4-Prof.-dr-Milan-Podunavac-Izgradnja-moderne-države-i-nacije-Balkanska-perspektiva

prof. dr Milan PodunavacUniverzitet u BeograduFakultet političkih nauka

IZGRADNJA MODERNE DRŽAVE I NACIJE

Balkanska perspektiva

Sažetak

dva su razloga, podjednako teorijske i praktičke naravi, koji obnavljaju interes za temu koja je, ne tako davno već bila gotovo sasvim potisnuta, ako ne i zaboravljena u političkoj teoriji. Prvi je, razlog opšti i tiče se promene u diskurzivnom univerzumu političke teorije. označiću ga sažeto kao cen-tralnost države (nacionalne države) u diskursu savremene političke teorije; drugi, kontekstualizira ovo opšte polazište i označiću ga kao centralnost izgradanje moderne države u regionu “zakašnjelih nacija” (Balkan).opšti plan analize sačinjen je od tri koraka. U prvom, izložiću opšti plan izgradnje moderne države i nacije (state and nation building) i naznačiti osnovne formativne principe (građanstvo, nacionalitet, suverenitet) ovog fundamentalnog modernizacijskog procesa. U drugom, koraku naznačiću osnovna obeležja političke dinamike Balkana. U trećem, uvodim u raspravu pojam nedovršene države koju ću označiti kao osnovnu političku formu ovog procesa u regionu.

Ključne reči: savremena politička teorija, država, nacionalna država, nacija, moderna država, modernizacija, Balkan, nedovršena država, građanstvo.

UVOD

„Crni septembar“ i udar na dva simbola globalizacije savremenog društva, praćen posvemašnjim procesom globalizacija straha i terorizma, obnovio je interes i praktično političku releventnost za onu formu države (security state) koju će Karla Schmit (Šmit) čitajući Tomasa Hobsa (Th. Hobbes) označiti „armaturom moderne evropske države“. Odnos sistemskih imperativa i javnih dobara modernih političkih poredaka temeljno se menja: imperativi sigurnosti i izgradnje zajedničkog kolektivnog identiteta koloniziraju javno polje i zakonito proizvode strukturne deficite u liberalnom (konstitucionalizam), demokratskom (legitimitet) i socijalnom (blagostanje) polju. Šmitova teorijska matrica dominira podjednako u političkom diskursu i levice i desnice. Drugi je, poticaj došao s trećim talasom izgradnje modernih država i nacija postkomunističkih društava i novih

Udc 321.01(497)323.2

342.2:342.31

83M. Podunavac: izgradnja moderne države i nacije: Balkanska perspektiva

demokratija. Izgradnja i uspostava države simbolički se označava kao znak zrelosti je-dnog političkog društva. Stvar nije nova: Kant nas još uči da je pactum unionis civilis znak zrelosti jedne političke zajednice. Ovaj će opšti okvir odrediti i metodički plan ove studije u kojoj se demonstrirana jedna teorija okolnosti koja u argumentativnoj formi demonstrira i harmonizuje opšte teorijske principe i kontekstualnu analizu.

IZGRADNJA MODERNE DRŽAVE I NACIJE - OPšTI PLAN

Temeljna teza koju demonstriram u ovoj studiji zasnovana je na sledećem op-štem polazištu: nacionalna država osnovna je forma političke integracije savremenih društava; nacija, pak, osnovna je forma kolektivnog identiteta i osnovna jedinica mo-derne političke zajednice. Na političkom planu moderno (svetsko) društvo sačinjeno je od nacionalnih država. Nacionalna je država u poslednja tri veka potisla sve predmo-derne tipove političke vlasti. To je onaj tip države koji su iznedrile dve velike moderne političke revolucije, Francuska i Američka, i koja je usidrena u temeljnim vrednostima zrelog prosvetiteljstva. Ovu tendenciju dodatno ojačava generička povezanost između nacionalne države i poliarhije (ustavne demokratije) kako to argumentovano pokazuje Robert Dal (Dahl), pa njegovu tezu, da su sve moderne države poliarhije ili to teže da postanu, možemo čitati u ključu koji je odlučujući za našu argumentaciju: sve su mo-derne države nacionalne države ili to nastoje da postanu. Ukratko postoji generička veza između nacionalne države i poliarhije (ustavne demokratije) i ja ću u ovoj studiji nastojati da potpomognem u obašnjenju te veze. Politička dinamika regiona u kome živimo dodatno ojačava ovu tezu. Proces state and nation building pokazuje da je na-cionalna država osnovna forma ovoga modernizacijskog procesa. Da sažeto označimo ovaj moderni tip politčke formacije. Za razliku od predmodernih sistema političke vlasti, modernu nacionalnu državu karakteriše dovršeni proces teritorijalizacije vlasti, funkcionalna specifikacija vlasti (razdvojenost građanskog društva i političke države), centralizovana državna organizacija i racionalna forma političke legitimacije. Franc Nojman, u paradigmatičnom tekstu, što ga piše kao prilog možda najboljem radu 20. veka (Behemot) koji nosi naslov „Da li je Nemačka država“, formativna svojstva mo-dernog poretka sažima u principima vladavine prava, ujedinjenog sistema političke moći i političke teorije države (Neumann, 1966: 469-478). Moderna je država ako pažljivo čitamo Nojmana onaj tip političke formacije koji u sebi harmonizuje tri politička po-lja: polje moći, polje prava i polje legitimnosti. Ona je onaj tip poretka koji čuva sva tri tipa moderne evropske države (hobesijanska država moći, liberalna pravna prava i demokratska država). No, da temeljitije analiziramo transformaciju predmodernih tipova moći u moderni politički poredak. Mada premoderni sitemi generalno podra-zumevaju kontrolu nad teritorijom, takva kontrola zasnivala se na činjenici da je teri-torija o kojoj je reč predstavljala domovinu ljudima koji su bili povezani personalnim lojalnostima prema vladaru. Osnovu lojalnosti ove političke formacije čini politička posesija, longus tempus i formula božanskog utemeljenja vlasti. Za razliku od pred-modernih formi teritorijalne države, nacionalnu državu karakteriše centralizovana organizacija vlasti. To sažeto znači da ona ima vrhovnu vlast i da joj je svako drugo

84 Fakultet političkih nauka, Godišnjak 2007

telo untar teritorije podređeno, dok sama centralna vlast nije podređena nijednom telu unutar teritorije. Moderna nacionalna država istovremeno mora da traži druga izvorišta sopstvene legitimnosti.

