerinin ise

millet karsnda hkmlerini verdiklerini sylemiti. ierin de tasdik ederek, ...

Evet, bu hal inklap mahkemeleri iin bir itimat ve emniyet unsuru tekil eder3,

demiti.

stiklal Mahkemeleri, bamsz, srekli alan, ihtilalin gereklerini

uygulayan mahkemeler olarak Fransz htilali iinde (Mart 1793) olaanst

yetkilere sahip olarak kurulan stiklal Mahkemesini rnek almt. Bu mahkemeler

de inklap dman her teebbs, hrriyet, eitlik, birlik, Cumhuriyetin

blnmezlii ilkesine, devletin i ve d gvenliin aleyhindeki her sui-kast ve

krall tekrar kurmak hedefini gden, ulusal egemenlie kar koyan komplolar

yarglamak ve cezalandrmak yetkisi ile kurulmulard. Mahkemelerde bir jri, bir

Kanunun tam metni eklerde verilmitir.2 Adil Giray elik, Tarihin Yarglad Davalar, Papirs yay., stanbul, 2004, s. 91.3 Kl Ali, stiklal Mahkemeleri Hatralar, Sel yay., stanbul, 1955, ss. 8-9.

8/7/2019 186565

12/102

savc ve iki yarg vard. Convention bu yeleri kendi tayin ediyordu. Mahkemelerin

karar kesin olup, bir st mahkemeye bavurmak ve temyiz hakk yoktu. kisi de

vatann ve zellikle devrimin olaanst bir tehlike karsnda olduu ve kurulan

yeni rejimin savunulmasn yapmak gerektiinde, birbirine ok benzeyen sulara

bakmak zere, olaanst yetkilere sahip olarak kurulmulard. Mahkeme yelerinin

mebuslardan seilmesindeki ama, yasama ve yrtme yetkisine sahip bu kiilerin,

yarg grevini de hi kimseden emir almadan bamsz olarak, Meclis adna

uygulamalar idi4.

Milli Mcadelenin kazanlmas, gvenliin salanmas, T.B.M.M.nin

kurularak asker kaaklarn engellenmesinde inklap ve ihtilal mahkemeleri olan

stiklal Mahkemelerinin amac insana kymak deildi. Cephe gerisinin gvenliini

salayan ve asker kaaklarn engelleyen stiklal Mahkemeleri idam cezasn ancak

adam ldrmek, soygun ve tecavz sularna veriyordu. Sulunun teslim olmas iin

on be gn sre tanyor ancak sulu uzakta ise bu sre krk gne kyordu. Asker

kaa bu srelerde teslim olmazsa babas, kardeleri, amcas, days, amcaoullar,

enitesi ve olu askere alnyordu.Kaak teslim olduunda bu kiiler salveriliyordu5.

stiklal Mahkemelerinin kurulmasnn sebebi, asker kaaklar sorununa

zm yolu bulmakt. Birinci nn Savann kazanlmas, stiklal Mahkemelerinin

olumlu almalar sonucu: 1- T.B.M.M. Hkmeti ite ve dta tannd. 2-

Ayaklanma olaylar bastrld, kanun hakim oldu, 3- Devlet kurulu iledi, vergi

toplanmas ve askere alma ileri yoluna konuldu, 4- Milletin orduya inanc artt,

ordu kurulmas mmkn oldu. 5- Byk Millet Meclisi Hkmeti, OsmanlHkmetine kar kesin stnlk kazand. Bylece stiklal Mahkemelerinin

kurulmalarn gerektiren nedenler ortadan kalkm grlyordu. Yeniden byk

tehlikeler doabileceini dnmeyen aleyhtarlar iin bu ortam ok elveriliydi6.

4 Ergn Aybars, a.g.e., ss. 42-43.5 Ergn Aybars, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Ercan Kitabevi, zmir, 2000, s. 238, 2416 Ergn Aybars, stiklal Mahkemeleri, s. 94.

8/7/2019 186565

13/102

stiklal Mahkemeleri Trk devriminin paras olarak dnyadaki devrim

mahkemeleri arasnda en dil hkm vereni ve yasalara en ok bal olarak alan,

en az cana kyan mahkemelerdi. Trk Devrimi ve rejim kartlar ile btn

muhafazakar giriimcilerin faaliyetlerini sert ekilde bastrm, hiyanet-i vataniye,

casusluk kar devrimci ayaklanma, siyas suikast gibi nemli davalar yannda

ekya, yolsuzluk, rvet ve ehir kabadayl sularna da bakmt. Milli

Mcadelenin kazanlmasndan sonra, Atatrkn asl amac Trkiyeyi ada

medeniyet seviyesine karmak iin Trk Devrimini gerekletirmekti7.

Memlekette huzur ve gvenlii salamak iin uygulanan olaanst

tedbirlerin en iyi sonucu olarakstiklal Mahkemelerini Atatrkyle yorumlamt:

Biz, alnan fakat kanuni olan bu olaanst tedbirleri, hibir zaman ve

hibirekilde kanunun stne kmak iin bir vasta olarak kullanmadk. Aksine,

memlekette huzur ve gvenlii salamak iin uyguladk. Biz o tedbirleri, milletin

medeni ve sosyal alandaki gelimesinde yararl kldk.

Efendiler, Takrir-i Skun Kanununun yrrlkte ve stiklal

Mahkemelerinin bulunduu sre iinde yaplan ileri gz nne getirecek olursanz,

Meclisin ve milletin gven ve itimadnn tamamen yerinde kullanlm olduu

kendiliinden anlalr.8

smet Paa da hatralarnda; Takrir-i Skun Kanunu ve stiklal Mahkemeleri

gibi radikal tedbirlere mracaat etmeden Cumhuriyeti, yeni rejimi korumakmmkn deildir.9diyerekstiklal Mahkemeleri hakkndaki dncelerini ifade

etmiti.

7 Ergn Aybars, a.g.e., s. 475.8 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, Atatrk Aratrma Merkezi, 2002, s. 605.9smet nn, Hatralar, 2. Kitap Bilgi yaynevi, stanbul, 1987, s. 200.

8/7/2019 186565

14/102

Sonu olarakunu syleyebiliriz; stiklal Mahkemeleri lkenin iinde

bulunduu olaanst artlarn yaratt devrim mahkemeleridir. Vatana ihanet,

casusluk, bozgunculuk, asker kaa, soygun, ayaklanma v.s. problemleri gidererek

Milli Mcadelenin kazanlmasnda nemli grevler stlenmi, ayrca Cumhuriyetin

ilanyla da devrimlerin, toplumsal reformlarn yaplmasnda yerlemesinde byk

katk salanmt.

B- STKLAL MAHKEMELERNN BAKTII DAVALAR

T.B.M.M. adna alan stiklal Mahkemelerinin kararlar kesin ve temyizi

yoktu. Kararlarnn yrtlmesinde asker-sivil btn grevliler sorumlu iken alnan

kararlardan dolay sorumlu deillerdi. Bata sonra drt ye olmu ve savc

eklenmiti. Sulular tek yada toplu yarglanmlar ancak halk nnde

cezalandrlmlard. Kararlar vicdani kanaate dayanarak verilir, deliller karlkl

olarak ortay konur, tanklar dinlenirdi. Hukuk mahkemeleri deil devrim

mahkemeleri olmas kendine yaplan eletirilerde gznnde tutulmas gereken bir

zellikti.

Yukarda ksaca zelliklerini zetlediimiz stiklal Mahkemelerini, bakt

davalar asndan iki dnemde inceleyebiliriz.

1920-1923 yllar aras grev yapan birinci dnem stiklal Mahkemeleri daha

ok kurulmasnn sebeplerini ve dnemin artlarn anlamak bakmndan nemlidir.

Birinci Dnem stiklal Mahkemeleri; Ankara, Eskiehir, Konya, Isparta, Sivas,

Kastamonu, Pozant ve Diyarbakr illerinde kurulmutu. kinci dnem dediimiz

Cumhuriyet dnemi stiklal Mahkemeleri, stanbul basn sorunu ile kurulan stanbul

stiklal Mahkemeleri, eyh Sait syan zerine kurulan Ankara ve syan blgesi

stiklal Mahkemeleri idi. Bu dnemde stiklal Mahkemelerinin bakt davalar

Ergn Aybars u ekilde ifade etmitir:

8/7/2019 186565

15/102

Vatana ihanet, halka eziyet ve bask, ayaklanma, asker ailesine saldr,

asker kaa, casusluk, katil, soygunculuk, dmana yardm ve ibirlii yapmak,

grevini ktye kullanmak, dman ordusuna katlmak, dman igalinden

yararlanarak kanunsuz hareketlerde bulunmak.10

Yani, 1920-1923 yllarnda ama milletin topyekn kurtulmas idi. Bu

durumu Kl Ali Anadoluda Milli Mcadele yaplrken hereye hakim olan

dnce istiklal son emelimiz, son hedefimiz yine kaytsz artsz istiklaldi11eklinde

zetlemiti.

1923-1927 yllarn kapsayan ikinci dnem stiklal Mahkemeleri ise, daha ok

rejime kar olanlar, saltanat ve hilafet yanllarn ve devrim kartlarn yarglamt.

Bu dnemde saltanatn kaldrlmas, Cumhuriyetin ilan ve halifeliin

kaldrlmasnn gsterdii Trk Devriminin ada temellere oturtulmasn

engelleyen gelimelerin nn almak da temel amalardand. Bunun en byk

gstergesi zellikle 1925-1927 yllar, Trkiye Cumhuriyetinin en byk deiimler

yaad ve laikletii dnem olmutu. Devlet ve hukuk dzenini laikletiren yasalar

bu dnemde gerekleirken, Ceza Kanunu, Borlar Kanunu, Ticaret Kanunu,

Hakimler Kanunu, Memurin Kanunu, ra-y Devlet Kanunu, Eitim

Kurulular Kanunu gibi yasalar ve apka giyilmesi ile ilgili kanun tekke ve

zaviyelerin kapatlmas, Trk Devriminin temel yap talarn oluturuyordu. Bu

yzden bu dnem, adeta devrimlerin en byk yap talarnn gerekletii bir

dnemdir.

Yine Ergn Aybars, ikinci dnem stiklal Mahkemelerinin bakt davalar

(sular) rejimin ve devrimlerin yerlemesi yolundaki engelleri grebilmemiz

asndan u ekilde ifade etmitir:

10 Ergn Aybars, a.g.e., s. 151.11 Kl Ali, a.g.e., s. 1

8/7/2019 186565

16/102

1- Ayaklanma sular. Bu su eyh Sait ayaklanmas, onu izleyen

ayaklanmalar ve apka Kanununun kabulne kar kan ayaklanmalar olarak iki

grupta toplanrlar. 2- Atatrke suikast ve ttihatlk. 3- Muhalif basn sular.

zellikle stanbul basnnn oluturduu muhalefet yurt iindeki dier muhalefetin

yannda yer alyordu. Gerici olaylar, Saltanat Hilafeti geri getirmek iin ilenen

sular. 4- Asker kaaklar sular. 5- Komnist rgtlenme suu. 6- Soygun, adam

ldrme (Ekya) ehir klhanbeylerinin sular. 7- Mtegallibenin halk ezme

sular. 8- ftira. 9- Grevi ktye kullanma, rvet ve yolsuzluk. 10- Casusluk. 11-

Hkmete Muhalefet.12

Gerek Milli Mcadelenin kazanlmasnda gerekse Cumhuriyetin ve

devrimlerin gerekletirip yerlemesinde en byk paya sahip stiklal Mahkemeleri

Blgeleri, igal blgeleri ile Kazm Karabekirin kumandan bulunduu dou blgesi

dnda Misak- Milliye dayanan merkezi otoritenin srlarn izmesi bakmndan da

ayr bir neme sahiptir.

