3_ARTIGOS_vol7n1

Embed Size (px)

Citation preview

RevistadeSade,MeioAmbiente

Volume7,Nmero1,2012

eSustentabilidade

PERFILEPIDEMIOLGICODASAESDEVIFILANCIAEMSADEDASPOPULAESEX-POSTASAOSAGROTXICOS

ClaudiaSantinideOliveira1,AldoPachecoFerreira2

Resumo

Asintoxicaesporagrotxicosrepresentamatualmente,umdosmaisalarmantesproblemasdesadepblica,principalmentenospasesemdesenvolvimento.NoMatoGrossodoSul(MS),cujaeconomiapredominante-menteagrcola,persisteacarnciadeestudosepidemiolgicosnessareaeapesardeexistiremvriossistemasdeinformaoquenotificamoscasosdeintoxicaesnaprticadosserviosdevigilncia.Traou-seoperfilepidemiolgicodasintoxicaesporagrotxicosregistradosnoestado,noperodode1998a2007atravsdopareamentodosbancosdedados,baseando-senaanlisede2.442registrosdecasosnotificadosnoCIVITOXenoSINAN.Foramestudadasvariveissciodemogrficas,ocupacionais,relacionadasaoprodutoagrot-xico,erelacionadasintoxicao.OpareamentodosdadosfoirealizadopelomtodoprobabilsticodoLinkPlus.Nosdoisbancosdedadosforamencontrados:predominnciadeintoxicaesnotificadasemindivduosdosexomasculino;idadeprodutiva;profissesqueenvolvemotrabalhorural;presenadetrabalhoinfantil;predomniodeintoxicaescominseticidasdeusoagrcola;maiorpercentualdeintoxicaesnacircunstncianointencionaledebitosnacircunstnciaintencional;Ataxadeletalidadeencontradaeapredominnciadecasosatendidosemunidadeshospitalaresrefletemagravidadedoscasos.Atemporalidadedosregistroscoincidecomoperododemanejodasprincipaislavourastemporriasdoestado.Destaqueparaasquatromicrorregiesgeogrficasqueapresentaramasmaiorestaxasdecasosnotificados:Dourados,Cassilndia,AltoTaquarieBodoquena.NoCIVITOXfoiencontradomaiornmerodecasosregistrados,maiorproporodemunicpiosnotificantesedecampospreenchidosadequadamente.OSINAN,apesardeapresentarmaiornmeroderegistrosduplicados,possuiuminstrumentodecoletadedadosmaisdetalhadoparaaquestoocupacional.Ressalta-seanecessidadedeestudosmaisaprofundadoseconstantesparaavaliararealidadedasintoxicaesagudasedasdoenascrnicasrelacionadasaosagrotxicos.Apesardaprovvelsub-notificao,agravidadedoscasosregistradosreforaoexpressivoimpactodosagrotxicossobreasadehumananoesta-do.Almdaexploraodoproblemanasadepblica,esseestudodetectoufalhasnosistemadenotificao,epodecontribuircomoumalertaparaanecessidadedereestruturaodasaesdaVigilnciaemSadedaspopulaesexpostasaosagrotxicos.Palvras-chave:Agrotxicos,intoxicaoporagrotxicos,sistemasdeinformaoemsade.

Abstract

Thepesticidepoisoningcurrentlyrepresentoneofthemostalarmingpublichealthproblems,especiallyindevelopingcountries.InMatoGrossodoSul(MS),whoseeconomyispredominantlyagricultural,therere-mainsalackofepidemiologicalstudiesinthisareaandalthoughthereareseveralinformationsystemsthatreportcasesofpoisoningintheroutineofthehealthservices.Itwastracedtheepidemiologicalprofileof

1PesquisadoradoCentroEstadualdeRefernciaemSadedoTrabalhadorCEREST/CampoGrande/MS,mestreemSadePblica(Ensp/Fiocruz);clasoliver@gmail.com2ProfessordaEscolaNacionaldeSadePblicaSrgioArouca(Ensp/Fiocruz),CentrodeEstudosdaSadedoTraba-lhadoreEcologiaHumana(Cesteh/Ensp/Fiocruz),mestreedoutoremengenhariabiomdica(Coppe/Ufrj);[email protected]

18

RevistadeSade,MeioAmbiente

Volume7,Nmero1,2012

eSustentabilidade

pesticidepoisoningreportedinthestateduringtheperiod1998to2007throughthepairingofdatabases,basedonanalysisof2,442casesreportedinCIVITOXandSINANrecords.Itwasstudiedsocio-demographic,occupational,pesticide-relatedproducts,andrelatedtointoxication.ThepairingofdatawasperformedbytheprobabilisticmethodofLinkPlus.Inbothdatabaseswerefound:Prevalenceofpoisoningsreportedinmales;productiveage;professionsthatinvolveruralwork,presenceofchildlabor,predominanceofpoisoningwithinsecticidesforagriculturaluse;higherproportionofintoxicationconditioninunintentionalcasesanddeathsinintentionalcases,themortalityratefoundandprevalenceofcasestreatedinhospitalsreflecttheseriousnessofcases.Thetemporalityoftherecordsmatchestheperiodoftemporarymanagementofthemaincropsofthestate;HighlightforthefourgeographicalmicroregionswiththehighestratesofreportedcaseswereDourados,Cassilndia,AltoTaquariandBodoquena.InCIVITOXitwasfoundmorecasesreported,ahigherproportionofreportingcitiesandfieldsfilledinproperly.TheSINANdespiteahighernumberofduplicaterecordswasabetterinstrumenttocollectmoredetaileddatafortheoccupationalquestion.Thereisaclearneedforfurtherandconstantresearchtoassesstherealityofacutepoisoningandchronicdiseasesrelatedtopesticides.Despitelikelyunderreporting,theseverityofreportedcasesreinforcesthesignificantimpactofpesticidesonhumanhealthinthestate.Thisstudydemonstrated,beyondthediscussionabouttheprobleminpublichealth,thedetectionoffailuresinthenotificationsysteminawaytocontributeasanalerttotheneedforrestructuringthehealthactionsforpopulationsexposedtopesticides.Keywords:Pesticides,pesticidepoisoning,healthinformationsystems.