Pored ovog obeležja, za razliku od većine predmodernih sistema, nacionalna drža-va ima direktan pristup svim svojim subjektima koji žive na teritoriji. Njihova osnovna prava i obaveze definisana su na nivou centralne vlasti i njihovo ostvarivanje nije prenosi-vo. To je ono obeležje savremene države koje daje posebnu i odlučujuću ulogu formativ-nim svojstvima prava. Kada A. Tokvil označava pricipi legaliteta kao prvi princip moderne evropske države onda on ima upravo to u vidu. To je ono mesto iz Staroga režima, u kome Tokvil kaže, kako se evropski narodi mnogo više boje arbitrane nego autoritarne vlasti (Tocqueville, 1994). Drugo ime, za vlast koja nije utemeljena na pravu je u evropskoj tradiciji sve od Monteskjea, je despotija. Centralnost je Monteskjeove inovacije u određe-nju despotije kao osnovnog tipa negativnih političkih režima. Ova inovacija bitno menja diskurzivno polje u evropskoj političkoj teoriji. U evropskoj političkoj kulturi čitava ple-jada konzervativnih liberala (Monteksje, Tokvil, Gizo, Konstan), oblikuje osobitu vrstu straha od despotije. Judit Sklar ( Judith Skhlar) u studiji što je posvećuje analizi osnovnih formativnih principa moderne evropske države (Legalism) pokazuje kako ova distanca u odnosu na ne evropsko političko iskustvo ostaje trajno obeležje evropske političke kul-ture (Skhlar, 1994). Sažeto, dakle, teritorijalnost, funkcionalna specifikacija, centralizacija i direktan pristup građana da učestvuju u raspodeli političkih dobara (prava), osnovna su obe-ležja države u modernom smsilu. To je ona vrsta modernizacijskog procesa koju je Alek-sis Tokvil (Tocqueville) označio u pojmovima „centralizacije“ i „republikanizacije politike“ i definisao ih kao „glavne političke produkte Francuske revolucije“ (Tocqueville, 1995). Poslužićemo se i Tokvilovim političkim prevodom ovih opštih pojmova. Centralizacija, čitamo Tokvila, drugo je ime za dovršeni proces teritorijalizacije politike i transformaciju teritorijalne u modernu nacionalnu državu. To je ona država koja ima isključivu vlast na svojoj teritoriji i koja je jedina u stanju da održi red i mir na unutrašnjem planu i odbrani svoje granice od pretnji spolja. Ona mora biti u stanju da pobedi sve konkurentske sile unutar granica i da se na međunarodnom planu potvrdi kao ravnopravan takmac i time potvrdi, da nadgradim ovu argumentaciju, onim što nemački jurista Pufendorf naziva garantom „kolektivne svojine nacije nad određenom teritorijom“. Princip suvereniteta je pravno politička artikulacija ovoga modernizacijskog procesa, dakle dovršenog proce-sa teritorijalizacije politike. Ako se temeljitije analizira ono tradicijsko polje koje ide od Makijavelija, Bodena i Hobsa, da se zapaziti da je ono dominantno zaokupljeno upravo ovim pitanjem. Ključno je pitanje što ga ova tradicija postavlja, zašto država, a odgo-vor što ga nude jeste, da je država garant javnoga mira, ona je creator et defensor pacis. Osnovno političko dobro koje poredak države mora da obezbedi jeste sigurnost. „Moć suverena za Hobsa prosto je deo ugovora u kome vladar treba da ispuni svoje obaveze, tj. da sačuva red i zakon tako da mogu ostvariti slobodu trgovine i međusobnih ljudskih odnosa, sloboda da ljudi biraju svoje prebivalište, ishranu, profesiju i da rađaju i podižu svoju decu. Ako vladalac ne može da ispuni svoj deo pogodbe on gubi vlast“ (Neumann, 1966). Šmitijanska tradicija će obnoviti u modernoj političkoj teoriji ovu vrstu argu-menta prigovarajući liberalnom konstitucionalizmu da se, kako kaže Smit, Monteskje i


njegovi liberalni sledbenici boje političke moći, što će reći stabilnog i robusnog političkog poretka. Time smo dovršili analizu ovog modernizacijskog procesa. Prelazimo na onu vrstu modernizacijskog procesa koja je u temelju moderne države, koju Tokvil označava pojmom republikanizacije politike.

„Republikanizacija politike“ je ona vrsta modernizacijskog procesa koja se izražava u „postupnom procesu osvajanja građanskih i političkih prava“. Ova vrsta modernizacijskog procesa ima tri vrste političkih učinaka koji su u temelju moderne (nacionalne) države. Država se konstituiše u formi pozitivnog prava, a narod u značenju zajednice punoprav-nih građana, nosilac je pravnog i političkog poretka. Nejednakost statusa „starog režima“ supstituira se jednakošću pravnog statusa i jednakim mogućnostima da se učestvuje u prisvajanju i raspodeli ključnih političkih dobara svih koji su punopravni članovi politič-ke zajednice. Ovaj modernizacijski proces ima sasma jasnu pravnu i političku artikulaciju i ona se zove princip građanstva. „Državna sila konstituiše se u formi pozitivnog prava, a narod je nosilac pravnog poretka čija se jurisdikcija ograničava na državnu teritoriju. U rečniku politike pojmovi „nacija“ i „država“ imaju isti obim. Osim značenja koje mu se pridaje u pravu, terim nacija označava i političku zajednicu koju su oblikovali zajednički preci, ili barem zajednički jezik, kultura i istorija. Narod postaje nacija u tom istorijskom smislu samo u konkretnoj formi određenog načina zivota“ (Habermas, 2001).

Na ovu generičku vezu nacije i građanstva u procesu konstituisanja moderne države upravo i upućuje Sjejes kada označava naciju kao političko telo građana ujedinjeno zajed-ničkim pravnim poretkom i zajedničkim političkim ustanovama. U osnovnom značenju nacija je u biti transformisana iz forme pretpolitičkog identiteta koju još Hobs označava „prostim mnoštvom“ naznačavajući njegovu nepolitičku prirodu u formu čiji je učinak ugrađen u konstitutivno obeležje političkog identiteta građana unutar temeljno transfor-misanog političkog poretka. Otuda ovako razumevana nacija građana ne izvodi svoja kon-stitutivna svojstva iz etničkih i kulturnih zajedničkih svojstava, već iz mogućnosti građana da u jednoj ugovornoj i pristancima ujedinjenoj zajednici demonstriraju svoje mogućnosti prisvajanja prava, participacije i na ravnopravnosti uređene kooperacije slobodnih indivi-dua. „Politički humanizam u kojem je ovakva zajednica utemeljena omogućuje da se bude i postane pripadnik zajednice bez obzira na prirodne osobine pojedinca ili osobine odre-đene socijalnim i etničkim odlikama njegovih poredaka. Nacija se tako uspostavlja kao za-jednica državljana koji žive unutar istog pravnog poretka. Ona je istovetna sa subjektivnim prihvatanjem vrednosti u kome je utemeljena republika država. To su vrednosti slobode, jednakosti, svetovne vlasti itd. Jedno je od temeljnih načela konstitucije ovakve zajednice narodna suverenost koja ustanovljava oslobađanje monarhove vladavine i staleških povla-stica. Sloboda u uspostavljenoj državi i unutrašnje samoodređenje ujedinjenih pojedinaca su temelj države i nacije. Zastupanje liberalnih i demokratskih načela ustrojstva države i društva, te konstituisanje nacije protiv vlastitog monarha, su različiti aspekti istog i isto-dobnog pravca koji bitno određuje nacionalnu svest“ (Prpić, 2007).

