RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIVVVVViti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:23 E diel, 10 qershor 2012E diel, 10 qershor 2012E diel, 10 qershor 2012E diel, 10 qershor 2012E diel, 10 qershor 2012

SULMET PER SHQIPEN, PER HUMORIN, SULMET PER SHQIPEN, PER HUMORIN, SULMET PER SHQIPEN, PER HUMORIN, SULMET PER SHQIPEN, PER HUMORIN, SULMET PER SHQIPEN, PER HUMORIN, KRISHTIN DHE “NDJENJAKRISHTIN DHE “NDJENJAKRISHTIN DHE “NDJENJAKRISHTIN DHE “NDJENJAKRISHTIN DHE “NDJENJAT NEGAT NEGAT NEGAT NEGAT NEGATIVE”TIVE”TIVE”TIVE”TIVE”

FUSHATA KUNDER NOLITAgim VAgim VAgim VAgim VAgim Vinca: Ja akuzat e pavend të Sabri Hamititinca: Ja akuzat e pavend të Sabri Hamititinca: Ja akuzat e pavend të Sabri Hamititinca: Ja akuzat e pavend të Sabri Hamititinca: Ja akuzat e pavend të Sabri Hamitit

Naum Prifti: Si eNaum Prifti: Si eNaum Prifti: Si eNaum Prifti: Si eNaum Prifti: Si ekam njohur unëkam njohur unëkam njohur unëkam njohur unëkam njohur unëSterio SpassenSterio SpassenSterio SpassenSterio SpassenSterio Spassen

Sterjo Spasse, shkrimtar dhe edukatorSterjo Spasse, shkrimtar dhe edukatorSterjo Spasse, shkrimtar dhe edukatorSterjo Spasse, shkrimtar dhe edukatorSterjo Spasse, shkrimtar dhe edukator.....Kujtimet e shkrimtarit Naum PriftiKujtimet e shkrimtarit Naum PriftiKujtimet e shkrimtarit Naum PriftiKujtimet e shkrimtarit Naum PriftiKujtimet e shkrimtarit Naum Prifti

lexuar në nderimin që u organizuar përlexuar në nderimin që u organizuar përlexuar në nderimin që u organizuar përlexuar në nderimin që u organizuar përlexuar në nderimin që u organizuar përshkrimtarin Spase nga Biblioteka eshkrimtarin Spase nga Biblioteka eshkrimtarin Spase nga Biblioteka eshkrimtarin Spase nga Biblioteka eshkrimtarin Spase nga Biblioteka e

Kongresit në WKongresit në WKongresit në WKongresit në WKongresit në Washington me 8 Maj 2012ashington me 8 Maj 2012ashington me 8 Maj 2012ashington me 8 Maj 2012ashington me 8 Maj 2012

Urtësia e të urtitUrtësia e të urtitUrtësia e të urtitUrtësia e të urtitUrtësia e të urtitKy tregim i kushtohet patriotit tëKy tregim i kushtohet patriotit tëKy tregim i kushtohet patriotit tëKy tregim i kushtohet patriotit tëKy tregim i kushtohet patriotit të

shquar që dha një kontribut të madhshquar që dha një kontribut të madhshquar që dha një kontribut të madhshquar që dha një kontribut të madhshquar që dha një kontribut të madhnë çështjen kombëtare shqiptare,në çështjen kombëtare shqiptare,në çështjen kombëtare shqiptare,në çështjen kombëtare shqiptare,në çështjen kombëtare shqiptare,

Aqif Pashë ElbasanitAqif Pashë ElbasanitAqif Pashë ElbasanitAqif Pashë ElbasanitAqif Pashë Elbasanit

E-mail:E-mail:E-mail:E-mail:E-mail: rilindasi@gmail.com

○ ○ ○ ○

faqe 17faqe 17faqe 17faqe 17faqe 17 ○ ○ ○ ○

faqe 16faqe 16faqe 16faqe 16faqe 16

Na ndiqniedhe

onlinewww.shqiptarja.com

Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore: Admirina PEÇI

Naum PriftiNaum PriftiNaum PriftiNaum PriftiNaum Prifti Arben LlallaArben LlallaArben LlallaArben LlallaArben Llalla

Shqiptarët ortodoks nuk kanë jetuarShqiptarët ortodoks nuk kanë jetuarShqiptarët ortodoks nuk kanë jetuarShqiptarët ortodoks nuk kanë jetuarShqiptarët ortodoks nuk kanë jetuarvetëm në Rekën e Epërme, por elementinvetëm në Rekën e Epërme, por elementinvetëm në Rekën e Epërme, por elementinvetëm në Rekën e Epërme, por elementinvetëm në Rekën e Epërme, por elementin

shqiptar ortodoks e ndeshim edhe nëshqiptar ortodoks e ndeshim edhe nëshqiptar ortodoks e ndeshim edhe nëshqiptar ortodoks e ndeshim edhe nëshqiptar ortodoks e ndeshim edhe nëKavadarc në fillim të viteve 1900, jaKavadarc në fillim të viteve 1900, jaKavadarc në fillim të viteve 1900, jaKavadarc në fillim të viteve 1900, jaKavadarc në fillim të viteve 1900, ja

faktet e reja nga gjurmimet e fundit...faktet e reja nga gjurmimet e fundit...faktet e reja nga gjurmimet e fundit...faktet e reja nga gjurmimet e fundit...faktet e reja nga gjurmimet e fundit...

○ ○ ○ ○

faqe 20faqe 20faqe 20faqe 20faqe 20

Ja emrat e fshatraveJa emrat e fshatraveJa emrat e fshatraveJa emrat e fshatraveJa emrat e fshatraveshqiptare ortodokseshqiptare ortodokseshqiptare ortodokseshqiptare ortodokseshqiptare ortodokse

në Maqedoninë Maqedoninë Maqedoninë Maqedoninë Maqedoni

Prej disa vitesh u morame studimet rreth

gjetjes së fshatrave nëGreqi që dikur kanë qenëtë banuar nga shqiptarëtortodoks dhe mysliman.Me kalimin e viteve dheshtypjes shtetëroreshumë prej këtyre ban-orëve i braktisën këto fs-hatra dhe disa të tjerë uasimiluan duke u dek-laruar grek. Sot në tëvërtetë këta njerëz janëqytetar të denjë të shtetgrek, por në venat e tyrekalon ADN e gjakut sh-qiptar që ndoshta njëditë do të ndërgjegjëso-het dhe do rikthehetorigjinës së saj të vërtetë.

Kaq vite janë bërë qëjetoj në Maqedoni dheshumë pak lexova për

kërkimet e studiuesve dhehistorianëve shqiptar tëMaqedonisë që të merrenme shqiptarët ortodoks tëcilët prej vitesh janëdetyruar të braktisin iden-titetin shqiptar nga presio-net ose privilegjeve që ujanë ofruar nga shteti slla-vo-maqedonas.

Gjatë kërkimeve për tëgjetur të dhëna për disafshatra në Greqi që janëbanuar me shqiptar, nde-sha edhe të dhëna seriozenga burime bullgare, ser-be, greke dhe franceze kujepeshin emrat e fshatraveqë janë banuar në fillim tëshek.XX, nga shqiptarmysliman dhe ortodoks.Prandaj sot ne do të sjel-lim të dhënat të përgjiths-hme për disa fshatra nëMaqedoninë e sotme qëkanë qenë...

Noli dhe shqipjaNoli dhe shqipjaNoli dhe shqipjaNoli dhe shqipjaNoli dhe shqipjaDuke iu qasur me predispozi-

ta negative poezisë së Nolit,sikundër edhe veprës dhe person-alitetit të tij në përgjithësi, SabriHamiti, në librin Letërsia mod-erne shqipe, tekst shkollor përshkollat e mesme, i miratuar nga“Ministria e Arsimit” (nuk thuhetcila?) dhe i botuar e ribotuar disaherë nga shtëpia botuese “LibriShkollor” (në këtë rast në Prish-tinë), “ngrit”, herë-herë, problemetë paqena dhe bën vlerësime tëpaqëndrueshme. Cilat janë ato?Duke mos dashur të zgjatemishumë, po ndalemi te dy-tri çësh-tje si më të rëndësishme dhe qëbien më shumë në sy gjatëshfletimit të tekstit në fjalë. “Nolie mësoi shqipen nga “Albania” eKonicës” - thotë autori i Letërsisëmoderne shqipe. Këtë pohim aiia mvesh vetë Nolit, por pa edhënë burimin se ku (në cilën vepër) Noli paskësh deklaruar se

“shqipen e kishte mësuar nga kjorevistë e Konicës”. Sigurisht kamenduar te Autobiografia, por njërilexim i kësaj vepre të lezetshmena bind se këto nuk janë fjalët eNolit, por të autorit të librit Letër-sia moderne shqipe, me të cilinnxënësit tanë jo vetëm në Kosovë,por edhe në Shqipëri, e mësojnëNolin dhe autorët e tjerë “mod-ernë” të letërsisë shqipe, si: Fish-ta, Konica, Midhat Frashëri, AliAsllani, Etëhem Haxhiademi e tëtjerë. Është e vërtetë se te Auto-biografia e tij, e shkruar, përmodesti, në vetën e tretë, Noli po-hon pa fije kompleksi: “Fan Nolimësoi mjaft nga Faik Konica, i ciliishte një burrë me kulturë të gjerëdhe ekspert i letërsisë frënge”,ndërsa revistën “Albania” e për-mend vetëm në konstekst të për-pjekjeve (të kota) të tij për ta sig-uruar këtë revistë dhe për t’u bërëkorrespondent i saj nga Athina nëvitin 1901 dhe asgjë më shumë.

Nuk na shkon mendja ta mo-hojmë...

○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○

vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15

Polovina: Gjon Muzaka i Beratit përballë Skëndërbeut Polovina: Gjon Muzaka i Beratit përballë Skëndërbeut Polovina: Gjon Muzaka i Beratit përballë Skëndërbeut Polovina: Gjon Muzaka i Beratit përballë Skëndërbeut Polovina: Gjon Muzaka i Beratit përballë Skëndërbeut

E kaluara ka një rëndësi tëmadhe për ne. Më duket se

jemi duke rrëmuar ca si shumënë histori, por ajo është e domos-doshme të njihet, që ta kemi të

qartë se nga vijmë e nga ç’gjë du-het të largohemi. Dhe më mirë sekush do tjetër këtë e bën një stu-diues, një historian apo dhe njëshkrimtar. Duke shkruar për prin-cipatën e Muzakajve dhe përMyzeqenë, gjykojmë se edhe në

këtë rast jemi duke shkruar his-tori. Dhe, nëse kemi marrë për-sipër të themi të vërtetat ashtusiç i kemi lexuar, studiuar, dëg-juar dhe përjetuar, do t’i luteshalexuesit tim të mrekullueshëm qëelegancën...

○ ○ ○ ○

faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19

Jovan JanoJovan JanoJovan JanoJovan JanoJovan Jano

Si shkrimtar i jammirënjohës Sterjo

Spasses, nga i cili mëso-va se mund të bëhejletërsi me mjedise dhepersonazhe shqiptare.Kur lexova romanin e tij“Afërdita,” dhe ndeshapërshkrimin për XhaKoroveshin tek rrintepranë oxhakut me katru-ven e ujit pranë e me çi-bukun në gojë, umrekullova. Qe krejtndryshe nga romanetfranceze e italiane qëkisha lexuar deriatëherë, si “Konti i Mon-te Kristos,” “Bija emallkuar” “Ura e Psh-erëtimave,” “Maska ezezë,” e të tjera të këtijlloji, mbushur me kontëre kontesha, aristokratë e

dukesha. Romanet e hua-ja ishin tejet larg jetëssime, si nga konceptet, singa komunikimi me etikëaristokrate. Pra Afërditaishte romani me telashete gëzimet e një vajzeqytetare qe punonte ar-simtare ne fshat. Më vonëpata rast të lexoja edhe ro-manin e tij “Pse?” me famënë atë kohë, ku spikasninpikëpyetjet e një djali të ri,që jeton mes një mjedisidisi të huaj e të pakuptuarpër të, prandaj i jep fundjetës me vetëvrasje. Lexi-mi i këtyre veprave e ngri-ti Sterjo Spassen në sytë emi në apogjeun e sh-krimtareve shqiptarë,prandaj sapo vajta në Ti-ranë për të vazhduar sh-kollën e mesme, dëshiraime me e madhe ishte tashihja Sterjon...

