MEĐUNARODNO PRAVO ZAŠTITE I OČUVANJA ŽIVOTNE SREDINE

POJAM ŽIVOTNE SREDINE I NJENE ZAŠTITEKao i u nekim drugim granama međunarodnog prava u fazi nastajanja sam predmet ove grane nije jasno i precizno određen. U opticaju su dvije koncepcije životne sredine, ekstenzivna i restriktivna. Po ekstenzivnoj koncepciji životna sredina predstavlja jedinstvo spoljašnjeg, fizičkog elementa i plodova čovjekove aktivnosti, dok restriktivna koncepcija životnu sredinu svodi na spoljašnji, fizički element kao okvir ili podršku čovjekove aktivnosti.Ispravnija je ekstenzivna koncepcija ne samo zbog toga što se oslanja na očiglednu činjenicu da su i plodovi ljudske aktivnosti dio životne sredine već i zbog svojih širih pravno-političkih značenja. Ona isključuje ili barem postavlja racionalne granice antropocentričnom pristupu zaštiti zivotne sredine i otvara širi prostor za konstituisanje prava čovjeka na zdravu životnu sredinu kao specifičnog prava. Zaštita životne sredine podrazumjeva, u osnovi, aktivnosti koje se odnose na zagađivanje shvaćeno u smislu „neposrednog ili posrednog unošenja u okolinu od čovjeka materija ili energije koja rezultira štetnim efektima takve prirode da ugrožava ljudsko zdravlje, oštećuje žive izvore i ekosistem, te umanjuje ljepotu krajolika i druge zakonite upotrebe okoline". Ove aktivnosti obuhvataju:a)Sprečavanje dodatnih, novih oblika zagađivanja.b)Smanjenje postojećeg zagađivanja.c)Očuvanje racionalne upotrebe prirode i njenih resursa.

IZVORI I RAZVOJ MEĐUNARODNOG PRAVA ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINEFormalni izvori međunarodnog prava zaštite okoline su, u osnovi, izvori međunarodnog prava pobrojani u članu 38 Statuta Međunarodnog suda pravde. Shvatanja po kojima postoje izvjesni specifični izvori međunarodnog prava zaštite okoline izražavaju neprihvatljivu logiku postpozitivističke škole o međunarodnom pravu zaštite okoline kao samodovoljnom pravu (self-contained regime) koji postoji nezavisno od opšteg međunarodnog prava. Međunarodni ugovor predstavlja kao i u drugim novim oblastima međunarodnog prava dominantan formalni izvor međunarodnog prava zaštite okoline. Dvije su specifične odlike međunarodnih ugovora u ovoj oblasti: prvo po pravilu to su okvirni ili kišobran sporazumi koji sadrže prije opšte standarde i principe nego pravna pravila sa preciznim normativnim sadržajem, i drugo snažno su u svojim odredbama oslonjeni na nalaze egzaktnih nauka.

Doprinos običajnopravnih pravila međunarodnom pravu zaštite sredine je, bar zasad, uglavnom u konstituisanju opštih, rukovodnih načela. Oskudna ugovorna i običajna pravila otvaraju relativno širok prostor za primjenu opštih pravnih načela priznatih od strane prosvjećenih naroda kristalizovanih u praksi međunarodnih sudova. Recimo porijeklo jednog od fundamentalnih principa prava zaštite sredine – sic utere tuo ut alienum non laedas (svojim se služi tako da ne škodiš tuđem) iznjedrenog u arbitražnoj presudi u Trail Smelter slučaju, a kodifikovanog kao princip 21 Štokholmske deklaracije, je upravo u ovom izvoru.„Meko pravo“ (soft law) uključujući i rezolucije nadležnih međunarodnih tijela i organizacija, koje se često kvalifikuje kao novi, specifični izvor međunarodnog prava zaštite okoline, u stvari predstavlja izraz pravne svijesti i, kao takvo, opšti rukovodni princip u stvaranju pravnih pravila o zaštiti okoline kroz glavne formalne izvore međunarodnog prava.

FAZE U RAZVOJU I PRINCIPI MEĐUNARODNOG PRAVA ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINEKao nova oblast međunarodnog prava u fazi nastajanja međunarodno pravo zaštite okoline počelo se razvijati polovinom XIX vijeka. Mogu se razlikovati četiri perioda u tom razvoju.

1.Prvi period koji traje do osnivanja OUN odlikuje par karakteristika. Najprije veći dio ugovora zaključenih u tom periodu samo se posredno ticao zaštite okoline. Njihov osnovni cilj bio je u racionalnom korišćenju resursa (recimo Konvencija o zaštiti ptica korisnih u poljoprivredi 1902Ugovor o zaštiti kože foka 1911). Izuzetak predstavlja Londonska konvencija o zaštiti divljih životinja, ptica i riba u Africi od 1900 godine koja se uzima za preteču nacionalnih parkova kao oblika zaštite i očuvanja vrsta kojima prijeti uništenje. Zatim postepeno se širi teritorijalni domašaj relevantnih konvencija. U početku ovog perioda primjenjivale su se isključivo na prostorima pod suvjerenitetom država, da bi se potom pribjeglo zaključivanju ugovora koji su važili i na prostorima izvan jurisdikcije država (npr. Konvencija o zaštiti ribljih vrsta u Sjevernom Pacifiku od 1923 godine). Konačno kristalizuju se izvjesni principi od temeljne važnosti za konstrukciju važećeg međunarodnog prava zaštite okoline. U tom pogledu od značaja je posebno arbitraža u Trail Smelter slučaju koja je afirmisala dva principa: princip odgovornosti teritorijalne države za štetu prouzrokovanu drugoj državi aktivnostima na njenoj teritoriji i princip zabrane aktivnosti koje značajno zagađuju okolinu van granica nacionalne jurisdikcije.

