Upload
lamdien
View
239
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
2. gaiaGizarte aurreindustrialen egitura ekonomikoa
eta hazkunde modernoaren oinarriak (X – XVIII mendeak)
Ekonomia Liz. / Enpresen Administrazio eta Zuzendaritzako Liz. (2. maila)Enpresen Zuzendaritza eta Ikasketa Juridikoak Liz. (3. maila)
2010 - 2011
Irakaslea: Fernando Mendiola
1. Ekoizpena eta merkataritza industriaurreko mundu ekonomian: ikuspegi orokorra.
2. Biztanleria / baliabideen arteko erlazioa eta egitura ekonomikoa nekazal oinarriko zerga ekonomietan.
3. Fluktuazioak eta zikloak industriaurreko ekonomietan.
1. Ekoizpena eta merkataritza industriaurreko mundu ekonomian: ikuspegi orokorra.
1.1. Sarrera
1.2. Ekoizpena eta biztanleria munduan
1.3. Merkataritza bideak
1.4. Amankomuneko arazoak eta dibergentziaren oinarriak
1.1. Sarrera
- Mundu mailako ikuspegiaren beharra lehenengo gaiko galdera erantzuteko: Nola jarri ziren hazkunde modernoaren oinarriak?
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
1500-1600 1600-1700 1700-1820 1820-1913 1913-1950 1950-1973 1973-2008
Munduko BPG pc: urteko hazkunde tasa (%)(Iturria: http://www.ggdc.net/maddison)
1.1. Sarrera
- Mundu mailako ikuspegiaren beharra lehenengo gaiko galdera erantzuteko: Nola sortu dira mundu mailako ezberdintasunak (Dibergentzia Handia, Pomeranzen esanetan)?
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
1600
1800
1500 1600 1700 1820
Erresuma Batua
Europa (EB gabe)
SESB ohia
EE.BB.
Kanada, Australia, Zelanda Berria
Amerika Latinoa
Japonia
Txina
India
Asiako besteak
Africa
Mundua
1.2. Ekoizpena eta biztanleriaren banaketa munduan
a. Mundu mailako botere guneak: Amerikako konkistaren ostean, XVI. mendean bi botere gune nagusiak nabarmentzen dira munduan, politikoki zein ekonomikoki:
- Europako monarkiak (Ekonomia atlantikoa menperatzen dutenak)
- Asiako hego eta ekialdeko inperioak (Otomandarra, Persiarra Indiako Mogol inperioa, Txinako inperioa eta Japonia).
1.2. Ekoizpena eta biztanleriaren banaketa munduan
b. Eurasiaren ezaugarri amankomunak:
- Laboreetan oinarrituriko nekazaritza - Garia zein arroza, azken hau askoz errendimendu altuagoekin
- Animalien erabilera ezberdina (gehiago Europan, gutxiago arrozaren eremuetan)
- Zerga sistemak (feudalak edo estatalak) langileen lanaren gainbalioa erabiltzeko
- Auzo antolaketaren garrantzia
- Nekazaritza eta abeltzaintza, oihalgintzarako lehengaien hornitzaile (askoz gaitasun altuago Asia aldeko zenbait eremuetan)
1.2. Ekoizpena eta biztanleriaren banaketa munduan
b. Eurasiaren ezaugarri amankomunak:
- Erregimen demografiko aurreindustriala
- Heriotza zein jaiotze tasa altuak - barneko ezberdintasunekin- Familia eredu ezberdinekin uztartuak
- Bizitza itxaropen mugatua, haurtzaroko arazoek markaturik (Pomeranz, 2000: 36-40)
- Europa: 26 – 35- Japonia: 35 – 50- Txina: 35 - 40
1.2. Ekoizpena eta biztanleriaren banaketa munduan
b. Eurasiaren ezaugarri amankomunak:- Hiritartze prozesua martxan. Munduko Hiri populatuenak
1000 1500 1820
Córdoba - Califato Omeya - 450.000 Beijing - China - 672.000 Beijing, China, 1.100.000
Kaifeng - China - 400.000 Vijayanagar, India, 500.000 London, United Kingdom, 861.000
Constantinople - Bizanzio - 300.000 Cairo, Egyp, 400.000 Guangzhou, China, 800.000
Angkor - Cambodia - 200.000 Hangzhou, China, 250.000 Tokyo, Japan, 685.000
Kyoto - Japan- 175.000 Tabriz, Iran, 250.000 Istanbul, I. Otomano, 570.000
Cairo - Egypt - 135.000 Istanbul, I. Otomano, 200.000 Paris, France, 547.000
Baghdad - Iraq - 125.000 Gaur, India, 200.000 Napoli, Napoli, 430.000
Neyshabur - Iran - 125.000 Paris, France, 185.000 Hangzhou, China, 387.000
Al-Hasa - Saudi Arabia - 110.000 Guangzhou, China, 150.000 Osaka, Japan, 383.000
Anhilwara - India - 100.000 Nanjing, China, 147. 000 Kyoto, Japan, 377.000
Iturria: Chandler, T. (1987) Four Thousand Years of Urban Growth: An Historical Census, Lewiston, St. Gavid’s.