U dubljem teorijskom smislu ovako razumevan koncept republikanizacije politike (građanstvo) oslonjen je na Rusoov koncept samoodređenja i narodnog suvereniteta. Ar-gument više. U jednom dubljem teorijskom smislu ovi koncepti u temelju su i modernog pojma demokratije koju označavamo kao glavno postignuće zrelog političkog prosveti-


teljstva. Otuda ispravnost teze da je Rusoova koncepcija demokratije u temelju generič-kog pojma moderne demokratije (Saphiro). Ova vrsta modernizacijskog procesa otkriva da se koncept narodne suverenosti incijalno u biti razumeva kao ograničenje vladarske (monarhijske, kraljevske) suverenosti koja u osnovi počiva na osobitoj formi historijskog ugovora i saglasnosti (consensus fidelium). I Ruso i Kant pokazuju jasno da u njihovom razumevanju, narodna suverenost nije naprosto transfer vlasti od gore (vladara), ka dolje (narodu), već naprotiv, koncept narodne suverenosti u biti otkriva proces transformacije same vlasti koja se razumeva kao delo same političke zajednice (zajednice građana) i osobita forma samoupravljanja i autozakonodavstva. Stari historijski pakt kako pokazuje Lok u kritici Filmera supstituira se formom civilnog, konstrukcijskog ugovora, koji služi kao saglasnošću uređena procedura preko koje se obezbeđuje legitimiziranje vlasti u for-mi koja jamči političku autonomiju političke zajednice. Ova radikalna promena uzrokuje promenu u dijalektici vladavinske kontrole i osobitu formu, kako drži Gidens, deflaciju moći. Dok je u predmodernoj teritorijalnoj državi administrativni opseg državnih ovlasti ostavio polje svakodnevnog života netaknutim.

Međuzavisnost političkog jezgra poretka i njemu podvrgnute populacije rela-tivno je niska i uređena dobrovoljnom pogodbom dve strane. Istovremeno, admini-strativni opseg i domašaj vlasti oslonjen je na (vojnu) silu. Moderna država menja ovu dijalektiku kontrole. „U modernoj državi, porast administrativne moći generisane prevashodno proširivanjem nadzora, marginalizuje zavisnost države od kontrole nad sredstvima nasilja kao medijuma vladavine sebi podređene populacije. Međutim, ad-ministrativna moć koja zavisi od mobilizacije društvenih aktivnosti kroz ekspanziju nadzora, neizbežno umnogostručava recipročne veze između onih koji vladaju i onih nad kojima se vlada. Što je na delu veći stepen recipročnosti, veće su mogućnosti vr-šenja uticaja na vladara koje dijalektička kontrola nudi subordiniranim grupama. Ovo smatram „strukturnom pozadinom“ naspram koje se poliarhija razvija, najprije u senci apsolutističke države, a zatim otvorenije i direktnije u toku tranzicije ka naciji državi“ (Giddens, 1996). No, u dubljem strukturnom značenju ona već temeljno menja i samu prirodu političke vlasti. Vlast se oslobađa u osnovi kvazi-naturalnih primesa nasilja, auctoritas države sve je manje violentia, novi racionalni tip legitio, se da upotrebimo Ru-soovu formulu, utemeljuje na „ujedinjenoj i usaglašenoj volji svih (...) obliku udruženja koji svojom zajedničkom snagom brani i štiti osobu i imovinu svakog od nas i kroz koju svako ujedinjujući se sa svima, ipak pokorava samo sebi, te ostaje jednako slobo-dan kao i prije“. To je temeljno pitanje na koje odgovor daje ugovor, pa se s pravom može utvrditi, da tek klasični kontraktualizam udara temelje jedne autentične političke teorije države. Najpre tako što određuje konkretne strukture individualnih i grupnih autonomija, privatno vlasništvo i građanska prava, s jedne strane, te politička prava i narodnu suverenost s druge strane. Zatim, zato što državu poima kao formu pluralistič-ke razrade javnog i opštega dobra. To je upravo ona tačka na kojoj se presecaju Kantov konstruktivizam i Rusoov republikanizam.

Saglasnosti do kojih se dolazi u kooperaciji slobodnih i jednakih individua ute-meljuje se na jedinstvu procedura (ugovora), koji su u temelju saglasnosti. No, pravo nije samo medij pozitiviranja opštih i jednakih statusa, ono je i medijator razrešavanja


društvenih i političkih konflikata na nepersonalan i opšteobavezujući način. Za razi-ku od predmoderne apsolutističke države u kojoj je vladar istinski zakonodavac i u čijim rukama je ujedinjena podjednako zakonodavna, izvršna i sudska vlast, pa otuda kada njegov način vladavine dođe u sukob sa realnošću država se raspada, u moder-noj državi, proces političke integracije mora se završiti na opšteobavezujući način, tj. kroz apstraktni, racionalni zakon ili kroz racionalno funkcionalnu birokratiju. No, ovo je samo jedno lice boga Janusa. Pokazuje se, da republikansko i konstrukcijsko jez-gro moderne države ne može savladati pretpolitičko polje moderne države. Ova vrsta napetosti prisutna je u procesu uspostave moderne države, a kontekstualna iskustva Francuske i Nemačke samo otkrivaju različite asimetrije u ovom procesu. Dok je, kako pokazuje politička dinamika, republikanska ideja nacionaliteta u Francuskoj zadobila ujedinjavajuća, univerzalistička, racionalistička, asimilatorska i politička obeležja, ne-mačaka tradicija iznedrila je drugi tip nacionaliteta koji je po svojim obeležjima par-tikularistički, organski, isključiv i nepolitički. Sažeto, nemačka ideja nacije, ishodišno niti je politička, niti je povezana sa apstraktnom idejom građanstva. Ova nepolitička i pretpolitička ideja nacionaliteta nije razumevana kao nosilac univerzalanih vrednosti, već kao jedna organska, kulturna, lingvistička i rasna zajednica, kao osobena i nepo-novljiva narodna zajednica ili zajednica usuda. Dosledno izvedena, ova ideja nacio-naliteta kaže da je, nacionalitet oblikovan formama etnokulturnog ujedinjavanja koje zakonito traži svoj izraz u političkom jedinstvu države. Kako to ističe Franc Nojman, za razliku od Francuske, nemački razvoj nikada nije naglašavao nacionalni suvereni-tet, pa otuda koncept političke nacije nikada nije ni bio prihvaćen u Nemačkoj. To se podjednako odnosi na utemeljenje rasne ideje nacije (Fihte), konzervativnu teoriju (Trajčke će nacionalne principe označiti kao čistu apstrakciju), pa čak i liberalno jez-gro teoretičara, poput Humbolta, koji negira ideju nacionalnog suvereniteta strahujući od totalizirajućeg potencijala ovog principa. To je opšti nacrt, koji upućuje ne samo na različite modele u uspostavi moderne države i nacije, već i strukturno obeležje procesa uspostave kao takvog.

U diskurzivnom polju političke teorije i filozofije prava ova će se napetost izrazi-ti u koncepciji dve međusobno povezane politike priznanja koje su u temelju modernog koncepta građanstva. Prvi je, usidren u formama političke autonomije građana, drugi, pak u etičkom polju političke zajednice koja se iskazuje u partikularnom tipu „načina života“ i „koncepcije dobra“. Č. Tejlor (Ch. Taylor) će ova dva konkurirajuća tipa po-litika priznanja označiti na sledeći način. „Prva počiva na dominantno individualnim pravima i jednakom uvažavanju, kao i na vladavinskim učincima koji uzimaju u obzir preference građana. To je ono što treba da bude osigurano. Kapacitet građana sastoji se uglavnom u moći da se zaštite njhova prava i osigura jednaki tretman, kao i da se obez-bedi uticaj na proces političkog odlučivanja. Ove institucije imaju naglašeno instru-mentalnu ulogu i nijedna vrednost u procesima participacije nema zasebitu vrednost. Drugi model, naprotiv, definiše participaciju usidrenu u „načinu života“ kao esenciju slobode, kao ono jezgro koje svaka politička zajednica mora osigurati. To je esencijalna komponenta građanskog kapaciteta. Puna participacija i samoodređenje vidi se kao sposobnost da se bude deo vladajućeg konsensusa koji je polje u kome se mi identifi-


kujemo sa drugim. Vladati i biti objekt vladanja znači u konačnici da su upravljači uvek deo „nas“, a ne „njih“ (Taylor, 1989: 178-179). To je ona tačka na kojoj se republikanska ideja građanstva preseca sa pretpolitički zatečenom zajednicom i posvećena joj je sle-deća dionica ove studije. No, pokazaće se da ova vrsta kontigenecije nosi u sebi duboke napetosti. U procesu konstituisanja moderne demokratske države ovaj uslovni odnos između prisvojenog nacionalnog identiteta i osvojenog demokratskog građanstva za-dobiće potpuno drugu vrstu usmerenja.