19

RevistadeSade,MeioAmbiente

Volume7,Nmero1,2012

eSustentabilidade

Aexposiohumanaaagrotxicosseconstituiemgraveproblemadesadepblicaemtodoomundo,principalmentenospasesemdesenvolvimento(KONRADSENetal.,2003).AOrganizaoMundialdaSade(OMS)estimaque,anualmente,emtornodetrsmilhesdepessoassoframintoxicaesagudasdecorrentesdaexposioaosagrotxicos,gerandocercade220milmortesaoano(WHO,1990;PIRES,CALDAS&RE-CENA,2005).Osetoragropecurio,segundodadosdoIBGE,responsvelporumafatiaexpressivadoProdutoInternoBruto(PIB)brasileiro.Em2008,aatividadeagropecuriafoiacausaprincipaldaelevaodoPIBemrelaoaoanoanterior,comcrescimentode7,1%naproduodegrose,emdecorrnciadessefatooBrasilconquis-touopostodemaiorconsumidormundialdeagrotxicos(ANVISA,2009).Porm,esseindicadoreconmiconoacompanhaosindicadoressociaisedecondiesdesadeedevidadostrabalhadoresrurais,nemosdasdegradaesambientais(DIAS&PINHEIRO,2006).SegundodadosdoltimocensoagropecuriorealizadopeloIBGE,em2006haviaaproximadamente16milhesdetrabalhadoresenvolvidoscomaatividadeagropecurianopas.Estima-seque533miltrabalhado-restenhamsidointoxicadosporagrotxicosnesseano(MOREIRAetal.,2007).NoBrasil,oMinistriodaPrevidnciaeAssistnciaSocialpodeavaliarosimpactosnegativosdautilizaodosagrotxicosatravsdasnotificaesdeintoxicaesporagrotxicosdeorigemocupacionalpormeiodaComunicaodeAcidentesdeTrabalho-CAT,pormesseregistrorestritoaosseguradosdoInstitutoNacio-naldeSeguridadeSocialINSS,ouseja,trabalhadoresquepossuemregistroemCarteiradeTrabalho.Comofontedeinformaoparaacidentesdetrabalhoruralineficaz,jquegrandeonmerodetrabalhadoresruraissemvnculoformaldetrabalho,almdodiagnstico/nexomuitasvezesnoserrealizado,fatosquecontribuemparaaltondicedesub-registro.Almdisso,osdadosdisponveisnositedaPrevidnciaSocialsorestritosaoscinqentatiposdediagnsticomaisfreqentes,ondenoestoincludasasintoxicaesporagrotxicos(XAVIER,GASTAL&AUGUSTO,2007).NoMinistriodaSade,avigilnciadaspopulaesexpostasaosagrotxicosseefetivouapartirde1984atravsdainstituiodoSistemadeInformaesTxico-farmacolgicas(SINITOX).Nessebancodedados,osregistrosadvmdanotificaoespontneadecorrentedoatendimentoprestadospelosCentrosdeInformaoeAssistnciaToxicolgicas(CIAT).OsCIATsorientamosprofissionaisdesadefrentecondutaclnicadoscasosdeintoxicao(BOCHNER,2007).Nosanos90,oMinistriodaSadeapresentouOrganizaoPan-AmericanadaSade(OPAS)orelatriofinaldaReunioTcnicasobreAgrotxicos,SadeHumanaeAmbientalrealizadanoBrasil,quedefiniucomoprioridadeaorganizaodeumsistemadeinformaoquepermitisseconheceroperfildesade-doenade-correntedaexposioaagrotxicos(OPAS,2009).Em1996,oMinistriodaSadeinstituiuoSistemadeInformaodeAgravosdeNotificao(SINAN)comosendoosistemaoficialparapromoodavigilnciadaspopulaesexpostasaosagrotxicose,paratan-to,essebancodedadosdeveriaseralimentadocomtodososcasosdeintoxicaoidentificadosnaredepblicadoSistemanicodeSade-SUS(OLIVEIRA,KASPARY&MICNOV,2008).ApesardeoSINANserosistemaoficialdenotificaodesseevento,observa-seque,naprtica,oSINITOXomaisutilizado(XAVIER,GASTAL&AUGUSTO,2007).SegundodadosdeintoxicaesporagrotxicosdoSUS,foramregistrados,em2003,noSINAN,2.471casosdeintoxicaoporagrotxicosnoBrasil,dosquais108noEstadodeMatoGrossodoSul(MS).NoSINITOX,nessemesmoano,foiregistradaaocorrnciade14.064casosdeintoxicaesporagrotxicosemtodoopas,sendoque236casosdeintoxicaesporagrot-xicosforamregistradosnoMS(ANVISA,2009).Diantedessedesafio,em2007,oMinistriodaSadeconstituiuumgrupodetrabalhointer-setorial,decarterpermanente,queenvolveuaSecretariadeVigilnciaemSade,aSecretariadeAtenoSade,aANVISAeaFundaoOswaldoCruz(FIOCRUZ),paraelaborareacompanharaimplementaodoPlanoIntegradodeAesdeVigilnciaemSadedePopulaesExpostasaAgrotxicos.Umadasdiretrizesestabe-lecidasnoplanofoideharmonizarasinformaessobreexposioeintoxicaoporagrotxicoseoobjetivo

20

RevistadeSade,MeioAmbiente

Volume7,Nmero1,2012

eSustentabilidade

geraldoplanofoideestabeleceraesdevigilnciaderiscoseagravos,almdeestabelecermedidaspreventivasedecontroledousodeagrotxicos,econtribuirparaaconstruoeefetivaodeumsistemadevigilnciain-tegradopermitindoaonvelfederaldoSUSomonitoramentoecontroledesituaesderiscossadehumanarelacionadosaosagrotxicos(MINISTRIODASADE,2007).Asinformaesdecorrentesdosbancosdedadosdossistemasdeinformaoqueregistramasintoxica-esporagrotxicos,seanalisadasdeformaintegralizada,poderiamfacilitaroconhecimentodaextensodaexposioocupacional,adimensodosprejuzossadehumanaeodiagnsticodinmicodaocorrnciadesseevento(XAVIER,GASTAL&AUGUSTO,2007).Almdisso,abuscaativadoscasosnotificadosdein-toxicaoporagrotxicos,empotenciaissistemasdeinformao,poderiamelhorartantoonmerodecasosnotificados,aumentandoasuacobertura,comoaqualidadedasinformaesproduzidas(BOCHNER,2007).Aestratgiaderelacionamentoentreosdadosexistentesemdiferentessistemasdeinformaoestsendomuitoutilizadaempesquisasemsadeporcontribuirparaamelhoriadaqualidadedosdadosregistrados.Atcnicadolinkagepossibilitaaligaoentrebancosdedadosindependentes,masquepossuemvariveisemcomum.Nesseprocessopossvelestabelecerumbancodedadosnicoquepermiteumaanlisemelhordarealidadeecombaixocustooperacional(SILVAetal.,2005).

Desenhodoestudo

Mtodos

Estudoobservacionaldescritivodotipotransversal,queutilizoudadossecundrioseabordagemquantitativa.