12 Ergn Aybars, a.g.e., s. 478.

8/7/2019 186565

17/102

II-ZMR SUKAST NCES LKENN GENEL DURUMU

A-LKENN NDE BULUNDUU DURUM

XVI. yzyldan beri ykl srecine giren Osmanlmparatorluu, I. Dnya

Savandan yeni km ve 30 Ekim 1918de imzalad Mondros Atekes

Antlamas ile yaad enkaz belgelemi bulunmaktayd. Yaanan bu olumsuz

tabloya boyun eenlere hakszlk ile yenilgiye bakaldrarak direnii seenler vard.

Direniiler kendilerine Trk ordusunu, ttihat ve Terakki Cemiyetine eski

katlanlar kaynak olarak grmlerdi. Mondros Atekes Antlamasnn

imzalanmasndan sonra yer yer igallerin artmas ve aznlklarn takndklar

dmanca tavrlar yznden Trk halk da kendilerini koruyabilmek iin bir takm

yerel rgtler kurmulard. stanbulda, Trakyada ve Anadoluda kurulan rgtler

devrimlere hazrlk sreci olan kongrelere zemin hazrlamt.

T.B.M.M.nin al ile Mecliste muhalefet olumu ve bu durum

sonrasnda Mustafa Kemale suikastn zemini olumaya balamt. Meclisteki

ayrlklar ve Mustafa Kemalin yeniliki, devrimci fikirleri direniileri KurtuluSavanda da rgtlemeye balamt. Amaca ulamak iin; Hyanet-i Vataniye

Kanunu, Ordu, Kuva-y Milliye, Bakumandanlk ve stiklal Mahkemeleri etkili

aralar olmulard.

Mustafa Kemale dzenlenen suikast giriiminin alt yapsn anlamak iin

Ankara evresinde Kara ete olarak adlandrlan, ttihat ve Terakki Cemiyetine

bakmak gerekir.

ttihat ve Terakki Cemiyeti nce ttihat- Osmani adyla Mays 1889da

Askeri Tbbiye Mektebi rencilerinden brahim Temo, Abdullah Cevdet, Mehmet

Reit, shak Skti, Hseyinzade Ali ve Hikmet Emin tarafndan kurulmutu13.

13brahim Temo, brahim Temonun ttihat ve Terakki Anlar, Arba yay., stanbul, 1987, ss. 13-

15; M. kr Haniolu, Osmanlttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trkler1889-1902, C: I,letiim yay., stanbul, 1985, s. 75; Ernest Edmondson Ramsaur, Jn Trkler ve 1908 htilali,Sander yay., stanbul, 1982, s. 31.

8/7/2019 186565

18/102

1894de ittihat ve Terakki adn alan cemiyetin fikir kkenleri, askeri tbbiye

rencilerinin etkisiyle biyolojik materyalizmin etkisinde gelimiti. renciler,

ellerinde aletler, derslerin etkisiyle hayat, Allahn iradesinin bir rn olmaktan ok

biyolojik ve fizyolojik srelerin bir sonucu olarak gryorlard. Batllarn

baarlarnn sebebini organizasyon, disiplin ve kimliklerini belirtecek odak

noktalarnda bulmulard. Bundan dolaydr ki 1906dan sonra cemiyet iinde

Trkle, parti rgtlenmesine, askeri rgtlere daha ok nem vermiti14.

1906 ylndan beri M. Kemali ilgilendiren ttihat ve Terakki meselesi Sivas

Kongresinde kapanm gibi grnmesine ramen Birinci Dnya Savandan sonra

lkeyi terk ederek kaan Enver Paa gibi bazttihatlarn yeniden Anadoluya

girme istekleri Mustafa Kemali endielendirmiti. Bu nedenle Enver Paay

Moskovada bulunduu tarihten itibaren stanbuldaki ttihatlar da izletiyordu.

ttihatlar gizli gizli stanbulda almalar yapyordu. Ocak 1922de Kara Kemal,

ttihat ve Terakkiyi yeniden kurmak iin gizli gizli almalarda bulunmu hatta

ngilizler bu almalar da izlemilerdi. Kara Kemalin Kk Talat ile iliki

kurduunu, hatta onun stanbula geldiine dair raporlar alnmt. ngiliz

istihbaratna gre ttihatlarn 29 Kasm 1922de stanbulda anari kararak

ynetimi ele geirmek iin yaptklar gizli toplantlar eski ae Nazr Kara Kemal

tarafndan yaplyordu. Kl Ali ve hsan Beyler de bu srada Mustafa Kemal

tarafndan Kara Kemal ile grmek iin stanbula gnderilmilerdi15.

Mustafa Kemal Milli Mcadele dneminden sonra ttihatla son vermek ve

onlar yeni ynetimle kaynatrmak iin abalara girmitir. ttihatlarn gizli

almalarn bilen Mustafa Kemal 15 Nisan 1923 tarihinde Hakimiyet-i Milliyeye u

aklamada bulunmutu:

14Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, 19. yyda Dnce Akmlar ve Osmanl

Devleti, C: II, letiim yay. stanbul, 1985, s. 351.15 Aybars, stiklal Mahkemeleri, s. 455.

8/7/2019 186565

19/102

Hepimiz ttihat ve Terakki Cemiyeti azas idik. O Teceddt Frkas

mensuplarnn tamam, milletimizin yksek azminden doan Anadolu ve Rumeli

Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine itirak ve iltihak etmitir ve bu cemiyetin programn

kabul etmilerdi.16Bu szleri ile M. Kemal yaplacak yeni seimler sebebiyle

zmitte Kara Kemal ile yapm olduu grmede, onlara Mdafa-i Hukuka kar

klmamas gereken bir dnemde blclk yapmamalar iin frsat vermiti.

Ergn Aybars zmitte Kara Kemal ile yaplan grme ve sonrasnda gelien

olaylaru ekilde aklamaktayd:

zmitteki grmeden dnen Kara Kemal, M. Kemal Paann tekliflerini

Mesadet Hannda arkadalaryla yapt toplantda anlatm, fakat bu teklifler

reddedilerekttihat ve Terakkinin yeniden kurulmasnda srar edilmiti. Hatta Kara

Kemal, Ziya Hurit ve Hafz Mehmet Beylerle de grmt. Suikastten nceki

dnemde de Cavit Beyin evinde sk sk toplantlar yaplmaktayd.

Bu toplantlarda, Kara Kemalin faaliyete gemesinin kr, Cavit ve Cahit

Beylerin tevikiyle olduu zmirde yaplan durumalarda anlalmt. Kara Kemal

bundan sonra Ziya Hurit ve Hafz Mehmet Beylerle suikastle ilgili gizli ilikilere

balamt. Talat Paann ayrlmasndan sonra bir sre adn deitirmi olan

ttihat ve Terakki rgtnn, suikast yaparak, eski yntemleri olan bu biimde, tpk

Bab- li baskn gibi bir darbeyle iktidar ele geirmek istedii anlalyordu.

Kendi bana parti kuramayan ttihatlar Terakkiperver Partininkurulmasndan yararlandlar.Rauf Beyin balatt muhalefet sonucu Paalarn da

muhalefete gemeleri ve M. Kemale kar birlemeleri ile Terakkiperver Parti

kuruldu. Partinin program Kara Kemal tarafndan hazrlanmt. olakbrahimin

yarglama srasnda: Btn bu ileri yapan, kendilerini Kara Kemale sevkeden,

Paalarn ordudan istifalarn ve bir fkra kurmak zere Meclise katlmalarn

16evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, C: III, Remzi Kitabevi, stanbul, 1999, ss.262-263.

8/7/2019 186565

20/102

salayan hep Rauf Beydir. demesi daha sonra zmir Suikast olaynda birinci

derecede rol oynam olan Albay Arif ve Rt Paann, Talat Paann yakn adam

smail Canbolat ve Kara Vasf, Hseyin Avni, olak Selhaddinin de partiye

girmeleri, M. Kemalin dikkatinden kamyordu.17

Mustafa Kemal, Cemiyetin liderlerince kendileri iin tehlikeli ve rakip

grm, 1909daki gizli kongrede Ordu mensuplar Cemiyet iinde kaldka hem

frka kuramayacaz, hem de ordumuz olmayacaktr18 diyerek ordunun siyasetten

ayrlmasn istemiti.

Yukarda da ifade edildii gibi Mustafa Kemale gre subaylar, ttihat ve

Terakki ile askerlik arasnda seim yapacaklard. Eer seim yapma durumunda

braklmazlarsa ne subaylarn subaylnn ne de ttihat ve Terakkiden hayr

gelecekti. Ama ne are ki, faal olarak siyaset yapan baz subaylar vard rnein

Enver Paa, 1908de ttihat ve Terakkinin Merkez-i Umumi yesi seilmiti19.

Mustafa Kemal I. Dnya Savana girilmesine de karyd ancak

Enver Paann maceraperestlii sebebiyle Osmanl Devleti kendini savan iinde

bulmu sava kaybedilmi, ttihat ve Terakki liderleri lkeyi terkedip gitmi ancak

Enver Paa yurtdnda da rahat durmamt. Mustafa Kemal Milli Mcadeleyi

balatmak iin Anadoluya gemiti20. Mustafa Kemal Milli Mcadelede

Anadoluda geni tekilata sahip olan ttihat ve Terakkiden faydalanmt. Ancak,

yurt dnda bulunan Talat ve Cemal Paalarsvirede Milli Mdafaa Partisi21ni

kurmulard.

17 Aybars, stiklal Mahkemeleri, s. 456.18 Yusuf Hikmet Bayur, Trknklab Tarihi, C: 1, T.T.K. yay., Ankara, 1951, s. 44.19 Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat Terakki, Remzi Kitabevi, stanbul, 1987. s. 148.20 Cemal Avc, zmir Suikast, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, X/28den ayr basm (Mart

1994), s. 90.21 G. Jaesckhe, Kurtulu Savale lgili ngiliz Belgeleri, T.T.K. yay., Ankara, 1971, s. 166.

8/7/2019 186565

21/102

Anadoludaki ttihatlar yurt dndakilerle irtibatlarn kesmemiler,

kongrelerde de Amerikan mandasn savunmular ancak kabul ettirememilerdi.

Trkiye Byk Millet Meclisinde de ye saylar artan ttihat ve Terakki Partisini

Mustafa Kemal, Milli Mcadeleye vurulan damgasn silmek iin onlar ihyaya

almayacana dair yeminler etmek ve ettirmek ihtiyacn hissetmi, baz

ttihatlar ileri gelenleri ise kartrmamaya almt22.

Bu sralarda Enver Paa ise Sovyetlere girmiti. Anadoluda Enver Paa ile

ilgili balayan ittihat propagandasyleydi: Sovyet nderleri Enver Paay

destekliyorlar. Onlarn yardmyla Azerbaycan ve Kafkasyada birslam ordusu

kuruluyor. Bu slam ordusu Anadoluya gelerek, emperyalistlere kar Saltanat ve

Hilafeti kurtaracak, ayn zamanda btn slam dnyasn birleik bir cephe altnda

ayaklandracak. Enver Paa Cezayirden Hindistana kadar btn Mslman

lkelerin temsilcilerinin kurduu rgtn bandadr. Halbuki Mustafa Kemal

diktatrlk peindedir. Amac sadece kendi diktatrl altnda bir ynetim

kurmaktr.23

Enver Paann Anadoluya gemek istemesi, Sakarya Savann

kazanlarak Milli Mcadelenin tek lideri olarak M. Kemalin ite ve dta ispat

edilmesi sonucu engellenmi ve ttihatlar artk M. Kemal ile birlikte olmak zorunda

kalmlard.