Unutrašnja napetost nacionalizma i republikanizma proizvodi nerešive struk-turne deficite modernoj ustavnoj državi. Pokazaćemo da osobita vrsta strukturne na-petosti i deficita prati i odnos nacionalizma naspram drugog temeljnog formativnog principa države, principa legaliteta. Ova vrsta napetosti opet proizvodi učinke u polju diskurzivnog univerzuma savremene filozofije politike i prava. Analizirajmo ove vr-ste strukturnih deficita. Uzrokom prve vrste deficita, naznačili bismo osobitu vrstu transformacije klasično razumevanog republikanskog koncepta „kolektivne slobode“. Uspon nacionalne države ne samo da menja značenje principa legitimiteta („narod-ni suverenitet“) već istovremeno menja i percepciju spoljašnjeg suvereniteta. Dovršeni proces teritorijalizacije politike, kako smo pokazali, uvodi posebnu formu „kolektivnog prava na teritoriju“ (Pufendorf ) koja je generički povezana sa političkom voljom nacije na samopotvrđivanje. Sve to uzrokuje, da se zahtevi i volja modernih država za samo-potvrđivanje u osnovi iskazuje kao forma samopotvrđivanja nacija. To proizvodi jednu sasvim drugačiju interpretaciju koncepta „kolektivne slobode“. Ona se prevashodno razumeva kao sposobnost nacije za samoodržanje i nezavisnost. Za razliku od repu-blikanskog koncepta „kolektivne slobode“, koji inherentno pretpostavlja saglasnost sa konceptom individualne „pozitivne slobode“ i „individualnih autonomija“ (vidi sjajan traktat Makijavelija o pojmu „kolektivne negativne slobode“), „novo“ razumevanje kolektivne slobode u dubokoj je napetosti podjednako sa idejom individualnih au-tomonija. Otuda trajni i zakoniti sukob „nacije“ i „države“ (H. Arendt), ali i sa onom vrstom slobode koja prati i uslov je političke autonomije građana. Otuda je napetost između univerzalizma egalitarne pravne zajednice i partikularizma etičke zajednice, povezane pretpolitičkom formom ujedinjavanja, ugrađana u same temelje nacionalne države. Sažeto, dakle, potraga za integrativnim silama političke zajednice u polju koje je izvan formacije formiranja političke volje građana, ugrožava ne samo republikansko postignuće moderne države (građanstvo), već istovremeno uvođenjem „dvostruke jed-nakosti“ (uslov za prisvajanje temeljnih prava i jednakosti izbora je pripadnost jednoj u osnovi predpolitičkoj i supstantivno ujedinjenoj zajednici, naciji) razara i princip legaliteta kao temeljno formativno svojstvo moderne države. Demokratska mobilizaci-ja pripadnika zajednice zasnovana na principu građanstva temeljno menja dijalektiku vladanja. Deflacija moći vladara oslobađa poredak oslona na nasilje, a stara formula religijskog utemeljenja traži novo sekularano utočište u demokratiziranoj formi pri-stanka. Princip građanstva i osvajanje građanskih i političkih prava, tako na neki način označava, okončanje procesa razaranja starog režima i feudalnog društva. Istovremeno princip građanstva je onaj fundamentalni modernizacijski princip koji će biti osnovna osa ustavnih i političkih borbi u procesu preobražaja starog režima u modernu državu.


T. H. Maršal (Marshal) u jednoj od najboljih analiza evolucije principa građanstva (civilno, političko, socijalno) i njemu odgovarajućih pravno-političkih formacija (prav-na država, demokratska država, socijalna država), analizira ovu vrstu modernizacijskih procesa. Nećemo je sada uvoditi u analizu. Moja knjiga „Princip građanstva i poredak politike“ analizira ovu vrstu modernizacijskih procesa.

No, mada princip građanstva temeljno menja dijalektiku vladanja i tip legitima-cijske formule (formula legitimiziranja političke vlasti se sekularizira i demokratizira), pokazuje se da politička integracija ne može ostati samo adminsitrativna i institu-cionalna. Mobilizacijski učinak institucionalizcije vlasti je nedovoljan (to je ono što jezikom Habermasa možemo označiti pojmom ustavnog patriotizma). Unifikacija poli-tičkog poretka, kako smo pokazali, uvodeći u analizu dve strategije priznanja, ne može ostati samo administrativna, ona pretpostavlja i traži formu kulturne homogenosti. Politička moblizacija tražila je ideju koja je dovoljno snažna i dovoljno jaka, da obli-kuje uverenja građana koja su njihovim srcima i dušama privlačnija od suvih pojmova narodnog suvereniteta i ljudskih prava. Tu prazninu popunjava moderni pojam nacije, a upotreba zajedničkog jezika i zajedničke političke memorije (zajedničke istoričnosti kako piše Herder), najtemeljitiji su putevi ostvarivanja ove homogenosti i mobilizacije. Ako princip građanstva, kako smo pokazali, omogućava da moderna država osigura novi tip legitimnosti i istovremeno pripadne kroz mogućnost pristupa i učešća u dis-tribuciji političkih dobara svim svojim građanima, građani sa svoje strane moraju isto-vremeno biti povezani i ujedinjeni horizontalnim vezama lojalnosti i prepoznati jedni druge kao pripadnike iste političke zajednice. Moderna država je moguća samo ako se njeni subjekti priznaju kao ravnopravni članovi političke zajednice i, državu priznaju kao sopstvenu političku organizaciju. Ako su, kako smo pokazali, podanici dinastijskog sistema bili lojalni prema vladaru i svoje poverenje zasnivali na zajedničkom uverenju da je vladarski tron božanskog porekla, sekularizacija i demokratizacija moderne dr-žave (građanstvo) razara ovaj legitimacijski temelj i nužno uspostavlja sledeću vrstu pitanja: “Ako je osnov moći sekularan, i ako smo svi jednaki, kako se od individue može tražiti da bude lojalan državi na čijoj teritoriji živi i koja je vrsta legitimacijskog opravdanja da podanik bude lojalan upravo toj državi, a ne nekoj drugoj.” Jedini, manje ili više jasan odgovor na ovo pitanje od kraja 18. veka je princip nacionalizama (Kiss, 1966: 190-245). Nacionalizam u formi predpolitičkog ujedinjavanja pripadnika jedne zajednice, se uspostavlja kao osnovna strategija oblikovanja kolektivnog identiteta jedne političke zajednice, a nacija kao prva moderna jedninica kolektivnog identiteta. Tamo gde je moderna država nacionalna država, a to je naša polazana teza, politička zajednica koju ona kreira je nacija. Nacija je drugo ime za modernu političku zajednicu. Kao što se sistem modernih država pojavio kao sistem nacionalnih država, tako ni izgradnja nacije nije imala konkurenta u izgradnji modernih političkih zajednica. Postoji gene-rička veza između formiranja moderne države i nacije, a formiranje nacionalnih država izvršilo je ogroman pritisak na stanovništvo da se transformira u nacije.