1.2. Ekoizpena eta biztanleriaren banaketa munduan
b. Eurasiaren ezaugarri amankomunak:
- Hazkunderako joera- Ekoizpena zein biztanleriaren aldetik
- Nekazal munduko industriaren gorakada (protoindustria)
- Ekonomiaren merkantilizaziorako joera
- Kontsumoaren gorakada (“industrious revolution”. - De Vries)
- Alde handia, Afrika eta Amerikarekin konparaturik
c. Bigarren sektorea: Asia (India eta Txinako zonalde batzuk), munduko tailer nagusiak:
- Kotoingintza eta setagintzaren garrantzia
- Nekazaritzarekin txertaturik (Azalera: akretan neurturik).
Iturria: Pomerantz, K., 2000, The great Divergence. China, Europe and the
making of modern world economy,
Princeton, Princeton University Press.
(329. orr.)
1.3. Merkataritza bideak
a. Munduko zilarraren nondik norakoak
Frank, A. G., 2008, Re-Orientar. La economía global en la era del predominio asiático. Valencia. PUV (180. orr.).
1.3. Merkataritza bideak
a. Munduko diruaren nondik norakoak
Frank, A. G., 2008, Re-Orientar. La economía global en la era del predominio asiático. Valencia. PUV (171. orr.).
a. Munduko diruaren nondik norakoak
- Potosí (gaurko Bolivia): Indigenen bortxazko lanak (mita: zerga moduan egin beharreko lana)
The Potosi Mines. Engraving by Theodor de Bry. In: Girolamo Benzoni, Historia Americae Sive Novi Orbis, pars sesta, 1596.
1.3. Merkataritza bideak
b. Asiako merkataritza sare trinkoa
Frank, A. G., 2008, Re-Orientar. La economía global en la era del predominio asiático. Valencia. PUV (126. orr.).
1.3. Merkataritza bideak
b. Asiako merkataritza sare trinkoa (Frank, 2008: 126 - 127)
Frank, A. G., 2008, Re-Orientar. La economía global en la era del predominio asiático. Valencia. PUV (127. orr.).
1.3. Merkataritza bideak
b. Asiako merkataritza sare trinkoa
- Asia, mundu mailako merkatal gune garrantzitsuena (produktuak)
- Europarren sarrera merkatal gune honetan: - potentzia nagusiak: Portugal (XVI. Mendea), Herbeherak, (XVII. Mendea) eta Britainia Haundia (XVIII. Mendea)
- Europarren sarrera Asia Asia merkataritzan Bertako trafikoan txertatu, egoera minoritario batean Opioa: India – Txina (Ekialdeko Indietako Britainiar
Konpainia)
1.3. Merkataritza bideak
c. Europa – Asia merkataritza
- Bide ezberdinak
- Diruaren norabidea azpimarratu, bide ezberdinetatik
- Merkatal tresnen garapena - Konpainiak eta akzioen bidezko parte hartzea: Ekialdeko Indietako Britainiar Konpainia (1600) Ekialdeko Indietako Herbeheretako Konpainia - VOC
(1602) - Burtsak, Bankuak eta akzioen bidezko parte hartzea Londongo Burtsa (1570) Amsterdamgo Brutsa (VOCek sortua, 1602) Amsterdamgo Bankua (1609)
1.3. Merkataritza bideak
d. Atlantiar Merkataritza
Frank, A. G., 2008, Re-Orientar. La economía global en la era del predominio asiático. Valencia. PUV (100. orr.).
1.3. Merkataritza bideak
d. Atlantiar Merkataritza
Frank, A. G., 2008, Re-Orientar. La economía global en la era del predominio asiático. Valencia. PUV (101. orr.).