2.Drugi period traje od osnivanja UN do donošenja Deklaracije Konferencije UN o čovjekovoj sredini (Štokholmska deklaracija) 1972 godine. Obilježen je

dvostrukim dostignućima. S jedne strane aktivnosti na zaštiti okoline poprimaju institucionalne oblike. UN sazivaju 1949 godine Konferenciju posvećenu zaštiti okoline. Djelokrug rada nekih specijalizovanih agencija UN posebno FAO, UNESCO, GATT proteže se i na zaštitu okoline. S druge strane donose se akti koji za cilj imaju neposrednu zaštitu pojedinih dijelova okoline ili zaštitu okoline od specifičnog zagađenja. Zaštita morske okoline je predmet Londonske konferencije o spriječavanju zagađivanja mora uljem, naftom (OLIPOL) iz 1954 modifikovane 1973 i 1978, Konvencija o spriječavanju zagađivanja sa brodova (MARPOL). U ovu grupu spada i Konvencija o ribolovu i očuvanju bioloških bogastava otvorenog mora 1958.Zagađivanje okoline nuklearnim aktivnostima je, takođe, predmet pravnih i pravno-političkih akata, donijetih u ovom periodu. Rezolucija Generalne skupštine UN iz 1955 je prva u seriji akata koji su otvorili put za zaključenje Ugovora o zabrani nuklearnih proba (1963). Ženevske konvencije o otvorenom moru i epikontinentalnom pojasu (1958) zabranjuju zagađivanje mora i okeana radioaktivnim otpadom. Nuklarne aktivnosti zabranjene su Ugovorom o Antartiku (1969) i Ugovorom o načelima djelatnosti država u istraživanju i korišćenju kosmosa uključujući Mjesec i ostala nebeska tijela (1967).

3.Vrijeme koje dijeli Štokholmsku deklaraciju i Konferenciju u Rio de Žaneiru (1992) na kojoj je usvojena Deklaracija o životnoj sredini i razvoju predstavlja treći period u razvoju međunarodnog prava sredine. Kada je riječ o pravnim pravilima u ovom periodu teško je uočiti bilo kakav kvalitativni napredak u odnosu na prethodni period.Štokholmska deklaracija ima posebno mjesto. Ona, između ostalog, uspostavlja vezu između zaštite okoline i ljudskih prava proklamujući kao prvi princip odgovornost ljudskog bića za zaštitu, očuvanje i poboljšanje sredine za buduće i sadašnje generacije. Od principa koje Deklaracija navodi od fundamentalnog značaja je princip 21 iznjedren u Trail Smelter arbitraži, koji Deklaraciju situira u okvire Povelje UN i principa opšteg međunarodnog prava. Princip 21 glasi:„Države imaju u skladu sa Poveljom UN i principima međunarodnog prava, suvjereno pravo da iskorišćavaju svoje sopstvene resurse prema njihovim politikama zaštite sredine, i obavezu da osiguraju da aktivnosti u oblastima pod njihovom jurisdikcijom ili kontrolom ne prouzrokuju štetu okolini drugih država ili u oblasti van granica nacionalne jurisdikcije". Štokholmska deklaracija se može smatrati prekretnicom u razvoju međunarodnog prava zaštite okoline.Deklaracija je, pored toga, podstakla osnivanje specijalizovanih institucija za zaštitu okoline i konstituisanje regionalnih sistema zaštite okoline.Na osnovu odluke donijete na Konferenciji u Štokholmu osnovana je Agencija UN za zaštitu sredine (United Nations Environment Programme-UNEP). Osnovni zadatak UNEP-a je koordinacija aktivnosti na zaštitu okoline unutar sistema UN. pored toga važna uloga UNEP-a je u prikupljanju informacija o globalnom zagrijavanju i podsticanju međunarodne saradnje na polju zaštite

okoline. Tako je između ostalog UNEP razvio programe zaštite regionalnih mora koji su doveli do zaključenja značajnog broja regionalnih ugovora o zaštiti morske okoline.Tri regionalna prava se počinju uobličavati nakon Štokholmske konferencije: afričko, azijsko unutar ASEAN - Organizacije zemalja jugoistočne Azije - i pravo Evropskih zajednica. Najdalje je odmaklo uobličavanje prava EZ utemeljenom na Jedinstvenom evropskom aktu donijetom 1986.

4.Donošenjem Deklaracije u Rio de Ženeiru 1992 godine na Konferenciji UN o okolini i razvoju („Rio Deklaracija") označava početak četvrtog perioda u razvoju međuarodnog prava zaštite okoline.Rio Deklaracija unosi modifikaciju u vrijednosni osnov međunarodnog prava zaštite okoline u nastajanju. Dok je Štokholmska deklaracija za osnov uzela prirodu u cjelini, Rio Deklaracija se opredjeljuje za ljudsko biće kao centar brige za održiv razvoj. Princim održivog razvoja je amalgam sveobuhvatnog pristupa zaštiti okoline i prava ekonomskog razvoja, izraz namjere da se ove dvije stvari pomire.Dvadeset sedam principa kao supstanca Deklaracije izražavaju ideju uspostavljanja ravnoteže između zaštite okoline i prava na razvoj. Vrhovni princip međunarodnog prava zaštite okoline je princip održivog razvoja. U tom smislu suštinski značaj imaju principi 3 i 4 kao njegovi elementi.Član 3 Deklaracije predviđa da „pravo na razvoj mora biti ispunjeno tako da jednako zadovoljava potrebe razvoja i zaštite okoline sadašnjih i budućih generacija". Principom 4 se ustanovljava pak da će u cilju postizanja „održivog razvoja, zaštita okoline konstituisati integralni dio razvojnog procesa i da ne može biti posmatrana odvojeno od njega".Konstrukcioni principi koncepta održivog razvoja pored navedenih su:-Smanjenje i otklanjanje neodržive proizvodnje i potrošnje te unaprijeđenje odgovarajućih demografskih politika (princip 8).-Važna uloga domorodačkih naroda u upravljanju životnom sredinom i u razvoju zbog svojih zemalja i tradicionalnih načina života (princip 22).-Zaštita sredine i prirodnih resursa naroda koji su potlačeni, pod stranom dominacijom ili pod okupacijom (princip 23).-Rat destruktivno djeluje na održivi razvoj pa će države stoga poštovati međunarodno pravo kojim se obezbjeđuje zaštita sredine u vrijeme oružanih sukoba (princip 24).-Mir, razvoj i zaštita životne sredine su nedjeljivi i međuzavisni (princip 25).Pored konstrukcionih principa koji izražavaju unutrašnju suštinu koncepta održivog razvoja Rio Deklaracija sadrži i operativne principe. Operativni principi za cilj imaju implementaciju koncepta održivog razvoja. To su:a)Princip predostrožnosti. Podrazumjeva da se nepostojanje potpune naučne izvjesnosti ne može koristiti kao razlog za odlaganje troškovno efikasnih mjera