Son Beyrut Valisi Azmi Beyin Kk Talat Beye yazm olduu mektup,

ttihatlarn hareket tarzlarn deitirmelerinin ve bu durumun zmir suikastine

kadar gtrldn aka ifade etmitir:

Bana yle geliyor ki, imdi Anadoluyu kendine brakmak ve dman

Sakaryadan defeden Anadolunun kuvvetini ve ittihadn bozmamak iin orayla

22 Dou Ergil, Milli Mcadelenin Sosyal Tarihi, Turhan Kitabevi, Ankara, 1981, s. 13323 Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, Dou-Bat yay., stanbul, 1978, ss. 480-481.

8/7/2019 186565

22/102

megul olmamak lazmdr.. Bizim Mustafa Kemale kar yapacamz her

hareketten biare Anadolu zarar grecek ve yine onun sinesine bir yara daha

alacak.. Beni memlekete sokmama cretkarlnda bulunan bir hkmetin

amansz hasmym. Fakatimdi deil!.. Tekilatmz farz mahal birey yapmasa bile,

ben ahsen mcadele edeceklerden biriyim. Ancak zamann bekleyelim. Bizim

gayemiz vatann selameti olunca, ahslara kar yaplan edepsizlikten dolay bir

zaman susmak zorunda kalrz.24

Milli Mcadele kazanlm ve bu ortamda ttihatlar Lozan Bar

Konferansna kadar gelmilerdi. Bu srada liderlerden Talat ve Cemal Paalar

Ermeniler, Enver Paa da Kzlordu tarafndan ldrlmt. Yine de ittihatlarn

geri kalanlar iktidar ele geirmek iin admlarn daha nce de belirttiim gibi

Lozanda atmlard. ttihat liderlerinden olan Kk Efendi lakapl Eski ae

Nazr Kara Kemal Lozan Konferans srasnda zmitte Atatrk ile grm ve

Atatrk, o sralarda ttihatlar karsna almak istememi, onlara kendilerinden

yararlanacan sylemitir25.

zmir Suikastna gelene dekttihatlarn amalar belliydi fakat

almalar gizliydi. Kongreler ve ttihat ve Terakki Frkasnn Sevk ve dare

Komitesi adn verdikleri komiteler halinde alyorlard. lk byk kongreye Cavit

ve komitaclklaryla mehur Eski ae Nazr Kara Kemal, Eski Maarif Nazrkr,

Eski Dahiliye Nazrsmail Canbolat Beylerin hazrladklar listeye gre eski

ittihatlar davet edildiler. Fakat davet edilenlerden birou Atatrke gnlden

balandklar iin gelmediler. Gelenler aralarnda Cavit, Kara Kemal, Dr. Nazm,

Rahmi, smail Canbolat Beylerin bulunduklar bir gizli heyet seti. Bu heyetstiklal

Mahkemesince Kara ete olarak adlandrlmtr.26

24 Hasan Rza Soyak, Atatrkten Hatralar, C: I, Yap Kredi Bankas 50. Yl yay., stanbul, 1973,

ss. 284-285.25 Samih Nafiz Tansu, ttihat ve Terakki inde Dnenler, Anlatan: Galip Vardar, nklap yay.,

stanbul, 1960, s. 398.26 Cemal Avc. zmir SuikastAtatrk Aratrma Merk. Dergisi X/28 den ayr basm (Mart 1994).

8/7/2019 186565

23/102

Dier yandan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas 17 Kasm 1924te resmen

kurulmutu. 1925 ubatnda balayan eyh Saitsyan sonrasnda yaplan

mahkemelerde Terakkiperver Cumhuriyet Frkas grevlilerinden bazlarnn ceza

almas ve bu arada nl ttihatlardan Kara Vasf Beyin Mustafa Kemal Paay

istiyorsanz Halk Frkasna gidiniz. Halifeyi istiyorsanz bizim frkamza geliniz

eklinde propaganda yapt iin yarglanmas, Parti zerindeki kukular arttrd.

Daha sonra da 5 Haziran 1925 tarihli Bakanlar Kurulu karar ile Takriri Skun

Kanununa dayanlarak Parti kapatld.27

Kurduklar partinin kapatlmas zerine ttihatlar Ahmet Emin Yalmann

belirttii gibi; bu memlekette iktidarn yalnz kendi haklarnn olduunu,

kendilerinin ayrldktan sonra baa geenlerin ilerini bitirmi olduklarn ve artk

ekilsinler28 szleri ile artk iktidar kendi bildikleri gibi ele geirmeye karar

verdiklerini ve bylece zmir Suikast fikrinin olutuunu syleyebiliriz.

1926 ylnda Cumhuriyet yeni ilan edilmi, lkeyi ada medeniyetler

seviyesine karmak iin birok devrim yaplm bir yandan da eitli evrelerden

muhalefet yaplmt. Grld gibi, bu muhalefetlerin arasnda ttihatlar nemli

bir yer tutmutu. Hatta Merutiyet dneminde de iktidar ellerinde tutmak iin

komitac faaliyetlerde bulunmular hatta suikastlar dzenlemilerdi.

Suikast ncesi lkenin durumunu zetleyecek olursak; lke XVI. yydan beri

yklma srecine girmi, byk savalarla ar kayplar vermi ancak Milli Mcadele

ve Lozan ile varln tm dnyaya duyurarak yeni devlet kurmutu. Bu devletin

kurulmasndaki en byk paya sahip Byk nderin ttihatlarla ilgisi, yollarn

ayrlmas ve Meclisin almasndan hareketle muhalefetin olumas, yapt

Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kurucular, Kazm Karabekir, Rauf Bey, Adnan Bey, Refet Paa

ve Cafer Tayyar Paa, Ali Fuat Cebesoy.27 Avc, a.g.m., s. 95.28 Ahmet Emin Yalman, Vatan, 23 Ocak 1961.

8/7/2019 186565

24/102

devrimler ve suikast planlarnn lkede Cumhuriyete, demokrasiye, laiklie,

adalamaya byk zararlar verereini gsteriyordu..

zellikle, ttihatlarn zmir suikast srasnda Kara ete olarak

adlandrlmas gsteriyor ki ttihatlar iktidar ele geirmek iin her trl olay

kendine malzeme yapmaktan kanmamt. Atatrk, ttihatlar hakknda: Bir

ttihat iyi dosttur, iki ttihatdan korkulur, ttihat iin ise iktidar almaktan

baka tatmin yolu yoktur.29 diyerekttihatlar en iyi ekilde ifade etmiti.

B- SUKASTN ORTAYA IKII

Milli Mcadelenin T.B.M.M.nin almas ardndan da Saltanatn

kaldrlmas ile ortaya kan muhalif gruplar Mustafa Kemal ve Onun nderliindeki

Trk devrimlerine kar birlemilerdi. Kar devrimcilerin ayaklanmasnn yansra

Kazm Karabekir, Ali Fuat Paa ve Rauf Bey Terakkiperver Partiyi kurmular hatta

ttihatlar da bu parti iinde yer almlard. Fakat Terakkiperver Parti eyh Sait

syan sonrasnda hkmet kararyla kapatlnca, ttihatlarn bu yolla iktidar ele

geirme imkan da ortadan kalkmt. lke byk tehlikeler, skntlar yaarken en

yakn arkadalarnn Mustafa Kemale cephe alttihatlara ve muhalif gruplara

umut vermiti.. Anadolunun birok yerinde devrimler ve Mustafa Kemale kar

propagandalar yaplmt.. 1925 yl iinde kar devrimci hareketler byk oranda

sindirilirken ttihatlarn iktidar ele geirme almalar gizli olarak devam

etmekteydi. pheli grlen kiiler ve yerler polis tarafndan sk bir gzetim altna

alnmt. Haklarnda tutulan gizli raporlar ilgili makamlarca deerlendirilip stiklal

Mahkemelerine gnderiliyordu. Bu raporlar daha okttihatlar ve Terakkiperver

Partinin liderlerinin yaptklar toplantlar kapsyordu. Grlyor ki 1925-1926

yllar devrim hareketlerinin glendii, birok devrimin yapld ve ttihatlarn

yeniden iktidar ele geirme almalarnzmir Suikast ile gerekletirmeye

altklar bir dnemdir.

29 Fethi Okyar, Devirde Bir Adam, Tercman Tarih yay., stanbul, 1980, s. 447.

8/7/2019 186565

25/102

Gazi Mustafa Kemal Paa byle bir ortamda reform hareketlerinin halk

zerindeki etkisini lmek, reformlarn ne kadar halk tabanna indiini grmek ve

yeni reformlarn da ne derecede baarl olabileceini saptamak maksadyla 1926

ylnda yurt gezisine kmt. te suikast haberi de bu gezi srasnda kendini

gstermiti.

Gazi, Ankaradan ayrlp Eskiehir, Afyon yoluyla 8 Mays 1926da

Konyaya, 9 Maysta Tarsusa, 10 Maysta Mersine gelmi, Taucu Bucandaki

iftliinde be gn kaldktan sonra, 16 Maysta Adanaya, 18 Maysta tekrar

Konyaya, 20 Mays 1920de Bursaya, 13 Haziranda da Balkesire gelmiti. Bir

ara Mudanyaya geen Gazi, 13 Haziranda Balkesirde erefine verilen ve elli

kiiden fazla insann katld baloda, Muallimler Musiki Heyetini takdirle

dinlemiti. 14 Haziran gn Bursadan Balkesir yoluyla zmire geecei srada

zmir Valisi Kazm (Dirik) Beyden zmirde kendisine kar bir suikast dzenlendii

haberini ald30.

zmir Valisi Kazm (Dirik) Beyden ald ahs- devletlerine kar tertip

edildii anlalan Melunane bir suikast teebbs ortaya karlm olduundan

ltfen hareketlerinin tehirini.31 rica eden telgraf ilgili makamlarn ve ahslarn

dnda gizli tutulmutu.

Telgrafla zmir Valisi Kazm (Dirik) Beyden alnan bilgiye gre 15 Haziran

1926da, zmirde motorculuk yapan Giritli evki, acele olarak Vali ile grmek

istemi, ayrca Valinin Gaziye iletmesi iin bir de mektup hazrlamtr:

30 Ycel zkaya, zmir Suikasti, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C: VIII / 22 (Kasm 1991),

ss. 67; Hakimiyet-i Milliye, 16 Haziran 1926; Mahmut Gololu, Devrimler ve Tepkileri(1924-1930), Gololu yay., Ankara, 1972, s. 189.

31 Aybars, stiklal Mahkemeleri, s. 424.

8/7/2019 186565

26/102

Gazi Paa Hazretlerine,

Bendeniz Yunan Harbinde Sar Efe Edip Beyin arkada idim. Dn akam

bir haber gnderdi. Bir yere gittim. Orada tandm Hilmi isminde bir zabitle hi

tanmadm sonradan anladm sabk Lazistan Mebusu Ziya Bey isminde birisi

vard. Ve size suikast edecekleri ve onlara muavenet etmekliimi teklif ettiler.

Bendeniz hemen orada ilerini bitirmekiddetle fikrimden geti ise de daha nce

halaskarmza haber vermek daha iyi olacan hissettim ve muavenet edeceimi

syledim. Ve btn plan ve arkadalarn anladktan sonra ayrldk.

Burann zabtasna emin olmadm iin dorudan doruya zat- alinize

haber veriyorum. Planlarn anlatmak iin yazm az olduundan emir buyuracanz

zata ifahi anlatmaya hazr olduumu arz ile hrmet eylerim.