1.3. Merkataritza bideak
d. Atlantiar merkataritza
- Hainbat egileen arabera (Wallerstein), mundu ekonomia baten sorrera suposatzen du honek, zentro eta periferiaren arteko harremanak bultzatuz
- Sorrera gatazkatsua - Europar estatuen artean- Erresistentzia eta pirateria
- Zer ematen dio honek europar ekonomiari?
- Kontsumorako produktu berriak, plantazioetatik (azukrea, kafea, tabakoa ...)
- Lehengai preziatu bat landatzeko aukera: kotoia (XVIII. Mendearen bukaeratik aurrera)- Langileak Amerikako jarduerak burutzeko
- Asiako merkataritzarentzat ezinbestekoa zen zilarra
1.3. Merkataritza bideak
d. Atlantiar merkataritza
- Zer ematen dio honek Amerikari?
- Aldaketa demografikoak: Biztanleria berria (Afrikar esklaboak, Europar etorkin libre eta bortxazkoak ...)
- Eredu agroesportatzaile (latifundioak / meategiak / plantazioak ...
- Hainbat zonaldeen bazterketa (Hego Kona, Amazonia, Ipar Amerikako lautadak ...)
1.3. Merkataritza bideak
d. Atlantiar merkataritza
- Afrikarako ondorioak
Esklaboen galera
Estatu berrien agerpena
1.4. Komuneko galgak industriaurreko ekonomietan
a. Galga ekologikoak- Lurraren eskuragarritasuna lehengaiak lortzeko
- Energia organikoen muga: Desforestaziorako joera etengabea
Iturria: Pomerantz, K., 2000,
The great Divergence. China, Europe and the making of modern world economy, Princeton, Princeton University Press. (233. orr.)
- Lignaneko eskualdeko egur eskaintza -Txinako Hegoaldea- -
1.4. Komuneko galgak industriaurreko ekonomietan
a. Galga ekologikoak
- Periferien ereduen mugak:
- Ekialdea: Txina barnealdeek protoindustriarako joera hartu zuten, lehengaien horniduraren hazkundea galaraziz (merkatu arrazoiak eta estatuaren estrategia ekonomikoa)
- Europako ekialdea: eredu agroesportatzailea finkatu zen, bigarren feudalizazioarekin, XVII. Mendean, eta horrek lehengaien hornidura merkea ahalbideratu zuen. Hala ere, bi arazo konpondu gabe gelditzen ziren epe ertainean: inportazioak (gari zein egurra) areagotzeko zailtasun instituzionalak eta produktu eraldatuen eskari ahula (XIX. Mendea aurrera joan ahal askatuko ziren “arazo” horiek.
1.4. Komuneko galgak industriaurreko ekonomietan
b. Europaren abantailak periferia erabilgarriaren ondorioz
- Dirua (Metal preziatuak)
- Lurralde eskuragarriak lehengaiak bilatzeko (azukrea, kotoia eta garia)
- Ikatzaren eskuragarritasuna B.H.an
- Barneko aldaketetarako bidea ireki zien (Asian ez bezala)
2. 2. Biztanleria / baliabideen arteko erlazioa eta egitura ekonomikoa nekazal oinarriko zerga ekonomietan
2.1. Energia organikoen nagusitasuna
2.2 Erregimen demografiko zaharra
2.3. Nekazaritzaren marko instituzionala: Feudalismoa
2.4. Artisautzaren antolaketa: gremioak eta protoindustria
2.5. Marko instituzionala: estatu absolutistaren hazkundea
Pieter Brueghel. Uzta 1565.
2.1. Ekonomia organikoa
- Energi iturriak: biomasa, izaki bizidunak, haizea, eguzkia eta ura
- Nekazaritza: etengabeko tentsioa pertsona eta animalien elikaduraren artean (horregatik haragi gutxi ...)
- Errotak (ura, haizea ...): eraldaketarako makineriarik garrantzitsuena
- Garraioa ere, energi iturri hauetan oinarriturik
2.1. Ekonomia organikoa
Iturria: Moreno, J.R., Gómez, G., y Galán, A.