Në foto:(Majtas)SabriHamiti(djathtas)Fan Noli

Agim VAgim VAgim VAgim VAgim Vincaincaincaincainca

allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N° 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro - 85100 Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli

www.shqiptarja.com E diel, 10 qershor 201214

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom DEBATSSSSSTUDIUESITUDIUESITUDIUESITUDIUESITUDIUESI SULMETSULMETSULMETSULMETSULMET

FUSHATA KUNDER NOLITJa akuzat e pavend të Sabri HamititAgim VAgim VAgim VAgim VAgim Vincaincaincaincainca

vijon nga faqja 13

Fushata kundër Nolit është sulm ndaj vlerave kulmore të kulturës shqiptare.Fushata kundër Nolit është sulm ndaj vlerave kulmore të kulturës shqiptare.Fushata kundër Nolit është sulm ndaj vlerave kulmore të kulturës shqiptare.Fushata kundër Nolit është sulm ndaj vlerave kulmore të kulturës shqiptare.Fushata kundër Nolit është sulm ndaj vlerave kulmore të kulturës shqiptare.Për keqinterpretimin e disa aspekteve të jetës dhe të veprës së Nolit në një tekst shkollor…Për keqinterpretimin e disa aspekteve të jetës dhe të veprës së Nolit në një tekst shkollor…Për keqinterpretimin e disa aspekteve të jetës dhe të veprës së Nolit në një tekst shkollor…Për keqinterpretimin e disa aspekteve të jetës dhe të veprës së Nolit në një tekst shkollor…Për keqinterpretimin e disa aspekteve të jetës dhe të veprës së Nolit në një tekst shkollor…

...kurrsesi rolin që luajti revista “Al-bania” e Konicës në pasurimin e gjuhësshqipe dhe në kultivimin e shijes letraretë kohës, rol ky që në letërsinë dhe kul-turën shqiptare të fundit të shek. XIXdhe të fillimit të shek. XX është pa dy-shim i madh dhe i rëndësishëm, por për-para se të arrinte te “Albania” e Kon-icës, Noli ishte edukuar në rrethin famil-jar, në vendlindjen e tij, në Ibrik-Tepe,atje prej nga u nis në botën e madhe meporosinë e gjyshit që “të mos qëndronteshumë në Athinë”, por “të hidhej në Sh-qipëri”, sepse “atje ishte atdheu i tyre ivjetër”.

Në qoftë se nxënësve tanë, por edhelexuesve të tjerë, u duhet thënë patjetërse ku e si e mësoi shqipen Noli, përgjigj-ja do të ishte tjetër nga ajo që ofron tek-sti në fjalë.

Noli e mësoi shqipen para së gjith-ash nga nëna e tij shqiptare, Maria, gruae thjeshtë fshatare, por inteligjente, qënuk dinte asnjë fjalë greqisht, e cila kure dëgjoi meshën e parë shqip të të birit,në Sofje, në vitin 1908, e emocionuar pamasë, tha: “Tani e di se puna më e mirëqë kam bërë në jetë është ajo kur tëshpura në shkollë në thes”; Noli e mësoishqipen, mbase edhe më shumë se nganëna që e lindi, nga gjyshja e tij, Sum-ba, që u përkujdes për të me dashuri edhembshuri të rrallë, e cila, siç dëshmoni nipi, s’e hoqi kurrë kostumin shqiptar,ndërsa vallet popullore shqiptare i loztenë sheshin e kishës së fshatit si të ishteçupë e re edhe në moshën shtatëdh-jetëvjeçare; Noli e mësoi shqipen ngagjyshi i tij luftëtar, Gjergj Kapedani dhebashkëluftëtari i tij, Gjerd Kapedani, icili ishte një burim i vërtetë rrëfimeshnga më interesantet dhe nga njerëzit etij të tjerë të familjes dhe të afërmit e tijtë shumtë, që e donin aq shumë.Ndërkaq, libri i parë në shqip që lexoi,siç pohon vetë te Autobiografia, ishte njëpërkthim i Dhiatës së Re i bërë nga doramjeshtërore e Kristoforidhit. Gjatë qën-drimit në Egjipt do të binte në kontaktme Thimi Mitkon, Spiro Dinen, JaniVruhon dhe Thanas Tashkon, që të katërnjerëz me kulturë dhe atdhetarë të kul-luar; ky i fundit, siç dihet, duke parë tekdjaloshi i Ibrik-Tepesë talentin dhe zg-juarsinë, por edhe lidhjen e fortë mekauzën shqiptare, e nisi Nolin e ri nëmisionin e tij në Amerikë për të shpëtu-ar komunitetin e atjeshëm ortodoks sh-qiptar nga asimilimi grek.

Nga babai i tij, Stilian Noli, Theofanitrashëgoi: adhurimin e heronjve, am-bicien për të qenë i parë (në fshat e gjet-kë) dhe pasionin për muzikën kishtare,e cila ndikoi doemos në edukimin eveshit të tij për muzikalitetin e rrallëqë përshkon tërë poezinë e tij, nga vjer-sha e parë Fryn, moj erë… (1907) e gjertek e fundit, që i bie të jetë Vdekja eSulltanit, e botuar te gazeta “Dielli” mepseudonimin Namik Namazi më 1964,një vit para vdekjes së autorit më 13mars 1965.

Edhe pse lindi e jetoi jashtë Sh-qipërisë dhe u shkollua në gjuhë të hua-ja, Noli e përvetësoi dhe e shkroi shqipensi rrallë ndonjë njeri tjetër i penës ndërshqiptarë, me një fjalë si një usta i

vërtetë. Gjuha e Nolit është asht e jo tul- thoshte Kuteli, ndërsa Çabej, në dek-laratën e dhënë me rastin e vdekjes sëkëtij “Demiurgu të shqipes”, nënvizon-te se në poezinë e Nolit, sikurse edhe nëtërë veprën e tij, origjinale e të përkthy-er, “shihet se sa mund të jetë gjuha sh-qipe e ashpër e e vrazhdë dhe e fortë nëashpërsinë e saj”.

Po përse në tekstin Letërsia moderneshqipe thuhet se Noli e mësoi shqipen

nga “Albania” e Konicës? Sado i pash-err që duket në shikim të parë ky po-him, pra pohimi se Noli e mësoi shqipennga “Albania” e Konicës, siç paskëshdeklaruar vetë (!), nuk është i rastit dhepa funksion. Ai është vënë aty për t’utransmetuar nxënësve që u dedikohetteksti dhe lexuesve të tjerë eventualë tëtij dy porosi: një, të tregojë se gjoja No-lit i mungonte formimi i mirëfilltë ko-mbëtar e gjuhësor dhe, e dyta, ta

“ngrisë”, siç do të thosh-te autori i tekstit në fjalë(në vend se ta ngrejë), nëfrymën e aversionit tëkrijuar për të në peri-udhën “post”, Konicënpërmbi Nolin, përkatë-sisht ta ulë paksa këtë tëdytin!

Më shumë se ç’thuhetkjo gjë, pra ideja mbi sh-qiptarësinë e mangët (?)të Nolit, që s’është veçsenjë paragjykim i thjesh-të dhe shqipen e tij tëmësuar nga librat, në tëvërtetë nga një revistë evetme - “Albania” e Kon-icës, lihet të nënkupto-het, gjë që e konfirmojnëedhe dy pohimet e tjeratë ngjashme të autorit:se Noli e kishte “hero so-

cial dhe moral” Krishtin dhe se në vjer-shën e tij të famshme Anës lumenjve për-mend Moskën.

Noli dhe “ndjenjat negative”

Vjershat satirike të Nolit, sipas au-torit të librit Letërsia moderne shqipepër klasën e tretë të shkollave të mes-me, për nga vlera qenkan “më të voglase vjershat autobiografike” (!) të këtijpoeti, sepse në to Noli futka “kaq emo-cione negative” sa u tretka “sensibilite-ti i matur i poezisë”.

Ta vlerësosh një poet negativishtose, së paku, të përpiqesh ta minimizoshatë, sepse në poezitë e tij ka shumë “emo-cione negative”, do të thotë: ose të jeshdiletant në letërsi e estetikë ose keq-dashës e tendencioz. Autori i këtij teks-ti nuk është i padijshëm e diletant, porduket se ai nuk i ka shpëtuar klimësnegative politike, që është krijuar nëkëto vite rreth Nolit dhe disa person-aliteteve të tjera të kulturës shqiptare.

Vlera e një poezie nuk varet ngaçfarësia e emocioneve, “pozitive” a “neg-ative” (ç’kuptim ka, më në fund, kjondarje strikte e emocioneve, që ta kuj-ton atë skemën tradicionale të ndarjessë personazheve në “pozitive” e “nega-tive”?), por nga cilësia e intensiteti indjenjës e mendimit dhe sidomos ngasendërtimi artistik i tyre në tekstin e saj.Vepra letrare ofron kënaqësi estetike jo

Vjershat satirikeVjershat satirikeVjershat satirikeVjershat satirikeVjershat satiriketë Nolit, sipastë Nolit, sipastë Nolit, sipastë Nolit, sipastë Nolit, sipasautorit të libritautorit të libritautorit të libritautorit të libritautorit të libritLetërsia moderneLetërsia moderneLetërsia moderneLetërsia moderneLetërsia moderneshqipe për klasënshqipe për klasënshqipe për klasënshqipe për klasënshqipe për klasëne tretë të shkol-e tretë të shkol-e tretë të shkol-e tretë të shkol-e tretë të shkol-lave të mesme,lave të mesme,lave të mesme,lave të mesme,lave të mesme,për nga vlerapër nga vlerapër nga vlerapër nga vlerapër nga vleraqenkan “më tëqenkan “më tëqenkan “më tëqenkan “më tëqenkan “më tëvogla se vjershatvogla se vjershatvogla se vjershatvogla se vjershatvogla se vjershatautobiografike” (!)autobiografike” (!)autobiografike” (!)autobiografike” (!)autobiografike” (!)të këtij poeti,të këtij poeti,të këtij poeti,të këtij poeti,të këtij poeti,sepse në to Nolisepse në to Nolisepse në to Nolisepse në to Nolisepse në to Nolifutka “kaq emo-futka “kaq emo-futka “kaq emo-futka “kaq emo-futka “kaq emo-cione negative” sacione negative” sacione negative” sacione negative” sacione negative” sau tretka “sensibi-u tretka “sensibi-u tretka “sensibi-u tretka “sensibi-u tretka “sensibi-liteti i matur iliteti i matur iliteti i matur iliteti i matur iliteti i matur ipoezisë”poezisë”poezisë”poezisë”poezisë”

Në foto:(Sipër)Fan Noli(poshtë)SabriHamiti

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 15www.shqiptarja.comE diel, 10 qershor 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI DEBATpse merret me fenomenet e bukura tërealitetit, por pse i transponon ato meforcë emocionale e artistike. Aristotelipohonte se veprat artistike që i drejto-hen së shëmtuarës, na kënaqin artistik-isht kur e riprodhojnë atë me vërtetësi.Kjo do të thotë se e bukura në natyrëdhe në art nuk janë e njëjta gjë. Rrje-dhimisht, na japin kënaqësi estetike dhei quajmë të bukura shumë vepra artis-tike, që paraqesin fenomene të shëmtu-ara të realitetit. Kështu, për shembull,është lehtë të kuptosh përse na pëlqe-jnë elegjitë e Nolit kushtuar BajramCurrit dhe Luigj Gurakuqit, që flasinpër dy figura të ndritshme të historisësonë kombëtare, që ishin njëkohësishtedhe miq të poetit, por është më vësh-tirë të kuptojmë pse na pëlqejnë po aq,në mos edhe më shumë, edhe poezitësatirike Marshi i Barabajt, Kirenari dheShën Pjetri në mangall, në të cilat stig-matizohen personazhe dhe dukuri neg-ative të realitetit.