Localdoestudo

OMatoGrossodoSulestlocalizadonosuldaregioCentro-OestedoBrasiletemcomolimitesosesta-dosdeGoisaonordeste,MinasGeraisaoleste,MatoGrossoaonorte,Paranaosul,SoPauloaosudeste.FazfronteiracomoParaguaiaooesteesuleaBolviaaonoroeste.Possuiextensoterritorialde357.124.962Km2(Figura1),compopulaoestimadaem2.265.274habitantes(IBGE,2010).Possui78municpiose165distritos,distribudosemonzemicrorregiesgeogrficas,queso:BaixoPantanal,Aquidauana,AltoTaquari,CampoGrande,Cassilndia,Paranaba,TrsLagoas,NovaAndradina,Bodoquena,DouradoseIguatemi,asquaissoresponsveispelodesenvolvimentodaproduoagrcoladasseguintesculturastemporrias:algo-do,arroz,cana-de-acar,feijo,soja,milhoetrigo.DeacordocomoPlanoDiretordeRegionalizao(PDR),estabelecidopelaComissoIntergestoresBi-partiteEstadualemdezembrode2009,oEstadodeMatoGrossofoidivididoemtrsmacro-regiesdesade(CampoGrande,DouradoseTrsLagoas),queforamsubdivididasemonzemicro-regies,deacordocomcritriospr-estabelecidoscomointuitodeatendertodaademandadesadedapopulao.Nesseestudofo-ramutilizadososdadospopulacionaisdasmicro-regiesgeogrficaspelapossibilidadedecomparaocomaproduoagrcola.

21

RevistadeSade,MeioAmbiente

Volume7,Nmero1,2012

eSustentabilidade

Figura1.Localdoestudo:EstadodeMatoGrossodoSulcomdestaqueasmicrorregies.

Coletadedados

ParaacomposiodouniversodaamostraforamconsideradastodasasnotificaesdeintoxicaoporagrotxicosregistradasnoSINANeCIVITOXocorridasnoestadodeMS,noperodode1998a2007.Paraolevantamentodosdadosdapesquisa,eparafinsdecomparaoentreossistemasdeinformao,olimiteinferiordoperodonopodeseranteriora1998,vistoqueshdadosdeintoxicaoporagrotxicosnoSINANapartirdessadata.OlimitesuperiordapesquisasedeudevidomudanadosoftwaredeSINAN--WindowsparaSINAN-NET,doinstrumentodecoletadedadosquepassoudefichadenotificao/investi-gaodeintoxicaoporagrotxicosparaintoxicaoexgenaefetivamenteaps2007.Parafinsdessapesquisaosdadosdoanode2007incluemasnotificaesdeintoxicaoporagrotxicostantodoSINAN--WindowsquantodoSINAN-NET.OsdadosdeintoxicaoporagrotxicosregistradosnoSINANforamobtidosatravsdabasededadosdisponibilizadaemformatoeletrnicopelaSecretariaEstadualdeSade/MS.OsdadosdeintoxicaoporagrotxicosregistradosnoCIVITOXforamobtidosdasfichasdeatendimentoarquivadaseforamagrupadosnoinstrumentaldapesquisa.Foramconsideradoscasosdeintoxicaoporagrotxicos,paraessapesquisa,aquelesregistradoscomointoxicaoporagrotxicosdeusoagrcolaeagrotxicosdeusodomstico.

Descrioecodificaodasvariveis

a)Variveisscio-demogrficas:

22

RevistadeSade,MeioAmbiente

Volume7,Nmero1,2012

eSustentabilidade

1.FaixaEtria:0-10;11-17;18-29;30-39;40-49;50-59;60emaiseIgnorada.Avarivelfaixaetriafoiesta-belecidaapartirdavarivelIdadeemanoscompletos,agrupandoasidadesemoitocategorias.Osintervalosforamdelimitadosbuscando-seidentificarcrianas(0a10anos),adolescentes(11a17anos),adultos(18a59anos)eidosos(60anosoumais).

2.Sexo:Masculino,FemininoeIgnorado

3.Profisso/ocupao:foiestabelecidaapartirdavarivelprofisso/ocupao,agrupando-seasprofissesemquatrocategorias:Trabalhadorrural;Trabalhadorurbanorelacionadoaousodeagrotxicos;Trabalhadorur-banonorelacionadoaousodeagrotxicos;Outros;eIgnorado.

b)VariveisRelacionadasIntoxicao

1.AnodeOcorrncia:1998,1999,2000,2001,2002,2003,2004,2005,2006,2007.

2.MsdeOcorrncia:Janeiro,Fevereiro,MaroAbril,Maio,Junho,Julho,Agosto,Setembro,Outubro,No-vembroeDezembro.AsvariveisAnodeOcorrnciaeMsdeOcorrnciaforamcriadasapartirdavarivelDatadanotificaoquenobancodedadosexpressaemDia/Ms/Ano.

3.MunicpiodeOcorrnciarefere-seaonomedomunicpiodoestadodeMatoGrossodoSulondeocorreuaintoxicaoeignorado.

4.CircunstnciadaIntoxicao:estratificadasemacidental,ambiental,intencional(tentativadesuicdio),ocu-pacionaleIgnorada.(i)Acidentalconsidera-seaqueleacidentequeocorreuinadvertidamente,ouseja,semqueoindivduopercebessequesetratavadeagrotxico;(ii)Ambientalconsidera-seaquelaintoxicaoocorridadevidoexposioasolos,aremananciaisdeguacontaminados;(iii)Intencionalconsidera-seaquelecasoemquehouvetentativadesuicdio;e(iv)Ocupacionalconsidera-seaquelecasoocorridoduranteaatividadelaboralporexposiodireta(preparao/aplicaodoproduto;plantio;colheita;capina;armaze-namento;comercializao;transporte)ouindiretadoproduto.

5.TipodeunidadedeAtendimento:estratificadoemhospitalar,nohospitalareignorado.Nasunidadesdeatendimentonohospitalaresforamenglobadasasseguintesunidadesdesade:unidadebsicadesade,uni-dademistadesade,postodesade,centrodesade,centroregionaldesade,ambulatrio,unidadedePSFesecretariamunicipaldesade.

6.EvoluodoCaso:cura,curacomseqela,curanoconfirmada,bitoeIgnorado.

c)VariveisRelacionadasaoProdutoAgrotxico

1.Tipodeagentetxico:inseticida,fungicida,herbicidaeignorado.Aestratificaofoirealizadaatravsdarecuperaodasinformaescontidasnocamponomecomercial,nomedogrupoqumicoe/ouclassetoxi-colgica.Paratantoforamconsultados:CIVITOX,SistemadeInformaodeAgrotxicos,CompndiodeDefensivosAgrcolas,HandbookofPesticideToxicology,CompndiodeIntoxicaesporInseticidasIinibido-resdaColinesterase,CompndiodeProdutosVeterinrioseoManualdeVigilnciaSadedasPopulaesExpostasaosAgrotxicos.

2.Usodoagrotxico:Agrcolaoudomstico

23

RevistadeSade,MeioAmbiente

Volume7,Nmero1,2012

eSustentabilidade

NoSINAN,paraaseleoecodificaodasvariveisdobancodedadosoriginalforamconsultadosoDicionriodeDadosdeIntoxicaoeaFichaInvestigaodeIntoxicaoporAgrotxicos(SINAN-W)eoDicionriodedadosdeIntoxicaoExgenaeaFichadeInvestigaodeIntoxicaoExgena(SINAN-NET).