15 Haziran 1926

Giritli evki32

Gazi, suikast haberini aldktan sonra yarm kalan gezisine devam etmek ve

suikast olaynn boyutlarn grmek amacyla 16 Haziran 1926da zmire geldi. Halk

tarafndan cokuyla karlanan Gazi Mustafa Kemal, gazetelerde tezahratlarla dolu

sayfalarda yerini almt.

Suikastn oluma srecine ve suikast planna bakacak olursak, bu plann

allde, ani kararlarla deil nceden beri planlanm bir giriim olduunu grrz.

Suikast fikrinin olumasnda en etkili kiilerden biri Eski ae Nazr Kk

Efendi Kara Kemal, dieri de Eski Maarif Nazrkr Beydir. Terakkiperver

Cumhuriyet Partisinde en nemli rol kiinin elindeydi. Biri zmit Mebusu kr

Bey, ikincisi Kara Kemal Bey ve ncs de smail Canbolat Bey. ttihat ve

32 Cemal Avc, a.g.m., s. 99, Mekki Sait Eren, Milliyet, 23 ubat 1964.

8/7/2019 186565

27/102

Terakkinin iktidar ele geirmek iin yapaca ilk i, Mustafa Kemali ldrmektir

diyen kr Bey, bu fikrine taraftar olarak Kara Kemali bulmutu. Bu ekip daha

sonra suikast yapabilecek birilerini aram ve ttihat Abdlkadir Bey onlar eski

Lazistan (Rize) mebusu Ziya Hurit Bey ile tantrmt. Ziya Hurit hemen suikast

teklifini kabul etmi ve silah kullanacak adam bulma iini stlenmi, nce Laz

smail ardndan da Grc Yusuf silah kullanacak nc kii olarak belirlenmiti33.

Bu kiiler devamlkr Beyle toplantlar yapmlar ve toplantlar

sonucunda da suikastn Ankarada yaplmasna karar vermilerdi. Mecliste suikastn

yaplp-yaplmayaca aratrlm ve gvenlik nlemlerinin ok iyi olmasndan

dolay vazgemiler sonra da Ankara Kulubnde ve Trk Oca binasnn nndeki

mezarlkta pusu kurmay planlamlar ama eyleme geememilerdi. Ankarada

hedeflerini gerekletiremeyeceklerini gren suikastlar, ynlerini stanbula

evirmiler ancak Mustafa Kemalin stanbula gitmesi gereklememiti. Mustafa

Kemalin bu srada Bursaya gidecei haberi duyulmu, keif iin Laz smail yanna

eim diye tantt Naciye Nimet isimli bir kadn alarak Bursaya gitmiti. Bursann

suikast iin uygun olmadn grerek planlarn gerekletirememilerdi.

Bu srada yurt gezisine kan Gazi Mustafa Kemalin zmire gidecei haberi

duyulunca suikast iin en uygun yerin zmir olduuna karar vermilerdi. Suikastlar

zmire gelmeden nce silah, cephane ve kr Bey ile Albay Rasim tarafndan

imzalanan ve Sar Efe Edip adnda zmirdeki bir iftlik sahibine verilmek zere

yazlan mektubu alarak 11 Haziranda vapurla zmire gelmilerdi. Orada Sar Efe

Edipi bulmular ve suikaste yardmc olacak dier kiilerle tanmlard. Motorcu

Giritli evki ile suikastten sonra deniz yoluyla kama planlar yapmlard.

Suikast, Baoturakla Yemiarsndan gelen sokaklarn, Kemeraltndaki

Hkmet Caddesi ile birleen dar sokakta yaplacakt. Drt yol aznda Berber

33 Falih Rfk Atay, ankaya, Bate yay., stanbul, 1980, ss. 402-403; ayrca bkz: Samih Nafiz Tansu,

ttihat ve Terakki inde Dnenler, Anlatan: Galip Vardar, nklap yay., ;stanbul, 1960, ss. 395-396; Cemal Avc, a.g.m., s. 95, 96, 97.

8/7/2019 186565

28/102

Nurinin dkkannda pusu kuracaklar, Laz smail ve Grc Yusuf tabancalar ile ate

edecekler, gerekirse bomba kullanlacaklard. Baarl olunmazsa Ziya Hurit ate

edecek ve hemen otomobile binerek buradan uzaklaacak, Giritli evkinin

motoruyla Sakz Adasna kaacaklard.

Daha nce de belirttiimiz gibi suikast haberi Gazi Mustafa Kemale yurt

gezisi srasnda Motorcu Giritli evkinin ihbar ile duyurulmutu. Bu durum

kamuoyundan gizlenmi, ilk defa 18 Haziran 1926da Trk ve dnya kamuoyu zmir

suikastn, Ankara Hkmeti adna yaplan Tebli-i Resmi olarak ayn tarihli

Hakimiyet-i Milliye gazetesinden renmiti. Ksa tebli aynen yledir:

zmirde melun bir suikast kefedilerek btn mrettipleri delail-i

crmiyeleriyle tevkif olunmulardr. Reisicumhur hazretlerinin seyahatleri

esnasnda, zmirde tatbik olunmak zere bir suikast tertip edildii tezahr etmitir.

Mrettipler silhlar ve bombalar ve hazrlklar ile, Reisicumhur hazretlerinin

zmire muvasalatndan bir gn evvel tevkif edilmiler ve mevkuflar suikast

teebbslerini itiraf etmilerdir. Mesele stikll Mahkemesine tevdi edilmi ve

mahkeme heyeti dvay yerinde takip ve ryet eylemek zere zmire hareket

etmitir.34

Tebli, suikastin nasl ve kimler tarafndan ortaya karld, suikasti

dzenleyenlerin kimlikleri hakknda geni bilgi vermiyordu. zmir Suikastinin i

yzn anlayabilmek iin suikasti dzenleyenlerin kimliklerini ve suikasti hangi

amalarla gerekletirmek istediklerini bilmek gerekir.

zmir Suikasti ile ilgili stiklal Mahkemesinin Anadolu Ajansna verdii

listeye gre, krk dokuz kii tutuklu bulunuyordu35. Tutuklu bulunan, ancak suikast

iini organize eden, faal olarak giriimde bulunan ve Kara ete olarak da

34 Osman Selim Kocahanolu, Atatrke Kurulan Pusu, zmir Suikastinin Perde Arkas, Temel

yay., stanbul, 2004, s. 41.35 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara, 1970, s. 274-275

8/7/2019 186565

29/102

adlandracamz ve ttihatlarn Tasfiyesi olarak deerlendireceimiz belli bal

kiilere bakacak olursak36;

Btn hayatlarn silahrlk ve komitecilik ile geiren Sar Efe Edip,

yakkl, terbiyeli, kibar giyimli ve davranl ve dndklerini sylemekten hi

ekinmeyen, atak, gz kara bir gen olan Ziya Hurit, Mustafa Kemali gzn

krpmadan ldrmeyi planlayan Laz smail, tetiki Grc Yusuf, tetiki opur

Hilmi, uzun boylu dev yaplkr Bey, Ayc Arif, Abidin Bey, Ankara Valisi

Abdlkadir Bey, Kara Kemal Bey, emekli veteriner Albay Rasim, Halis Turgut Bey,

smail Canbolat, Rt Paa, Hafz Mehmet Bey, balklkla geinen Srmeli

Vahap, Kara Vasf, Hseyin Avni Bey, Selahhaddin Bey, Velid Ebzziya, Hilmi

Bey, Mersinli Cemal Paa, Nail Bey, Doktor Nazm, Maliye Nazr Cavit Bey, Bekir

Sami Bey, Cafer Tayyar Paa, Kazm Karabekir Paa, Ali Fuat (Cebesoy) Paa, Refet

(Bele) Paa, Rauf (Orbay) Bey, Doktor Adnan (Advar) Bey, Hseyin Cahit (Yaln)

Bay ve Ahmet Emin (Yalman) Bey gibi ahslar gerek suikast iini planlayanlar,

gerek fikir zeminini oluturanlar, gerek faal olarak ldrme giriiminde bulunanlar

gerekse de paalar gibi haberi olup da hkmete haber vermeme suundan stiklalMahkemelerinde yarglanmlard.

36 Suikastilerin kimlikleri eklerde verilmitir.

8/7/2019 186565

30/102

III- STKLAL MAHKEMELERNN GREVE BALAMASI VESUKASTIN YEREL BASINA YANSIMALARI

A-SUKASTILARIN YAKALANMASI VE STKLAL

MAHKEMELERNN ZMRE GEL

zmir Suikast giriimi, Motorcu Giritli evkinin Sar Efe Edip ile Manisa

Milletvekili Abidin Beyin Mahmut evket Paa isimli bir vapurla stanbula

gitmesinden korkmas ve kendisinin suikast iinin ihbar edileceini dnmesi btn

planlarzmir Valisi Kazm Beye aklamas ile son bulmutu.

lk tutuklanan suikastin elebalarndan Lazistan Mebusu Ziya Hurid

olmutu. Ziya Hurid Motorcu evkinin ihbarndan habersiz Gaffarzade Otelinde

odasnda srtst yatanda uzanrken Adli Ksm Amiri Mehmet Ali Bey tarafndan

yakalanmt. Odasnn kapsn kilitlemeyi unutan Ziya Hurid, Mehmet Ali Beyin

teslim ol ve derhal ayaa kalk diye barmasyla teslim olmu, hibir itiraz ve

giriimde bulunmayarak soukkanl ve birekilde memurlara karyolasnn altndaki

bombalarla silahlar kendi eliyle teslim etmiti. Ziya Huridin zeri arandktan sonra

Polis Mdriyetine gtrlrken yolun sandaki Ragp Paa Otelinde de opur

Hilmi ile Laz smail ve Grc Yusuf aynekilde yakalanm bulunuyorlard. Bir

gn evvel stanbula giden Sar Efe Edip ile Abidin Beyler de stanbulda

yakalanmlard.

Haber ayn gn smet Paaya bildirilmi ve Babakan smet Paa da ald

telgraflar dorultusunda durumu stiklal Mahkemelerine bildirerek mahkemenin

hemen zmire gelerek olaya el koymasn istemiti. stiklal Mahkemesinin abuk

gidebilmesi iin hkmet zel bir tren hazrlatmt. zmire gitmeyi kararlatran

mahkeme, durumu grrken bu srada Gaffarzade Otelinde Ziya Hurid

yakalanmt. Ziya Huridin ilk ifadesindeki itiraftan yola klarak olay ile

Terakkiperver Parti yelerinin ilikisi olabilecei dnlerek, Parti yelerinin

bulunduklar yerde hemen tutuklanarak, evlerinin aranmasn ve elde edilen btn

8/7/2019 186565

31/102

evraklarn zmire gnderilmesine karar verilmiti. 17 Haziran 1926da Mahkeme

Heyeti zmire gelmiti.

stiklal Mahkemesi Ankaradan ayrlmadan nce, Terakkiperver Parti

mebuslarnn tutuklanmas karar, Ankara ve stanbulda hemen uygulanmaya

balamt. Kazm Karabekirin Ankarada tutuklandn renen smet Paa, stiklal

Mahkemesine haber vermeden polis mdrne emir vermi ve Kazm Paay

serbest braktrmt. Mdr Dilaver Bey durumu Mahkeme Savclna bildirmi ve

mahkeme de Babakan Mahkeme kararn engellemek suuyla tutuklayacan

bildirmiti. Bu arada durumu Byk Millet Meclisine de bildirmeyi ve Kazm

Karabekir Paay da yeniden tutuklamay kararlatrmt. Durumu renen Mustafa

Kemal, Kl Aliyi ararak ondan bilgi alm, daha sonra smet Paann stiklal

Mahkemesi yeleri ile grerek durumu dzeltmesi iin zmire gelmesini istemiti.

smet Paa ile Mustafa Kemal arasnda bu durum ile ilgili telgraflamalar gemiti

ve smet Paann 20 Haziranda Bayram dolaysyla zmire gidecei aklanm ,

Ankaradan ayrlp zmire gelmiti. Mahkeme yeleri tarafndan karlanan smet

Paa sonra da stiklal Mahkemesini ziyarete gitmiti. Soruturmalar izleyerek

Karabekir Paann tutuklanmasn da uygun bulan smet Paa 22 Haziran 1926

tarihli yazsyla, Meclisce stiklal Mahkemesine verilmi olan yetkilerin yerinde

olduunu anladn, Vatan ve Cumhuriyet iin yaptklar almann Trk Milleti

iin hayrl bir adalet rnei olacana inandn belirtmiti37.