E ulëta dhe e shëmtuara, sikurseedhe e bukura dhe e madhërishmja, janëkategori estetike dhe si të tilla ato kanëtë drejta plotësisht të barabarta në Re-publikën e letrave. Të pohosh, prandaj,se emocionet negative e “tretkan” sen-sibilitetin e poezisë, do të thotë t’ia mo-hosh poetit të drejtën që ta shikojë botënme sy kritik, kurse poezinë ta privoshnga përmasa e së keqes si një dimen-sion i rëndësishëm i artit në përgjithë-si. Thuhet se askush nuk e ka përjetuartmerrin e luftës më thellë se Homeri dheTolstoji, natyrisht secili në kohën e vet.Mirëpo, kur Homeri përshkruan ndesh-jet te dyert e Trojës, kurse Tostoji bete-jën e Borodinit, ata krijojnë një pamjeaq të gjallë e të bukur, e cila na ofronkënaqësi të rrallë estetike. A ka gjë mëtë bukur (si përjetim estetik e jo si situ-atë reale) sesa vargjet e Dantes, ku për-shkruhen tmerret e ferrit; a ka gjë mëtë bukur (përsëri si përjetim estetik e josi pamje konkrete) sesa skena ku kontiUgolin, thellë në rrethin e nëntë të fer-rit, tek dergjen mashtruesit e atyre qëbesojnë, tradhtarët e të afërmve, tëmiqve dhe të atdheut, ia ngjet me dhëm-bë “mes truve e qafës” kryepeshkopitRuxher, shkaktarit të vuajtjeve tëtmerrshme të tij dhe të të bijve e nipavetë tij të pafajshëm?

Askush deri më sot, askund në botë,nuk është ngritur të thotë për Dantendhe Ferrin e tij, ashtu siç thotë koleguynë për poezitë sarkastike të Nolit, se“emocionet negative tresin sensibilitetine poezisë”! E kundërta ka ndodhur shek-uj me radhë dhe vazhdon të ndodhë edhesot e tutje: vlerësimi i lartë për këtë ve-për madhore me “ndjenja negative”.Sepse, “emocionet negative”, kur janë tësendërtuara artistikisht, e rrisin sensi-bilitetin e poezisë, madje edhe më shumësesa ato “pozitive”. Edhe i madhi DeSanktis e konsideronte episodin e kontitUgolin si një ndër më të fuqishmit e Fer-rit, kurse këngën e 33-të, pikërisht atëku përshkruhet skena tronditëse e hak-marrjes së kontit Ugolin ndaj kryepesh-kopit Ruxher - analoge me atë të mbretitTidej ndaj tebanit Menalip dikur në Tebë- si një ndër më të bukurat e Ferrit dhetë gjithë Komedisë hyjnore.

Ka shkrimtarë, por edhe rryma tëtëra letrare, që e kanë në fokus të inter-esimit të tyre të keqen, të shëmtuarën,të ultën dhe grotesken, pra negativen,mirëpo kjo nuk i ul ata si shkrimtarëdhe artistë. Kryevepra të letërsisëbotërore, si Ferri i Dantes, për të cilinsapo folëm, tragjeditë e Shekspirit, ro-manet e Balzakut, Krimi dhe dënimi eDostojevskit etj., bartin në brendi të tyreshumë “emocione negative” (vrasje,krime, mallkime etj.), mirëpo askujt derimë sot nuk i ka shkuar ndër mend t’iakuzojë autorët e tyre për “tretje” të“sensibilitetit të matur të poezisë”, siç

vepron kritiku ynë “pozitivist” me No-lin.

Prej romantizmit e këndej, posaçër-isht prej realizmit kritik e sidomosnatyralizmit, shkrimtarët e kanë vënënë qendër të veprave të tyre të keqen,të ultën dhe të shëmtuarën, kuptohet nëemër të angazhimit për të mirën dhehumanizmin. Në shekullin XX flitetgjithnjë e më shumë për movizmin (ngafrëngj. mauvais) dhe estetikën e sëkeqes. Kjo e ka shtyrë shkrimtarin dheteoricienin bashkëkohor frëng ZhorzhBataj të shkruajë librin Letërsia dhe ekeqja, në të cilin merret me krijimtarinëe Bodlerit, të Lotreamonit, të Blejkut,të Sadit, të Prustit, të Kafkës dhe tëZhënesë, që ka emërues të përbashkëtpraninë e vuajtjes, të dhembjes, të vet-misë, të revoltës dhe të melankolisë e,madje, edhe të dhunës dhe seksit, nëgjirin e saj. Ndër prijatarët e këtij pro-cesi në letërsi mund të konsiderohenBodleri në poezi (Les Fleurs du mal) dheZola në prozë (Tereza Raken, Nana,Zherminal etj.), i cili e pat shpallurdevizë të vetën thënien paradoksale: “Tëurresh do të thotë të dashurosh”.

Noli si krijues dhe si njeri ka kri-tikuar gjatë tërë jetës dukuritë negativenë jetën shqiptare dhe ka shprehur mlle-fin e përbuzjen e tij në vargje për“dallkaukët, kopukët dhe turmat patru”, por kjo nuk na jep të drejtë tagjykojmë atë për teprim me ndjenjatnegative.

Jo poeti, por kritiku në këtë rast,ndonëse edhe vetë poet, ka manifestuarndjenja negative e paragjykime!

Noli, Krishti dhe të qeshurit

S. Hamiti pohon se Krishti ishte “herosocial dhe moral” i Nolit, konstatim ky, tëcilin e përsërit dy-tri herë pa nevojë. Nëtë njëjtën kohë, po aty, citon Konicën, si-pas të cilit, “Noli nuk plakej, sepse dintetë qeshej edhe në pleqëri”. Ç’të keqe kakëtu? - mund të pyesë dikush me të drejtë.Dhe, vërtet, në pohimet e mësipërme, nëshikim të parë, s’ka asgjë të pazakonshme.Mirëpo, për ata që këto punë i gjykojnëpak më hollë dhe plaken pak më gjatë mbiletra, këtu ka një kontradiktë flagrante.Feja e krishterë, sikurse edhe fetë e tjera,nuk e rekomandon të qeshurit, sikundëras vajin e zemërimin, por vuajtjen dhenënshtrimin. Zoti ynë, Jezu Krishti, nuk

qeshte kurrë - thuhet në librat e shenjtë.Për dishepujt fanatikë të martirit ngaNazareti, të qeshurit është njëfarë herez-ie. Inkuizicioni e zhduku pjesën e dytë tëPoetikës së Aristotelit, sepse ajo i kushto-hej të qeshurit dhe komikes. Rrjedhi-misht, një dishepull besnik i Krishtit, çfarëpaskësh qenë Noli, sipas S. Hamitit, nukdo të duhej të qeshte e përqeshte aqshumë, madje edhe në pleqërinë e vet tëthellë.

Noli, edhe pse prift e peshkop, ish-te tepër njerëzor e tokësor për ta pasurideal të vetëm figurën e përvujtë të JezuKrishtit, të cilit ai ia vë pranë figurataspak të devotshme të dy personalitetevetë mëdha historike; të dy

strategëve e luftëtarëve me nam: Na-poleonit dhe Skënderbeut. Të pohosh seNoli e kishte, gjatë tërë jetës, “hero so-cial e moral” Krishtin, kur dihet se ai iadhuronte po aq, në mos më shumë, edheNapoleonin e Skënderbeun (më vonëedhe Luigj Gurakuqin e Bajram Currin)dhe sidomos “heronjtë e kulturës”: Shek-spirin e Servantesin; Khajamin e Ibse-nin; Bethovenin e Shtrausin; BernardShoin e Tomas Manin, por edhe shumëtë tjerë; të pohosh, pra, se Noli e kishte,

gjatë tërë jetës, “hero social e moral”Krishtin, siç vepron kolegu S. H., do tëthotë ta shikosh shtrembër e njëanshëmfigurën e tij madhore dhe ta reduktosh -në përmasën pothuaj fetare - veprën e tijtë gjerë e komplekse.

Krijimtaria letrare, sipas Nolit dhesidomos ajo pjesë e saj që quhet satirë,ka aftësinë t’i bëjë njerëzit të qeshin, poredhe të qajnë. Në introduktën për DonKishotin, pasi flet për popullaritetin emadh të romanit të Servantesit, përk-thyesi dhe interpreti brilant i kësaj ve-pre në gjuhën shqipe, Fan S. Noli, thotëse vepra në fjalë dhe heroi i saj, me bë-mat e tij qesharake e anakronike, na bënjo vetëm të qeshim, por “edhe të qajmë”,sepse “Don Kishoti është një idealist nëtërë kuptimin e fjalës”, i cili përpiqet tandryshojë në mënyrën e vet donkisho-teske - të huajtur nga romanet kalorë-siake - këtë botë të padrejtë e mizore,sepse gjithë ç’bën e bën “për të mirën enjerëzisë dhe jo për ndonjë interes vet-jak”.

Noli dinte të bënte humor edhe nëllogari të vet dhe kjo gjë shihet jo vetëmnë ndonjë poezi të tij si Plak, topall dheashik dhe në disa shkrime publicistike siai Kryeministri i binte fyellit, por akomamë shumë në fjalimet e tij brilante tëmbajtura para shqiptarëve të Amerikës.Në raste të ndryshme, në takime private,por edhe në tubime publike, Noli tregon-te shpeshherë anekdota dhe bënte sha-ka në adresë të klerikëve ortodoksë, rendky të cilit i takonte edhe vetë. Kjo sjelljetij tregon fare mirë sesa zemërgjerë ish-te Noli si njeri e krijues dhe sa të lira e,madje, edhe liberale ishin pikëpamjet etij për artin, fenë, moralin dhe shoqërinënë përgjithësi. Humori, përkatësishtshpirtorësia, ishte një dhunti etrashëguar nga familja e vendlindja, poredhe e kultivuar nga kontakti me kolosëte artit botëror si Shekspiri, Servantesi,Tolstoji, Bernard Shoi etj. Noli e dontedhe e çmonte shumë karikaturistin frëngDomje, të njohur për karikaturat e tijpolitike kundër mbretërve e tiranëve.

Në korrespondencën e tij të pasurka shumë pasazhe të bukura humoris-tike, ashtu siç ka ironi e sarkazëm te tek-stet e tij të shumta polemike. Një njëligjëratë të mbajtur para shkrimtarëvetë rinj amerikanë në fillim të viteve ’60në Boston, Noli i bënte të qeshnin megjithë zemër dhe të duartrokisnin nëskenë të hapur me batutat e tij plot kripëtë pranishmit në sallë, shkrimtarët e rinjamerikanë.

Të rrallë janë krijuesit dhe intele-ktualët shqiptarë që kanë ditur ta sin-tetizojnë aq natyrshëm dhe në mënyrë aqmjeshtërore shpirtin dhe filozofinë e pop-ullit, sikundër edhe shijen e tij për tëbukurën, me dijen, kulturën dhe erudi-cionin e librave e të bibliotekave.

T’u thuash, prandaj, nxënësve tëklasës së tretë gjimnaz, por edhe lexuesvetë tjerë eventualë, se Noli e kishte “herosocial dhe moral” Krishtin, aq më shumëqë figura e Krishtit në këtë rast ka kono-tacione pak a shumë negative, është njërrudhje dhe një ngushtim i botës ko-mpleske të Nolit, në mos dhe stërkeqje ebotëkuptimit të tij humanist në kup-timin e plotë të fjalës. Një njeri që qeshe përqesh aq shumë, madje deri nëpleqëri të thellë, a do të mund ta kishteidhull të vetin dhe të vetëm Krishtin?Krishti te Noli është simbol i njeriut ide-alist e martir, që nuk e kupton turmadhe asgjë më shumë. Diçka si Sokrati,Niçe, Spinoza etj.

