45778940 Odbrana Morace Od Potopa

POSEBNO IZDAWE POVODOM 750 GODINA MANASTIRA MORAÊ

S blagoslovom

Wegovog Visokopreosve{tenstva Mitropolita Crnogorsko-primorskog Amfilohija

CETIWE2002

Ova kwiga mogla je da ugleda svjetlost dana, osim svestranimzalagawem autora, moralnom i materijalnom podr{kom Op{-tine Kola{in, kao i doprinosom Slu`benog lista SRJ i sameMitropolije te svesrdnim trudom, pri kompjuterskoj obradi,prelomu i rje{ewu korica, umjetnika Miomira Kra~kovi}a.Isto tako, zahvaquju}i po`rtvovawu vlasnika {tamparije„Print”, @eqka Jovanovi} iz Mora~e, kwiga je mogla da sta{eza praznik Uspewa Svete Bogorodice - Velike Gospojine, ove750-te godine od postanka Wenog manastira.

KOMNEN BE]IROVI]

ODBRANA MORAÊ OD POTOPA

Zbornik ~lanaka, rasprava, izjava i drugih priloga mno{tva autora

u vremenu od 1987 do 1991.

Svestrano sagledavawe Mora~e

Istorija naroda Mora~e je homerovska poema.

Jegor Kovaqevski,Crna Gora i slovenske zemqe, 1872.

Manastir Mora~a je biser Crne Gore.

Bernhard [varc,Putovawe po Crnoj Gori, 1888.

Sa Mora~om smo u{li u ~isto srpske zemqe,gdje nije dolazilo ni do kakvog mije{awa satu|im elementom, pa zato nema nikakvihzamr{enih pitawa koja se ti~u porijekla sta-novni{tva i wegovog nacionalnog obiqe`ja.

Pavle Rovinski, Crna Gora u pro{losti i sada{wosti, 1897.

Rijeka Mora~a je prava Betovenova simfonija.

Franc Veber, 1988.

MORAÂ KAO TVR\AVA SRPSTVA

rna Gora od kraqa Bodina Imala je sedam vojvodina,Crnu Goru sa sedmoro brda –

U to spada i Mora~a tvrda.Od Du{ana do kneza Danila,Nikad nije bez vojvode bila.U svoj Bosni i starome Rasu,\e god bje{e zulum}ar na glasu,Odma wemu mora~ki hajduciSve plijeni a wega utuciTe pred cara dolazahu daveNa mora~ke uskoke krvave.Pla{ahu se po Stambolu TurciDa ne banu mora~ki hajduci,Car nema{e zevka ni izuraDok Mora~a stoji u kaura,Pa opravqa vojske i vezireDa to pleme hajdu~ko umire,Al im sila ne pomaga ni{taDa Mora~u uzmu i Qevi{ta.

Radovan Be}irovi} Trebje{ki,Gorski presto

CC

Komnen Be}irovi} i Franc Veber u kawonu Mora~e, juna 1988.

UVODNA RIJE^ FRANCA VEBERA

SSjediwen sa izvanrednom prirodom koja ga okru-ùje, manastir Mora~a odmah podsti~e na skru-{enost, na molitvu. Savr{ena simbioza predjelai divnog umjetni~kog djela, nastawenog boàn-skim duhom, nastavqaju da, van vremena, ìve umojoj du{i tiho i sna`no u isti mah.

Moram da priznam da, kada sam, na poziv moga pri-jateqa Komnena Be}irovi}a, prvi put posjetio mora~kikraj u Crnoj Gori, u aprilu 1988, nijesam o~ekivao da }uotkriti tolike divote: raznoliki reqef obu~en u {umekoje su upravo zelenile; blistava rijeka, nado{la odtopqewa swegova, u dnu provalija od kojih hvata vrto-glavica u kawonu koji su oblikovali mnogi milenijumi;zatim, na ulazu u klisure, bijela sredwovjekovna crkva, dje-lo uzvi{enog ~ovjekovog duha. Bio sam u isti mah uzbu|en,op~iwen i duboko sre}an.

Naravno da nijesam ni jednog trenutka oklijevao dase zauzmem za spas Mora~e od potopa koji su joj spremaliduhovi li{eni duha.