23 Haziranda da smet Paa basn mensuplarna u aklamay yapmt:

Suikast teebbs zerine stiklal Mahkemesinin mebuslardan tevkifata

baladn grr grmez derhal Mdde-i Umumi ile temasa geldim. Savclktan

aldm malumat benim iin deheti ve derin elemi mucip oldu. Hkmete kar

Mustafa Kemal Paa ile smet Paa arasnda Kazm Karabekirin tutuklanmasna dair telgraflama-

larn bir ksm ekte verilmitir. Ayrnt iin bkz: Uur Mumcu, Gazi Paaya Suikast, Tekin yay.,stanbul, 1994, ss. 19-32.

37 Aybars, stiklal Mahkemeleri, s. 433.

8/7/2019 186565

32/102

muhalefeti sanat ittiaz etmi olan baz mebus efendilerin ve baz vatandalar

arasnda suikast teebbs ile mevki-i iktidar tebdil etmek fikirlerinin teden beri

mevzu-u bahs edilmekte olduu anlalyor.

Savcdan aldm bilgiye gre daha geen yl Kanun aylarnda Ankarada bir

suikast teebbs etrafnda bir ksmn fikirleri ve hazrlklar ok ilerlemi ve

muhalif mebuslar arasnda suikastin leh ve aleyhinde cereyanlar tehadds etmitir.

Haziran ortasnda zmirde icraat banda yakalanm olan Ziya Hurit Bey, Kanun

aylarnda Terakkiperver mebuslardan bir ksm aza teebbse muvafakat etmemi ve

esasen suikast teebbsnn mevki-i icraata konabilmesinde vesait-i kanuniye

karsnda bertaraf edilmeyen mklata tesir ederek teebbs akim kalmtr. Ziya

Hurit Beyin biraderi, Ordu Mebusu Faik Bey teebbse muhalefet edenlerden idi.

Bu defa mteessirane ziyaret ettiim Faik Bey bizzat bana ifade ettiine gre

kardeini hemfikirleri mahiyetinden ayrp Ankaradan salmak iin alm,

uurlam ve bir ksm mebuslarn fena temayyllerini men edebilmek iin frkann

btn aza ve ressasn haberdar etmitir. Faik Beyin onlardan sonra suikast

teebbsnn durmayp mtemadiyen tatbik imkan aramasndan habersiz olduunu

sylemekte ve ok mteessir ve meyus bulunmaktadr. stiklal Mahkemesi Savcsnn

ittihaz ettii tedabirin zarureti bu suretle vazihen anlalmaktadr.

Messarratla ilave etmeliyim ki, Terrakiperver mebuslarn her birinin

meguliyet ve malumatnn derecesi zerinde her hangi bir fikir beyan etmek niyet ve

vaziyetinde deilim. Adaleti temsil eden Ali Mahkemenin mukerreratyla selahat ve

katiyet kesb edecek hkmlere temas etmekten dikkat ve hrmetle itinab ederim.

Kendileriyle meclis krssnde fikir mcadelesinde bulunmaktan zevk duyduum

mebus arkadalarn hi olmazsa ksm- kllisinin suikastle mevki-i iktidar elde

etmek fikrinden uzak olduklarn taahhuk etmesini temenni ederken, kalbim elem ve

heyecandan ra,eler iinde kalmaktadr. Bu kadar tesirat iinde ununla

mteselliyim ki bu hadise hkmet esaslarnn Cumhuriyet devrinde ne kadar salam

8/7/2019 186565

33/102

olduuna yeni bir delil mahiyetinde geiyor. Evvela hkmeti elde etmek iin Byk

Millet Meclisinde mebuslarn ekseriyeti arasna istinad etmekten baka are

olmad bir daha taahhuk ediyor.

Saniyen, suikast teebbsne kar btn milletin gsterdii hassasiyet ve

nefret tehlikeye maruz kalan bykahsiyete kar nihayetsiz muhabbet ve

merbutiyet ifadesi ve milletin suikast ile gelecek nameru mevki-i ikidarlara

tahamml etmeye gayri msait olduu delilidir.

Muhterem Efendiler,

Suikast teebbsn mteakib ve stiklal Mahkemesinin aleni muhekemat

balamadan evvel savclktan aldm mustacel malumattan sizi de derhal haberdar

etmek isterim. Sizinle beraber efkar- umumiyeyi Ali Mahkemenin gn zarfnda

balayacak adilane muhekematna itimat ile intizar etmee davet ederim.38

Atatrkn araya girmesi ile Babakan ile stiklal Mahkemesi arasnda

kabilecek atma nlenmiti.. smet Paa yapt aklamalarla, Mahkemenin

ihtilalcii karsnda kendisinin de birey yapamadn kabul etmiti. Kandemir,

smet Paann bu aklamaystiklal Mahkemesinin kendisini tutuklayaca

endiesi ile yaptn, eski silah arkadalarn feda ettiini ileri srerek, Babakann

Atatrkn aracl ile kurtulduunu , belirtmiti39.

smet Paa, zmire gelir gelmez mahkeme yeleriyle grm, Ziya

Huridin aabeyi Faik Bey (Gnday) ve Sabit Beyin sorgularnda hazr

bulunmutu.

Daha sonra tm Terakkiperver mensuplarnn tutuklanmas iine girierek

Bakan Ali Bey, 19 Haziranda bir aklama yaparak; sulularn silah ve bombalarla

38Cumhuriyet ve Hakimiyet-i Milliye, 26 Haziran 1926.39 Aybars, stiklal Mahkemeleri, s. 433, 436.

8/7/2019 186565

34/102

yakalandn, elebalarnn Ziya Hurit olduunu ve ilgili kiilerin tutuklandn

belirtmiti. Ayrca, Terakkiperver Cumhuriyet Partisi yesi kr Beyin evinde

yaplan gizli toplantlarda da, Ziya Hurit ve arkadalarna Cumhurbakann

ldrme grevinin verildiini belirterek daha nce de Ankarada planlanm suikast

giriiminden vazgeildiini ifade etmiti. Ama, Mustafa Kemal Paay ldrerek

iktidar ele geirmekti. stiklal Mahkemesi Bakan Ali Bey, Mahkemenin bayramn

drdnc gnne denk gelen 26 Haziran Cumartesi gn balanacan, mahkeme

yerinin bugnk Milli Ktphanenin yannda bulunan Elhamra Sinemasnda

olacan bildirmiti.

Durumalar iin Sinema Salonu dzenlenmi ve bu tarihten itibaren

tutuklanan Terakkiperver Parti yeleri de zmire getirilmeye balanmt40.

zmir suikast olaynda sulu bulunan tutuklular sorgulayacak, savunmalarn

alacak ve cezalandrlmasn salayacakstiklal Mahkemesi yelerine ksaca bakacak

olursak; Bakanl Afyonkarahisar Milletvekili Ali (etinkaya), yeliklerini

Gaziantep Kl Ali Bey, Aydn Milletvekili Dr. Reit Bey (Galip), yedek yeliini

de Rize Milletvekili Laz Ali (Zrh) Bey ve savcln da Denizli Milletvekili Necip

Ali (Kka) Bey oluturuyordu.

Mahkeme yelerinin drdnn adnn Ali olmas Aliler Mahkemesi olarak

adlandrlmasna neden olmutu41.

zmir Suikasti olayna bakan stiklal Mahkemeleri, suikast iini MahmutGololunun da ifade ettii gibi yle deerlendirmekteydi:

Bu birttihat meselesidir. Evvelden beri ttihatlar iktidara gelmek

istemilerdir. Bunlarn yannda btn eski ttihatlar, onlarn yannda btn eski

40Hakimiyet-i Milliye, 19 Haziran 1926 ve 26 Haziran 1926; Feridun Kandemir, a.g.e., s.12, 13, 14;Ergn Aybars, stiklal Mahkemeleri, ss. 436- 437.

Mahkeme yelerinin biyografileri eklerde verilmitir.41Ylmaz Karakoyunlu, Aliler Divan, Simavi yay; stanbul, 1991, ss. 64-65

8/7/2019 186565

35/102

Terakkiperverler ve onlarn arasnda da btn kt niyetliler vardr. Bunlarn hepsi

smet Paa Hkmetini devirmek ve ttihatlar iktidara getirmek istemilerdir. Bu

hedeflerine varabilmek iin zellikle, Dou ayaklanmasn kkrtmlar, hatta buna

nayak olmular fakat baarya ulaamamlardr. Sonra da Gaziyi ortadan

kaldrarak hedeflerine ulamak iin yani hkmeti devirip ele geirmek

istemilerdir.42

Durum onu gsteriyor ki; nce smet Paa suikast olaynda Terakkiperver

mensuplarnn ve yakn arkadalar olan paalarn bulunduuna inanmam daha

sonra da Gazi ile telgraflamalar neticesinde ikna olarakzmire gelmitir.

Kandemir, stiklal Mahkemesi ile smet Paa arasndaki gerginliin Gazi Mustafa

Kemal araclyla giderildiini ifade etmi, smet Paann gerek 22 Haziran 1926

tarihli tezkeresi gerekse 23 Hazirandaki basn aklamas Terakkiperver Paalarnn

tutuklanmasn kolaylatrmt.

B-

SUKASTIN BASINDAK YANSIMALARI

Gazi Mustafa Kemal Paann 1926 Maysnda yapt yurt gezisi bildiimiz

gibi, yaplan reform hareketlerinin halk zerinde etkisini ve uygulanabilme

durumunu saptamak amacyla dzenlenmiti. Bursadayken zmirden gelen heyetin

davetini kabul eden Gazi Mustafa Kemal Paa gezisine zmir ve evresinde devam

etmek iin Bursadan Balkesire doru yola kmt43. Mustafa Kemal Paa daha

Balkesirdeyken zmir Valisi Kazm (Dirik) Beyden suikast haberini yazan bir

telgraf almt. Olay hemen aklanmayarak Gazi 16 Haziran 1926 saat 08.15de

zmir-Basmaneye gelmiti. Gazinin zmire doru yola k, zmire gelii o

dnemde zmirdeki drt nemli gazete olan Ahenk, Hizmet, Hakimiyet-i Milliye ve

Anadolu tarafndan adm adm okuyuculara aktarlmt.

42 Cemal Avc, a.g.m., s. 100; Mahmut Gololu, a.g.e., s. 197.43 Mehmet nder, Atatrkn Yurt Gezileri, Bankas yay., Ankara 1975, ss. 194-195.

8/7/2019 186565

36/102

Gazinin zmire geliiyle beraber Basmane, Tilkilik, Keeciler,

Mezarlkba, Balclar, Badurak, Kemeralt, Park, Kordon gibi geecei her yer

sslenmi ve zmirlilerle dolup tamt. Anadolu Gazetesi Gazinin zmire geliini

Sevgili ve byk reisicumhurumuz zmir yollarnda muhabbetle yrrken

Mehmetiin grleyen topu zmir afaklarndan; fedakar teyyarecilerimiz de balar

stnden hrmet ve selamlarn arz ve iblaediyorlard44eklinde anlatmt. Hatta

renkli baslan o gnk saysnda Gazinin byk fotorafn koyarak Byk

Gaziye bal altnda methiye yaynlamt.