Shënim:

Studimi i Studimi i Studimi i Studimi i Studimi i Agim VAgim VAgim VAgim VAgim Vincës do të vijojëincës do të vijojëincës do të vijojëincës do të vijojëincës do të vijojënumrin e ardhshëm me të tjera argu-numrin e ardhshëm me të tjera argu-numrin e ardhshëm me të tjera argu-numrin e ardhshëm me të tjera argu-numrin e ardhshëm me të tjera argu-mente mbi fushatën paragjykuese gjatëmente mbi fushatën paragjykuese gjatëmente mbi fushatën paragjykuese gjatëmente mbi fushatën paragjykuese gjatëmente mbi fushatën paragjykuese gjatëtë këtyre viteve të fundit ndaj Nolit. Stu-të këtyre viteve të fundit ndaj Nolit. Stu-të këtyre viteve të fundit ndaj Nolit. Stu-të këtyre viteve të fundit ndaj Nolit. Stu-të këtyre viteve të fundit ndaj Nolit. Stu-dimi është marrë nga vepra e fundit edimi është marrë nga vepra e fundit edimi është marrë nga vepra e fundit edimi është marrë nga vepra e fundit edimi është marrë nga vepra e fundit estudiuesit “Arti i Reagimit”studiuesit “Arti i Reagimit”studiuesit “Arti i Reagimit”studiuesit “Arti i Reagimit”studiuesit “Arti i Reagimit”

Në foto:(Sipër)AgimVinca(poshtë)kopertinae librit“Arti iReagimit”

www.shqiptarja.com E diel, 10 qershor 201216

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom TREGIM

Bahri MyftaiBahri MyftaiBahri MyftaiBahri MyftaiBahri MyftaiSerxhio MazrekuSerxhio MazrekuSerxhio MazrekuSerxhio MazrekuSerxhio Mazreku

Pashai, si rrallë herë piu radhazi dyfilxhan me çaj. Ishte çaj i ri, i sapombledhur në malet e Polisit. Kjo e këna-

qi! Ndërkohë jehuan tingujt e kambanës sëkishës së Kalasë. Instinktivisht vështroisahatin e madh përballë. Ishte koha kurlinte kolltukun dhe i afrohej tavolinës sëpunës. Dy gazeta, një që dilte në qytetin etij, në Elbasan, dhe një gazetë e Tiranësvazhdonin të njëjtën linjë, duke pasqyruarme besnikëri e pasion bëma dhe ngjarje ngaLufta e Vlorës. Në njërën prej tyre lexoi njëpoezi, të kthyer tashmë në këngë. “Bëjmëluftë me një mbret dyzet milion”. Vargu estepi, po e mbylli me buzëqeshje. Nisi të lex-ojë shtypin dhe buletinet e huaja. Londrambante qëndrimin e mirënjohur, madje meç’vinte re ai, në rreshta e faqe, Londra patibërë përpara, nga sovranitet të kufizuar, nësovranitet pa kufi, vendim i Kongresit tëLushnjës-, ku pashai i Elbasanit qe firmë-tari i parë-. Në shtypin frëng sulmi Italianparodizohej si “dashuri”e kahershme e tyrendaj Shqipërisë. Në atë të Stambollit sakri-fica, qëndresa, lufta, ndaj një mbretërie tëmadhe, konsiderohej si “shpagim” ndaj “be-sëthyerjes”’ që i qenkësh bërë PerandorisëOsmane qysh në fillim të shekullit njëzetë.Te shqiptarët e Amerikës bëhej thirrje përqëndresë, guxim e trimëri, madje betejaheroike e Vlorës, krahasohej me atë të Ter-mopileve. Ndërkohë hyri një djalë i gjate meflokë të verdhë, të rënë mbi supe, i shën-detshëm dhe i fuqishëm si pishat e krahinësprej nga vinte. Ishte besniku i tij, pinjollifisit të Bonjakëve të famshëm për trimëridhe besë. Ai la mbi tavolinë një zarf të madh,të bardhë. Pashai e hapi. Letra ishte ngakryeministri.. Kryeministri! Diçka i kujtoiajo letër, prandaj i pëlqeu të ngrihej, e tëlëvizë. Nisi të bëjë ecejake nga dritarja nëdritare,. U përqendrua te selvitë që mbulo-nin me hijen të gjithë oborrin Foli nën zë..Dikur pati marrë një letër prej kryeminis-trit të parë të historisë së këtij vend. Sakaqi buisën kujtimet dhe iu shfaq portreti i Is-mail Qemalit. Kryetari nuk jetonte më. Jo,nuk jeton! Po kujtimi i letrës së tij dhe fy-tyra…. Ah, ajo fisnikëri e pashoqe!.. Histo-ria, i pati shkruar kryetari, do të dijë tëdallojë patriotin nga tradhtari dhe do t’icaktojë secilit vendin e vetë se ç’vend do tëkem unë në histori, këtë nuk e di. !Sa përju, emri juaj i shkëlqyer si patriot, do tëmbetet i shkruar në faqet e ndritura të his-torisë sonë…Erdhi përsëri pranë tavolinës,erdhi aq lehtë dhe aq qetë, sikur kishte frikëse, si mendimet ashtu dhe portreti, mundt’i iknin, të largoheshin. Një dashuri e atil-lë, një konsideratë aq e madhe e shkruarnë atë letër, do të ishte e vështirë të mbahejgjatë, megjithatë ajo tani qe kthyer në mishdhe gjak, mund të largohej prej tij, vetëmatëherë, kur të ikte edhe vetë nga kjo botë.U ndje mirë. Nisi të lexojë.. I dashur vëlla,niste ajo. dhe rresht pas rreshti, gati të dyjafaqet e saj, përshkoheshin prej këtij respe-kti e ngrohtësie. Kryeministri lavdëronteqytetin dhe qytetarët për gatishmërinë, or-ganizimin dhe trajtimin e ndihmave dhënëluftës. Veçanërisht ngrinte lart gratë e va-jzat, zonjat dhe zonjushat, që si askund nëqytet tjetër, kishin hequr zbukurimet e tyre,unaza, vath, gjerdanë, lule prej sermi, prejari e argjendi, vetën e vetëm që edhe zbuku-rimet e bukurisë së tyre, të viheshin në shër-bim të asaj çështje, që do të thoshte për at-dheun: o jetë, o vdekje! Përshëndeste

bandën muzikore, që së bashku me sëmotrën e saj ardhur nga Amerika, pati je-huar aq fort dhe shëndetshëm, sa pushkëtdhe topat! Këto falje dhe përshëndetje,kryeministri, lutej që t’u përcilleshin tek etek qytetarëve. Shumë mirë, tha i kënaqur.Do të hartonte me kujdes listën e dhu-ruesve, qofshin ato në para, ushqimi, nëprodhimet bujqësore të stinës apo të rezer-vave, në veshje, të bëra enkas apo të ruaj-tura. Domosdo, një vëmendje të veçantë dot’i kushtonte aktit të pashembullt të zon-jave dhe zonjushave, grave, moshuara e tëreja. Ndihej krenar që qëlloi të ishte bash-këqytetar me ta!. Thirri besnikun e vet,flokëverdhin dhe i dha detyrën. Ai, gati injihte të gjithë dhuruesit Përgjatë lexim-it, mbi një emër qëndroi. Çfarë ka? Ndë-rhyri pashai që vuri re pezmatimin etjetrit!... Im, zot, tha djali. Ju e njihni fortmirë familjen Papadhimitri që jeton nëlagjen pranë varrit të Kristoforidhit!? Atëditë që gratë e vajzat, vajzat dhe nuset qëdhuruan stolitë.. Njëra nga to, nuse e re, esapo ardhur në derën e asaj familje, bërisiç bënë gjithë shoqet dhe mikeshat e saj,hoqi unazën e nusërisë nga gishti dhe edhuroi, Mirëpo atë veprim, pas nja dyditësh, në i paskësh pikasur e vjehrra.. Djenë shtëpi paska plasur sherri madh derisa

ajo ka urdhëruar të birin që ta ndaj nus-en.!. Të ndajë nusen!Të ndaka nusen! Epse, pse.? Sepse shenjën e vogël në gisht, erriti, e bëri, e bëri sa tërë atdheu! Na ur-dhëroka djalin të ndajë.....

Budallaçka! Paska mbetur po ajo vosk-opojare budallaqe që kam njohur sot enjëzetë e ca vjet më parë. Pashai, për ko-hën që foli, solli në mend vitet e largëta,kur kryente detyrën e Guvernatorit tëPërgjithshëm të Danubit, ku në drejtimindhe komandën e tij ishin gjithë kombet nëtë dy anët e lumit... Atëherë, Guvernatori ipërgjithshëm pati marrë shumë bashkatd-hetarë rreth vetes, me të cilët, pa dyshimkryente punët më të rëndësishme, Një nderta, me i afërti, ishte bashkëqytetari i tijSotir Papadhimitri... Sotiri shërbente sikomandant dogane te “Ura me harqe”. Atyjetonte një komunitet voskopojarësh, ngu-litur nja pesëdhjetë vjet më parë, Sotiri hyrikollovar tek ta. Nusja ishe një bukuroshe eshkurtër e tekanjoze, megjithatë dy vitet epara shkonin mirë, deri sa Voskopojarjamori vesh se i shoqe bënte ca pyetje të rrez-ikshme. Ai dy herë në javë shkonte në Buku-resht. Takohesh me nje grup bashkatd-hetarësh që kishin një shtypshkronjë dheme të, bënin të mundur jo vetë daljen e njëgazete po edhe shumë materiale plot me

thirrje, deklarata, botoheshin opinione nganjerëzit më të ditur të kohës drejtuar ven-dit të tyre, që të bënte po ato që po bëninfqinjët, të cilët po largoheshin sa më larg të“të sëmurit të Bosforit”. Po mikun tim, thaPashai, nuk mund të kthente nga ajo rruganjë perandori e tërë e aq më pak ajo vosko-pojarka e përkëdhelur. !. Veç të keqen iandolli, një ditë, ndërsa shkonte deri në kufime Bullgarinë, ku dorëzonte gazetat dhematerialet që do të shkonin në atdhe ra nëpërpjekje me një çetë xhandarësh…

Ndërkaq, Guvernatorin e transferuan nëEpir në një detyrë ushtarake. Mori vetëpërsipër kujdestarinë ndaj familjes të vël-lamit se vëllamë ishte bërë ma Papadhimi-trin qysh atëherë, kur erdhën së bashkubrigjeve të Danubit.

Nuk mund ta lija djalin e Sotir Papa-dhimitrit rrugëve të Ballkanit, nuk doja, t’ivihej llozi asaj dere fisnik. Djali ishte kërthi,jo më shumë se dy vjeç,. Për fat, edhe e ëmaqe në një mendje me mua. Po tani, ç’dreqine sajon këtë sherr?ftoi në bisedë besnikun,si thua, biri im, i është dhimbsur unaza sivlerë paraje apo si vlerë shenjtërie?Cdo tëmë thuash, bir?.. Mirë.. nuk ke ç’thua…Nëse voskopojarja është marrosur krejt dhee ka hallin të parat, te parat e shumta qëmund ta ketë blerë, e rregullojmë është gjëqë rregullohet lehtë.. ndërsa po t ë ketëmerakun e shenjës e shenjës që mbart una-za, atë prapë e ka, madje shumë më tëbukur, shumë më me vlerë Nuk do ta shoh?Po djali?…shko, shko, biri im, gjema e sill-ma këtu djalin e Papadhimitrit!.. Të nesër-men, afër drekës e priti djaloshin në diva-nin e katit të dytë, që shërbente njëherazidhe si një muze i vogël. Në të qenë vendo-sur me shije dhe radhë emblema të historisësë hershme. Gjithmonë ilire, portrete tekapedanëve të më vonshëm, sidomos ata tëepokës së Skënderbeut, me vulat dhe shen-jat e tyre. Në një stendë tjetër ishin plotrelikte sipas shekujve dhe viteve përkatës,po aty gjeje stoli grash, si gjerdanë, veth,unaza të mbajtura prej princeshash të Ball-kanit dhe Evropës, të shtrenjta, shumë. Tështrenjta nga që shumica ishin në ar apoargjend. Në të djathtë ishin shumica e por-treteve të Rilindësve, rrethuar prej doku-mentesh që po atyre u përkisnin. Më tej kish-te flamuj kombëtar të madhësive të ndry-shme nga një pëllëmba deri në dy pash, tëgjithë kishin të përbashkët në fushën e kuqe,ndërsa shqiponja kishte trajtim të ndryshëm.Megjithatë zinte vend kryesor modeli ngri-tur në Vlorë në dymbëdhjetën, Pashai e për-shëndet djalin, e pyeti për të ëmën dhe nus-en. I tregoi letrën që pati marrë nga kryem-inistri, mbushur me falënderime për dhu-ruesin e ndihmave, ndër të cilët ishte edhevetë familja e djalit. Pasha i hodh krahundhe duke u mbështetur miqësisht te i riu, itha se dëshironte që edhe vetë tu bënte njëdhuratë -gjithnjë duke u hequr sikur nukdinte gjë për sherrin ndër ta, ndërmjet tëëmës dhe nuses- Djali e ndoqi pas. Zgjidh emerr, biri im, ti je djali i Sotir Papadhimi-trit, dhe të takon më shumë se të tjerët!..vër gishtin, vër gishtin, shëno ku të duash!….E la vetëm... I riu humbi duke soditur gatipër dy orë ato gjëra të pa para, të çuditshme,të befasishme!. Më në fund e bërizgjedhjen!Po, po e bëri përzgjedhjen e vetëdhe u kënaq. Pashai u ngjit lart. Atë, atë!?Pyeti djalin. E pyeti përsëri po më me kuresh-tje.,.. Po, tha djali, po, përsëriti, duke sh-kuar me sy e vesh drejt një flamuri, model injëjtë me atë kombëtarin!.. Pashai u ul tekolltuku aty pranë. Tundi kokën me ngada-lë, seç tha urtë nëpër buzë, dhe urdhëroi be-snikun e vet, të sillte një shishe verë.