Ova dva modernizacijska procesa, uspostava moderne nacionalne države i mo-derne nacije, kao osnovne forme kolektivnog identiteta (političke zajednice), u osnovi je dovršen krajem 18. veka. “Nacionalizam nije svakako čista ideologija. Ali, on zaista teži


da se na bespovratan način poveže sa administrativnom unifikacijom države. Suverenitet, građanstvo, nacionalizam, ovi fenomeni teže da budu povezani (...) Nacionalizam ne samo da nudi osnovicu grupnog identieta, on to čini u kontekstu prikazivanja svog identiteta kao ishoda samosvojnih i dragocenih postignuća (..) Nacionalistički ideali teže da povežu koncepciju domovine, odnosno koncepciju teritorijalnosti sa mitom o poreklu, pridajući kulturnu autonomiju zajednici koja je smatrana nosiocem ovoga ideala. Solidarnost koju priželjkuju nacionalisti zasniva se na posedovanju tla, ne bilo koga, već istorijskog tla, tla minulih naraštaja, tla koje je bilo svedok cvetanja duha nacije“ (Giddens, 1996). Proces osvajanja države od strane nacije je složen i protivrečan, i on se odvija na način da ujedi-njeni nacionalni jezik postaje državni (oficijelni) jezik, da nacionalna kultura postaje ofici-jelna kultura, da nacionalni praznici, simboli i insignije postaju državni praznici i državni simboli, da historijska, nacionalna tradicija postaje državna tradicija. Identifikacija države i nacije jača i osnažuje administrativni opseg vlasti. Dve politike priznanja koje demonstri-ra Tejlor i koje smo analizirali, upućuju upravo na ovu vrstu modernizacijskog procesa.

Međutim, ovde je neophodno da se učini još jedna važna napomena. Nacionalistička strategija oblikovanja modernih država (a to jeste moderni evropski obrazac), duboko je protivrečna i na određeni način uzrok osobite forme strukturnog, legitimacijskog deficita, koji prati modernu nacionalnu i modernu ustavnu državu. Nacionalizam je kao strategija oblikovanja kolektivnog identiteta u osnovi egalitaran i demokratski omogućavajući po-sebnu formu transformacije „aristokratske nacije“ u „narodnu naciju“ (svi pripadnici iste nacije dele iste vrednosti, svi delimo istu tradiciju, isti jezik, iste insignije) i omogućujući pripadnicima političke zajednice da uspostavi odnos između „mi“ i „oni“ i da odgovori na temeljna pitanja „ko to mi jesmo kao pripadnici jedne zajednice, i zašto smo zajedno“. Međutim, nacionalizam je istovremeno i strategija prisvajanja ključnih političkih dobara na političkom tržištu. U obe ove funkcije nacionalizam je agresivan i isključiv. Kao što su u procesu oblikovanja modernog kolektivnog identiteta, glavnu cenu ovog procesa platile manjinske zajednice (asimilacija, progon, etničko čišćenje), tako se i u procesu pristupa osnovnim političkim dobrima i raspodeli ovih dobara, nacionalna država javlja kao bitno nepravična. To je razlog osobitog strukturnog legitimacijskog deficita koji u sebi nosi ovaj tip oblikovanja moderne države i nacije. Nejednakost manjinskih zajednica u ovome tipu države je strukturan, a ne kontigentan. Rolsova formula, koja počiva na drugom principu pravde i koja kaže da nejednakosti treba raspodeljivati tako da u raspodeli nejednakosti najmanje budu oštećeni oni koji su u najrđavijem položaju, svakakao je najbolji, ali ne i dovoljan odgovor moderne ustavne države na ovaj legitimacijski deficit. Mada sam na neki način već označio jedan od fundamentalnih izazova moderne nacionalne države, izostavićemo tu vrstu problema iz ove studije.

Multikulturalizam i globalizacija mogu se označiti kao najsnažniji izazovi naci-onalnoj državi kao osnovnoj formi moderne političke organizacije. Opšte je mesto, da multikulturalizam u savremenim političkim društvima predstavlja poželjnu političku strategiju u odnosu na imigrantske grupe, prihvatanje teritorijalnih autonomija i je-zička prava manjina, kao i u priznavanje samouprava autohtonom stanovništvu. Ipak, teško se može reći da je politički ideal multikulturalizma postao sastavni deo vodećih principa savremenog svetskog društva. Naprotiv, mnogo je više argumenata za tvrdnju


da savremena politička društva nemaju dostatan odgovor na pitanje kulturnih identite-ta i prava na različitost (Rosenfeld). U pravu je J. Raz, kada u odgovoru na pitanje šta je to poželjno u multikulturalizmu, tvrdi da multikulturalizam ulazi na jedan gotovo jere-tički način u evropsku liberalnu političku kulturu. Multikulturalizam ne pripada redu tradicionalnih principa na kojima počiva moderna evropska država. Imperativi mira i stabiliteta postižu se oslonom na negovanje dominantne nacionalne političke kulture. Otuda, multikulturalizam se javlja kao osobita vrsta otklona u odnosu na gotovo tro-vekovnu tradiciju nacionalne homogene države. Sve to građanima modernih ustavnih demokratija, naviknutih na postojanje širokog moralnog i političkog konsensusa stvara polje neizvesnosti i dezorjentacija. Zapaža se, i to je opšte mesto, da nijedan od klasič-nih liberala (Lok, Mil, Kant) nema sistematičan odgovor na ovo pitanje. Izuzetak je Mil, koji temeljito brani principe moderne nacionalne države utemeljene na univerzal-nim i liberalnim načelima. Mil je pravi začetnik političke škole liberalnog nacionaliz-ma. U širokom traktatu koji je posvećen tadašnjim imperijama (Austro Ugarska), Mil izričito tvrdi da su slobodne institucije gotovo nemoguće u višenacionalnim društvima. Svi koji pripadaju istoj državi treba da veruju istim liderima, čitaju iste novine i izgra-đuju ujedinjenu političku zajednicu. Granice slobodnih institucija i granice nacija se podudaraju. Izazov je multikulturalizma u tome, da on inherentno narušava liberalnu i univerzalističku shemu dobro uređenog poretka. Sažeto, multikulturalizam traži takvu shemu dobro uređenog poretka koji priznaje jednaku vrednost svih stabilnih i životnih zajednica koje postoje u društvu. To implicira ne samo postojanje stabilnih i životnih zajednica koje postoje u društvu, već i jednaku vrednost svih zajednica koje u okviru društa postoje kao i da se multikulturalna društva sama preurede na način da u njima nema mesta za manjinsko pitanje kao posebno pitanje ili pak za onu strategiju koja se označava kao većinsko tolerisanje manjina. Političko društvo sačinjeno je od različitih zajednica i ne pripada unapred ni jednoj od njih. Oba izazova temeljno smo analizirali u knjizi Poredak, konstitucionalizam, demokratija.