za sprečavanje uništavanja životne sredine. Princip predostrožnosti je sastojak šireg principa prevencije štete.b)Princip prevencije štete. Odgovornost država da „obezbijede da aktivnosti u okviru njihove jurisdikcije ili kontrole ne prouzrokuju štetu životnoj sredini drugih država ili oblasti koje se nalaze izvan granica njihove nacionalne jurisdikcije". c)Princip procene potencijalnog uticaja na životnu sredinu. Procjenu uticaja na životnu sredinu kao nacionalni instrument za aktivnosti za koje se pretpostavlja da bi značajno negativno uticale na životnu sredinu. d)Princip da zagađivač snosi troškove posledica zagađivanja. Pored Deklaracije o životnoj sredini i razvoju na Konferenciji u Rio de Ženeiru usvojen je i Program 21 - Globalni program akcije za održivi razvoj.

PRIMARNA MATERIJALNOPRAVNA PRAVILA O ZAŠTITI ŽIVOTNE OKOLINEPravna pravila međunarodnog prava zaštite životne sredine mogu se podijeliti u nekoliko grupa:a)Očuvanje žive prirode i kulturne baštine.b)Atmosfere, ozonskog omotača i klime.c)Morske i okeanske sredine.d)Pravila koja se tiču opasnog otpada.

OČUVANJE ŽIVE PRIRODE I KULTIRNE BAŠTINE Među onima koje regulišu zaštitu većeg broja vrsta flore i faune, kao i kulturnu baštinu u cijelini ili njene pojedine dijelove, značajem se izdvaja nekoliko konvencija: 1.Konvencija o međunarodnoj trgovini ugroženim vrstama divlje faune i flore (CITES) od 1973.2.Konvencija o očuvanju migratornih vrsta divljih životinja (1979). 3.Konvencija o zaštiti svijetske kulturne i prirodne baštine (1972). 4.Konvencija o biološkoj raznovrsnosti (1992). 5.Konvencija o očuvanju evropske divljači i prirodnih staništa (1979).

Konvencija o međunarodnoj trgovini ugroženim vrstama dvije flore i faune (1973) - Konvencija se bavi zaštitom ugroženih vrsta divlje flore i faune na specifičan način, regulisanjem trgovine kao načina ugrožavanja egzistencije određenih vrsta faune i flore. U tom smislu u preambuli Konvencije izričito se navodi da je međunarodna saradnja od bitnog značaja za zaštitu određenih vrsta divlje faune i flore od preterane eksploatacije putem trgovine. Prilog I Konvencije obuhvata sve vrste kojima prijeti „opasnost od istrebljenja, koje pogađa ili bi mogla da pogodi trgovina".

Obuhvatajući kao strane ugovornice oko 160 država, Konvencija je stekla status sveopšte multilaterarne konvencije koja štiti preko 5.000 životinjskih i 25.000 biljnih vrsta. Životinjske i biljne vrste su prema stepenu opasnosti od istrebljenja razvrstane u tri grupe obuhvaćene prilozima I, II i III. Prvu grupu obuhvaćenu prilogom I čine vrste kojima prijeti opasnost od istrebljenja, prilog II je redigovan u duhu principa predostrožnosti obuhvatajući sve vrste kojima sada ne prijeti ali kojima bi moglo zaprijetiti istrebljenje, vrste koje pojedine ugovornice izednačavaju sa onima koje podliježu propisima u okviru njihove jurisdikcije u cilju spriječavanja ili ograničavanja eksploatacije obuhvaćene su prilogom III.Bilo koji oblik trgovine (izvoz, uvoz, transport) zaštićenih divljih vrsta faune i flore podvrgnut je osnovnom uslovu - dozvoli ili uvjerenju nadležnog državnog organa uz dopunske uslove koji se razlikuju zavisno od Priloga u koji je konkretni primjerak životinje ili biljke uvršćen.Ugovornice su u obavezi da odrede upravni organ nadležan za izdavanje odgovarajućih dozvola ili uvjerenja i nadležni naučni organ. Dužne su takođe da preduzmu seriju mjera za primjenu odredaba Konvencije koje, između ostalog, obuhvataju kazne za obavljanje trgovine i konfiskaciju ili vraćanje takvih primjeraka u državu izvoznicu i pripremanje periodičnih izvještaja o preduzetim mjerama koji se dostavljaju Sekretarijatu, organu, koji je pored Konferencije ugovornica, nadležan za kontrolu primjene odredaba Konvencije.