Në foto: Aqif Pashë Elbasani

Urtësia e të urtitKy tregim i kushtohet patriotit të shquar që dha një kontribut tëKy tregim i kushtohet patriotit të shquar që dha një kontribut tëKy tregim i kushtohet patriotit të shquar që dha një kontribut tëKy tregim i kushtohet patriotit të shquar që dha një kontribut tëKy tregim i kushtohet patriotit të shquar që dha një kontribut të

madh në çështjen kombëtare shqiptare, madh në çështjen kombëtare shqiptare, madh në çështjen kombëtare shqiptare, madh në çështjen kombëtare shqiptare, madh në çështjen kombëtare shqiptare, Aqif Pashë ElbasanitAqif Pashë ElbasanitAqif Pashë ElbasanitAqif Pashë ElbasanitAqif Pashë Elbasanit

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 17www.shqiptarja.comE diel, 10 qershor 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI KUJTIMET

KRËHËRI I ARTË (LUÇI)SHKOLLA E PARUKERISË - ESTETIKËS

Kurse 6 - 9mujore.Për më të mirët mundësi punësimiRegjistrimi vazhdon

Adresa: Rr. Mihal Grameno,200m mbi Shkollen e Baletit

Tel: 04 2 233 950Facebook. Kreheri i Arte Tirane

SSSSSHKRIMTHKRIMTHKRIMTHKRIMTHKRIMTARIARIARIARIARI TËTËTËTËTË PPPPPANJOHURAANJOHURAANJOHURAANJOHURAANJOHURATTTTT

NAUM PRIFTISi e kam njohur unë Sterio Spasen

Sterjo Spasse, shkrimtar dhe edukatorSterjo Spasse, shkrimtar dhe edukatorSterjo Spasse, shkrimtar dhe edukatorSterjo Spasse, shkrimtar dhe edukatorSterjo Spasse, shkrimtar dhe edukator. Kujtimet e shkrimtarit Naum Prifti lexuar në nderimin që. Kujtimet e shkrimtarit Naum Prifti lexuar në nderimin që. Kujtimet e shkrimtarit Naum Prifti lexuar në nderimin që. Kujtimet e shkrimtarit Naum Prifti lexuar në nderimin që. Kujtimet e shkrimtarit Naum Prifti lexuar në nderimin qëu organizuar për shkrimtarin Spase nga Biblioteka e Kongresit në Wu organizuar për shkrimtarin Spase nga Biblioteka e Kongresit në Wu organizuar për shkrimtarin Spase nga Biblioteka e Kongresit në Wu organizuar për shkrimtarin Spase nga Biblioteka e Kongresit në Wu organizuar për shkrimtarin Spase nga Biblioteka e Kongresit në Washington me 8 Maj 2012ashington me 8 Maj 2012ashington me 8 Maj 2012ashington me 8 Maj 2012ashington me 8 Maj 2012

Biblioeka e Kongresit Amerikan,

nën përkujdesjen e Mr.Harris Grant në bash-këpunim me Ambasa-dën Shqiptare nëWashington dhe meAmbasadën e Repub-likës së Maqedonisë,organizuan një takimpër të nderuar shkrim-tarin Sterjo Spasse. Meatë rast u ekspozuannjë pjesë e librave të tijbotuar kohët e fundit,tetë vëllimet e SterjoSpasses nga seria eVeprave të zgjedhura,si dhe libri me kujtime“Im Atë Sterjo Spasse,”nga djali i tij IlindenSpasse. Në takim foliArian Spasse, nipi iSterjo Spasses, kësh-illtar në Ambasadën eShqipërisë në Wash-ington dhe shkrimtariNaum Prifti. Pjesëmar-rja e admirueshme eshqiptarëve tregoi in-teresimin e tyre përkëtë aktivitet kulturor.Veprimtaria u filmuanga VOA seksioni sh-qiptar dhe VOA maqe-donase.

Naum PriftiNaum PriftiNaum PriftiNaum PriftiNaum Prifti

Si shkrimtar i jammirënjohës SterjoSpasses, nga i cili

mësova se mund të bëhejletërsi me mjedise dhe per-sonazhe shqiptare. Kur lex-ova romanin e tij “Afërdita,”dhe ndesha përshkriminpër Xha Koroveshin tekrrinte pranë oxhakut mekatruven e ujit pranë e meçibukun në gojë, u mrekull-ova. Qe krejt ndryshe nga romanet franceze e italianeqë kisha lexuar deri atëherë,si “Konti i Monte Kristos,”“Bija e mallkuar” “Ura ePsherëtimave,” “Maska ezezë,” e të tjera të këtij lloji,mbushur me kontër e kon-tesha, aristokratë e duke-sha. Romanet e huaja ishintejet larg jetës sime, si ngakonceptet, si nga komuniki-mi me etikë aristokrate. PraAfërdita ishte romani metelashet e gëzimet e një va-jze qytetare qe punonte ar-simtare ne fshat. Më vonëpata rast të lexoja edhe ro-manin e tij “Pse?” me famënë atë kohë, ku spikasninpikëpyetjet e një djali të ri,që jeton mes një mjedisi disitë huaj e të pakuptuar përtë, prandaj i jep fund jetësme vetëvrasje. Leximi i kë-tyre veprave e ngriti SterjoSpassen në sytë e mi nëapogjeun e shkrimtareveshqiptarë, prandaj sapo va-jta në Tiranë për të vazhdu-ar shkollën e mesme,

dëshira ime me e madhe ish-te ta shihja Sterjon Spassenme mish e kocka, njeri tëgjallë. Për fat gjithë sh-krimtarët e librave të kën-dimit që nga Naim Frashëri,Migjeni, Çajupi, Mjeda, As-dreni, të gjithë kishin kalu-ar në amëshim.

Dhe një ditë vjeshte e pa-shë në qendrën e Tiranësbuzë trotuarit të kafe “Ber-linit.” Qe viti 1950. Ma tre-goi një shok qe e njihte.” Jaku e ke Sterjo Spassen, aime ata flokët e gjatë,” mëtha. Sterjoja kishte tipareskulpturore, burrërore, pornjëkohësisht të butë e mirë-dashëse. Më lanë mbresëflokët e tij të dendur, të cilëtprapa formonin një fole kumund të shtrohej një fajkua,a shqiponjë. Në shkollë

kisha shok banke KristoPandofskin, maqedonas ngaVerniku, i cili e quante Ster-jon mik të familjes me qenëse edhe ai ishte nga zona ePustecit. Të djelave kurkishim liridalje, ai shkontepër vizitë në shtëpinë e Ster-jos. Prej tij mësova se nëfamiljen e Sterjos flitej samaqedonisht, sa shqip, sipasrastit. Një ditë ai më solli vëllimin me tregime “Nusjapa duvak” që ia kishte falurvetë Sterjoja. E lexova menjë frymë duke e lutur të mësillte dhe ndonjë libër tjetërkur t’i jepej rasti. Nga letratqë këmbente me të atin evet, mësova edhe unë disafraza maqedonisht, sikurse“Milime Tate!’ dhe disa fjalëtë tjera të letrave me formu-la tradicionale, sikurse vij e

pyes për shëndetin etj.Sterjo Spasse kthesën e

tij drejt realizmit socialist eshënoi me romanin “Ata nukishin vetëm” (1952). Te kjo vepër ai vuri në dukje bash-këpunimin antifashist tëpopujve të Ballkanit, krye-sisht mes lidhjeve shqipta-ro-maqedonase. Të gjithëveprat e tij shquhet qartëorigjina e tij prej fshatari, qësheh me neveri arrogancën,

dhunën e bejlerëve dhe tëpushtuesve Italiane.

Në mesin e viteve tetëdh-jetë Sterjo Spasse pati men-dimin e bukur ta festonteshtatëdhjetë-vjetorin në fs-hatin e tij të lindjes, nëGolomboçin e largët. Kishterrezik që pjesëmarrja të ish-te e vogël, mirëpo Sterjon edonin dhe e nderonin anem-banë Shqipërisë. Të ftuaritpatën edhe një gëzim tjetër,të takonin kthimin e të vël-lait të Sterjos nga Australiaku ai kishte shkuar që paralufte si emigrant. Shtëpia eSterjos u mbush me miq etë ftuar dhe autoritete zyr-tare. Kurrë ndonjëherë mëparë dhe as më pas Gollom-boçi s’kishte patur mysafirëmë të nderuar, artistë, sh-krimtarë, gazetarë,këngëtarë, radiokronistë.Veturat përbënin një varg tëgjatë me ngjyrat e markatmë të ndryshme. Të afërm

të familjes u dyndën nga anae anës për të përshëndeturSterjon me rastin e sh-tatëdhjetë vjetorit duke iuruar jetë të gjatë dhe kr-ijimtari të pasur.

Brenda një periudhe tëshkurtër dhjetë vjeçare1972-1983, Sterjo Spasse,botoi njërin pas tjetrit pesëromane mjaft voluminozë,“Zjarre”, “Zgjimi”, “Pish-tarë”, “Ja vdekje – Ja liri”dhe “Kryengritësit,” ku sh-kriu kujtimet e fëmijërisë,rrëfimet e më të moshua-rve, tok me ato që akumu-loi nga studimet historike.Ky cikël, që do ta quaja cilk-li i Rilindjes, fokuson për-pjekjet e rilindasve tanë,njerëz të penës dhe të push-kës për zgjimin kombëtardhe për të shkundurzgjedhën otomane mepërkrahjen e fqinjëve maqe-donas dhe grekë. Edhe dja-lin Sterjoja e pagëzoi meemrin Ilinden, në kujtim tëlëvizjes për Rilindjen eMaqedonisë. Me punën dhetalentin e tij Sterjo Spasseka vendin e tij të merituarnë letërsinë shqipe të pa-varësisë dhe të realizmit so-cialist dhe ndërkohë mbetetnjë nga farkëtuesit elidhjeve tradicionale sh-qiptare-maqedonase.

Në foto: (Majtas) ShkrimtariSterio Spase (sipër) Naum Prifti

www.shqiptarja.com E diel, 10 qershor 201218

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom BOTIMILLLLLIBRIIBRIIBRIIBRIIBRI HISTORIAHISTORIAHISTORIAHISTORIAHISTORIA

Një vështrim mbi librin më të ri të Një vështrim mbi librin më të ri të Një vështrim mbi librin më të ri të Një vështrim mbi librin më të ri të Një vështrim mbi librin më të ri të Ylli Polovinës, ku ai përshkruan rolin e Muzakajve nëYlli Polovinës, ku ai përshkruan rolin e Muzakajve nëYlli Polovinës, ku ai përshkruan rolin e Muzakajve nëYlli Polovinës, ku ai përshkruan rolin e Muzakajve nëYlli Polovinës, ku ai përshkruan rolin e Muzakajve nëdrejtim të administrimit të principatës së vet, shtrirjen e saj dhe lidhjet e krushqive me familjetdrejtim të administrimit të principatës së vet, shtrirjen e saj dhe lidhjet e krushqive me familjetdrejtim të administrimit të principatës së vet, shtrirjen e saj dhe lidhjet e krushqive me familjetdrejtim të administrimit të principatës së vet, shtrirjen e saj dhe lidhjet e krushqive me familjetdrejtim të administrimit të principatës së vet, shtrirjen e saj dhe lidhjet e krushqive me familjet

kryesore të kryesore të kryesore të kryesore të kryesore të Arbërisë: Kastriotët, Arbërisë: Kastriotët, Arbërisë: Kastriotët, Arbërisë: Kastriotët, Arbërisë: Kastriotët, Arianitët, Balshajt, Dukagjinët, TArianitët, Balshajt, Dukagjinët, TArianitët, Balshajt, Dukagjinët, TArianitët, Balshajt, Dukagjinët, TArianitët, Balshajt, Dukagjinët, Topiajt etj....opiajt etj....opiajt etj....opiajt etj....opiajt etj....