TIPOVI IZGRADNJE MODERNE DRŽAVE I NACIJE

Pre nego što pređemo na formu kontekstualne analize (balkanski kontekst), na-značiću osnovne forme ovoga procesa. Poslužiću se formulom što ju je teorijski oblikovao Majneke (Friedrich Meineke). Dva su ključna obrasca formiranja država u savremenoj Evropi utvrđuje Majneke. Prvi je, označen u formuli nacionalizacije države, drugi, pak koji odgovara zemljama centralne i istočne Evrope, Majneke označava kao proces etati-ziranja nacija. Ovaj je obrazac značajan za nas, jer proces uspostave moderne države na našem prostoru u biti odgovara drugom obrascu.

Kako smo to i naznačili, klasične nacionalne države severne i zapadne Evrope raz-vile su se unutar postojećih teritorijalnih država. To je onaj sistem evropskog državnog sistema koji je svoj oblik dobio Vestfalskim mirom iz 1745. godine. Tome nasuprot “za-kašnjele nacije“ u centralnoj i istočnoj Evropi razvijale su se drugim putem (Plesner, 1997). U ovim je društvima anticipirana nacionalna svest, koju je širila propaganda i zacrtala pozicije koje su vodile kao formiranju nacionalnih država. Istovremeno i akteri ova dva


različita modernizacijska procesa bili su različiti. Prvi, u biti nosi politička klasa, ono što Veber naziva „racionalna državna birokratija“; drugi, pak dominantno oblikuje politička inteligencija ovih društava. Srednju klasu koja je nosilac modernizacijskih procesa sup-stituira neprosvećena i korumpirana politička i militarna klasa.

BALKANSKA DINAMIKA

Balkanski prostor u osnovi pripada ovome drugom tipu. Sve to u balkanskim druš-tvima rađa ne samo osobitu vrstu asimetrije u političkom razvoju, već istovremeno nacio-nalizam uspostavlja kao najsnažniju i najekspanzivniju silu ovoga regiona. Ova društva ne poznaju onu vrstu identiteta između nacija i država (potsećam na sjajnu ideju J. S. Mila koji u čuvenom traktatu posvećenom evropskim imperijama, pre svega Austro Ugarskoj, utvrđuje da “granice nacije i granice slobode moraju biti identične”), koju poznaju klasič-ne evropske države. Sve to uzrokuje, da u ovim društvima prosvetiteljski univerzalizam i liberalizam nikada nisu zadobili onu ulogu koju su imali u starim nacionalnim državama. Osobita vrsta podele rada između nacionalizma i liberalizma i u kojoj je nacionalizam osnovna forma oblikovanja kolektivnog identiteta, a liberalni univerzalizam forma obli-kovanja individualnih autonomija i konstitucionalizacije političke vlasti, u ovome regio-nu nikada nije zaživela.

Recepcija liberalizma na ovome prostoru je u osnovi imitativna i ograničena. Razlog za ovu nadmoć nacionalizama, kako smo to naznačili upravo je u osobitoj formi izgradnje države i nacije u ovom regionu. „Etatizacija nacija“ da upotrebimo formulu F. Majnekea, nije imala ništa sa onom vrstom postupnosti i spontaniteta, o kojoj govori T. Maršal, i koja je karakterisala zapadnu Evropu. To je istovremeno uzrokovalo u ovome delu Evrope onu vrstu nacionalizma, koji je bio nekontrolisan, nasilan, razarajući, kao i svaka politička sila in status nascendi. S druge strane, postojanje ekspanzivnog i nekontrolisanog nacionalizma i pre nego je dovršen proces uspostave modernih država, ostavilo je otvoreno pitanje terito-rijalnog opsega nacija i pitanja ko kome pripada. Sve to uzrokuje da politički sukobi ostaju usidreni u najdubljem polju kolektivnih identiteta. Osporavanje Bošnjaka od strane srpskih nacionalista i imperijalne aspiracije prema Bosni (zaboravili su svoje srpsko poreklo) idu upravo iz ovih pretpostavki. Ova društva nemaju socijalnu snagu koja je bila spremna da prihvati političke produkte zrelog prosvetiteljstva. Posebno je političko nasleđe otomanske imperije onemogućilo uspostavu moderne političke klase, srednje klase i urabaniteta. A to su, ako još dodamo protestantsku etiku, upravo one fundamentalne modernizacijske sile na kojima počiva moderna evropska država (čitajmo Vebera). Odsustvo identiteta između granica nacija i granica država vodile su stanju koje I. Bibo označava pojmom egzisten-cijalnog straha malih nacija i šizofrene političke kulture koja je onemogućavala formiranje stabilnih političkih poredaka. To zakonito rađa osobitu formu permanentne fragmenta-cije, stvarajuću od Balkana kako kaže I. Bender, kriznu zonu Evrope, koja se kolokvijalno označava i pojmom balkanizacije. U osobitom ključu formativnih principa (građanstvo, nacionalitet, suverenitet) dominira onaj tip odnosa koji formativna svojstva nacionalizma usmerava ka principu suvereniteta, što zakonito rađa stanja sukoba, nepoverenja, ratove i nestabilnosti. To je stanje koje još uvek prekriva ovaj prostor.


Drugi, važan faktor koji utiče na formiranje modernih država je političko nasleđe velikih imperija. Ne samo da su velike imperije po svojim strukturnim obeležjima pred-moderne političke formacije, već je i njhov uticaj na ovom prostoru naglašeno negati-van. Otomanska, ruska i austrougarska imperija, ostavljaju na ovom prostoru vrednosti podaništva, organicizma, cezaropapizma i autoritarnosti. ”Balkanska društva uobičajeno označavaju se kao “nedovršena društva”. Ovo obeležje objašnjava se kao konzekvenca otomanske vladavine koja je onemogućila rađanje moderne elite i moderne srednje klase. Mesto ovih grupacija zauzela je militarna i politička elita, koja je uzela učešće u osloba-đanju ovih društava i počela da izgrađuje administrativne strukture nacionalne države. Većinu stanovništva, međutim, čine seljaci, koji mada oslobođeni od vlasti turskih posed-nika, žive u velikoj bedi i siromaštvu. Jednako slaba je i srednja klasa preduzetnika. Prilike usložnjava korumpirana, neprosvećena militarna i politička elita koja se bogati na leđima osiromašenog naroda. Sve ovo uzrokovalo je, da su uslovi za stabilno i prosperitetno društvo bili jako ograničeni (Musil, 1997). Nacionalni pokreti su u osnovi romantičarski i populistički, te po svojim političkim učincima antiliberalni i antikapitalistički. Oni u osnovi, i ideološkim profilom, i aketrima koji ih nose izražavaju stavove onih društvenih grupacija koje se boje modernizacije i koje u romantičarskom nacionalizmu supstituiraju prosvetiteljski i liberalni univerzalizam. Sve su ovo vrednosti koje ovaj prostor ostavljaju lakim plenom neprijatelja demokratije i liberalnih sloboda. Organska ideja zajednice, koja dominira u pravoslavnoj tradiciji duboko je antiliberalna i nju je moguće vrlo jasno pre-poznati u modernom ideološkom diskursu koji je u temelju ideološke racionalizacije sa-vremene srpske države. Ćosićeva ideja “tla” kao nasigurnijeg orijentira u životu zajednice, ideja o seljacima i ratnicima kao najsigurnijem oslonu države, samo je jedan od izdanaka ovako razumevane koncepcije o državi. Koncepti “narodne države” i “narodne politike“ usidreni su u organskom političkom obrascu. Organski politički obrazac, ne samo da je u osnovi antiliberalan i antiindividualistički, pa se iz njega ne mogu izvesti temeljne vrednosti civilnih i protektivnih prava, negativne slobode i konstitucionalnih limita vlasti, već je uvek, kako dobro pokazuje C. Lefort, totalitaran. S druge strane, recepcija pravne države koja je oslonjena na nemačku tradiciju u osnovi je autoritarna i odgovara onome što se u nemačkoj tradiciji označava kao “policijska država”.