Ahenk Gazetesi ise, Gazinin geliini ve zmir halknn sevincini, cokusunu

u satrlarla aktaryordu:

Ho Geldin Trkn Aziz, Yce Kahraman Trkn Byk Gazisi zmirin

Sinesinde Halk Azim-i Tezahratla Gaziyi karlad.

Btn gn ve gece, cray- Server ve cray-adumani eyledi. Dn, byk

Gazi, halkn gzbebei, Mustafa Kemal Paa Hazretleri, zmire terif buyurdular.

Basmahane ve civar, Tilkilik, Keeciler, Mezarlkba, Balclar, Badurak,

Kemeralt, Park, Kordon kadn, erkek, ocuk btn zmirlilerle dolup tamt.

Her taraf beyaz, krmz renklerle sslenmiti. Birok taklar yaplmt.45

Yine ayn tarihli Ahenk Gazetesi Gazinin zmirde karlat byk

tezahratyle ifade ediyordu:

Dn, denilebilir ki zmirin, zmir Halknn heyecanl ve mesut

gnlerinden biri idi. Hatta denilebilir ki zmirliler, byk halaskarzmire ilk

44Anadolu, 17 Haziran 1926.45Ahenk, 17 Haziran 1926.

8/7/2019 186565

37/102

girdii andan daha byk bir itiyak ve heyecanla karladlar. Bir ok valideler,

Gazi geerken gzyalarn zaptedememiler, frsat- heyecan ve muhabbetten

alaarak Gaziyi selamlamlardr. Halk btn gn ve gece, yer yer tezahrat-

mestkaranesine devam etmilerdir.

Gece ehrimiz nur iinde gibiydi. ehirde mevcut btn elektrik vesaiti

sabaha kadar ilemitir. ehir sabaha kadar Gazi erefine ihtiam iinde

yaamtr46.

Hizmet gazetesi bayazarlarndan Zeynel Besim ise Hogeldin Gazi

balkl yazsnda Gazinin zmire geliini, halk tarafndan cokuyla karlannu

ekilde aktaryordu:

Sen senelerce zmir, zmir diye aladn. imdi de sevgili zmirin seni sine-i

muhabbetine basmakla mftehirdir. Paam, yzn grmek ve sesini iitmek iin

etrafnda pervaneler gibi dnen u halkn ehresine bak; orada en ilahi, en ulvi, en

samimi ve en ateli muhabbetlerin asarn greceksin. Paam, zmirliler senin o

btn cihana smayarak tevsik ve tarif edilemeyecek kadar yksek namn en

sevdal,en heyecanbah biriir gibi her dem terennm eden zmirliler bugn

maalesef adetleri pek mahdut ve fakat ok mesut gnlerinden birisini daha

yaamakla bahtiyardr47.

Gerekten de Gaziye gsterilen ilgi ve tezahratlar ok bykt. Onun

gelii erefine zmir Belediyesi tarafndan birok yerde taklar kurulmu, hatta

birisinin zerinde;

zmir seninle beraberdir, Byk Gazi48 szleri yazlmt.

46Ahenk, 17 Haziran 1926.47Hizmet, 17 Haziran 1926.48Ahenk, 17 Haziran 1926.

8/7/2019 186565

38/102

Byk tezahratlarn yaplmas, 18 Haziran 1926 gn Hkmetin Gazi

Mustafa Kemal Paaya ynelik suikast giriiminin Tebli-i Resmi49ile

kamuoyuna duyurulmas ile yerini kuku, kayg, znt ve tedirginlik duygularna

brakmt. zmir basn, olayn kendi ehirlerinde meydana gelmesinden byk utan

duyduunu ve kendileri iin yz kzartc bir olay olarak deerlendirdiklerini ifade

ederek suikast haberini okuyucularna aktarmaya devam ediyordu:

Milletinin gzbebei, Trk Tarihinin Yce Kahraman ldrlebilir mi?

Trk Milleti, Kendi Gzbebeinin, Kendi Perevet Varln Temsil Eden

Byk Gazisinin Kendi Nigehbandr.

Dahili, harici dmanlarn saldrmasyla, zmirde balayan felaket, zmirde

nihayet bulmutur. Bugn de, felket srtmaya balarken, bir darbe ile sndrld.

Asrlarn saadeti yeniden tesis etti. Byk Gazimize suikastte bulunmak zere tertibat

alm olanlarbin kere hamdolsun emellerine muvaffak olamadlar. nk Gazi

milletin gzbebeidir. Milletin perevet varln temsil eden byk Gazisidir. Millet

kendi gzbebeinin, kendi Gazisinin kendi nigehbandr. Milletin nigehban olduu

timsaline kimse el uzatamaz. Uzatt taktirde kurur, derhal helak olur.50eklindeki

aklamalaryla Ahenk Gazetesi durumu ortaya koymutur. Grlyor ki, suikast

btn yurtta byk yank uyandrmt. zmir halk Gazinin kald Naim Palas Oteli

nne gelerek ballk ve sevgi gsterilerinde bulunmutu. Gazi kapnn nne

karak halkna unlar syledi:

Ben lsem bile soylu ulusumun beraber yrmekte olduumuz yoldan

ayrlmayacana inancm vardr. Bu nedenle gnl rahatl iindeyim.

Dmanlarmz istedikleri kadar dndkleri iren arelere bavursunlar. Onlarn

son gleri ile yapacaklar davranlar bizim devrim ateimizi sndremez. Onlarn

49Hakimiyet-i, Milliye, 17-18 Haziran 1926. Daha nce tam metin olarak aklamtm.49Ahenk, 18 Haziran 1926.

8/7/2019 186565

39/102

kendilerini zarara ve zaman zamanda milleti zntye sokan aklszlklarna

acyorum. Cumhuriyet Hkmetimizin demir penesi ve stiklal Mahkemesinin

adaletli eli duruma tam olarak hakim bulunuyor. Sayn halka onun adaletli

kararlarn souk kanllkla beklemelerini tavsiye ederim.51

Yine ayn gazete zmir halknn duyduu derin fke ve znty Tesirat-

Umumiye bal altnda u ekilde aktaryordu:

Dn ve evvelki gn, suikast tertibatnn kef ve gailelerin derdest olduu

ehrimizde ayi olur-olmaz, tesirat- umumiye birdenbire tezahr eylemi ve ehri

derin bir hzn ve heyecan sarsmaya balamtr. Kadn-erkek, btn halk heyecanla

yollara dklerekayiann derecei shhatini renmeye koyulmulardr. Bilhassa,

son derece mttehi olanlar makamatel mracaat ederek, Trk ruhunu, Gazi

hakkndaki hararetli ve ok heyecanl muhabbetini izhar etmilerdir.

Suikast tertibatnn shhati malum olunca, hakikaten halk, daha ziyade

mteessir olmutur. Ancak tertibatn sndrlm olmas, halkmzn teessratn

biraz tadil edebilmitir. Bittabi stiklal Mahkememizin faaliyeti, suikast tertibatnn

btn safahatn efkar- umumiye muahecesinde teri etmi bulunacaktr.

Dahili-harici dmanlarn saldrmasyla, felaketzmirde balamtr.

zmirde nihayet bulmutur. Bugn de suikast syrnd; fakat derhal bir darbe ile

snd asrlarn saadeti yine zmirde tesis etti.

Gafiller hi dnmediler ki, zmir Gazi ile beraberdir. zmirde, bu

kahramanlar diyarnda samimiyet ve itikatten baka hibirey hkm srmez.

Suikast tertibatndan en kk emare ile haberdar olan vilayetin zikudret valisi,

derhal milletin kuvvetine istinad ederek, vesaitini harekete getirdi. zmirde ve zmir

haricinde, tertibatla alakadar olduklar anlalan kimseleri ok ve ok ksa zamanda

51 Gololu, a.g.e.,s. 333

8/7/2019 186565

40/102

tuttu. Ve stiklal Mahkemesinin emrine hazrlad. Muhterem valimizi ve bu babda

faaliyeti mesbut memur ve vatandalarmz bilhassa tebrik ederiz. Byk

reisicumhurumuz, gzbebeimiz Gazimize de, -Sen Milletin ruhusun, Milletin

Ruhuna kimse el uzatamaz, Saol ve Saolacaksn Allah seni saklar. Btn bir

millet Nigehbanndr. Arz- Taziyet Eyleriz- demekle iktifa eyleriz.. 52.

Yine Ahenk gazetesi ayn sayda Gazi Paann moral ve shhatinin yerinde

olduunu, misafirleriyle ayr ayr ilgilendiini yazmt. stanbul ve dier illerden

gemi olsun dilekleri gelirken zmir halk olaydan utan ve znt duyduunu

aklamt. zmirde eitli esnaf ve siyasi kurulular, halk topluluklar olay

knamak ve zmir halknn suikastle ilgisinin olmadn, gstererek suikastileri

lanetlemek amacyla mitinglere arlar yapmlard. zmir basn suikatilere ate

pskrrken, zmir halk yaplacak suikast Gazi Paaya nankrlk olarak

deerlendirerek sokaklarda, meydanlarda protesto gsterileri yapmlard. Ahenk

gazetesi bu dnemdeki olaylaru ekilde yazyordu:

Bugn btn zmirliler, Cumhuriyetin, Byk Halazkarn Fedakar Aklar,

yekpare bir vicdan halinde Kla Meydannda toplanarak, vatann hrriyetine, Trk

Milletinin muazzez varln temsil eden Byk Gaziye suikastte bulunmaya cret

edenlerin derhal ve iddetle taziyesini taleb eyleyeceklerdir.

Temiz Yrekli, Sevgili zmirliler, bugn saat onaltda, Kla Meydanna

geliniz. Temiz kalbinizi anz! Bu kesin hislerinizi ilan ediniz!53

Yine Ahenk Gazetesinin bayazar Mehmet kr ayn nshada, aslnda

Gaziye uzanan elin, dilin Trk Milletine uzandn syleyerek yorumu

okuyucusuna brakt yazsnda yle diyordu:

52Ahenk, 18 Haziran 1926; Ergn Aybars, a.g.e., ss. 426- 427.53Ahenk, 20 Haziran 1926.

8/7/2019 186565

41/102

O halde vasl olacamz netice udur: Suikast, vatan kurtaran, vatann

hrriyet ve saadetini tesis ve her itibarla millet ve vatan temsil eden Byk Gaziye,

yani bizzat vatana vatann saadet ve hrriyetine kardr. Demek ki suikast ile temin

edilmek istebilen maksat, btn bir vatann hrriyet ve saadetine mahveylemek gibi,

insann tylerini rperten, akln bandan alan bir noktadan ibarettir. Vatan ve

vatann menafi-i aliyesi, hrriyet, saadet menabii artk kimsenin oyunca olamaz. O,

mukaddes bir varlktr. O varln feyzi, unun ya da bunun deildir. Yalnz ve yalnz

Trk Milletinindir. Trk Milleti yllardan beri kanl vukuata ihtirasata sahne olan

vatann ve vatannn halazkarn hereyden kskanyor. Bugn Gaziye uzanan dil,

dorudan doruya millete uzanmtr. Bugn suikastilerin teebbsat, tamamen

akim kalmtr.54

Ayrca Hizmet Gazetesinin bayazar Zeynel Besim, 20 Haziran 1926 daki

yazsnda halk mitinge armaktan ok suikastilerin lin edilmesini istiyordu.