Konvencija o očuvanju migratorskih vrsta divljih životinja ( 1979) - Pod migratornom vrstom podrazumjeva se cijelokupna populacija ili bilo koji geografski odvojen dio populacije bilo koje vrste divljih životinja od koje značajni dio članova ciklično i predvidljivo prelazi jednu ili više granica nacionalne jurisdikcije.Opšta obaveza očuvanja migratornih vrsta operacionalizovana je specifičnim mjerama koje su ugovornice dužne preduzeti u odnosu na ugrožene migratorne vrste i migratorne vrste koje imaju nepovoljan status očuvanja. U osnovi, mjere čije preduzimanje Konvencija nalaže u odnosu na ugrožene migratorne vrste svode se na očuvanje takvih vrsta i njihovih staništa, a odgovarajuće mjere u odnosu na vrste nepovoljnog statusa očuvanja za cilj imaju da obezbjede njihovu zaštitu i da spriječe da vrsta postane ugrožena.Konvencija za sada nije dala očekivane rezultate. Njome se obavezalo oko 70 država, od kojih samo jedna trećina nerazvijenih zemalja.

Konvencija o očuvanju svijetske kulturne baštine ( 1972) - Konvencija o očuvanju svijetske i kulturne baštine donijeta je pod okriljem UNESCO-a na 17 zasijedanju te specijalizovane agencije UN. Konvencija uvodi u međunarodno pravo zaštite jedan kvalitativno novi pojam - „zajedničke baštine čovječanstva" (common heritage of mankind). Činjenica da je koncept zajedničke baštine čovječanstva prihvaćen od preko 170 strana ugovornica Konvencije, svjedoči da

je u materiji zaštite životne sredine taj koncept izraz pravne svijesti (opinio iuris) međunarodne zajednice kao cjeline.Koncept „zajedničke baštine" je nejednako ugrađen u tkivo Konvencije. Izvjesna dobra kulturne i prirodne baštine se kvalifikuju kao dobra od izuzetne univerzalne vrijednosti koja treba zaštititi kao dio opšte baštine cijelog čovječanstva. U Preambuli je koncept jasno i konzistentno postavljen. U tom smislu, „oštećenje ili nestanak svakog primjerka kulturne ili prirodne baštine predstavlja osiromašenje baštine svih naroda svijeta". Operativni dio Konvencije počiva na kombinaciji elemenata zajedničke baštine čovječanstva i suvjereniteta teritorijalnih država nad dijelovima prirodne i kulturne baštine koji se nalaze na njihovim teritorijama, tako da se može reći da je u ovom dijelu Konvencije koncept zajedničke baštine ustupio mjesto odgovornom vršenju suvjerenih prava.Pod kulturnom baštinom podrazumijevaju se spomenici (djela arhitekture, monumentalna vajarska ili slikarska djela, elementi i strukture arheološkog karaktera), grupna zdanja (skupine izolovanih ili povezanih građevina), i znamenita mjesta (dio ljudskih ruku ili kombinovana djela ljudskih ruku i prirode) koja su od univerzalnog značaja sa istorijske, estetske, naučne, umjetničke i etnološke ili antropološke tačke gledišta.Prirodna baština obuhvata spomenike prirode (fizičke ili biološke formacije, geološke i fiziografske formacije i zone koje predstavljaju staništa ugroženih vrsta biljaka i životinja) i znamenita mjesta prirode ili određene zone prirode od izuzetne univerzalne važnosti sa tačke gledišta nauke, konzerviranja ili prirodnih ljepota.Konvencijom je pri UNESCO-u osnovan Međunarodni komitet za zaštitu kulturne i prirodne baštine pod nazivom „Komitet za svijetsku baštinu. Sastavljen je od 21 strane ugovornice u čijoj nadležnosti je prevashodno ustanovljenje i vođenje evidencije pod nazivom „Spisak svijetske baštine". Procenu dobara vrše dva nezavisna savjetodavna tjela - Međunarodno vijeće za spomenike i građevine za kulturna dobra (ICOMOS), a Svijetska unija za očuvanje (IUCN) za prirodna dobra. Komitet za svijetsku baštinu vodi, takođe, „Listu ugrožene svijetske baštine". Konvencija je uspostavila i Fond za zaštitu svijetske kulturne i prirodne baštine koji sredstva pribavlja na osnovu obaveznih i dobrovoljnih doprinosa strana ugovornica Konvencije.

Konvencija o biološkoj raznovrsnosti ( 1992) - Konvencija o biološkoj raznovrsnosti je sveopšta multilateralna konvencija koja obuhvata preko 180 država ugovornica.Biološka raznovrsnost znači raznovrsnost „živih organizama iz svih izvora uključujući, između ostalog, suvozemne, morske i druge vodene ekosisteme i ekonomske komplekse čiji su dio". Ekosistem kao takav podrazumjeva i neživu okolinu koja, zajedno sa živim svijetom, čini jednu cijelinu.

Konvencija kao relevantne ciljeve pored očuvanja biološke raznovrsnosti navodi i održivo korišćenje njenih komponenti i poštenu i pravednu podijelu koristi koje proističu iz korišćenja genetičkih resursa. Na taj način se u duhu principa održivog razvoja kombinuje ekološki i ekonomski momenat.Iako se u Preambuli naglašava da je očuvanje biološke raznovrsnosti zajednička briga čovječanstva, operativni dio Konvencije u fokus stavlja ulogu države. Dakle saradnja direktna ili indirektna sa drugim ugovornicama kao izraz zajedničke brige čovječanstva je supsidijarne prirode, ratione materiae i primarno ograničena na oblast izvan nacionalne jurisdikcije. Ugovornice zadržavaju „suvereno pravo da eksploatišu sopstvene resurse u skladu sa svojim ekološkim politikama" podležući jedino obavezi da osiguraju da aktivnosti u okviru njihove jurisdikcije ili kontrole ne prouzrokuju štetu po životnu sredinu drugih država ili oblasti van granica nacionalne jurisdikcije.U pogledu finansijskih sredstava svaka ugovornica je dužna da obezbjedi finansijsku podršku i podsticanje za nacionalne aktivnosti koje idu ka ostvarivanju ciljeva Konvencije a dodatna sredstva mogu se obezbijediti bilo kroz bilateralne ili multilateralne kanale ili kroz mehanizam koji uspostavlja Konferencija strana ugovornica. Pristup i transfer biotehnologije kao suštinski elemenat za ostvarivanje ciljeva Konvencije ostvaruje se na osnovu međusobnog dogovora zainteresovanih strana uz zaštitu prava intelektualne svojine bez bilo kakvog angažmana međunarodnih institucija. Restriktivni uslovi transfera biotehnologije razultat su insistiranja razvijenih zemalja posebno SAD.Šema institucija uspostavljenih Konvencijom obuhvata Konferenciju stranaka ugovornica koja prati sprovođenje Konvencije, Sekretarijat i savjetodavno pomoćno tjelo Konferencije za naučna, tehnička i tehnološka pitanja.