BELICIZAM I POSTDIKTATORSKA MEMORIJA

U čitavom postjugoslovenskom prostoru još su dva faktora od velike važnosti za razumevanje procesa političke i demokratske konsolidacije. Prvi je, rat (sva su po-stjugoslovenska društva u osnovi postratna društva); drugi je, diktatura (postjugoslo-venska društva, osobito Srbija i Crna Gora su postdiktatorska društva i proces njhove političke demokratske konsolidacije odvija se u ambijentu postdiktatorske političke me-morije. Ovo su činioci koji u polju duboke politike ograničavaju proces konsolidacije političkog društva u regionu, posebno u Srbiji. Taljeran je, da podsetimo, u analizi političke dinamike francuskog društva nakon pada bonapartističkog režima upozo-rio, da je Francuzima trebalo pedeset godina da povrate poverenje u republikanske političke institucije. Uzrok je, drži Taljeran, u osobitoj formi postdiktatorske politič-


ke memorije koja je zavladala francuskim društvom i koju karakteriše nepoverenje i razaranje pravnih i političkih institucija i forma personalizovanog i po političkim učincima regersivnog tipa identifikacije naroda sa vladarom (diktatorom). Nojman je ovu formu identifikacije označio pojmom cezarističke identif ikacije i označio je naj-regresivnijim tipom političke identifikacije. Ona počiva na supstituciji individualnih autonomija posebnom formom dobrovoljnog ropstva.

Srbija se sa stanovišta formativnih principa suočila sa ovom vrstom problema. Postdiktatorska politička memorija u Srbiji ostavlja iza sebe “političku pustoš”, ne-životno političko telo, koje razara svaku formu društvenog pakta među građanima i bilo kakve jasne orijentire prema kojima bi građani u svom individualnom i ko-lektivnom ponašanju rutinizirali svoje iskustvo. Represivnom i nasilnom političkom mobilizacijom, u osnovi su razoreni socijalni, kulturni i politički temelji zajedničkog života, ono polje horizontalne saglasnosti u kome uređujemo “naš život u zajednici i koji svi po pretpostavci umemo da prepoznamo i koje s dobrim razlozima možemo da prihvatimo (..) naš zajednički život u svakom slučaju proizveo je nekoliko tača-ka ili neki zajednički imenitelj na osnovu koga sudimo o našem identitetu, našim odnosima i zajednici u kojoj živimo” (Dimitrijević, 2005: 190-243). S druge strane, opšte je mesto, samo da podsetim, da je javni mir uslov utemeljenja dobrih politič-kih i pravnih ustanova. Niko to, kako pokazuje politička teorija nije bolje znao od Makijavelija, koji u sjajnom traktatu o drugome rimskom kralju Numi Pompiliusu, odgovara na pitanje zašto je Numa Pompilius, najvažniji vladar u istoriji rimske re-publike. Odgovor je sledeći: Numa Pompilius je dao Rimljanima najbolje institucije, a to je mogao zato jer su vrata rata bila zatvorena četrdeset i tri godine, a vrata mira isto toliko otvorena. Ovaj region i društva u kojima živimo, to nema.

Koji su negativni učinci rata i postdiktatorske memorije. Sažeto, rat razara legalitet. Osnovna motivacijska sila u individualnom i kolektivnom ponašanju ljudi u odsustvu jasnih pravila, prema kojima bi ljudi rutinizirali svoja ponašanja je, oso-bita vrsta egzistencijalnog, hobesijanskog straha. Postdiktatorska memorija, osbito u Srbiji imala je dva negativna učinka. Ona je nasilnom homogenizacijom razorila ujedinjavajuće spone političke zajednice, obezvredila političke institucije razarajući ujedinjavajuće niti koje su oblikovale prirodu i unutrašnju filozofiju političke za-jednice. Istovremeno, regrutuje se tip militarno političke grupacije, koja je krhki protodemokratski okvir koristila da bi razarala demokratska pravila i procedure. To je grupacija koju bih označio pojmom neprijatelja demokratije. Ona i danas u Srbiji ma podršku trećine biračkog tela. Bez političke normalizacije ove političke grupacije (SRS, SPS), proces demokratske i političke konsolidacije će u Srbiji biti bitno ogra-ničen i blokiran.

NEDOVRšENA DRŽAVA

Politička dinamika regiona u kome živimo pokazuje nekoliko temeljnih obe-ležja. Prvo je, težnja “zakasnelih nacija” da se politički organizuju kao nacionalne dr-žave. Druga je, da su sve ili gotovo sve ove države po svojim formativnim svojstvima


nedovršene države. I treće, izgradnja modernih država u regionu odvija se uz snažan uticaj međunarodnog okruženja, pa se sa pravom može govoriti o osobitoj formi international state and nation building. Osnovne razlike između ovih država uspo-stavljaju se, pak, u načinu na koji ove države odgovaraju na ključno pitanje: kako se u procesu izgradnje moderne nacije države na ovome prostoru, rešava osobita napetost i uspostavlja balans između dve osnovne poluge koje su u temelju moder-ne nacionalne države: predpolitičke forme ujedinjavanja (nacija kao forma kolektivnog identiteta) i saglasnosti građana o moralnim i političkim principima poretka koji su delo i rezulatat ugovornih i konstrukcijskih formi političkog poretka (sposobnost ustava i poli-tičkih i pravnih ustanova da mobilišu osobitu formu podrške i autolegitimacije).

Prihvatajući predloženi obrazac u regionu bih označio tri obrasca u procesu konstituisanja države i nacije. Govorim o procesu, jer još stabilnih političkih for-macija nema.

Prvi obrazac, bih označio pojmom dualne države i nekonstituisane političke za-jednice (Bosna i Hercegovina, Makedonija). Obe države duboko su podeljene duž etničkih linija, a percepcija država od strane ključnih etničkih zajednica je potpu-no različita. Nema onog što smo označili horizontalnim poljem lojalnosti u kome članovi jedne zajednice prepoznaju jedni druge kao pripadnike iste zajednice i na osnovu toga uspostavljaju granicu prema drugim političkim zajednicama („mi“ i „oni“). Otklon od korporativnog ka liberalnom konsocijativizmu mogao bi biti prvi korak u oblikovanju novog društvenog ugovora bosanskoherecegovačkog društva.