Anlisedescritivadasvariveis

AdistribuiodoscasosnotificadosdeintoxicaoporagrotxicosqueforamregistradosnoCIVITOXenoSINAN,emfunodosexo,faixaetria,profisso,circunstncia,tipodeagenteesuautilizaoeaevoluodocaso,foramtabuladospeloprogramaMicrosoftExceleanalisadospelosoftwareEpi-Infoverso3.4.3.Osresultadosforamapresentadosporfreqnciasabsolutaserelativasedemonstradosemquadros,tabelasefiguras.Emrelaoquantificaodamagnitudedasintoxicaesporagrotxicosregistradasnosdoisbancos,pormunicpio,noperodopesquisado,foramcalculadoscoeficientesdeincidnciadasintoxicaesporagrotxi-cospor100.000habitantes.Paraoclculodocoeficientedeincidnciafoiutilizadononumeradoramdiadonmerodecasosincidentesnosdezanos,notificadospormunicpio,enodenominadorforamutilizadososdadospopulacionaisdoIBGE/DATASUS(2010)paraametadedoperodoanalisado.Asproduesagrcolasdasculturastemporriasdealgodo,arroz,cana-de-acar,feijo,milho,sojaetrigonosmunicpiosquecompemas11microrregiesgeogrficasdoEstadoforamobtidosdaProduoAgrcolaMunicipalde2003(IBGE,2010).

Pareamentodosbancosdedados

ParaverificaodapresenaderegistrosduplicadosnoperodopesquisadofoiutilizadooprogramaLinkPlus.EssatcnicadeLinkageoupareamentodedadosfoidesenvolvidopeladivisodecncerdoCenterforDiseaseControlandPrevention(CDC)CentrodeControledeDoenasdosEUAeadaptadopelaSecretariadeVigilnciaemSadedoMinistriodaSadenoBrasil.OprogramaLinkPlusrealizabuscaderegistrosduplicadosdeduasmaneiras.Oprimeiromodochamadodeduplicaobuscaregistrosduplicadosdentrodeumnicobancodedados.Osegundomodochamadodelinkagebuscaregistrosduplicadosemdoisbancosdiferentes.Essemtododepareamentodebancodedadosutilizaomtodoprobabilsticoparaprocurarregistrosdu-plicados,ouseja,calculaaprobabilidadedeconcordnciaediscordnciadasvariveisselecionadasparaseremusadasnopareamento.ParapossibilitaracomparaoentreosdadosregistradosnosdoisbancosdedadosealcanarosobjetivospropostosporesseestudoforamidentificadosvariveissimilarespresentesnasfichasdenotificaoqueabastecemoSINANeoCIVITOX.Nopresenteestudoasvariveisselecionadasparaoparea-mentoforam:adatadanotificao,onomedopaciente,adatadenascimento,aidade,osexoeonomedame.

Aspectosticos

OprojetofoisubmetidoaoComitdeticaempesquisa(CEP/ENSP/FIOCRUZ)efoiaprovadosoboprotocolodepesquisaN14/2010CAAE:0015.0.031.000-10.

Resusltadosediscusso:

Opresenteestudosebaseouembancodedadossecundrios,eporissoapresentoualgumaslimitaes,pri-meiramentequantoaoelevadopercentualdeignoradosnasvariveisreferentesprofisso,circunstnciaemqueocorreuaintoxicao,aotipodeprodutoagrotxico,adiversidadenaformadepreenchimentodoscamposreferentesaessavarivele,sobretudoemrelaoaonmerodecasosregistradosparaosdezanos

24

RevistadeSade,MeioAmbiente

Volume7,Nmero1,2012

eSustentabilidade

deestudo.Taislimitaesprejudicaramoclculodeincidnciaeoestabelecimentodeestimativasderisco.ProblemasdevalidadeinternaeexternanosestudosbaseadosembancodedadossecundriossocomunsnoBrasil,principalmentepelaelevadasub-notificaoexistentenessesregistros.Asub-notificaodasintoxicaesporagrotxicospodeserobservadalevando-seemconsideraoduasimportantesinformaes.Aprimeirainformao,sinalizadapeloCensoAgropecurio-2006queindicouapresenade211.191trabalhadoresnarearural,ematividadeagrcola,comidadede14anosemaisnoMS.Asegundainformao,obtidaatravsdosestudosqueavaliaramacontaminaoocupacionalporagrotxicosnomeioruralbrasileiro,osquaisindicavamnveisdecontaminaesquevariaramde3%a23%(XAVIER,GAS-TAL&AUGUSTO,2007).Tomandocomorefernciaamenorproporodecontaminaoencontradanosestudosacimacitadosquede3%,entoparaoanode2006,asocorrnciasdeintoxicaesporagrotxicosnoMSdeveriamserdeaproximadamente6.300casosnotificados,fatoquenoocorreu,poisnesseanoforamnotificados361casos,desses215casosforamregistradosnoCIVITOXe146casosnoSINAN.Apesardosobstculosdasub-notificao,foipossveldescreveroperfildasintoxicaesregistradasnoMS.Nesseestudo,foramencontrados2.442casosdeintoxicaesporagrotxicosregistradosnoEstadodeMatoGrossodoSul,entreoperodode1998a2007,desses1.708(70%)casosforamnotificadosnoCIVITOXe734(30%)casosforamregistradosnoSINAN/MS.Observa-sequeemambososbancosdedados,asintoxicaesocorrerampredominantementeemindiv-duosdosexomasculino(58,6%noCIVITOXe63,5%noSINAN),conformedemonstradonaTabela1.Nesseestudoarazodecasosnotificadosentrepessoasdosexomasculinoefeminino(M:F)foide1,5:1noCIVITOXe1,7:1noSINAN.Outrosestudossobreintoxicaoporagrotxicostambmapontarampredominnciadeintoxicaesnosexomasculinosobreosexofeminino.UmestudorealizadonosmunicpiosdeAntnioPradoeIp,naSerraGacha,desenvolvidoentreostrabalhadoresruraisencontrouarazo(M:F)de1,8:1(SILVAetal.,2005).EmumestudorealizadonoestadodeMatoGrosso,queutilizoudadossecundrios,arazoentreossexosencontradafoide5,2:1(PIRES;CALDAS&RECENA,2005).Apesardehaverdiferenasnodelinea-mentodessesestudos,elesapontamparaumamaiorproporodehomensentreoscasosdeintoxicaoporagrotxicoseessefatodeveindicaressesexocomoumgrupoprioritriodasaesdeassistnciaevigilncia.NoCIVITOXafaixaetriaqueapresentoumaiornmerodenotificaesfoi30a39anos(18,7%),enquantoquenoSINANafaixaetriaqueapresentoumaiornmerodenotificaesfoi18a29anos(33,6%).Verifica-seaindamaiorconcentraodonmerodecasosnasfaixasetriasquecompreendemasidadesprodutivas(18a49anos)com41,1%noCIVITOXe64,1%noSINAN.Nesseestudoogrupoetriodemenoresde18anos,quecompreendemascrianaseosadolescentes,re-presentou25,8%doscasosnotificadosnosdoisbancosdedados;desses,11casos(2,5%)doCIVITOXe08casos(4,2%)noSINANocorreramnacircunstnciaocupacional.SegundoAlonzo(2000),queestudouasin-toxicaesregistradaspelosCIATdeBeloHorizonte(MG),Campinas(SP),RibeiroPreto(SP),Florianpolis(SC)eLondrina(PR)noperodode1994a1997,amaioriadasintoxicaesnainfncia,queocorreramnacircunstnciaacidentalcomagrotxicosdomsticos,podemserconseqnciadoarmazenamentoinadequa-do,poucasupervisodosresponsveis,oudecaractersticasprpriasdapersonalidadecuriosadacriana.Noestudodebasepopulacional,realizadoemregioagrcoladosuldopas,foiidentificadoque10%decrianaseadolescentespreenchiamocritriodetrabalhadorruralelaboradoparaoestudo(DOMINGUESetal.,2004).Oprovvelenvolvimentodecrianaseadolescentesematividadesperigosaseinsalubresdeveservirdealer-taparaareadeSadedoTrabalhador.NoMS,independentedacircunstnciadaintoxicaonainfnciaseracidentalouocupacional,essaquestodeveseraprofundadaemestudosfuturos,pelofatodoEstadoterumaeconomiapredominantementeagrcola.