Konvencija o očuvanju evropske divljači i prirodnih staništa ( 1979 ) - Članice Savjeta Evrope su donijele 1979 godine Konvenciju o očuvanju evropske divljači i prirodnih staništa. Konvencija se u dijelu koji se tiče migratornih vrsta poklapa sa Konvencijom o očuvanju migratornih vrsta divljih životinja donijetoj iste godine pod okriljem UN. Iako je i Konvencija o očuvanju evropske divljači i staništa okvirne prirode, upadljiva je razlika u efektivitetu između njenih odredaba, materijalnopravnih i procesnih, i odgovarajućih odredaba Konvencije o očuvanju migratornih vrsta divljih životinja. Dok su materijalnopravne odredbe potonje Konvencije formulisane, po pravilu, pod rezervom „kad god je moguće i potrebno" ili u obliku „strane.... će nastojati", odgovarajuće odredbe Konvencije o očuvanju evropske divljači i prirodnih staništa redigovane su kao pravni imperativi koji nalažu konkretno činjenje. Što se procesnih odredaba tiče, dok Konvencija o očuvanju migratornih vrsta divljih životinja uspostavlja diplomatske načine riješavanja sporova a nadležnost Stalnog arbitražnog suda u Hagu uslovljava saglasnošću stranaka u sporu. Konvencija o očuvanju evropske divljači predviđa

obaveznu nadležnost Stalnog arbitražnog suda u slučaju neuspjeha diplomatskih načina riješavanja spora.Cilj Konvencije je očuvanje divlje flore i faune i njihovih prirodnih staništa, posebno ugroženih i osetljivih vrsta, čije očuvanje zahtjeva saradnju više država.Ugovornice su se obavezale da preduzmu odgovarajuće i potrebne zakonodavne i administrativne mjere za očuvanje vrste divlje flore i faune. Vrste flore koje podležu zaštiti obuhvaćene su Dodatkom I, a zaštićene vrste faune Dodatkom II i III Konvencije. Dodatak IV - zabranjena sredstva i metodi ubijanja, hvatanja i drugih oblika eksploatacije - prelazi okvire očuvanja divlje faune i postavlja temelje pravne zaštite divljih životinja.Odgovornost za praćenje primjene Konvencije povjerena je Stalnom komitetu sastavljenom od delegacija stranaka ugovornica Konvencije.

ATMOSFERA, OZONSKI OMOTAČ I KLIMA Prekogranično zagađivanje vazduha - Gotovo četrdeset godina nakon donošenja presude u Trail Smelter arbitraži, koja je za predmet spora imala upravo prekogranično zagađivanje sumpordioksidom koji emituje topionica, donijeta je Konvencija o prekograničnom zagađivanju na velikim udaljenostima (1979). Po svom domašaju ratione personae Konvencija je, u osnovi, regionalna, evropska, proširena sa Kanadom i SAD. Što se tiče prirode njenih odredaba (aspekt ratione valorem) stroge je u granicama opštih, okvirnih odredaba koje čak ne predviđaju ni obavezu preduzimanja odgovarajućih zakonodavnih mjera na unutrašnjem planu, niti odgovornost za zagađivanje.Pod zagađivanjem vazduha podrazumjeva se unošenje u atmosferu od strane čovjeka posredno ili neposredno materija ili energije sa štetnim djelovanjem, koje po svojoj prirodi može dovesti u opasnost zdravlje čovjeka, nanijeti štetu biološkim resursima i ekosistemima te materijalnim dobrima i ugroziti ili narušiti estetske vrijednosti i druge zakonite namijene čovjekove okoline. Zagađivanje vazduha na velikim udaljenostima kao specifičan pojam Konvencije sastoji se iz dva elementa:a)Zagađivanja koje potiče iz područja koje potpada pod jurisdikciju jedne države, a ima štetne posljedice na području pod jurisdikcijom druge države.b)Zbog udaljenosti se uglavnom ne može razgraničiti priliv iz pojedinačnih ili grupnih izvora zagađujućih materija. Konvencija za zaštitni objekat ima atmosferu, pojam preuzet iz egzaktnih nauka. U pravnom smislu obuhvata vazdušni prostor koji ulazi pod nacionalnu jurisdikciju država zajedno sa vazdušnim prostorom va granica nacionalne jurisdikcije.Ugovornice su Konvencijom preuzele samo opšte obaveze:1)Razradu politika i strategija kao sredstva za borbu protiv ispuštanja zagađujućih materija u vazduh.

2)Razmjenu informacija koje se tiču suzbijanja djelovanja ispuštenih zagađujućih materija.3)Konsultacija između ugovornica stvarno pogođenih, ili izloženih zagađivanjem vazduha daleko izvan granica i ugovornica sa čije teritorije potiče, ili bi moglo poticati, zagađivanje.