(2003). Materiales para la historia de las
relaciones laborales. Madrid, Tecnos. (pág. 34)
2.2. Erregimen demografiko aurre-industriala
- Tasa altuak, berezko hazkunde ahula, eta mortalitate krisiak
Fuente: Moreno, J.R., Gómez, G., y Galán, A. (2003). Materiales para la historia de las relaciones laborales. Madrid, Tecnos. (pág. 19)
2.2. Erregimen demografiko aurre-industriala
- Aniztasuna:
- Klase sozialen arabera
- ingurugiroaren arabera (eredu ezberdinak: goi eta behe presiokoak)
- Hirien berezitasuna
- Berezko hazkunde negatiboa- Etorkinen beharra
2.2. Erregimen demografiko aurre-industriala
- Heriotza eta bere baldintzatzaileak: haurtzaroa
Fuente: Moreno, J.R., Gómez, G., y Galán, A. (2003). Materiales para la historia de las relaciones laborales. Madrid, Tecnos. (pág. 20)
2.2. Erregimen demografiko aurre-industriala
- Heriotza eta bere baldintzatzaileak: urtaroak
Fuente: García-Sanz Marcotegui, 1985. Demografía y Sociedad en la Barranca de Navarra (1760 – 1860). Iruñea – Pamplona, Gobierno de Navarra.
2.2. Erregimen demografiko aurre-industriala
- Heriotza eta bere baldintzatzaileak: ingurugiroa eta ura
2.2. Erregimen demografiko aurre-industriala
- Ezkontzak, erregulatzaile nagusia
Iturria: Comín, F., Hernández, M. y
Llopis, E. (2005)Historia Económica Mundial.
Barcelona, Crítica. (73. orr.)
2.2. Erregimen demografiko aurre-industriala
- Ezkontzak, erregulatzaile nagusia
Iturria: Mikelarena, F. (1995). Demografía y familia en la Navarra tradicional. Iruñea – Pamplona, Gobierno de Navarra. (172. orr.)
2.2. Erregimen demografiko aurre-industriala
- Eskualde arteko ezberdintasunak: presio altuko eta baxuko erregimenak
Iturria: De Vittorio, A. (2003)
Historia Económica de Europa.
Barcelona, Crítica. (211. orr.)
Fuente: Reher, D. (1996)
La familia en España. Pasado y
presente. Madrid, Alianza
Editorial. (pg. 173)
2.2. Erregimen demografiko aurre-industriala
- Eskualde arteko ezberdintasunak: presio altuko eta baxuko erregimenak
Fuente: Reher, D. (1996)
La familia en España. Pasado y
presente. Madrid, Alianza
Editorial. (pg. 243)
2.2. Erregimen demografiko aurre-industriala
- Eskualde arteko ezberdintasunak: presio altuko eta baxuko erregimenak
Fuente: Reher, D. (1996)
La familia en España. Pasado y
presente. Madrid, Alianza
Editorial. (pg. 213)
2.2. Erregimen demografiko aurre-industriala
- Eskualde arteko ezberdintasunak: presio altuko eta baxuko erregimenak
Iturria: Mikelarena, F. (1995). Demografía y familia en la Navarra tradicional.
Iruñea – Pamplona, Gobierno de Navarra. (130. orr.)
2.2. Erregimen demografiko aurre-industriala
- Eskualde arteko ezberdintasunak: presio altuko eta baxuko erregimenak
2.3. Nekazaritzaren antolaketa
- Familia ustiategiak: gehiengoa Mendebaldeko Europan
- Familia egiturak:
- nuklearrak, Europa erdialde eta mendebaldean
- Hainbat zonaldetako salbuespena: Pirinioak eta Alpeak (tronkalitatea eta familia hedatua)
- Morroien presentzia (klase sozialen arabera)
2.3. Nekazaritzaren antolaketa
- Lanaren antolaketa: Familia osoa lanean
2.3. Nekazaritzaren antolaketa
- Lanaren antolaketa: emakume eta haurren lanaren garrantzia
Iturria:Uxueko Santa María elizaren kapitela(Nafarroa) Iturria: Abaitua, A. 1990, Gure aurreko andrak. Bilbao,
Museo Etnografikoa. (XX mende hasierako irudia, Bizkaia)
2.3. Nekazaritzaren antolaketa
- Latifundioen presentzia
- Iberiar eta italiar penintsulen erdi eta hegoaldean, soldatapeko lana, hirietarako ekoizpena
- Europako ekialdea: morrontza eta menpekotasun feudala: mendebalderako ekoizpena
Komunitatearen garrantzia:
- Eremu komunalen kudeaketa (mendiak eta larreak: egurra, fruituak, ehiza, iratzeak, abereendako belarra …)
- Openfield sistema
Egitura feudala
- Diruan edota espeziean oinarrituriko zerga feudalak
- Lan zerga (ekialdeko Europan)
Fuente: Moreno, J.R., Gómez, G., y Galán, A. (2003). Materiales para la historia de las relaciones laborales. Madrid, Tecnos. (pág. 40)
2.4. Arisautza eta bigarren sektorea
- Artisautza mota ezberdinak
Iturria: Valdaliso, J.M. y López, S ,
2000Historia económica
de la empresaBarcelona, Crítica
2.4. Arisautza eta bigarren sektorea
- Gremioetako antolaketa hirietan
Fuente: Moreno, J.R., Gómez, G., y Galán, A. (2003). Materiales para la historia de las relaciones laborales. Madrid, Tecnos. (pág. 53)
2.5. Marko instituzionala: estatu absolutistaren garapena
-Erdi Aroa bukaturik, absolutismorako joera duten monarkiak indartzen dira mendebaldeko Europan (XV – XVIII. Mendeak)
- Koroaren indartzen hori nobleziaren arteko tirabiretatik sortzen da.