25

RevistadeSade,MeioAmbiente

Volume7,Nmero1,2012

eSustentabilidade

Tabela1.DistribuiodasnotificaesporagrotxicosregistradasnoSINANenoCIVITOX,se-gundovariveisscio-demogrficas,MSl,de1998a2007

Quantovarivelprofisso,oscamposnopreenchidosouignoradosrepresentaram63,7%noCIVITOXe69,8%noSINAN,limitandoaanlisedessavarivel.Emrelaoaoscampospreenchidos,noCIVITOXasprofissesrelacionadasaotrabalhadorruralrepresentaram20,3%dasnotificaes,enoSINAN15,9%.Porsetratardenotificaodeintoxicaoporagrotxicos,eporesteserumadasferramentasdotrabalhadorrural,esperava-sequeummaiorpercentualdecampopreenchidoparaessavarivel.NoCIVITOX,quantoaotipodeagentetxicopresentenoscasosnotificados,amaioria(86,1%)ocorreucominseticida,seguidopelosherbicidas(8,5%).Dototaldenotificaes,somente73(4,3%)tiveramessecamponopreenchidoouignorado.NoSINAN,ocampodoagentetxicoapresentouumaltopercentualdeignoradosouembranco(30,4%).Doscampospreenchidos,amaioriadasintoxicaesocorreucomoagrot-xicotipoinseticida(25,3%),seguidadoherbicida(4,9%),conformedemonstradonaTabela2.AlgunsestudosrealizadosnaCostaRica,ChinaeEUAapontamosinseticidasinibidoresdacolinesterasecomoosprincipaisagentesenvolvidosnoscasosdeintoxicaoaguda.EstudosrealizadosnoBrasilencontrarampredomniodosinseticidasseguidosdosherbicidasnasintoxicaeshumanas.Umestudoqueutilizoudadossecundriosde1992a2002,realizadonamicro-regiodeDouradosemMS,apontouqueentreasclassesdosagrotxicosin-formadosnasocorrncias,osinseticidas,foramresponsveispor71,2%dasintoxicaes(PIRES;CALDAS&RECENA,2005).Quantovarivelreferenteaousodoprodutoagrotxico,seagrcolaoudomstico,noCIVITOXrepre-sentaram56,1%e43,9%respectivamente.Oscamposnopreenchidosouignoradosrepresentaram91,6%no

26

RevistadeSade,MeioAmbiente

Volume7,Nmero1,2012

eSustentabilidade

SINAN,limitandoaanlisedessavarivelnessebancodedados.

Tabela2.DistribuiodasnotificaesporagrotxicosregistradasnoCIVITOXenoSINAN,se-gundootipodeagrotxico,MS,de1998a2007

Emrelaocircunstnciaemqueocorreuoevento,nosdoisbancosanalisadosaintoxicaonointencio-nalrepresentouamaioriadasnotificaes.Acircunstnciaacidentalapresentouumpercentualde39,4%noCIVITOXe19,1%noSINAN;jacircunstnciaocupacionalapresentou19,0%noCIVITOXe15,8%noSI-NAN.Acircunstnciaintencionalrepresentou40,0%dasnotificaesnoCIVITOXe27,1%dasnotificaesnoSINAN.Ocampoignoradoounopreenchidorepresentou1,4%dasnotificaesnoCIVITOXe35,1%doscasosnotificadosnoSINAN.Quantounidadedesadedeatendimento,agrandemaioriadasnotificaes(79,8%noCIVITOXe63,8%noSINAN)ocorreuemunidadeshospitalares.Essesindciospodemserumindicativodemelhoriasnapercepodosprofissionaisdasunidadesdesadedemdiaealtacomplexidadefrentedemandadeintoxicaesagudasgraves;e/ouestarrelacionadaabaixapercepodosprofissionaisdesadedasunidadesambulatoriaisedaatenobsicaemreconhecerascaractersticasclnicaseepidemiolgicasdaintoxicaocrnicaporagrot-xicos.Emrelaoevoluoclnicadoscasosnotificados,amaioriaevoluiuparaacura(87,8%noCIVITOXe66,5%noSINAN).Noperodoestudadoforamregistrados103bitos(4,2%),desses,73(4,3%)foramnotificadosnoCIVITOXe30(4,1%)noSINAN.DototaldebitosencontradosnoCIVITOX,56casos(76,7%)foramdecorrentesdatentativadesuicdio,02casos(2,7%)ocorreramnacircunstnciaacidental,09casos(12,3%)ocorreramnacircunstnciaocupacionale06casos(8,2%)tiveramessavarivelnopreenchida.DototaldebitosencontradosnoSINAN,24casos(80,0%)foramdecorrentesdatentativadesuicdio,02casos(6,6%)ocorreramnacircunstnciaacidental,02casos(6,6%)ocorreramnacircunstnciaocupacionale02casos(6,6%)tiveramessavarivelnopreenchida.Apesardosfortesindciosdesub-notificaoessaproporodebitosbempreocupanteedeveservirdealerta,tendoemvistaacaractersticaeconmicadoestadovoltadaaoagronegcio.