Ozonski omotač - Ozonski omotač označava omotač ozona u atmosferi iznad planetarnog graničnog sloja.Ozon u atmosferi ima važnu ulogu zaštite čovjekai živih bića od štetnog dejstva ultravioletnih zraka.katalizatori poput freona redukuju ozon u atmosferi. Efekat ultravioletnog zračenja na živi svijet nije u potpunosti istražen ali nepobitno dovodi do povećanja malignih melanoma na koži čovjeka.Konvencija o zaštiti ozonskog omotača donijeta je u Beču 1985 godine i redigovana je u duhu načela prevencije i predostrožnosti. Ona u pogledu obaveza ugovornica jedva da prelazi okvire opšte obaveze saradnje država. Jedina specifična ugovorna obaveza je ona koja traži od strana ugovornica da „sarađuju pri izradi mjera, procedura i standarda za sprovođenje ove Konvencije radi usvajanja protokola i priloga.Na toj osnovi donijeto je nekoliko obavezujućih akata koji su sukcesivno pooštravali obaveze ugovornica u pogledu redukcije i obustavljanja korišćenja supstanci koje oštećuju ozonski omotač. To su: 1.Montrealski protokol o supstancama koje osiromašuju ozonski omotač (1987). 2.Helsinška deklaracija o zaštiti ozonskog omotača (1989). 3.Serija amandmana i dopuna na Montrealski protokol.Ustanovljen je Komitet za implementaciju koji svoju nadležnost na izvršavanju obaveza iz Protokola ostvaruje kombinacijom stimulativnih (tehnička pomoć, pristup multilateralnom fondu) i kaznenih mjera (upozorenje, suspenzija primjene člana 5 Protokola koji ustanovljava mogućnost odlaganja implementacije obaveza). Multilateralni fond je osnovan prvenstveno u svrhu finansijske pomoći državama u razvoju radi ublažavanja i otklanjanja negativnih efekata mjera preduzetih na osnovu Protokola po ekonomski napredak tih država.

Generalna skupština UN je serijom rezolucija alarmirala na nepovoljne posledice promene klime zemlje kvalifikujući pitanje klime kao zajedničku brigu čovječanstva. Okvirna konvencija o promjeni klime (1992) je jedna od dve konvencije usvojene na Rio Konferenciji.

Ratio legis Okvirne konvencije, kao i sa njom povezanih pravnih dokumenata, je da se postigne „stabilizacija koncentracije gasova staklene bašte u atmosferi na nivou koji bi sprečavao opasne antropogene uticaje na klimatski sistem.

Najviši organ Konvencije predstavlja Konferencija strana ugovornica u čijoj nadležnosti je razmatranje pitanja ostvarivanja odredaba Konvencije. U radu joj

pomaže Sekretarijat i dva pomoćna organa - jedan za naučne i tehničke savjete i drugi za ostvarivanje Konvencije.

Učinci Konvencije su više nego skromni, jer razvijene zemlje nisu ispoljile spremnost ni da se izričito obavežu na redukciju emisije gasova staklene bašte niti da razviju instrumentarij za sprovođenje u život preuzetih obaveza.

Kjoto protokol iz 1997. je zamišljen kao instrument koji treba da korikretizuje obaveze iz Konvencije i time ih učini efektivnim. Protokol utvrđuje da će razvijene ugovornice osigurati da njihove ukupne emisije ugljendioksida neće preći propisane količine, te da će u periodu od 2008. do 2012. biti smanjene za najmanje 5% u odnosu na nivo iz 1990. godine.

Protokol kao uslov stupanja na snagu predviđa pristupanje 55 država, uključujući ugovornice pobrojane u Aneksu I Okvirne konvencije, koje zajedno emituju 55% ugljendioksida u atmosferu prema nivou iz 1990. godine. Protokol je stupio na snagu februara 2005. godine. Da bi proizveo namjeravane, inače skromne i, izgleda nedovoljne efekte, neophodno je, međutim, da se njime obavežu najveći zagađivači. SAD se opiru obavezivanju Protokolom.

1. Zaštita morske i okeanske sredinePod zagađivanjem morske sredine podrazumjeva se čovjekovo posredno ili

neposredno unošenje supstanci ili energije u morsku sredinu koje izaziva ili može da izazove takve škodljive posledice kao što su: šteta živim bićima i morskoj fauni i flori, ugrožavanje zdravlja ljudi, pogoršavanje kvaliteta morske vode za upotrebu i umanjenje privlačnosti za stanovanje i rekreaciju.

Zagađivanje i obaveze državaKonvencija polazi od opšteg načela utvrđenog na Štokholmskoj konferenciji

o čovjekovoj okolini po kome su države „dužne štititi i očuvati morsku okolinu". U tu svrhu države moraju, bilo pojedinačnim bilo kolektivnim naporima, preduzeti najbolja praktična sredstva kojima raspolažu i u skladu sa svojim mogućnostima. Na taj način Konvencija povlači izvjesnu razliku u obavezama koje po razvijene i nerazvijene zemlje proizlaze iz opšteg pravila o dužnosti zaštite morske okoline.

Konvencija ne sadrži konkretna, operativna pravila o zaštiti morske okoline, već utvrđuje okvirna pravila koja dijele nadležnost u ovoj materiji između država, uzetih pojedinačno, i međunarodne zajednice i tako razgraničuje nacionalnu i međunarodnu regulativu.

Konvencija posebno reguliše nekoliko vrsta zagađivanja morske okoline.Zagađivanje iz kopnenih izvoraDržave same donose zakone i propise u cilju sprečavanja i nadziranja

zagađivanja iz kopnenih izvora, uključujući tu i rijeke, ušća rijeka, cijevovode i odlivne instalacije. Pri tom ne uživaju potpunu slobodu, budući da, prilikom donošenja zakona i propisa, treba da vode računa o međunarodno priznatim pravilima i standardima.