Kako ta opasnost, na moje veliko ~u|ewe, jo{ nijeotklowena, upu}ujem u okviru jubileja manastira Mora~e,goru}i poziv vlastima Crne Gore da kona~no odustanu odpogubnog projekta potapawa doline Mora~e. Traìm odwih da, naprotiv, upi{u tu divotu u wenoj sveukupnostina listi ba{tine ~ovje~anstva pod za{titom Uneska.Jer Mora~a je remek djelo koje pripada budu}im poko-qewima.

1 juna 2002 godine, Franc VeberMontre, [vajcarska

Sveti Arhi|akon Stefan privodi kneza Stefana Nemawi}a,ktitora manastira Mora~e, Bogorodici.

(Rad majstora Kozme iz HÀÁÁ vijeka)

PREDGOVOR

MORAÂ I ROVCA U PROTEKLIH [EZDESET GODINA

À

MMora~a je dospjela u HH vijek uglavnom bez velikih qud-skih pogibija, prete`no zahvaquju}i otporu wenihgor{taka turskom zavojeva~u, ali je ostala i o~uvane

prirode zbog nepristupa~nosti wenog podru~ja, naro~itoonog Gorwe Mora~e. Me|utim, u op{tem satirawu srpskog na-roda, prvo wegovog qudstva, zatim wegove istorijske, duhovne,kulturne i prirodne ba{tine pod komunizmom, Mora~a, kaovjekovna tvr|ava Srpstva, nije mogla ostati po{te|ena, ve} jeo ovoj po{asti platila stravi~an danak. Mno{tvo wenih si-nova, sve uglednih plemenika, doma}ina, ~inovnika, prosvjet-nih radnika, vojnih lica, ukratko elite naroda, je tokom i uime takozvane socijalisti~ke revolucije, na najstra{niji na-~in pomoreno.

Aleksandar Solèwicin, iznose}i u svom ~uvenom djeluArhipelag gulag, golgotu Rusije pod komunizmom, do{ao je dozakqu~ka da ova u toku hiqadu godina svoje istorije, u svimratovima koje je vodila sa Tatarima i Mongolima, sa Turcimai [ve|anima, sa vojskama Napoleona i Hitlera, dodaju}itome i povremene bole{tine, nije podnijela toliko `rtavakoliko za nekoliko decenija boq{evi~ke vlasti nad wom.Sli~no se moè re}i za dvije Mora~e i Rovca: broj `rtava{to su ih tu prouzrokovali crnogorski boq{evici na ~elu saMo{om Pijadom i Milovanom \ilasom od 1941 do 1945, pre-vazilazi daleko ukupan broj poginulih Mora~ana i Rov~ana uwihovim vi{evjekovnim borbama sa Turcima, ukqu~uju}i tu i`rtve Austro-Ugara tokom prvog svjetskog rata, kao i oneprouzrokovane od epidemije {pawolskog gripa, zvane {pawo-rica, koja je harala krajem toga rata.

- 11 -

Po podacima do kojih su do{li dva savjesna istraìva~au toj oblasti, Predrag [}epanovi} i Mom~ilo Kqaji} uwihovoj îtuqi ubijenih od komunista u Srezu kola{in-skom, 1941-1948, objavqenoj 1998, zatim 2002, prozilazi da odukupnog broja od 1112 tih `ratava, palih kao civili i kaovojnici u ~etni~koj vojsci, wih 542 otpada na Mora~u iRovca: u Gorwoj Mora~i 151, u Dowoj Mora~i 164, u Preko-br|u 125, u Rovcima 102. Kada se sa ovima saberu `rtve sdruge, partizanske strane, onda postaje jasno da je mark-sizam-lewinizam bio po na{e podnebe pogubniji nego ikak-va {paworica ili bilo kakvo drugo dotada{we zlo.