27

RevistadeSade,MeioAmbiente

Volume7,Nmero1,2012

eSustentabilidade

Tabela3.DistribuiodasnotificaesporagrotxicosregistradasnoCIVITOXenoSINAN,se-gundoacircunstncia,aunidadedeatendimentoeevoluoclnica,MS,de1998a2007

Dos77municpiosdoEstado,68municpios(88,3%)notificaramnoCIVITOXe40municpios(51,9%)notificaramnoSINAN,demonstrandoamaiorabrangnciadoCIVITOXemrelaoaoSINAN.AdiferenaentreonmeroderegistrosnosdoisbancosdedadosfoicomentadaporBOCHNER(2007)queestudouasnotificaesdeintoxicaesporagrotxicosnoBrasil.Segundoaautora,onmerodecasosdeintoxicaoporagrotxicosregistradonoSINANdeveriasersuperioraoregistradonoSINITOX,principalmentepelofatodoSINANserumsistemacoordenadopeloMinistriodaSade,estarimplantadoemtodasasSecretariasEstadu-aisdeSadeeinformatizadoem70%dosmunicpiosbrasileiros.Porm,caberessaltarquenasestatsticasdeintoxicaoporagrotxicosnoSINITOXestoincludas,almdasintoxicaesporagrotxicosdeusoruraledomstico,asintoxicaesporraticidaseporprodutosveterinrios.NoCIVITOX,asmicrorregiesgeogrficasqueapresentarammaiorincidnciadecasosnotificados,por100.000habitantes,foramCampoGrande(11,5);Dourados(9,1);Cassilndia(7,6)eAltoTaquari(7,0).NoSINANasmicrorregiesgeogrficasqueapresentarammaiorincidnciadecasosnotificados,por100.000ha-bitantes,foramCassilndia(11,0);Dourados(6,1)eBodoquena(4,2).Nosmunicpiosqueapresentarammaiorfreqnciadenotificaespor100milhabitantesdeve-seconsi-derarapossibilidade(1)demaiorexposiodapopulaoaosagrotxicos,(2)ummelhoracessodeservios,ou(3)mesmoumamaiorsensibilizaodosprofissionaisdesadequantoimportnciadanotificaodesseevento.Osmunicpioscomesseperfildevemserprioritriosparaodirecionamentodeaesdeassistnciaedevigilnciaemsadeeambiente.Osresultadostambmanecessidadedeprioriz-losemestudosepidemio-

28

RevistadeSade,MeioAmbiente

Volume7,Nmero1,2012

eSustentabilidade

lgicosmaisaprofundados,envolvendotantoapopulaotrabalhadoraruralquantoapopulaourbana.SegundodadosdoIBGE(2010),osetorprimrionoMSdestaca-senaatividadeagrcoladasculturasdesoja,arroz,trigo,milho,feijo,mandioca,algodo,amendoim,cana-de-acareabacaxi.Aculturaqueestso-frendomaiorexpansoaculturadacana-de-acar,comdestaqueparaaregiodosmunicpiosdeSidroln-dia(microrregiodeCampoGrande)eMaracaju(microrregiodeDourados),regiodemaiorproduodeetanoldoestado.Osmunicpiosdaregiocentro-nortedestacam-senaproduodaculturadasojaedomilho.NorankingdeproduoagrcoladasculturastemporriasnoMS,noanode2003,amicrorregiodeDou-radossedestacoucomaproduosuperiorasetemilhesdetoneladas(45%),seguidadamicrorregiodeIguatemicom2,4milhesdetoneladas(14%)edamicrorregiodoAltoTaquaricom1,6milhesdetoneladas(10%).AsmicrorregiesdeTrsLagoas(7%),CampoGrande(7%)eNovaAndradina(7%)produziramjuntasmaisdetrsmilhesdetoneladas.AsregiesdeDourados,IguatemieAltoTaquarirepresentamjuntas69%daproduodelavourastemporriasnoEstado.Sonessasmicrorregiesqueseconcentramomaiornmerodenotificaespor100milhabitantes,reforandoanecessidadedeatenoevigilnciaaspopulaesexpostasaosagrotxicossobreasadepblica.DadosdademandanacionaldeinseticidaseherbicidasedaproduoagrcolanacionalevidenciamqueoalgodoaculturatemporriaquemaisconsomeagrotxicosnoBrasil.Em2000,aproximadamente78%detodooinseticidae30%detodooherbicidacomercializadosforamutilizadosnacotonicultura.Porano,noBrasil,asculturasdetrigoesojautilizam38%deherbicidaeasculturasdefeijoesojaconsomemaproxima-damente16%deinseticida(MELO&RICHET,2003).Nabuscadeduplicidadesdentrodecadabancodedadosisoladamente,foramencontrados02registrosduplicadosnoCIVITOXe60registrosduplicadosnoSINAN.Apsverificaodasinconsistncias,foramcon-firmadas57duplicidades(7,7%)noSINANenenhumaduplicidadenoCIVITOX.AsnotificaesduplicadasdoSINANforamretiradas.Apsagrupamentodasnotificaesdosdoisbancosdedadosefoirealizadoumnovopareamentoqueoriginou47duplicidades.Apsverificaodasinconsistnciasforamconfirmadas44duplicidades,quetambmforamretiradas.Comoresultadofinaldopareamento,formadopelototaldenotifi-caesdosdoisbancosdedados,semduplicidades,foramencontrados2.341registrosdenominadoBancodeReferncia.ATabela4apresentaadistribuiodosregistrosdeintoxicaoporagrotxicosnoCIVITOXenoSINAN,anteseapsopareamentodosdados.ApsoagrupamentodosdadosdoCIVITOXedoSINANfoiobservadoquetodososregistrosduplicadosforamprimeiramentenotificadospeloCIVITOXedepoispeloSINAN.EssefatopodeindicarqueoCIVITOXpodeauxiliardemaneiramaisdinmicanoalertadaocorrnciadesseevento.Apreocupaocomadupli-cidadederegistrosnoSINANvemdesdeasuaimplantaocomaversoSINAN-DOS,pormnarotinadetrabalhodosdiversosusuriosdosistema,nosseusdiversosnveisinformatizados,apesquisadeduplicidadesnoeraexecutadacomadevidafreqncia,provocandoumefeitocrescentesobreonmeroderegistros,queaumentavanamedidaemqueregistrosduplicadosnoeramexcludos.Nosanosde2006e2007houvemaiorempenhodaSecretariadeEstadodeSadeempromovereestimularasnotificaesnoSINAN,poisnesseperodooSINANmudoudosistemaoperacionalWindowsparaaversoNET,comissoeraesperadoquearotinadebuscadeduplicidadefosseaprimorada,masessefatonofoiper-cebidoporesseestudojquenoanode2007foramencontrados32registrosduplicadosnoSINAN.