Tako je, recimo, 1980. donijet Atinski protokol o zaštiti Sredozemnog mora od zagađivanja sa kopna. Protokolom su se ugovornice obavezale da eliminišu zagađivanje mora materijama navedenim u aneksu Protokola. Aneks dijeli zagađivače na dvije grupe, zavisno od stepena škodljivosti (tzv. crni popis obuhvata posebno škodljive materije, npr. živa, čije je odlaganje po pravilu apsolutno zabranjeno dok „sivi popis" sadrži škodljive materije, npr. nafta, cink, čije je odlaganje dopušteno na osnovu dozvole nadležnog državnog organa).

Zagađivanje koje potiče iz aktivnosti koje se obavljaju na morskom dnu i podmorju unutar nacionalne jurisdikcije

U ovom slučaju radi se o aktivnostima koje se preduzimaju na morskom dnu i podmorju u pojasevima unutrašnjih morskih voda, teritorijalnog mora, isključive ekonomske zone i epikontinentalnog pojasa.

Incidenti sa izlivanjem nafte u more natjerali su države da pristupe donošenju pravnih pravila. S obzirom na to da u ovoj oblasti obalne države vrše jurisdikciju, to one same donose odgovarajuće zakone i propise. Tako je, primjera radi, postupila i Jugoslavija. Prema zakonu o obalnom moru i epikontinentalnom pojasu (1965) izvođač radova na istraživanju i iskorišćavanju prirodnih bogatstava „dužan je da na postrojenjima i uređajima, kao i u zonama bezbjednosti, preduzme odgovarajuće mjere za zaštitu živih bogatstava mora od škodljivih otpadaka".

Međunarodnopravna pravila i standardi retki su u ovoj oblasti i svode se na načelne odredbe. Konvencija o otvorenom moru (1958) predviđa opštu obavezu država ugovornica da donesu pravila radi sprečavanja zagađenja mora.

Zagađivanje djelatnostima u međunarodnoj zoniPropise u cilju sprečavanja, smanjenja i nadziranja zagađivanja zone kao i

radi očuvanja ekološke ravnoteže u morskoj okolini donosi Međunarodna vlast. Posebnu pažnju Vlast pri tom poklanja zaštiti od štetnih posledica djelatnosti kao što su bušenje, jaruženje, iskopavanje, izbacivanje otpadaka, izgradnja, rad i održavanje uređaja, cevovoda i drugih naprava namenjenih takvim djelatnostima.

Odgovarajuću nadležnost na ovom području imaju i države. Naime, države su ovlašćene da donesu zakone i propise koji regulišu zagađivanje sa brodova i postrojenja koji plove pod njenom zastavom, odnosno registrovani su na njenoj teritoriji u vrijeme kada vrše djelatnosti u zoni.

Zagađivanje potapanjemZagađivanje potapanjem vrši se tako što se škodljive materije odlažu u

morsku okolinu potapanjem sa brodova ili aviona kojima se te materije prenose. S obzirom na ovaj momenat, zakone i propise o zagađivanju potapanjem donose same države.

Na nivou opšteg međunarodnog prava zagađivanje potapanjem regulisano je Konvencijom o sprečavanju zagađivanja potapanjem zaključenom u Londonu 1972.

Konvencija dijeli sve materije koje se potapaju u morsku okolinu na tri grupe: u prvu grupu („crna lista") ulaze materije koje su posebno opasne kao što su, primjera radi, živa, kadmij i dr., čije je potapanje apsolutno zabranjeno. Drugu grupu („siva lista") čine materije koje se mogu potapati uz posebne mjere opreza (npr. cink, arsen, olovo i dr.). Uslov da bi se pristupilo potapanju ove grupe materija je „specijalna dozvola". Treću grupu čine ostale materije koje se mogu potapati uz „opštu dozvolu".

Zagađivanje sa brodovaKonvencija o zagađivanju sa brodova formuliše opštu obavezu država da na

diplomatskim konferencijama i kroz nadležne međunarodne organizacije utvrđuju međunarodna pravila i standarde radi suzbijanja i sprečavanja zagađivanja sa brodova.

U nadležnosti države zastave je da pravno uredi sprečavanje zagađivanja morske okoline sa brodova koji viju njenu zastavu.

Obalne države su ovlašćene da donose posebne propise za ulazak stranih brodova u svoje luke ili unutrašnje morske vode ili za pristajanje uz svoje stanice sa uređajima udaljene od obale.

Takođe, obalne države su ovlašćene na donošenje propisa radi sprečavanja zagađivanja u svom teritorijalnom moru sa stranih brodova uključujući i brodove koji se koriste pravom neškodljivog prolaza.

2. Ocjena stanja međunarodnog prava zaštite živone sredine Izraz „međunarodno pravo zaštite životne sredine" se koristi u ponešto

širokom i nepreciznom smislu. Njime se, u stvari, obuhvataju dvije stvari: politička saglasnost o potrebi zaštite životne sredine kao i pravna pravila o zaštiti životne sredine stricto sensu redigovana sa osloncem na te principe.

Politička saglasnost o nužnosti zaštite životne sredine, kao i o temeljnim premisama na kojima ona treba da počiva, je ostvarena kroz seriju relevantnih akata donijetih pod okriljem Ujedinjenih nacija, a posebno Štokholmskom i Rio Deklaracijom.

Pretakanje te saglasnosti u corpus obavezujućih pravnih pravila je, međutim, u početnoj fazi. I rijetke konvencije donijete sa ambicijom da predstavljaju univerzalni tip konvencija poput Okvirne konvencije UN o klimatskim promenama (1992) ili Konvencije o biološkoj različitosti (1992) teško da će uskoro izaći iz okvira partikularnog prava.

Zaštita životne okoline je znatno kvalitetnije urađena u evropskom regional-nom pravu zahvaljujući jakim institucijama i relativnoj ekonomskoj i socijalnoj koheziji.