Drugi je, obrazac nedovršene države. Srbija i Crna Gora pripadaju ovome modelu. Počeću analizu sa Srbijom. Dva su razloga tome. Prvi je evidentan i označio bih ga kao otvoreni problem teritorijalizacije države (Kosovo). Drugi, je fundamen-talniji. Mada Srbija u Ustavu iskazuje pretenziju da se konstituiše kao nacionalna država, nekoliko je razloga zbog kojih ona ne može obnoviti klasični evropski obra-zac koji harmonizuje formu predpolitičkog ujedinjavanja njezinih članova i formu ugovorne, konstrukcijske saglasnosti o moralnim i političkim principima poretka. Negativno nasleđe bliske prošlosti delegitimiziralo je naciju kao osu rekonstitucije nove političke zajednice. Drugo, Srbija je po svojoj prirodi multikulturalno druš-tvo. I treće, nasilna ideološka homogenizacija koja je u temelju diktature, u osnovi je razorila ne samo političke ustanove, već i srpsku naciju kao sociološki supstrat. Četvrti razlog je ono što bih nazvao politički ispražnjenom ulogom osnivačkog mita (mit o Kosovu). I tu vidim veliku razliku između Srbije i Hrvatske. U procesu iz-gradnje moderne države i nacije osnivački mit domovinskog rata Hrvatskoj je doneo obeležje stabilne države i širokog konsensusa o kolektivnom identitetu. To je razlog da Hrvatska ima stabilan poredak i široki sporazum o temeljnim pitanjima političke zajednice. Hrvatska ima, sa druge strane, neke druge strukturne legitimacijske defi-cite. Predpolitička priroda bazičnog konsensusa i osobita asimetrija između javnih dobara kolektivnog identiteta i političke legitimnosti osnovni je, strukturni faktor koji ograničava uspostavu poretka ustavne demokratije. Važnost mita o utemeljenju dr-žave i zajednice od velike je važnosti. Karl Fridrih na jednom mestu jasno upućuje: “nema stabilne države bez osnivačkog mita“. U tom pogledu postoje dva problema


sa kojima se Srbija suočava. Prvi, je, da kolevka osnivačkog mita (Kosovo) nije pod efektivnom kontrolom Srbije. Ta činjenica ima snažan simbolički učinak. Druga je, činjenica sa stanovišta prirode političkog poretka još značajnija. U novijoj političkoj istoriji Srbije, untaoč pokušajima u procesu ustavnih i političkih borbi, uključujući i oktobarsku promenu, koja je nosila mnoga obeležja liberalne revolucije, nije do-vršen proces republikanizacije osnivačkog mita. Srbija je nasuprot tome imala jednu formu rutinizacije osnivačkog mita, ali u njegovoj najregresivnijoj formi cezarističke identif ikacije. To ima višestruko značajne negativne učinke na proces rekonstitucije Srbije kao moderne i otvorene političke zajednice. Sve ovo upućuje na onu vrstu političke formule (ustavni patriotizam) koja bi omogućila političkom društvu u Sr-biji da temelje kolektivnog identiteta potraži s onu stranu države nacije i omogući rekonstituciju trajnih zajedničkih identiteta i lojalnosti u sferi koju proizvodi sam ustav. Obzirom na razoreno predpolitičko polje i neuspeh u procesu republikani-zacije politike u Srbiji, ovaj se temeljni konsensus može graditi na tankoj osi onih vrednosti i načela koji imaju nepristrasno i neograničeno značenje za sve građane, a demokratska legitimnost izvodila bi se iz poverenja u vrednosti koje su i same izvan ovoga procesa (Dimitrijević, isto).

Crna Gora pripada također obrascu nedovršene države, ali razlozi ovog stanja nisu isti. Crna Gora je u procesu oblikovanja svog ustavnog ugovora i bazičnog ustavnog konsensusa, što je samo drugo ime za zajednički kolektivni identitet. I tu je Crna Gora pred jednim složenim procesom. Ona mora da odgovori na pitanje ko to mi jesmo kao članovi crnogorske političke zajednice i zašto smo zajedno. Crna Gora je duboko podeljeno društvo i ta podela ide linijom zajedničkog kolektivnog identiteta. To je teret koji fragilne i slabe institucije na duži rok teško mogu da nose, a da se ne oslone na forme nasilne integracije. Međutim, Crna Gora u ovom procesu pokazuje dve komparativne prednosti u odnosu na ostale zemlje regiona. Prvo, proces razdvajanja sa Srbijom bio je miran, proceduraln i sa velikim stepenom demokratske legitimnosti. Drugo, unatoč dubokoj podeljenosti, pokazalo se da je politički okvir (institucije) pokazao kapacitet da kontroliše i artikuliše konfliktni potencijal društva. Politička borba ostala je, u okviru poretka i institucija, i u okviru uređenih pravila političke igre. Treći važan faktor je, samostalnost. On se često za-boravlja i njegov se uticaj nedovoljno ističe. Kao što sam istakao u uvodom delu, postoji generička veza između uspostave države i izgradnje nacije kao moderne po-litičke zajednice. Formiranje samostalnih država izvršilo je odlučujući pritisak na stanovništvo da se konstituiše u naciju. Takvu vrstu dinamike u procesu konstitui-sanja Crne Gore kao moderne političke zajednice, također očekujem. To je ono gde ja vidim komparativne prednosti Crne Gore u odnosu na druge zemlje regiona i ne vidim bilo kakvu mogućnost političke regeresije.


LiTeraTUra

Neumann, Franz (1966), Behemoth, Harper and Row, N. York, str.469-478;

Tocqueville, Alexis de (1994), Stari režim i revolucija, Politička kultura, Zagreb;

Skhlar, J. (1994), Legalism, Harvard University Press, Cambridge;

Tocqueville, Alexis de (1995), Democracy in America, Vintage, New York;

Neumann, Franz (1966), isto;

Habermas, J. (2001), „The European Nation – State: On the Past and Future of Soveregnity and Citizenship”, in The Inclusion of Others: Studies in Political Theory, MIT Press, Cambridge;

Prpić, Ivan (1997), „Pravodobne i zakašnjele nacije“, u H. Plessner, Zakašnjela nacija, Naprijed, Zagreb;

Giddens, Anthony (1996), „Class, Sovereignty and Citizenship“, in Nation State and Violence, Polity Press, Cambridge;

Taylor, Charles (1989), “Cross-Purposes: Liberal Communitarian Debate”, in N. Rosenblum, Liberalism and Moral Life, Cambridge, 178-179;

Kiss, J. (1966), „Beyond National State“, Social Research, Vol. 63, Spring, str. 190-245;

Giddens, Anthony, isto;

Plessner, H. (1997), Zakašnjela nacija, Naprijed, Zagreb;

Musil, J. (1997), „Burden of the Past“, in, Meaning of Liberalism in Central Europe (ed: J. Musil amd Z. Suda), Praha;

Dimitrijević, Nenad (2005), „Kad padne režim: zašto je prošlost važna“, Reč, broj 73, str.190-243.


milan Podunavac

modern STaTe and naTion BUiLdinG: BaLkan PerSPecTiVe

Summary

There are two reasons, both of theoretical and practical nature, which renew interest in the topic that not so long ago was almost entirely suppressed, if not even forgotten in political theory. The first one is a general reason, pertaining to change in discursive universe of political theory. i shall define it briefly as centrality of state (national state) in discourse of contemporary political theory; the second reason contextualizes this general starting point and i shall define it as centrality of modern state building in the region of «delayed nations» (the Balkans). The general plan of analysis consists of three steps. in the first step, i shall present a general plan of modern state and nation building and indicate basic formative principles (citizenship, nationality, sovereignty) of this fundamental modernization process. The second step shall point to basic characteristics of political dynamics of the Balkans. The third one introduces to the debate the term of an unfinished state, which i shall consider as the basic political form of this process in the region.

Documents

4-Prof.-dr-Milan-Podunavac-Izgradnja-moderne-države-i-nacije-Balkanska-perspektiva