29

RevistadeSade,MeioAmbiente

Volume7,Nmero1,2012

eSustentabilidade

Tabela4.DistribuiodosregistrosdeintoxicaoporagrotxicosnoCIVITOXenoSINANanteseapspareamentodedados,MS,de1998a2007

Paraavaliaraqualidadedopreenchimentodasvariveisestudadasnosdoisbancosdedadosfoiverificadaaproporodoscampospreenchidoscorretamente.NoCIVITOX,das12variveisestudadas,nove(75%)forampreenchidascorretamente;asvariveiscommenoradequaoforamaDatadenascimento(42,3%),aPro-fisso(26,1%)eoNomedame(27,2%).NoSINAN,50%dasvariveisforampreenchidasadequadamente.Oscamposqueapresentarammenoradequaoforam:Profisso(30,5%),Nomedame(73,7%),Cir-cunstncia(65,8%),Agentetxico(69,6%),Evoluo(74,9%)eemdestaqueavarivelUsocomapenas8%doscampospreenchidoscorretamente.ApesardoinstrumentaldecoletadedadosdoCIVITOXapresentarmelhorpreenchimentodasvariveisestudadas,observa-sequeafaltadepadronizaodafichadenotificao,percebidapelasmudanasconstantesdesseinstrumentaldecoletadedadosduranteoperodopesquisado,aliadofaltadeumsistemainformati-zado,constituemumdesafioamaisnoestudodasintoxicaesporagrotxicosapartirdasnotificaesnesseservio(Tabela5).NoSINAN,abaixaqualidadenopreenchimentodasfichasdenotificaonoexclusivadaintoxicaoporagrotxicos,vistoqueparaaoutrosagravosdenotificaocompulsriaopreenchimentotambmnoadequado.Comoobjetivodeabrangeroutroscasosdeintoxicao,aFichadeIntoxicaoporAgrotxicos,apartirde2007,passouaserdesignadaFichadeIntoxicaoExgena.Essamudanafoiorientadaporumgru-podeespecialistasdoMinistriodaSade,quenareformulaodasvariveisfocaramnaquestoocupacionalnasintoxicaesexgenas,paraquecomisso,noseperdesseomonitoramentodesseagravoparapromoodavigilnciasobreasadedostrabalhadores,bemcomoavigilnciadetodaapopulaoexpostaaosefeitosdosagrotxicos.

30

RevistadeSade,MeioAmbiente

Volume7,Nmero1,2012

eSustentabilidade

Tabela5.Distribuiodonmeroeporcentagemdepreenchimentoadequadodasfichasdenotifi-caodeIntoxicaoporAgrotxicosnoSINANeCIVITOX,MS,de1998a2007

Concluso

AlmdoSINITOXedoSINAN,pode-seavaliarosimpactosdautilizaodosagrotxicossobreostraba-lhadoresruraiseaspopulaesexpostas,utilizando-seoSistemadeInformaoHospitalar(SIH)eoSistemadeInformaosobreMortalidade(SIM);pormambosapresentarammaioresdificuldadesmetodolgicaspornoseremespecficos.louvvelaexistnciadeimportantessistemasdeinformaoemsadequepossuamregistrosdeintoxicaoporagrotxicosnoBrasil,entretanto,aindaverifica-sequenenhumdelesatendeade-quadamenteaosobjetivosdeumsistemadevigilnciaemsade,principalmente,porqueosdadossoanali-sadosisoladamente.Apesardaslimitaesapresentadasfoipossveldescreveroperfildasintoxicaesporagrotxicosregistra-daspeloCIVITOXeSINANnoestadodeMatoGrossodoSulnoperodode1998a2007.Pode-seconcluir:(a)Predomniodenotificaesemindivduosdosexomasculino;eidadeprodutiva;(b)Presenadetrabalhoinfantil;(c)Destaqueparaasprofissesqueenvolvemotrabalhorural;(d)Osinseticidasforamoscausadoresdamaioriadasintoxicaes;(e)Maioriadasintoxicaesocorreucomoagrotxicodeusoagrcola;(f)Maio-riadoscasosfoinotificadaemunidadeshospitalares;(g)Maiorpercentualdeintoxicaesnacircunstncianointencional;(h)Maiorpercentualdebitosocorreunacircunstnciaintencional;(i)Maiorproporodecura,pormaelevadataxadeletalidaderefleteagravidadedoscasos;(j)Asazonalidadedoscasosnotificadoscoincidecomoperododemanejodasprincipaislavourastemporriasdoestado;(k)AsquatromicrorregiesgeogrficasqueapresentaramasmaiorestaxasdecasosnotificadosforamDourados,Cassilndia,AltoTaquarieBodoquena;e(l)AstrsmicrorregiesgeogrficasqueapresentarammaiorpercentualnaproduoagrcoladelavourastemporriasforamDourados,IguatemieAltoTaquari.AeconomiadoestadodeMatoGrossodoSul,baseadanaagricultura,juntamentecomaspolticasdeincen-tivovoltadasparaessesetor,noconsideramosfatoresqueagemnarelaodecausa-efeitodasintoxicaesporagrotxicos.Asexignciasdeprodutividade,osincentivosfiscais,acirculaodeinsumos,ocomrcio,bemcomoocontrabandodeagrotxicos,sopontosatravsdosquaisformamumacomplexarededeinteres-ses,equenamaioriadasvezesnoevidenciaoefeitonegativodesseprocessoprodutivosobreasadehumanaesobreomeioambiente.Todasessasquestesdevemnortearoentendimentodasformasdeexposioein-toxicaodapopulao.Nessaperspectiva,sugere-sequeosetorsadediscutaessaquestodeformainter--setorial,estabelecendoparceriasentreosvriosrgosgovernamentaisquegerenciamossetoresprodutivos,