Zaštita životne sredine je univerzalni interes međunarodne zajednice u cijelini. Kao takva mora biti zajednička briga čovječanstva u smislu kolektivne obaveze država članica međunarodne zajednice.

U pretpostavci konstituisanog međunarodnog prava zaštite okoline, postojeći institucionalni mehanizam za nadzor i kontrolu primjene je očigledno

nedovoljan. Upadljivo je da su sporovi oko zaštite okoline u maloj grupi specifičnih sporova koje države isključuju iz obavezne nadležnosti Suda.

Na taj način se, između ostalog, onemogućava popunjavanje nemalih pravnih praznina u međunarodnom pravu zaštite okoline i kristalizacija relevantnih principa i pravnih pravila.

Samo sinhronizovana aktivnost međunarodne zajednice na pravnom i institucionalnom planu, može obezbjediti univerzalni interes zaštite životne sredine koja u nekim svojim elementima, a naročito i značenjima, predstavlja zajedničku baštinu čovječanstva.

3. Sekundarna pravila prava zaštite živone sredine Pravila o odgovornosti za zagađivanje koja bi odgovarala slovu i duhu

osnovnih principa međunarodnog prava zaštite životne sredine tek se pomaljaju u međunarodnoj praksi.

Opšti princip odgovornosti države za štete koje aktivnosti na njenoj teritoriji i teritoriji pod njenom kontrolom prouzrokuju na teritoriji druge države, potvrđen u materiji zaštite životne sredine Principom 21 Štokholmske i Principom 2 Rio Deklaracije, kao i međunarodnoj sudskoj praksi, je fundamentalni princip u međunarodnom pravu zaštite životne sredine.

Princip nije, međutim, konkretizovan u obliku specifičnih pravnih pravila primjerenih prirodi međunarodnog prava zaštite životne okoline. Jer, izgleda očigledno da opšta pravila međunarodnog prava o odgovornosti država nisu automatski i u potpunosti primjenljiva u oblasti zaštite životne sredine.

Shvatanje štete, oblika i osnova odgovornosti zahtjevaju konkretizaciju i prilagođavanje specifičnostima međunarodnog prava zaštite životne sredine.

a) Pojam štete u međunarodnom pravu zaštite životne sredine ne poklapa se u cijelini sa pojmom štete po opštim pravilima o odgovornosti države.

U smislu opštih pravila o odgovornosti, šteta podrazumjeva posledice, bilo materijalne ili moralne, koje proizlaze iz međunarodnog protivpravnog akta.

Potreba za specifičnim određenjem štete u međunarodnom pravu zaštite ži-votne sredine derivira iz činjenice da se svako zagađenje životne sredine ne kvalifikuje kao šteta, mada to jeste u apstraktnom smislu.

Stoga pravo zaštite okoline traži specifično određenje štete.U tom smislu, u međunarodnom pravu zaštite životne sredine su se

iskristalisala dva oblika štete:1) šteta prouzrokovana fizičkim i pravnim licima i imovini na koju se, po

pravilu, primjenjuju opšta i specifična pravila o odgovornosti za materijalnu štetu.

2) šteta nanijeta životnoj sredini per se ili ekosistemu koja, kako stvari sada stoje, biva predmet moralno-političke ili, čak, metafizičke odgovornosti.

b) Što se odgovornosti za zagađivanje životne sredine tiče, u međunarodnom pravu zaštite životne sredine zastupljene su i moralna i građanska odgovornost.

Moralna odgovornost, koja podrazumjeva povredu pravila o zaštiti životne sredine kao univerzalne vrednosti, predominantan je oblik odgovornosti za štete nanijete životnoj sredini. U čistom obliku, moralna odgovornost se iscrpljuje u osudi ponašanja ili konkretnog akta i, kao takva, ne poseduje neophodan potencijal efektivnosti. U praksi se, stoga, kombinuje sa pozitivnim i negativnim mjerama, koje bi države podstakle da obaveze u pogledu zaštite životne sredine poštuju i primjenjuju.

Pozitivne mjere obuhvataju, recimo, finansijsku pomoć, transfer tehnologije i drugu vrstu pomoći u ispunjavanju preuzetih obaveza u pogledu zaštite životne sredine.

Negativne su kaznene mjere koje se preduzimaju protiv strana ugovornica, pa čak, i neugovornica, koje ne ispunjavaju obaveze zaštite životne sredine.

Građanska odgovornost države, bilo direktna ili kao odgovornost za fizička ili pravna lica pod svojom jurisdikcijom predviđena je u međunarodnom pravu zaštite životne sredine, po pravilu, za štete nanijete imovini i fizičkim i pravnim licima. Efikasnija je od moralne odgovornosti, jer pored elemenata osude određenog ponašanja, podrazumjeva i uspostavljanje pređašnjeg stanja, ukoliko je moguće, i kompenzaciju za pretrpljenu štetu.

c) Od značajnog uticaja je osnov odgovornosti za štetu. Izgleda nesporno da je optimalna odgovornost u oblasti zaštite životne sredine, kao i drugih dobara od univerzalnog interesa, objektivna odgovornost. Ona je i predviđena u nekim ugovornim instrumentima bilo kao jedini oblik odgovornosti ili kombinovana sa subjektivnom odgovornošću.

U cijelini, može se reći da su pravila o odgovornosti za zagađivanje životne sredine nedovoljno razvijena. Vrhovni princip međunarodnog prava zaštite okoline - princip održivog razvoja - jedva da je našao odgovarajući izraz u sekundarnim pravilima o odgovornosti za štetu. Ova pravila se, u osnovi, kreiraju na osnovu principa „zagađivač plaća" koji ne može u potpunosti da odgovori na delikatno i složeno značenje principa „održivog razvoja", naročito u odnosima razvijene - nerazvijene države.