Mustafa Kemal ise 19 Haziran 1926da Anadolu Ajansna verdii demete,

halkna olan gvenini ve bu gveni kk eylemlerle ykamayacaklarnu szlerle

dile getirmiti:

Trk Milletine:

Akim braktrlan suikast teebbs mnasebetiyle cemiyetlerden,

messeselerden, memurlardan, kumandanlardan, zabitlerden, Mebuslardan

bilumum arkada ve vatandalardan, samimi teessrlerini muhtevi aldm mektup

ve telgraflardan dolay pek mtehassis ve minnettarm. Teebbslerinin benim

ahsmdan ziyade, mukaddes Cumhuriyetimize ve onun istinat ettii yksek

prensiplerimize mteveccih olduuna phe yoktur. Bu sebeple umumen izhar olunan

hissiyatla, Cumhuriyet prensiplerimize olan fart merbtiyetin ne derece lyezl

olduuna bir kere daha kani oldum. Temeli byk Trk Milletinin ve onun kahraman

54Ahenk, 20 Haziran 1926; Safa Tekeli, Atatrk ve Anadolu Ajans, AA yay., stanbul, 2002.

8/7/2019 186565

42/102

evlatlarndan mrekkep byk ordumuzun vicdannda akl ve uurunda teesss etmi

olan Cumhuriyetimizin ve milletin ruhundan mlhem prensiplerimizin bir vcudun

izalesiyle haleldar olabilecei zehabnda bulunanlar ok sahif dimal bedbahtlarn,

Cumhuriyetin adalet ve kudret penesinde mstehak olduklar muameleye maruz

kalmaktan baka nasipleri olamaz.

Benim naiz vcudum bir gn elbet toprak olacaktr. Fakat Trkiye

Cumhuriyeti ilelebet pyidar kalacaktr ve Trk Milleti emniyet ve saadetini zamin

prensiplerle medeniyet yolunda tereddtsz yrmee devam edecektir.55

Bu beyannamenin yaynlanmasndan sonra yer yer mitingler dzenleniyor,

sadakat yeminleri ediliyordu. Gazi zmirde kendisini ziyaret ederek tazimatlarn

arzeden heyete hitaben yle demitir:

Heyeti linizi kemali hrmetle selmlarm. Muhterem zmirlilerin vehavalisi halknn asl hemerilerimizin, aleyhimde tertip olunan suikastten dolay

izhar eyledikleri derin teessrlere, yksek heyecana, minnettarane muttali oluyorum.

ok mutahasssm. Necip milletimizin beni ne kadar sevdiini biliyorum. Bu

tezahrler bana olan muhabbetin, efkatin, bilhassa mterek mefkuremize olan

balln yksek derecesini teyid eden yeni bir delildir. Mteekkirim, mesudum.

Beni ldrrlerse vatandalarmn intikamm alacaklarndan eminim. Ben

lrsem necip milletimizin, beraber yrmekte olduumuz yoldan asla

ayrlmayacana mutmainim bununla msterihim.

Hasmlarmz dnebildikleri menfur arelere istedikleri kadar tevessl

etsinler. Onlarn mezbuhane hareketleri bizim inklap ateimizi sndremez. Onlarn

kendilerini hsrana, zaman zaman milleti ztraba dar eden aklszlklarna

55Feridun Kandemir, zmir Suikastinin Yz, ss. 5-6; Hakimiyet-i Milliye, 20 Haziran 1926;

Atatrkn Sylev ve Demeleri, c: III, 3. bask, Ankara, 1981, s. 80; Azmi Nihat Erman,zmir Suikas ve stiklal Mahkemeleri, Temel yay., stanbul, 1971, ss. 25-26.

8/7/2019 186565

43/102

acyorum. Cumhuriyet hkmetimizin demir penesi ve stikll Mahkemesi liyesinin

yedi adaleti ve vaziyete tamamen hakim bulunuyor. Muhterem halka onlarn adilane

icraat neticelerine skunetle intizar buyurmalarn tavsiye ederim.

Yaasn Millet!.. Yaasn nklbmz!..56

Gazi Mustafa Kemal Paann demeleri devam ederken halk da basndan

bunlar sk sk takip ediyordu. Cumhuriyet Gazetesinin ba yazarlarndan Yunus

Nadi duygularnyle ifade etmiti:

Trkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerinildreceklermi! Trk milletine ebedi hayat kazandran byk Trk ocuunun

kafasn kurunla delecekler ve hayatna kyacaklarm. Nihayet Mustafa Kemali

vuracaklarm. Trk milletinin Mustafa Kemalini, Trk milletinin timsalini ne

iin? Hangi ulvi fikirler ve maksatlar iin?57

30 Hazirana kadarzmirde kalan, sonra emeye ve 3 Temmuz gn bir

gnlne Urlaya giden Gazi Mustafa Kemal Paa, 8 Temmuz Perembe gn

zmire dnmt. 16 Haziran-9 Temmuz 1926 tarihleri arasnda 24 gn zmirde

kalm, bu sre iinde de yer yer kendisine gelen gemi olsun dileklerini kabul

etmi, demeler vermi ve halkndan birey saklamadn dile getirmiti58.

Grlyor ki; Gazi Mustafa Kemal Paann gerek Anadolu Ajansna

verdii deme ve gerekse dier demelerinde en byk inklab olan Cumhuriyete

inanc ve gveni sonsuzdu. nk Trk Milleti, Cumhuriyet ve yaplan devrimlerle

56Kandemir, a.g.e., ss. 6-7; Kl Ali, stiklal Mahkemesi Hatralar, s. 43;Gololu,a.g.e., s 193;

Orhan lhan, Atatrk ve zmir, zmir Gazeteciler Cemiyeti, ss. 227-228; Hakan Tartan,Atatrkn zmiri, Tlav Kltr Dizisi, zmir, 2003, s. 273.

57Yunus Nadi, Cumhuriyet, 27 Haziran 1926.58Kemal Ar, zmirdeki Suikast Giriimi Srasnda Reisicumhur Mustafa Kemal Paann zmir

Gezisi ve Onun Suikasti Nasl Karladna likin Bir An, ada Trkiye TarihiAratrmalar Dergisi, I / 1 (1991), s. 253.

8/7/2019 186565

44/102

ada uygarlk dzeyine ulaacakt. Suikast giriiminin de kendi ahsndan ok

Cumhuriyete, devrimlere kar yapldn ve bu tr teebbslerin sonunun hsran

olacan aka ifade etmiti. te, o dnem kamuoyu bu suikast giriimini iddetle

knam ve Gazi Mustafa Kemal Paann lmszln bir kez daha gzler nne

sermiti. Suikast plan ve yerinin zmirde olmaszmir halkn derinden zm ve bu

konuda tevkif olanlar iin Cmlesi de zmirimize hariten gelmi kiilerdir.

diyerek olayn zmirlilerle hibir ilgisinin olmadn ortaya koyulmaya allmt.

9 Temmuzda zmirden Ankaraya hareket eden Gazi Mustafa Kemal Paa, 10

Temmuz 1926da gnderdii teekkr yazs ile olay hakknda sululuk duyan zmir

halknn skntsn bir para hafifletmiti.

8/7/2019 186565

45/102

IV ZMR SUKASTI YARGILAMALARI

A YARGILAMANIN ZMR EVRES

zmir suikast davas Gazi Mustafa Kemal Paaya suikast olay sebebiyle

stiklal Mahkemesinin zmire gelerek olaya el koymasndan sonra balamt. zmir

suikast davas iki evrede ele alnm hem nitelik hem de ama ynnden farkllk

gsteren iki evreden zmir evresi, dorudan suikaste karan tetikiler ile suikast

planlayan siyaseti kodamanlar yarglam ve ilerinden 15 kii idama mahkum

olmutu.

26 Haziran 1926 Cumartesi leden sonra zmir Elhamra Sinemasnda

almalarna balayan zmirstiklal Mahkemesi, 13 Temmuz 1926da zmir

blmn karara balamt.

Cumhuriyet Gazetesinde Yunus Nadi Tarihi Muhakeme balkl

yazsnda, mahkemenin nemi ve mahkemeye Trk Halknn dnda btn

dnyann da ilgi gstereceini u satrlar ile anlatyordu:

Yarn (bugn) burada, zmirde tarihi bir muhakeme balayacaktr. Her

eye abuk ad takan gazeteciler bu muhakemeye Tarihi Muhakeme adn

verivermilerdir. O hakikaten tarihi mi? Belki yle, belki deil. Fakaturas

muhakkak ki, yarn zmirde, Ankara stiklal Mahkemesinin millet muvacehesinde

alenen icvasna balayaca muhakeme tarihe hayret ve ibret ile okunacak bir sahife

ilave edecektir. u halde muhakeme yalnz stiklal Mahkemesinin huzurunda deil,btn milletin ve btn dnyann huzurunda cereyan edecektir. Buna tarihi

muhakeme demekten ziyade, cihan-mul muhakeme denilebilse daha ziyade olur.

Tarih byle bir muhakeme kayt etmitir. Onun birer birer tezahr edecek her

safhasyla ile btn millet ve btn dnya megul olacak ve hkmlerstiklal

8/7/2019 186565

46/102

Mahkemesinden evvel btn millet ve btn dnya tarafndan verilmi

bulunacakt

r

59

.

Daha nce belirttiimiz gibi stiklal Mahkemesinin Anadolu Ajansna

verdii listeye gre tutuklu bulunan krkdokuz kii yleydi:

Sar Efe Edip, Eski Lazistan Mebusu Ziya Hurit, Laz smail, Grc Yusuf,

opur Hilmi, Eski Lazistan Mebusu Necati, zmit Mebusu kr, Ordu Mebusu

Faik, Saruhan Mebusu Abidin, Eskiehir Mebusu Arif, olak Selahattin, Eski

Trabzon Mebusu Rahmi, Erzurum Mebusu Hazm, Mersin Mebusu Besim, Afyon

Mebusu Kamil, Gmhane Mebusu Zeki, Tokat Mebusu Bekir Sami, zmir Mebusu

Mustafa, Bursa Mebusu Necati, Bursa Mebusu Osman Nuri, Erzurum Mebusu Rt

Paa, stanbul Mebusu Canbolat Bey, Karyakada Bahvan dris, ahin avu,

htiyat Subay Bahaddin, Baytar Albay Rasim, Eski Maliye Vekillerinden Cahit, Di

Doktoru evket, Kara Vasf, Ziya Huritin Kardei Fazl, Kad lakapl Hseyin

Avni, Necatinin Kardei (Eski Lazistan Mebusu) Hasan Tahsin, Kaynbiraderi

Hasan Rza ve eriki Mustafa Efendi, Trabzonlu Nimet Naciye Hanm, suikastn asl

tertipileri, eski ttihatlar, nc derecede pheli olanlar ve Eski Terakkiperver

Parti yeleri60eklinde dzenlenen liste zmir suikast davasnn erevesini

iziyordu.

Sanklarn isim yoklamasndan sonra, stiklal Mahkemesi Savcs Necip Ali

(Kka) Beyin , suikast giriiminin kimler tarafndan, nerede, nasl ve ne zaman

planlandn sanklarn ifadelerine gre btn ayrntlaryla anlatt iddianamesine

gre, Trkiye kamuoyundan aldk ve devlet kavramnn kapsam iinde lkenintoplumsal, ekonomik ve uygarlk alannda gelimesi iin almaktan bir an geri

kalmam Cumhuriyet ve Devrim hkmetinin ve demokratik ynetim usulnn

egemen olduu lkemizde; siyasal ve uygar mcadelenin kimse tarafndan

engellenemediini, isimleri aada verilen kiiler baz iren ve karanlk ruhlu bir

59Cumhuriyet, 26 Haziran 1926.60Hakimiyet-i Milliye, 26 Haziran 1926; Cumhuriyet, 26 Haziran 1926.ddianamenin tam metni eklerde verilmitir.