Jovan JanoJovan JanoJovan JanoJovan JanoJovan Jano

E kaluara ka një rëndësi të madhe përne. Më duket se jemi duke rrëmuarca si shumë në histori, por ajo është e

domosdoshme të njihet, që ta kemi të qartëse nga vijmë e nga ç’gjë duhet të largohemi.Dhe më mirë se kush do tjetër këtë e bën njëstudiues, një historian apo dhe një shkrimtar.

Duke shkruar për principatën e Muzaka-jve dhe për Myzeqenë, gjykojmë se edhe nëkëtë rast jemi duke shkruar histori. Dhe, nësekemi marrë përsipër të themi të vërtetat ash-tu siç i kemi lexuar, studiuar, dëgjuar dhepërjetuar, do t’i lutesha lexuesit tim të mrekul-lueshëm që elegancën e kësaj të vërtete të nai lërë neve, “rrobaqepësve.”

Kohët e fundit lexuesit shqiptar i ështëdhënë mundësia që të njihet me një libër letra-ro-historik të titulluar “Gjon Muzaka i Beratitpërballë Skendërbeut”.

Ky libër përveçse një histori e madhe e për-pjekjeve të kësaj familjeje për lulëziminekonomik e kulturor të principatës së tyre dherezistencës kundër pushtuesve osmanë, ësh-të edhe një shprehje e nivelit të lartë kultur-or dhe artistik të autorit të librit, Ylli Polovi-na. Një nga meritat e autorit të librit ështëedhe fakti se ai në mënyrë të hollësishme dheme sensin e një shkrimtari të palodhur najep pasqyrën e peripecive të testamentit tëGjon Muzakës; interesimin që kanë shfaqurstudiues të shquar evropianë për të dhe evi-dentimi i tij. Që këtu fillon rëndësia historikee këtij testamenti dhe vlera e principatës sëMuzakajve. Libri i zotit Polovina është shumëinteresant gjithashtu sepse ai është shkruarme dashuri nga një shkrimtar si Ylli, autor ishumë librave të kësaj lloji gjinie. AleksandërDyma thotë se historinë e bëjnë shkrimtarëtdhe historia që bëhet prej tyre, është më ebukura nga të gjitha. Ah ç’historianë do tëishin shkrimtarët po të pranonin të bëheshinhistorianë! Në libër shkrimtari me shumëfinesë përshkruan madhështinë dhe rolin eMuzakajve në drejtim të administrimit tëprincipatës së vet; përshkruan shtrirjen e sajdhe lidhjet e krushqive me të gjitha familjetkryesore e të mëdha të Arbërisë. Është merëndësi evidentimi i krushqive të tyre me Kas-triotët, Arianitët, Balshajt, Dukagjinët, Topi-ajt etj. Në libër, gjithashtu spikat bukurdashuria dhe krenaria e autorit për kryeqy-tetin e principatës, Beratin (Beligradin), përqytetarët e tij fisnikë, të qytetëruar dhe tol-erantë. Ai zbërthen testamentin – kronikë tëGjon Muzakës dhe ia bën të njohur lexuesitme interpretime historiko-kronologjike e merifiniturë artistike.

Libri, në pamjen e parë të krijon përsh-typjen e një monografie. Duket sikur trajtonvetëm prejardhjen, fuqizimin dhe rënien eprincipatës së Muzakajve. Por në fakt nukështë kështu. Aty, lexuesi njihet edhe mefamiljen feudale të Arianitëve, me Skendër-beun, me aleancat e tyre, me fitoret dhe dësh-timet. Aty lexuesi befasohet me stilin eveçantë të përshkrimit të betejës së Beratittë vitit 1455, ku turqit vranë e therën pesëm-ijë shqiptarë. Përshkruan vrasjen e MuzhaqTopisë dhe tradhtinë e Moisi Golemit. Autorime shumë kujdes, por qartë, nëpërmjet njëpsiko-analize të thellë, jep mesazhe të tilla sesa herë-herë krerët e principatave janë nëmosmarrëveshje me njeri-tjetrin, harxhet ipaguan populli dhe vendi. Jo pa qellim zotiPolovina jep në libër mosmarrëveshjen midisperandorit bizantin Paleologu me Kantakuze-nin, gjë që shpuri në fuqi sulltan Muratin eParë dhe rënien e Kostandinopojës. Më tej aitregon se si Karl Topia u grind për prona meBalshën dhe nga kjo grindje përfituan turqitnë betejën e Savrës. Po ashtu autori nëpërm-jet psikoanalizës analizon dhe shtjellon hum-bjen e betejës së Beratit të vitit 1455, të cilën

e klasifikon si rezultat të grindjeve dhe qe-jfmbetjeve që pati familja e Muzakajve dheMoisi Golemi me Skendërbeun për divorcinqë shkaktoi Gjergj Kastrioti në marrëdhëni-et e Muzhaq Topisë e Zanfinës, motër e Muza-kajve, duke martuar të motrën, Mamicën meMuzhaq Topinë. Atëherë Muzakajt e martojnëtë motrën me Moisi Golemin. Por kjo ngjarjekrijoi një humnerë midis dy-tre familjeve tëmëdha feudale shqiptare, dhe pse kjo çarjeqe e përkohshme. Tradhtia e bëri punën e vet,pesëmijë të vrarë si rezultat i saj!!! (po grind-jet e sotme për pushtet a janë reminishencatë së kaluarës?!)

Dua të shpreh njëkohësisht edhe një tjetëropinion, timin. Gjykoj se libri i Ylli Polovinësështë i vetmi material letraro-historik që ikushtohet familjes së Muzakajve. Populli ynëthotë: “Trimi mirë me shokë shumë”. PërGjergj Kastriotin me të drejtë është shkruarshumë sepse qe një kryetrim. Por s’ka arsyetë rrinë nën hije Muzakajt, Arianitët, Duk-agjinët, Balshajt etj

MyzeqejaNë historinë Shqipërisë dhe të toponomas-

tikës shqiptare një vend të rëndësishëm zëedhe Myzeqeja.

Myzeqeja, kjo metaforë pjellorie dhe mjer-imi ka qenë dhe mbetet hambari i Shqipërisë.Por Myzeqeja dhe myzeqarët janë edhe bar-

tës të një tolerance dhe kulture qytetare tëtrashëguar edhe nga e kaluara e largët, mes-jeta, sepse zotërit e tyre, Muzakajt, ishin tëzhvilluar nga pikëpamja ekonomike e kultur-ore.

Mos të harrojmë së në trevën e Myzeqesëpara se të bëheshin Muzakajt, ishin princatPal dhe Vlash Matrënga që kishin hyrë nëmarrëdhënie ekonomike me Anzhuinët, meVenetikun dhe me Raguzën. Dhe ishin pikër-isht këta që sundonin në ato kohëra Fushëne Savrës, që më vonë u quajt Myzeqe. Edhepas Matrëngasve, që u shkrinë si familje meMuzakajt, banorët e kësaj treve përsëri ranënë kontakt me zhvillimin sepse Muzakajtkishin prona e pasurira pafund që nga kohae perandorisë Bizantine. Në kohën e tyre undërtuan mjaft kështjella dhe fortifikime,mjaft qytete, kisha dhe manastire, shumë ura,tregje dhe rrugë. Vetë kryeqendra e tyre, Be-rati (Beligradi) ishte një qytet shumë i forti-fikuar por kishte edhe një tregti mjaft të zh-villuar, nga lindja dhe nga perëndimi. Përveçrrugës Egnatia ekzistonte edhe një rrugëshumë e rëndësishme karvanësh që shërbentepër tregtinë dhe që kalonte nga Berati në To-morricë e që andej në qytetin e lulëzuar tëVoskopojës deri në Selanik. Ky zhvillimrrugësh ishte i domosdoshëm sepse principa-ta qe shumë e madhe dhe kishte shumë treg-tarë që sillnin mallra të ndryshme nga brig-

jet italike apo nga Kostandinopoja e Selani-ku dhe shpinin bagëti dhe lëndë drysore nëkëto vende. Mos të harrojmë edhe një fakttjetër: princat Muzakaj kishin lidhje miqësoredhe krushqi me familjet më të mëdha arbëroresi me Aranit Komnenin, Gjergj Kastriotin, meLekë Dukagjinin, me Moisi Golemin, Balshajtetj. Këta nuk ishin vetëm zotër të pasur poredhe të ditur. Nuk është rastësi që Lekë Duk-agjini na ka lënë Kanunin e famshëm i cilipër kohën e vet ishte Kushtetutë për banorëte principatës së tij. Nuk është rastësi që GjonMuzaka la të shkruar Testamentin-kronikëtë tij të hollësishëm dhe gjyshërit e tij ngritënme dhjetëra kisha me të vetmin qellim: ban-orët që ishin nën juridiksionin e tyre të ruanintraditën fetare të të parëve por edhe të kul-tivonin tolerancën kristiane, pra mos kundër-shtimi i së keqes me forcë. Kjo kulturëmirësjelljeje është e kultivuar tek myzeqarëtderi në ditët tona. Myzeqarët janë shumënjerëz të përzemërt e fisnikë. Më kanë bërëshumë përshtypje të mira fjalët e ngrohta tëIsmail Kadaresë për myzeqarët. “Myzeqarëtnë përgjithësi janë shumë realistë; e shikojnëjetën me sytë e tyre dhe jo me sytë e konven-cializmave të vjetra. Për Myzeqarët janë tëhuaja arroganca, brutaliteti, vaniteti; etja përt’u dukur, për t’u kapardisur; mania për t’umburrur, llafet e kota. Bisedojnë zakonisht mezë të ulët, pa shkaktuar zhurmë e pa bërë

Gjon Muzaka i Beratitpërballë Skënderbeut

Në foto: (Sipër) Gjergj KastriotiSkenderbeu, gravure

(djathtas) Gjon Muzaka

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 19www.shqiptarja.comE diel, 10 qershor 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI BOTIMIqerasje plot bujë… Ka njerëz që mendojnë sekëto tipare të karakterit të myzeqarëve i kalindur shtypja e egër e së kaluarës. Madje disamendojnë se këto cilësi kanë të bëjnë me përul-jen dhe bindjen e tyre shekullore. Të mendoshkështu, do të thotë të arsyetosh në mënyrëtepër mendjelehtë dhe snobiste. Realizmin etij, mungesën e paragjykimeve e të thasheth-emeve, disa e quajnë naivitet, duke mos kup-tuar se këto cilësi janë cilësi të njeriut të sëardhmes…”

I këtij mendimi është edhe Ylli Polovina kurshprehet në libër se “myzeqarët, beratasit,skrapallinjtë apo banorët e përreth luginës sëlulëzuar të Devollit më mirë se sa të rrinë nëkrah tek i pari, tek më i forti, tek komanduesi,ndihen të nevojshëm te masa, tek veprimi kole-ktiv. Ata janë seriozë me jetën dhe pikërishtsepse asaj i japin shumë kuptim dhe po ashtue kalojnë atë në mirëqenie, ajo u dhimbset…Mëtepër se revolucionarë myzeqarët, beratasit,korçarët, madje dhe skraparllinjtë, përkrahinmë shumë mënyrat evolucioniste tëndryshimit…Ata janë “Forca e Butë”.Myzeqarëve, për shembull, ky fjalor shpotitësu thotë “laluc”Sipas logjikës që e ka formuluardhe e qarkullon gjithandej, nënkupton njeri tënënshtrueshëm, qenie pa kurajë për të kundër-shtuar, individ që pretendon pak dhe nuk ndi-het i shqetësuar kur rri në kufijtë e mbijetesësdhe të braktisjes nga vëmendja.”- përfundonzoti Polovina.