@rtve su ve}inom zavr{avale u jarugama, klisurama ijamama ili na zloglasnom „pasjem grobqu” u Kola{inu.* Isamo mora~ko svetili{te bilo je pretvoreno u strati{te:

Zadu`bina Stefana Vukana,Sveta lavra u krv okupana,Nemawi}a manastir i porta,Tu se vi{e pri~e{}ivat grota,Jer kad pri|e{ ka toj svetoj ku}i,Na obu}i mora{ krv povu}i,

kako je pjevao bard Trebje{ki, u jeku boq{evi~kog terora uMora~i i u drugim krajevima Crne Gore. Samo u jedan mah, oSavinu danu 1942, svedeno je u Manastir 12 Gorwomora~ana, ujedan konop povezano od kojih je 11 strijeqano, dok im je dva-naesti pobjegao, otrgnuv{i se i sko~iv{i niz strmen Sveti-gore. Po{to se u manastirskim konacima nalazio partizans-ki {tab sa Pekom Dap~evi}em na ~elu, to su odatle slate pat-role po mora~kim selima da hapse i ubijaju najuglednije ple-menike koji su mogli za sobom narod povu}i, kako je daqe pje-vao Trebje{ki u svojoj ~uvenoj poemi o jamama:

Tu se u toj Bo`joj zvijezdi,[tab |avoqi jednom ugnijezdi,Pa otole mora~ki xelatiSta{e qude hvatati i klati

Komnen Be}irovi}

- 12 -

* Vidjeti prof. dr Vu~eta Rexi}, Pasje grobqe, Evro, Beograd 2000.

I na ìve muke udarati...Svud je putem krvava pra{inaOd Javorja pa do Kola{ina,Od Pipera pa do Prekobr|a.Qudo`deri, ubila vas r|a!Kakvu pravdu zemqom govoriste?Za{to svoju bra}u pomoriste?!

Pitawe koje nije prestalo da bude goru}e tokom prohujal-ih {est desetqe}a, a pogotovo danas kad je àlosno krahiralosve ono – i dru{tveni poredak, i ideologija na kojoj je po~i-vao, i dràva, i ekonomija – za{to su se komunisti borili idruge nemilice `rtvovali. Ustvari tokom svoje obijesnepoluvjekovne vladavine Jugoslavijom, komunisti nijesu drugoni radili do stvarali uslove wene propasti, vje{ta~ki jepodijeliv{i, sve u ciqu slamawa Srpstva, na famozne repub-like i pokrajine. Ove bezakone tvorevine je na kraju Zapad,podstaknut od Wema~ke i Vatikana, rije{io da, radi sop-stvenih interesa, ozakoni, izazvav{i tako krvavi gra|anskirat u Krajini i Slavoniji, u Bosni i Hercegovini i naKosovu, a zatim, kao krunu svega zla, apokalipsu Nato-a nadSrbima tokom proqe}a 1999. Ve} `rtva dva totalitarna zlaHH vijeka, fa{izma i komunizma, Srbi su postali `rtva itre}eg sli~nog zla, mondijalizma.

[to se ti~e Crne Gore, ona gorko ispa{ta to {to je bilarasadnik marksista-lewinista i revolucionara najè{}egkova: u woj sada, kao za kaznu, buja najdivqiji kapitalizam isocijalne razlike su postale nepremostive. Oni tobo`wibogata{i {to su ih 1941 komunisti ubijali, kao izrabqiva~enaroda, bili su puka sirotiwa pri sada{wim bogata{imakoji su se izlegli iz negda{wih Titovih pionira, omladinacai nadobudnih partijskih kadrova. S druge strane, razotkri-vawem, nakon raspada Sovjetskog Saveza, ~udovi{ne zavjereprotiv Rusije – spregom neruskih elemenata u krilu we samei wenih zlotvora spoqa – pukao je ponor zabludjelosti izaslijepqenosti crnogorskih i ostalih srpskih komunistazlo~ina~kim oktobarskim prevratom. Na kraju, moèmo samozamisliti gdje bi danas bila Crna Gora i uop{te Srpstvo –

- 13 -


duhovno, moralno i ekonomski – da nijesu tako uludo satrvenesilne qudske energije tokom vi{e od pola stoqe}a.