8/7/2019 186565

47/102

gruptan aldklar telkinlerle; dnya tarihinde yarattklar ok iren ve kanl, btn

insanlarn lanetiyle karlanacak olan haksz ve canice giriimlerinin amacnn

hkmeti ykmak ve iren amalarna ulamak iin Trkiye Cumhuriyet ve

devrimlerinin gerek temsilcisi olan Reisicumhur Hazretlerine suikast hazrlamak

giriiminde bulunmulardr61eklinde bir girile balamtr. zetle syleyecek

olrsak; Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paay ldrmek iin 1925den beri

almalarda bulunulduunu, Eski Lazistan mebusu Ziya Hurit ile zmit Mebusu

kr ve Ankara eski Valisi Abdlkadir Beylerin bu amala birletiklerini ve

amalar iin Laz smail ve Grc Yusuf isimli iki sabkaly saladklarn ve olay

gerekletirmek iin bir seri giriimde bulunduklarn anlatarak; sanklarn sorgu ve

yzletirilmeleriyle dier delillerden; suikastn nce Ankarada yaplmak istendiini

ve bu amala Ziya Hurit, Laz smail ve Grc Yusufunkr Beyden aldklar

maddi yardmla Ankaraya geldiklerini ve orada Terakkiperver Cumhuriyet Partisi

Genel Merkezinde misafir olarak kaldklarn ve daha sonra kr Beyin evinde

yaplan toplantda Reisicumhuru ldrmek iin konutuklarn ve bunun iin

suikastn gerekletirilebilecei yerler arandn ifade etmitir. Suikastn nce, Arif

Beyin ankaya yolu zerindeki kknn yolu zerinde bahesi ve dolaylarnn

dnldn, sonra da T.B.M.M. binas ve Heyet-i Vekilenin topland bina ile

Anadolu Kulbnde de dnldn ancak Ziya Huritin kardei Ordu Mebusu

Faik Beyin durumdan haberdar olarak kendilerini engellediklerini belirmiti. Hatta

Erzincan Mebusu Sabit Beyin de kendilerini ihbar ile tehdit etmesi zerine bu

planlarndan vazgetiklerini de szlerine eklemiti. kinci kez, Reisicumhuru

ldrme giriimine Bursada giritiklerini ve bunu gereklertirmek iin de Laz

smailin phe ekmemek iin Naciye Nimet isimli bir kadn yanna alarak

Bursaya gidip durumla ilgili aratrmalar yapldn, ancak ortam bulunamad iin

giriimin tamamlanamadn, son ve kesin giriimin yine ayn grup tarafndan

zmirde uygulamaya koyulduunu iddia etti. Sonra da zmirde suikast giriimi

hakknda bilgi veren savc, kendilerine giriimin Kazm Karabekir Paa tarafndan da

desteklendii sylenen Ziya Hurit, Laz smail ve Grc Yusufun stanbulda kr

61Hakimiyet-i Milliye, 27-29 Haziran 1926.

8/7/2019 186565

48/102

Beyden gerekli silah ve cephane alndktan sonra yine kr Beyin verdii

paralarla 15 Haziran 1926da Glcemal Vapuru ile zmire geldiklerini ve dikkat

ekmemek iin Ziya Huritin Gaffarzade Palas ve Laz smail ve Grc Yusufun da

Ragp Paa Otellerine yerletiklerini belirtmiti. Daha sonra da Ziya Hurite kr

Bey tarafndan verilen ve Miralay Rasim Bey tarafndan imzalanp zmirde Sar Efe

Edipe hitaben yazlan ve sanklara yardm edilmesi ricasn ieren ifreli mektup

yoluyla suikastnn Edip Beyle tantrldn nce Karyakada drisin

bahesinde sonra da Giritli evki isimli motorcunun evinde toplanarak suikast

gerekletirme planlarn konutuklarn anlatt. Daha sonra da savc iddialarna, Ziya

Hurit, Laz smail, Grc Yusuf ve Sar Efe Edip ile yine onun tarafndan bulunan

opur Hilmi ve ayrca Giritli evkinin de katld bu toplantda, Reisicumhurun

zmire gelii srasnda gerekleecei Kemeralt Caddesinde Gaffarzade Otelinin

altndaki berber Nurinin dkkannda saklanacak olan Ziya Hurit, Laz smail ve

Grc Yusuf silah ve bomba ile Gaziyi ldrecekler ve kendileri de sokak iinde

bekleyecek olan opur Hilmi ile Giritli evkiye katlarak oradan uzaklaacaklarn

Giritli evkinin salad deniz motoruyla Sakz Adasna kama planlarn ekledi.

Savc, bu suikast giriiminin, Terakkiperver Partinin kurulmas iin aba gsteren ve

onunla iliki kuran, gemite de ynetimi zorla ele geirenyamac baka bir grubun

hazrlad ve Terakkiperver Parti ynetici ve yelerinin de onlara katlmasyla

gerekletiini ileri srmt. Bu bilgi ve gereklerin nda, Reisicumhur Gazi

Mustaf Kemali ldrmek, Hkmeti devirmek ve darbe yapmak amacyla cinayet

giriimini planlayp eyleme geirecek olan zmir Mebusu kr, Eskiehir Mebusu

Arif, Saruhan Mebusu Abidin, Miralay emeklisi Rasim, Lazistan eski mebusu Ziya

Hurit, Laz smail, Yusuf, Sar Efe adyla anlan Edip, Hilmi ve Abdlkadirin

sularnn kantlanmas halinde ceza yasasnn 57. maddesinin ilk fkrasna ve

drisin de yine 57. maddenin hareketine uyan uygun fkrasna dayanlarak

cezalarnn saptanmas ve Nimet Naciye Hamnn geri Laz smail ile Bursaya gezi

iin gittii anlalyorsa da ad geen kadnn ve suikastlar ile ilikisi olmad

anlalan dier sanklardan Torball Emin, yedek subay Sabahattin ve ahinin

beraatlarna karar verilmesini istedi.

8/7/2019 186565

49/102

Savc daha sonra da; 3 Temmuz 1926 gn, ayrca: Reisicumhura suikast

yaparak hkmeti devirmek iin giriimde bulunan Ziya Hurit ve arkadalarnn bu

sua ynelten, para ve silah salayan, kapatlm, Terakkiperver Cumhuriyet

Partisine mensup mebuslarn balangta katldklar ve hazrlannda bilgilerini

olduu soruturmayla anlalmt. Suikastn yaplaca srada btn delillerle

sust tutuklanm olduklarn ileri srerek; Byk Millet Meclisi yelerinden;

Kazm Karabekir, Cafer Tayyar, Ali Fuat, Refet, Rt Paalar ve Sabit, Halis

Turgut, hsan, smail Canbolat, Mnir Hsrev ve Faik Beyler ile Maliye eski Nazr

Cavit, Ardahan eski mebusu Hilmi ve bugn ortadan kaybolmu bulunan aeci Kara

Kemal Beylerin stlerine yklenen sulardan dolay yarglanp cezalandrlmalarn

ve yine 8 Temmuz 1926 gnnde de: Bekir Sami, Halil Kemal, Feridun Fikri, olak

Selahattin, Hseyin Avni, Mersin Mebusu Besim, Erzurum Mebusu Necati, Hafz

Ahmet, Kara Vasf Beyler ile Cemal Paann suikast olaynn duyulmasndan sonra

Refet Paann evinde toplanm olduklar iin yzlerine kar; olayn balangcn

hazrlayarak sonradan Avrupaya gitmi olduu ileri srlen Rauf Bey ile Dr. Adnan

ve zmir eski valisi Rahmi Beylerin de gyaplarnda yarglanp cezalandrlmalarn

ek iddianameyle isteyerekzmir suikast ile ilgili iddialarn tamamlam oldu62.

Savc Necip Ali Beyin iddianamesini okumasndan sonra, mahkeme Ziya

Huritin sorgusu ile balad.

Gzkara, mert ve bildiklerini ekinmeden syleyen Ziya Hurit

mahkemede, T.B.M.M.nin birinci dneminde Lazistan Mebusu olarak katldn

daha sonra ikinci gruba girdiini syledi. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasna

girerek faaliyetleri hakknda bilgi verdikten sonra zmire Laz smail ve Grc Yusuf

ile birlikte suikast iin geldiklerini, burada Sar Efe Ediple bulutuklarn ve Giritli

evkinin evinde suikast nasl gerekletireceklerini, planlarn ve suikast siyasal

amalarla yapacaklarn aklamt.

62 Anl, a.g.e., ss. 151-154; Aybars, stiklal Mahkemeleri, ss. 440-446.

8/7/2019 186565

50/102

Mustafa Kemale olan kinini Birinci Meclisin ortasna koyulmu kara

tahtaya bir millet putunu kendi yapar, kendi tapar. yazarak da ortaya koyan Ziya

Hurit, suikast eski Ankara Valisi Abdulkadir ile birlikte tasarladklarn ve paralar

olmad iin kendilerine destek salayabilecekzmit Mebusu kr Bey ile

tantklarn da anlatmt. Daha nce de Ankara ve Bursada da suikast planlarnn

olduunu ancak plan iin uygun olmad kansna varlarak vazgetiklerini de

szlerine eklemiti. Ayrca Ziya Hurid, sorgusunda Laz smail ve Grc Yusuf ile

tanmalarn opur Hilminin de suikast planndaki yerini aka ortaya koymutu.

Ziya Huritin itiraf dolu sorgusu zmir suikast iin nemli ipular verdiinden

byk neme sahipti63.

Ziya Huritin sorgusundan sonra sra Laz smail ve Grc Yusufa gelmiti.

Kuyumcu hrsz olarak da bildiimiz (stanbuldaki ar soygunculuundan dolay)

Laz smail, Mahkeme Bakan Ali Beyin sorularn cevaplarken Ziya Huritin

anlattklarn yinelemiti. Suikast iin Ziya Hurit ile Ankaraya beraber gittiklerini,

Arif Beyle grtklerini, bu srada Ziya Huritin aabeyi Faik Beyin gelmesiyle

kendisini gizlediklerini, paalarn da suikastle ilgisini anlatmt64.

Grc Yusuf da Laz smailin anlattklarna benzereyler anlatm, gerek

Grc Yusuf, gerekse de Laz smail sularn kabul ederek bilgisiz ve cahil

olduklarn belirtmi ve pimanlklarn dile getirerek af dilemilerdi. Suikastn zmir

ayanda tetiki olarak bulunan opur Hilmi de benzer sylemlerle sorgusunu

tamamlamt65.

opur Hilmiden sonra sra Sar Efe Edipe gelmiti. Sar Efe Edip,

suikastten bir gn nce vapurla stanbula gidiini,durumu Celal (Bayar) Beye haber

63Ziya Huritin Mahkemedeki durumlarndan bir blm eklerde verilmitir.64Ayrnt iin bkz: Kandemir, a.g.e.,ss. 31-64; Kocahanolu, a.g.e., ss. 154-164;Yaarahin Anl,

Mahkeme Tutanaklarna Gre zmir Suikast Davas, Kasta yay., stanbul, 2005, ss.156-157;Hakimiyet-i Milliye ve Cumhuriyet, 27 Haziran 1926.

65 Ayrnt iin bkz: Kocahanolu, a.g.e., ss. 164-171; Kandemir, a.g.e., s. 45.

8/7/2019 186565

51/102

verecektim, eklinde aklayarak suikast iin kendisini kr Beyin kkrttn ve

suikast iin gerekli paralar da kendisine Onun verdiini aklamt66. Sar Efe

Edipten sonra suikastle ilikilerini reddeden Baytar Rasim ve Abidin Beyin

sorgulamalar yapld.