31

RevistadeSade,MeioAmbiente

Volume7,Nmero1,2012

eSustentabilidade

ossetoresresponsveispelocuidadocomomeioambiente(IBAMA/IMASUL/IAGRO)eotrabalhadoratravsdaSuperintendnciaRegionaldoTrabalho,comointuitodeestreitarsuasrelaesparatrocadeinformaesepromoodeaesconjuntasdeenfrentamentodesseagravo.OpareamentodedadospelomtodoprobabilsticodoLinkPlusmostrou-sesimples,gileeficientenamedidaemqueamaioriadosregistrosduplicados,apsaverificaodeconsistncia,foramconsideradospertencenteaomesmoevento.Sugere-sequeessemtododepareamentosejautilizadonarotinadoservio,utilizando-seasnotificaesdoCIVITOXedoSINANagrupadas,nointuitodemelhorestimaronmerototaldecasosocorridos.NesseestudotambmforamabordadasasquestesrelativasqualidadedasnotificaesregistradasnosdoisbancosdedadoseasseguintescaractersticasforamencontradasnoCIVITOX:maiornmerodecasosregistrados;maiornmerodemunicpiosnotificantes;menorproporoderegistrosduplicados;maiorpro-porodecampospreenchidosadequadamente;maiorsemelhanacomoBancodeReferncia.ApesardeoCIVITOXapresentarmelhoresresultados,afaltadepadronizaodasvariveisnafichadenotificaoeafaltadeumsistemainformatizadocolaboramparaaumentarosobstculosnomonitoramentodasintoxicaesporagrotxicosporesseservio.OCIVITOX,desdeasuaimplantao,noinciodadcadade80,vemdesenvolvendoumvaliosotrabalhofocadoprincipalmentenofornecimentodeinformaeseorientaesaosprofissionaisdesadefrentescon-dutasclnicasaseremrealizadasquantoaodiagnstico,tratamentoeprevenodoscasosdeintoxicao.Eporpossuirprofissionaisespecialistasnareadatoxicologia,sugere-sequeesseserviocoordenecapacitaescontnuasvoltadaaosprofissionaisdesadedosmunicpiosdoEstadocomointuitodesensibiliz-lossobreasquestesclnicaseepidemiolgicasqueenvolvemasintoxicaesporagrotxicos.OSINAN,desdeasuaconceponadcadade90,foinorteadopelapadronizaodosconceitosdedefi-niodecaso,pelatransmissodedadosapartirdaorganizaohierrquicadastrsesferasdegoverno,peloacessobasededadosparadesenvolvimentodaanliseepidemiolgicaepelapossibilidadededisseminaorpidadosdadosgeradosnarotinadoSistemaNacionaldeVigilnciaEpidemiolgicadoSUS.Eporpossuirtodaessaestrutura,oSINANdeveserosistemadeinformaoemsadeutilizadocomouminstrumentoparaauxiliarnoplanejamentodasade,nadefiniodeprioridadesdeinterveno,almdepermitirquesejaava-liadooimpactodasintervenesdepromooeprevenodaspopulaesexpostasaosagrotxicos.ApesardasdiferenasentreoCIVITOXeoSINAN,observa-sequeosdadossobreintoxicaoporagro-txicossocomplementares,eporisso,sugere-sequeavigilnciaepidemiolgicadasintoxicaesporagro-txicosocorrademodointegradonaSecretariadeEstadodeSadeatravsdasCoordenadoriasdeVigilnciaemSadeAmbientaleSadedoTrabalhador,utilizando-separatantoaestratgiadepareamentopelomtodoprobabilsticodoLinkPlus.Ressalta-seaindaanecessidadedeestudosmaisaprofundadoseconstantesparaavaliararealidadedasin-toxicaesagudasedasdoenascrnicasrelacionadasaosagrotxicos.Apesardaprovvelsub-notificao,agravidadedoscasosregistradosreforaoexpressivoimpactodosagrotxicossobreasadehumananoestado.

Refernciasbiliogrficas

ANVISA.NotciasdaANVISA.BrasilreferncianaAmricaLatina.2009.http://www.anvisa.gov.br/divulga/noticias/2008/091208_link.htm.Acessoem10dejulhode2011.

BOCHNER,R.SistemaNacionaldeInformaesTxico-FarmacolgicasSINITOXeasinto-xicaeshumanasporagrotxicosnoBrasil.Cincias&Sadecoletiva,v.12,n.1,p.73-89,2007.DIAS,E.C.;PINHEIRO,T.M.M.Condiesdevida,trabalhoedoenadostrabalhadoresruraisnoBrasil.2006.http://www.medicina.ufmg.br/dmps/2006/saude_trabalhador_rural.pdf.

32

RevistadeSade,MeioAmbiente

Volume7,Nmero1,2012

eSustentabilidade

Acessoem14denovembrode2010.

DOMINGUES,M.R.;BERNARD,M.R.;ONO,E.Y.S.;ONO,M.A.Agrotxicos:RiscoSadedoTrabalhadorRural.2004.Semina:CinciasBiolgicasedaSade,Londrina,v.25,p.45-54,2004.

INSTITUTOBRASILEIRODEGEOGRAFIAEESTATSTICA.http://www.ibge.gov.br.2010.Acesso13marode2011

KONRADSEN,F.;VANDERHOEKW,COLEDC,HUTCHINSONG,DAISLEYH,SINGHS,EDDLESTONM.Reducingacutepoisoningindevelopingcountriesoptionsforrestric-tingtheavailabilityofpesticides.Toxicology,v.192,p.249-261,2003.

MELOG.A.;RICHETT,I.A.CadeiaprodutivadoalgodoemMatoGrossodoSul,Eficin-ciaeconmicaeprodutividade.CentrodePesquisaAgropecuriadoOeste2003.http://www.cpao.embrapa.br/publicacoes/ficha.php?tipo=DOC&num=54&ano=2003.

MINISTRIODASADE.Fiocruz.SistemaNacionaldeInformaesTxico-Farmacolgi-cas.SINITOX.Disponvelem:.2007.Acesso15maiode2010.

MOREIRA,J.C.;JACOB,S.C.;PERES,F.;LIMA,J.S.;MEYER,A.;OLIVEIRASILVA,J.J.;SAR-CINELLI,P.N.;BATISTA,D.F.;EGLER,M.;FARIA,M.V.C.;ARAJO,A.J.;KUBOTA,A.H.;SOA-RES,M.O.;ALVES,S.R.;MOURA,C.M.;CURIR.AvaliaointegradadoimpactodousodeagrotxicossobreasadehumanaemumacomunidadeagrcoladeNovaFriburgo,RJ.Cincias&Sadecoletiva,v.7,n.2,p.299-311,2002.

OLIVEIRA,C.S.O;KASPARY,N.L.B.;MICNOV,T.C.;ComparaodosdadosexistentesnoSINAN,SINITOXeCIVITOXsobreoscasosdeintoxicaoporagrotxicosnoEstadodeMatoGrossodoSul,noperodode1998a2000.(Monografia).CampoGrande,MS.ENSP/FIOCRUZ,2008.

OPAS/OrganizaoMundialdaSade.http://www.opas.org.br/saudedotrabalhador/Arquivos/Sala229.pdf.Acessoem10Jul2009.

PIRESDX,CALDASED,RECENAMC.IntoxicaesprovocadasporagrotxicosdeusoagrcolanamicrorregiodeDourados,MatoGrossodoSul,Brasil,noperodode1992a2002.CadernosdeSadePblica,v.21,n.3,p.804-814,2005.SILVA,J.M.;NOVATO-SILVA,E.;FARIA,H.P.;PINHEIRO,T.M.M.Agrotxicoetrabalho:umacombinaoperigosaparaasadedotrabalhadorrural.Cincias&Sadecoletiva,v.10,n.4,p.891-903,2005.

XAVIER,F.N.M.;GASTAL,F.A.C.;AUGUSTO,F.L.IntoxicaoporagrotxicosnoBrasil:ossistemasoficiaisdeinformaoedesafiospararealizaodeestudosepidemiolgicos.Cincias&Sadecoletiva,v.12,n.,1,p.25-38,2007.

WHO.WorldHealthOrganization.Publichealthimpactofpesticidesusedinagriculture.Ge-neva:WorldHealthOrganization;1990.

33