Para epokës skendërbejane, pra në kohëne sundimit të Uroshit të Dytë Serb dhe të sun-dimit Anzhuin Myzeqeja, siç e përmenda mëlart është quajtur Fusha e Savrës. Në mesjetëe kanë quajtur “grunar i madh”. Në mesjetëne hershme, pra, para se kjo trevë pjellore tësundohej nga Muzakajt, ra në sy lulëzimi ifamiljes princërore të Matrëngasve ose Mat-arangasve. Familja princërore e Matrëngasvekishte titullin “Grafi i Karavastasë e i Apollo-nisë, mbrojtësi i Bashtovës dhe Kryezot iSavrës dhe Slanicës (kripores). Kjo familje nëshekujt e 13-të dhe 14-të zotëronte tokat qënga fusha e Savrës deri në Babunjë, Sulëzo-taj, Kështjella e Bashtovës dhe deri në der-dhjen e lumit Vjosë duke përfshirë edhe Apol-loninë. Në vitin 1274 ndërmjet princërve tëfamiljeve të mëdha, që i rezistuan ushtriveAnzhuine, ishin edhe anëtarët e kësaj familje-je, Pavli dhe Vlashi ose Paulus dhe sevast Bla-sius. Papa Xhovani i XXII-të në vitin 1319 idërgoi një dekret Pal Matrëngës kundërmbretit serb, Uroshit të Dytë. Kjo familje arri-ti kulmin e lulëzimit dhe të fuqisë në kohën eprinc Vlashit të II-të, në vitin 1358-1367. Pasvdekjes së këtij princi këtë trevë pjellore e push-toi Karl Topia. Edhe në një dokument tjetërvenedikas të 13 qershorit të vitit 1382 përmën-det për herë të parë “Kulla e Pirgut”, në jug tëfshatit Ndërnënës dhe Karavasta. Ishte An-drea dhe Nikoll Muzaka ata, që e panë tënevojshme ndërtimin e një fortifikimi të tillëpër të mbrojtur skelën lumore me të njëjtënemër, skela e Pirgut të Myzeqesë. Nëpërmjetkësaj skele lumore Vlash Matrënga, në atokohë eksportonte drithë në drejtim të Raguzësnga anijet e huaja dhe ato të sundimtarëve tëtjerë vendas. Kjo skelë është ndër më të vje-trat dhe me interes të madh studimi. Ajo për-mendet për herë të parë në dy dokumente vene-ciane: pra, më 15 nëntor 1344 dhe 13 qershor1389, nën emrin “Dievali”(Devolli i vjetër)

Nëpërmjet skelës lumore të Pirgut hyninnë këtë principatë mallrat nga tregtarët vene-cianë dhe të Raguzës. Fitimet që sillte skela ebënë atë objekt grindjeje midis feudalëve ven-das. Pas Matrëngasve ajo ra në duart eBalshajve dhe më vonë të Muzakajve. Zotë-rimet e kësaj familjeje shtriheshin në fushën,që më vonë do të merrte emrin Myzeqe. Kyemër të kujton familjen princërore të Muza-kajve, e cila ka qenë sundimtare e kësaj kra-hine gjatë shekujve të 14-të dhe 15-të. Men-dojmë se nga emri i Muzakajve doli edhe emrii sotëm i Fushës së madhe të Myzeqesë. Tekky mendim të shpie edhe një dokument vene-dikas i 28 prillit të vitit 1412, në të cilin emri ikësaj fushe quhet “Muzakia”. Ky toponim, ndërmë të mëdhenjtë në Shqipëri arriti deri në ditëttona në saj të autoritetit dhe ndikimit që kapasur familja princërore e Muzakajve, e cilaka luajtur një rol të rëndësishëm ekonomik

gjatë mesjetës. Në një relacion të ambasadorittë Napoleonit pranë Ali Pashë Tepelenës,Pukëvil, thuhet: “Në Karbunarë të Myzeqesëështë duke u vdirur (degjeneruar) raca më emirë e mëzave të Ballkanit, të cilët në ato kohëbliheshin nga frëngjëjt (anzhuinët) dhe trans-portoheshin nëpërmjet skelës lumore të Pir-gut të Myzeqesë”. Pra, nëpërmjet saj hynin nëMyzeqe, në këtë grunar të madh të principatëssë muzakajve, mallrat e huaja. Po ashtu ekz-istonin dogana me nëpunës të rregullt. Kësajperiudhe i përket ndërtimi dhe lulëzimi i njëqëndre mjaft të rëndësishme për kohën siç ish-te Manastiri i Ardënicës, vepër e perandoritbizantin, Androniku i Dytë Paleologu.

Matrëngasit, Kështjella eBashtovës dhe Karavastaja

Gjithashtu, në zotërimet e Muzakajve nëTomonishte (Myzeqeja e vogël ose fusha eKavajës) u ndërtua edhe kështjella madhësh-tore e Bashtovës, e vetmja kështjellë fushorenë Shqipëri, e ndërtuar nga Vlash e PalMatrënga, në bash-këpunim me venecianët,Bashtova shumë e shumëvite më parë ka qenë nëkrahun e majtë të lumitShkumbin e jo ku gjendetsot. Banorët e saj edhe sote kësaj dite ruajnë traditadhe zakone etnografike siato të Myzeqesë së Madhe.Është kjo arsyeja që pesëfshatra që sot ndodhen nëkrahun e djathtë të lumitShkumbin si: Vila, Bashto-va, Rreth Grethi, Spillejaetj, janë të besimit ortodoks.Po ashtu mënyra e jetesës,traditat zakonore dhe mar-rëdhëniet e miqësive ekrushqive i kanë të njëjta mezonën e Divjakës. Sipas stu-diuesit ushtarak austriak,Xhorxh Veith, para dy trishekujsh lumi ndryshoi drejtimin dhe e kaloinë krah të djathtë Kështjellën e Bashtovës.

Një qendër shumë e rëndësishme tregtare,ekonomike dhe seli feudalësh në mesjetë kaqenë Karavastaja. Në ato kohë ka qenë edhenjë liman për ankorimin e anijeve tregtare, icili me kalimin e kohës u mbath nga kapriçote lumenjve dhe kësisoj u formua këneta. Nëkohët e vjetra në Karavasta ka qenë e njohurlagja me emrin “Menegatis”, e cila edhe sot ekësaj dite quhet me emrin “Mënga”. Nën ju-ridiksionin e principatës së Matrëngasve kaqenë edhe Porto Nuovo (Sulëzotaj i sotëm).

Me hyrjen e osmanëve në Shqipëri, familjae Matrëngasve shpërbëhet dhe filloi shtegtimi ibanorëve drejt brigjeve italike. Turqit vunë nëdorë skelën e Pirgut. Një pjesë e njerëzve umbyllën në kështjellën e Bashtovës dhe u betu-an që të mos iu nënshtroheshin turqve osmanë.Që këtej ka mbetur edhe shprehja proverbiale:“U betuan si kaurri në Bashtovë”. Këta njerëztë pamposhtur luftuan heroikisht, u torturu-an, u masakruan dhe ranë në fushën e luftësme shpatë në duar. Ata para se të vdisnin udhanë mundësi fëmijëve, grave dhe të moshua-rve që të largoheshin e të hipnin nëpër anijepër të udhëtuar drejt brigjeve të mbretërive tëpërtej detit. Edhe Lekë Matrënga, emër shumëi dëgjuar i mesjetës shqiptare, i përket familjesprincërore të Matrëngasve. Është interesantfakti që këtë emër (Matrënga), në formën e njëllagapi e hasim në fshatin Perondi të Beratitashtu siç hasim emrin Muzaka në formën e njëllagapi në Bubullimë të Lushnjes. Po ashtu lla-gapin “Myzeqari” e hasim në Lushnje, Berat

dhe në Fiershegan, në tëdyja besimet fetare. Në rre-thinat e Tiranës dhe në rre-thin e Skraparit gjenden fs-hatra me emrin Muzhak(Muzak). Janë pinjollë tëhershëm!? Janë fshatra kukanë jetuar princat e tyreapo e mbajnë këtë llagap(mbiemër) ose emër fshatipër respekt të këtyrefamiljeve princërore!? Let’ia lemë kohës!.

Toponimet, omonimet,këngët, folklori, legjendatnë tërësi ruajnë ende tëdhëna të kësaj krahinenë vitet që sundontefamilja princërore eMuzakajve. Më i shquarindër princat Muzakajkanë qenë AndreaMuzaka dhe Teodor

Lalë Korona Muzaka. Tëgjithë banorët e principatës së tij u quajtën“Lalë”.

Lalët e Myzeqesë Banorët e fushës së madhe e pjellore e kanë

marrë këtë emër kur zotër të tyre ishin Muza-kajt. Para se të bëheshin sundimtarë Muza-kajt ata thirreshin arbër, lalë. Dhe zoti Polov-ina ka të drejtë kur thotë në libër se për tëkuptuar se midis dy periudhave ka ndodhurnjë harresë e padrejtë i kuptimit të dikurshëme mjaft dinjitoz, mjafton të kapërcesh detin etë shkosh te bashkëkombasit tanë të vjetër në

Itali, tek arbëreshët. Mes tyre janë 165 famil-je janë me këtë mbiemër (Lala), ku 66 gjendennë Sicili dhe 18 në Pulia., saktësisht në zonatarbërore. Në Piana degli Albanesi (Hora e Ar-bëreshëve) ka madje edhe një rrugë të emër-tuar “Lala”…Në Itali mbiemri “Lala” tingël-lon me origjinë fisnike, prej dere të shquar. Kagjasa që ky imazh fillimisht të ketë mbërriturpërtej detit prej ndonjë familjeje shqiptare tëzonës së Myzeqesë. Në Peloponez të Greqisëështë një krahinë që quhet “Lalia”. Arvanito-logu i shquar Aristir Kola në librin e vet “Ar-vanitasit dhe prejardhja e grekërve” shkruangjithashtu se “lalët muslimanë të Moresë, pasiu vendosën para Kryengritjes greke nëpërEube, pas Kryengritjes u kthyen në krahinëne tyre Lalia të Moresë dhe u bënë të krishterë.Ata ndryshuan emrat, por mbiemrat sh-qipëtarë i ruajtën si Kurti, Vrioni, Alizoti, Kry-ezoti, Hundgjati… Pranë Avlonarit të Eubesëekziston një fshat me emrin “Lala”. “Shumëlalë janë vendosur edhe në qytetin e Verias”-shkruan P.Aravantinos (Kronografia e Epirit,vellimi 2, faqe 32.) Sa gabim dhe sa pa kuptimështë t’u vësh nofkën “laluc’ atyreve që refu-zuan të gjitha dallgët e osmanizimit dhembetën tradicionalë, të krishterë! Sa bosheështë ndaj tyre çdo ironi apo shpërfillje, kurpas vdekjes së Skendërbeut, sepse me shpirtishin me të, që të mos u lëndohej sovranitetiarbëror, zgjodhën masivisht rrugën e emigrimitnë Itali dhe Greqi.

Lalët si banorët më të hershëm tëMyzeqesë dallohen nga banorët e tjerë, qëkanë zbritur gjatë periudhave të ndryshmehistorike në Myzeqe, kryesisht nga traditat evjetra që i ruajnë ende si: veshja karakteris-tike dhe takia e bardhë konike prej liri, qëështë pothuajse unikale në Shqipëri, e folurae butë dhe nga mënyra liriko-epike e të kënd-uarit. Ata dallohen edhe si bujq të pasionuar.Janë popullsi tolerante, mjaft të sjellshëm etë zgjuar. Lalët janë një komunitet i madh nëMyzeqe që dinë të falin dhe për ta janë tëhuaja hakmarrja dhe gjakmarrja. Fjala “lalë”ka edhe një kuptim të vetin leksikor, të ciline shpjegon Vaso Pashë Shkodrani në studi-min e vet interesant “E vërteta mbi Sh-qipërinë dhe Shqipëtarët”. Sipas tij në gju-hën shqipe fjala “lalë” do të thotë vëlla i madh.Në disa vende kjo fjalë nuk iu largua kuptim-it të parë. Filloi të përdorej si emërtim për tëtreguar popullsinë, që nuk u islamizua.Përveç kësaj emri “lalë” ka arritur deri në ko-hët tona si shprehje e një mesazhi besnikë-rie, që përjetëson dhe nderon qëndrimin qëmbajtën banorët e këtueshëm ndaj princit tëmesjetës, Teodor Lalë Korona Muzaka.