- Neurri handi batean, Estatu mota berria gizarte feudalean uztartuta dago.
- Noblezia eta estatuaren arteko harreman berriak
- Ez dago batasun legalik, ezta ekonomikorik ere.
2.5. Marko instituzionala: estatu absolutistaren garapena
- Ez dago batasun legalik, ezta ekonomikorik ere.
2.5. Marko instituzionala: estatu absolutistaren garapena
- Ejertzitoa eta gerra: gastu publikoaren ardatza
Iturria: Fernández de Pinedo, E., (1984)
2.5. Marko instituzionala: estatu absolutistaren garapena
- Ejertzitoa eta gerra: estatuaren ardatza:
- Tresna eraginkorra nobleziarentzako aberastasun berriak eskuratzeko, gerraren zein estatuko burokraziako karguen bidez
- Berrikuntza: armada profesional iraunkorrak
- Ondorio ekonomikoak: Eskari agregatuaren hazkundea vs. diruaren desbiderakuntza
- Hazkundearen oinarrietako bat Europako Ipar-mendebaldean- Atzerapen eragilea zenbait kasutan: Iberiar Penintsulan
2.5. Marko instituzionala: estatu absolutistaren garapena
- Estatuaren finantzak: arazo iraunkorra
- Gastu hazkorrak
- Diru sarrera mugatuak
- Zerga sistema desiguala (lurralde eta pertsonen estatusen arabera) - Karguen salerosketa Hegoaldeko Europan
3. Hazkundea eta dinamika ziklikoa Europan
3.1. Hazkundearen mugak eta zikloak
3.2 Europako Iparmendebaldeko salbuespena
3.1. Hazkundearen mugak eta zikloak
- Ekonomia ahula eta hauskorra: epe motzeko zikloak
Iturria: Kriedte, P. (1982)
Feudalismo tardío y capital mercantil. Barcelona, Crítica.
3.1. Hazkundearen mugak eta zikloak
Hazkunde estentsiboaren oinarrizko funtzionamendua
Iturria: Kriedte, P. (1982 Feudalismo tardío y capital mercantil. Barcelona, Crítica.(Itzulpena: Iban Zaldua)
3.1. Hazkundearen mugak eta zikloak: Aro Modernokoikuspegia
Iturria:P. Malanima: 2003, “Measuring the Italian Economy. 1300-1861” Rivista di Storia Economica, a. XIX, n. 3.
3.1. Hazkundearen mugak eta zikloak
- Hazkunde estensiboaren mugak
Iturria: Allen, R. (2004)Revolución en los campos. La reinterpretación de la revolucióna agrícola inglesa
Zaragoza, Prensas Universitarias de Zaragoza
3.1. Hazkundearen mugak eta zikloak
- Hazkunde estensiboaren mugak: Errendimendu beherakorrak
Iturria: Moreno, J.R., Gómez, G., y
Galán, A. (2003). Materiales para la historia de las relaciones laborales. Madrid, Tecnos. (pág. 53)
(Itzulpena: Iban Zaldua)
3.1. Hazkundearen mugak eta zikloak
- Hazkunde estentsiboaren mugak
- Errendimendu beherakorrak
- Lur beharrak
- Aberastasunaren banaketa eta eskari txikia
3.2. Ipar – mendebaldeko salbuespena
- Aldaketak nekazaritzan Openfield sistemaren barrenean (R. Allen)
- Landaren nitrogenatzaileak: ilarrak eta indabak
- Animaliak bazkatzeko landarek: Arbiak, hirustak eta astorkia. Ondorioz, animali gehiago eta ongarri gehiago
- Hazien hautapena
3.2. Ipar – mendebaldeko salbuespena
- Hirietako hazkundea: (ariketa praktikoaren datuak)
3.2. Ipar – mendebaldeko salbuespena
- Eskariaren gorakada (Industrious revolution: Jan de Vries). Klase ertainen kontsumorako grinaren gorakada
Iturria: D. Hume, (1752, “Of commerce”), en De Vries, J. (2009), La revolución industriosa. Consumo y economía doméstica desde 1650 hasta el presente. Barcelona, Crítica. (pg. 64)
Iturria: Inglaterrako bidaiari batek, Peter Mundyk, 1640an Holandari buruz eginiko deskripzioa , De Vries, J. (2009), La revolución industriosa. Consumo y economía doméstica desde 1650 hasta el presente. Barcelona, Crítica. (pg. 74)
3.2. Ipar – mendebaldeko salbuespena
- Protoindustriaren gorakada
Iturria: Daniel Defoe, 1726., en De Vries, J. (2009), La revolución industriosa. Consumo y economía doméstica desde 1650 hasta el presente. Barcelona, Crítica. (pg. 135)
V. Van Gogh, 1884, El tejedor
3.2. Ipar – mendebaldeko salbuespena
- Nazioarteko merkataritzaren ekarpenak
Iturria:De Vries, J. (2009),
La revolución industriosa. Consumo y economía doméstica desde 1650
hasta el presente. Barcelona,
Crítica. (135. orr.)
3.2. Ipar – mendebaldeko salbuespena
- Aldaketa instituzionala:
- Parlamentarismoaren gorakada: merkatarientzako sarbidea politika erabakietan:
- Britainia Handia:- Epekako iraultza (1648 – 1688). Guillermo de Orange. Erregetza parlamentarioaren garaipena- Irlandako kanpaina (Cronwell, 1649 - 50)- Langilegoaren iraultzen zapalketa (levellers eta diggers)
- Holanda- Espainiar inperiorengandiko independentzia, ofizialki 1648an- Monarkia parlamentarioa
3.2. Ipar – mendebaldeko salbuespena
- Aldaketa instituzionala:
- enclosures acts Britaina Handian
3.2. Ipar – mendebaldeko salbuespena
- Aldaketa instituzionala:
- Babes politikak artisautzarako, bereziki Britainia Handiko kasuan:
- Merkantilismoa, pentsamolde ekonomiko nagusia
- Navigation Acts (1651 – 1849)
- Artilearen legea (1699) Debekua ezartzen zaie koloniei artilezko produktuak esportatzeko (hau arazo larria izan zen Irlandako artisauentzat)
5. Bibliografia osagarria
Kriedte, P., 1982, “Sarrera” (Introducción), Feudalismo tardío y capital mercantil. Barcelona, Crítica. (Iban Zalduaren itzulpena)
Adda, J., 2004, “Merkataritza kapitalismoaren nazioarteko jatorria” eta “Merkantilismoa edo merkataritza boterearen zerbitzura”, Ekonomiaren Globalizazioa, Sorrera eta Arazoak. Bilbo, Euskal Herriko Unibertsitatea
De Vries, J., 2009, “La revolución industriosa: La demanda de consumo”, en La revolución industriosa, Barcelona, Crítica.
Reinert, E.S., 2007, “Emulación: cómo se hicieron ricos los países ricos”. La Globalización de la pobreza. Cómo se enriquecieron los países ricos ... y por qué los países pobres siguen siendo pobres. Barcelona, Crítica.
Pomerantz, K., 2000, “Europe before Asia? Population, capital acumulation and technology in explanations of European Development”, The great Divergence. China, Europe and the making of modern world economy, Princeton, Princeton University Press.
Linebaugh, P. Rediker, M., 2005, “Hidrarquía, marineros, piratas y el estado marítimo”, en La hidra de la revolución. Barcelona, Crítica