Ende këtë llagap e mbajnë shumë familjenë Myzeqe. Lalët e Myzeqesë, që nuk mundëntë largoheshin nga vendi ruajtën kulturën evet autoktone. Ata nuk e njollosën poezinë etyre gojore me këngë dylberësh dhe ashikësh,që impononte pushtuesi osman. Nuk e di sesa e vërtetë është, por më kanë pohuar se njëhistori për Skendërbeun tonë është shkruarnga një historian rus aty rreth vitit 1750, nëtë cilën shkruhet se kur sulltan Mehmeti iDytë ishte 20 vjeç, kryeagai i jeniçerëve, Sk-endërbeu ishte 40 vjeç. Ky i fundit kujdesejshumë për të riun Mehmet, e stërviste mekuaj e shpata dhe Mehmeti e respektonte tejmase atë duke e thirrur me emrin ledhatuese plot respekt “Lalë”. Edhe ky duhet pranuarsi argument për të sqaruar këtë emër. E gjithëShqipëria e mesme, në të cilën dikur shtrihejprincipata e Kastriotëve e përdorin këtë emërnë shenjë nderimi për njeriun e madh të sh-tëpisë apo të fisit.

Po ashtu janë të njohura vargjet e poetitarbëresh, Gavril Dara, i cili tek poema “Këngae sprasme e Balës” shkruan vargjet:

“Mori bijë, bijë e Lalës,Moj e bukur dhe e trishtuar,Pse më çon në motnë e shkuar…”Libri i zotit Ylli Polovina është një dritare

nga ku brezi i ri dhe gjithë lexuesit shikojnëdhe mësojnë një realitet të historisë së mes-jetës shqiptare, historinë e principatës më tëmadhe të arbëreshëve, atë të Muzakajve dhehistorinë e Myzeqesë si treva më e rëndësishmee kësaj principate.

Ky libër përfaqëson edhe një jehonë të sëkaluarës në kohët e sotme.

Në foto:Flamuri iMuzakajve

www.shqiptarja.com E diel, 10 qershor 201220

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom FAKTEVVVVVENDBANIMEENDBANIMEENDBANIMEENDBANIMEENDBANIME HISTORIKEHISTORIKEHISTORIKEHISTORIKEHISTORIKE

Ja emrat e disa fshatraveJa emrat e disa fshatraveJa emrat e disa fshatraveJa emrat e disa fshatraveJa emrat e disa fshatraveshqiptarë ortodoks në Maqedonishqiptarë ortodoks në Maqedonishqiptarë ortodoks në Maqedonishqiptarë ortodoks në Maqedonishqiptarë ortodoks në Maqedoni

Shqiptarët ortodoks nuk kanë jetuar vetëm në Rekën e Epërme,Shqiptarët ortodoks nuk kanë jetuar vetëm në Rekën e Epërme,Shqiptarët ortodoks nuk kanë jetuar vetëm në Rekën e Epërme,Shqiptarët ortodoks nuk kanë jetuar vetëm në Rekën e Epërme,Shqiptarët ortodoks nuk kanë jetuar vetëm në Rekën e Epërme,por elementin shqiptar ortodoks e ndeshim edhe në Kavadarc në fillimpor elementin shqiptar ortodoks e ndeshim edhe në Kavadarc në fillimpor elementin shqiptar ortodoks e ndeshim edhe në Kavadarc në fillimpor elementin shqiptar ortodoks e ndeshim edhe në Kavadarc në fillimpor elementin shqiptar ortodoks e ndeshim edhe në Kavadarc në fillim

të viteve 1900, ja faktet e reja nga gjurmimet e fundit...të viteve 1900, ja faktet e reja nga gjurmimet e fundit...të viteve 1900, ja faktet e reja nga gjurmimet e fundit...të viteve 1900, ja faktet e reja nga gjurmimet e fundit...të viteve 1900, ja faktet e reja nga gjurmimet e fundit...

Arben LlallaArben LlallaArben LlallaArben LlallaArben Llalla

Prej disa vitesh u mora mestudimet rreth gjetjes së fshatrave në Greqi që dikur

kanë qenë të banuar nga sh-qiptarët ortodoks dhe mysliman.Me kalimin e viteve dhe shtypjesshtetërore shumë prej këtyre ban-orëve i braktisën këto fshatra dhedisa të tjerë u asimiluan duke udeklaruar grek. Sot në të vërtetëkëta njerëz janë qytetar të denjëtë shtet grek, por në venat e tyrekalon ADN e gjakut shqiptar qëndoshta një ditë do të ndërgjegjë-sohet dhe do rikthehet origjinës sësaj të vërtetë.

Kaq vite janë bërë që jetoj nëMaqedoni dhe shumë pak lexovapër kërkimet e studiuesve dhe his-torianëve shqiptar të Maqedonisëqë të merren me shqiptarëtortodoks të cilët prej vitesh janëdetyruar të braktisin identitetinshqiptar nga presionet ose privi-legjeve që u janë ofruar nga shtetisllavo-maqedonas.

Gjatë kërkimeve për të gjeturtë dhëna për disa fshatra në Gre-qi që janë banuar me shqiptar,ndesha edhe të dhëna serioze ngaburime bullgare, serbe, greke dhefranceze ku jepeshin emrat e fsha-trave që janë banuar në fillim tëshek.XX, nga shqiptar myslimandhe ortodoks. Prandaj sot ne do tësjellim të dhënat të përgjithshmepër disa fshatra në Maqedoninë esotme që kanë qenë banuar ngashqiptar ortodoks.

Studiuesit e huaj kanë qenë tënjëanshëm në përgjithësi gjatëregjistrimit të popullsisë në fillimnë viteve 1900, ku kanë bërë për-pjekje që banorët shqiptar ti para-qisnin në bazë të fesë dhe jo ko-mbësisë. Shumë herë ata i identi-fikonin shqiptarët mysliman siturq dhe shqiptarët ortodoks sigrek, vlleh, bullgar apo sllavo-maqedonas. Megjithatë sot ne dosjellim fakte të pamohueshme ngaregjistrat e studiuesve bullgarë qëkanë bërë regjistrimin në fillim tëshek.XX, në MaqedoninëGjeografike.

Shqiptarët ortodoks të RekësShpeshherë kemi lexuar rreth

shqiptarëve ortodoksë të Rekës nëMaqedoni të cilët janë asimiluardal ngadalë me dhunë dhe pre-sione të tjera nga më të ndrysh-met.

Historikisht me përmasa tëgjera si intelektual nga Reka nji-het vetëm i madhi Josif Bageri

i cili ka lindur në fshatin Nis-trovë në vitin 1870, fshat ky që itakonte në atë periudhë Sanx-hakut të Dibrës.

Ka rreth dy vite që një tjetërshqiptar ortodoks po bënë për-pjekje për ndërgjegjësimin emijëra shqiptarëve ortodoks qëdeklarohen sllavo-maqedonas. Kyështë Branko Manojlovski i cili kalindur më 1941, në fshatin Kiçin-icë të Rekës nga prindërit Zasfiradhe Manojl.

Në vitin 1913 e deri më 1969,Branko Manojlovski e ka paturmbiemrin Tanasheviç, më tejpushteti sllavo-maqedonas ja

ndryshuan nga Tanasheviç nëManojlovski. Ndërsa stërgjyshi iBrankos, Manojli dhe vëllai i tijLazari e ka patur mbiemrin derimë 1913, Tanashi.

Studiuesi dhe shkrimtaridr.Baki Ymeri në një shkrim të tijsjell fakte për Matej Danili(1909-1993) i cili ishte nga fshati Shtirov-ica e Rekës.

Në vitin 1912, familja Daniliemigroi në Bukuresht të Ruman-

isë. Derisa sa vdiq Matej Danilikrenohej për origjinë e tij sh-qiptare ortodokse nga Reka dhenëpër festat ai vishej me veshjentradicionale shqiptare të vendlind-je së tij, Shtirovicës..

Një tjetër figurë Akademikëshqiptarë ortodoks është edhe ish-Kryetari i Akademisë së Shken-cave të Maqedonisë, Mate Matevs-ki, për të cilin të gjithë historianëtdhe studiuesit shqiptar në Maqe-doni e përfolin nëpër kafene se ësh-të shqiptar ortodoks, por askushnuk është marr seriozisht me stu-dime shkencore për tia përplasurnë fytyrë këtij Akademiku që hesh-të për të vërtetën e familjes së tijqë është me gjak e gjuhë shqiptar.

Mendoj që ka ardhur koha qëtë merremi më seriozisht me stu-dimet në drejtim të shqiptarëveortodoks dhe katolik me qëllim qëgjuha shqipe e tyre atërore mos tëjetë një Atdhe i humbur.

Emrat e fshatrave të Rekës dhebanorët në fillim të 1900

Siç do vërehet shqiptarëtortodoks kanë jetuar vetëm meshqiptar mysliman në të njëjtinfshat dhe nuk janë përzier me pop-ullsitë e tjera joshqiptareortodokse si: vllehët, bullgarët,grekët etj., siç ka ndodhur me sh-

qiptarët në Greqi dhe në Sh-qipërinë e sotme.

Në bazë të regjistrimi që ështëkryer nga përfaqësues të shtetitbullgar në fillim të viteve 1900,kemi 2861 shqiptar ortodoks dhe2262 shqiptar të fesë myslimanenë fshatrat e Rekës. Interesantështë fakti se në Rekë kemi tre fs-hatra që banoheshin nga sh-qiptarët ortodoks si nëZ’LVAJSKO, KIÈENICA, BELIÈI-

CA. Dhe tre fshatra të banuarvetëm nga shqiptar mysliman si:ŠTIROVICI, 400 shqiptar mysli-man, STROJÈE, 300 shqiptarmysliman dhe TANUŠANE me350 shqiptar mysliman. Për Sh-tirovicën kemi dëshmi nga MatejDanili(1909-1993) i cili kishte lin-dur në këtë fshat dhe i përkistefesë ortodokse shqiptare, por sipastë dhënave bullgare janë shënuarvetëm shqiptarët mysliman.

Përveç Rekës shqiptarë ortodokstë deklaruar kemi një fshat nëManastir, NIZO POLE (DZINDZOPOLE), i banuar nga 250 shqiptarortodoks, 1.590 vlleh ortodoks dhe190 bullgarë ortodoks.

Në rrethinë e Kavadarc kemi dyfshatra që janë deklaruar disabanorë me kombësi shqiptare si:KONOPISTA, 18 shqiptarortodoks, 710 bullgar ortodoks dhe14 rom, MREZICKO, 6 shqiptarortodoks, 425 bullgar ortodoks.

E rëndësishme është se në atovite kur nuk ekzistonte shteti sh-qiptar dhe institucionet ko-mbëtare, të huajt na kanë sjellë tëdhëna për popullsinë shqiptareortodokse dhe myslimane edhe psekëto të dhëna mund të jenë të cun-guara duke tkurrur sa më shumërealitetin e popullsisë shqiptare nëMaqedoninë Gjeografike.

DëshmiaMë poshtë po sjellim emrat efshatrave që kanë banuarshqiptarët ortodoks të Rekësashtu siç janë shkruar ngaautorët bullgarë, serb dhe grekduke ruajtur origjinalitetin e tyre.

1- V’RBEN, ka patur 300shqiptar ortodoks dhe 360shqiptar mysliman2- V’LKOVIJA, 150 shqiptarortodoks dhe 150 shqiptarmysliman3- GREKANE, 25 shqiptarortodoks dhe 14 shqiptarmysliman4- Z’LVAJSKO, 35 shqiptarortodoks5- ŽUZNE, 150 shqiptarortodoks dhe 160 shqiptarmysliman6- KICENICA, 120 shqiptarortodoks7- BELICICA, 450 shqiptarortodoks8- BIBANE, 32 shqiptarortodoks dhe 90 shqiptarmysliman9- BOGDEVO, 180 shqiptarortodoks dhe 108 shqiptarmysliman10- BRODEC, 360 shqiptarortodoks dhe 150 shqiptarmysliman11- NIVIŠTA, 170 shqiptarortodoks dhe 180 shqiptarmysliman12- NISTROVO, 150 shqiptarortodoks dhe 230 shqiptarmysliman13- NIÈPUR, 250 shqiptarortodoks dhe 220 shqiptarmysliman14- D’BOVO, 24 shqiptarortodoks dhe 90 shqiptarmysliman15- REÈ, 150 shqiptarortodoks dhe 140 shqiptarmysliman16- RIBNICA, 120 shqiptarortodoks dhe 200 shqiptarmysliman17- SENCE, 195 shqiptarortodoks dhe 120 shqiptarmysliman

Branko Manojlovski Josif Bagaeri

Në foto: Matej Danili (në rreth) me kostum kombëtar dhepjestarë të Unionit të Shqiptarëve të Rumanisë rreth vitit 1960