Naravno da su ~iwena zla i od strane ~etnika, ali jenepobitna ~iwenica, sveta istina da ne bi nikada do{lo dobratoubila~kog rata ni u Mora~i ni u drugim crnogorskimplemenima, da poklonici Marksa i Engelsa, Lewina i Sta-qina nijesu stali da ove name}u, kao nova boànstva, Crno-gorcima, da, vo|eni wihovom naukom i primjerom, diù pro-letersku revoluciju i zavode diktaturu proletarijata u jed-nom patrijarhalnom dru{tvu u kome uop{te nije bilo pro-letera. U tom pogledu zanimqiv je podatak koji donose auto-ri martirologa Sreza kola{inskog, [}epanovi} i Kqaji}:od 1112 `rtava, wih skoro dvije tre}ine, 708, bili su zemqo-radnici sa 94 oficira i podoficira, 66 |aka i studenata, 55univerzitetski obrazovanih qudi i ostalih iz svih dru{t-venih slojeva.

U stvari, marksisti-lewinisti su sve one, {to zna~ive}inu naroda, koji nijesu prihvatali wihove ideje, progla-{avali reakcionarima, izdajnicima i narodnim neprijate-qima koje je, kao takve, trebalo likvidirati. Tako su ~itavabratstva u kojima niko nikada nije bio izdajnik, najednompostala legla izdajnika. Primjera radi, opet po pomenutojîtuqi, me|u Bulatovi}ima ih se obrelo 88, me|u Rako~e-vi}ima 66, me|u Vujisi}ima 58, me|u Medenicama 47, me|u[}epanovi}ima 45, me|u Vlahovi}ima 38, itd. – sve bratstvakoja odvajkada imaju svoje istaknuto mjesto u mora~ko-rova~koj epopeji, kao {to se to, uostalom vidi iz Mora~kogkola kraqa Nikole. Ali {ta je za na{e zanesewake pret-stavqala slavna mora~ko-rova~ka, crnogorska i uop{te srp-ska istorija, kad su im bili bliì Marks i Engels, Lewin iStaqin od Svetog Save, Kara|or|a i Wego{a, ili kad suvi{e znali ko je Roza Luksemburg, èstoka poqsko-wema~karevolucionarka, ili Aleksandra Kolontaj, boq{evi~kabludnica, ili pak Jelena Demut, Marksova sluàvka s kojomje imao vanbra~no dijete – {to se strogo skrivalo od prole-tarijata –, nego ko je carica Milica ili Kosovka djevojka.

Rugahu se Milo{u i Marku,A psovahu Jugovi}a majku,

Komnen Be}irovi}

- 14 -

da jo{ jednom navedemo Trebje{kog koji oli~ava savjest togzlodoba. Toliko su crnogorski komunisti bili obuzetiinternacionalisti~kim ludilom da su neki od wih, kad im sepredo~avalo da }e svojim ubistvima istrijebiti cio narod iopustiti zemqu, govorili: „Ako ne bude zemqe za nas, bi}e jeza Kineze”. êtni~ki pokret nastao je upravo kao stihijskiotpor tome potirawu nacionalnog bi}a, svega onoga {to je dotada predstavqalo eti~ke i druge vrijednosti crnogorskogodnosno mora~ko-rova~kog patrijarhalnog dru{tva: otaxbi-na, vjera, tradicija.

Ba{ kao u Rusiji 1917, dok se ona nalazila u ratu s Wema~-kom i Austro-Ugarskom, komunisti su ti koji su u Crnoj Gorii u drugim srpskim zemqama, vrgli krvavi no` u narod radiuzimawa vlasti i promjene dru{tvenog poretka, slijede}iMarksovo u~ewe i wegovu zlikova~ku primjenu od straneVladimira Iqi~a Uqanova, zvanog Lewin. Ovaj uop{te nijebio Rus, ve} po ocu Kalmik, ta~nije ûva{, a po majci Jevrej,{to se dugo krilo. Me|utim, poznati mora~ki marksista, stu-dent prava, Mojsije Stevanovi}, koji je sa svojim zemqakom ijednomi{qenikom Mijatom Ma{kovi}em, poginuo u [pan-skom gra|anskom ratu 1938, toliko se divio Iqi~u, koga jeimperijalna Wema~ka finansirala i ubacila u Rusiju, kakobi u woj stvorio krvavi haos zvani Oktobarska revolucija, daje pisao: „Govoriti o lewinizmu zna~i na}i prakti~no rje-{ewe marksisti~kih formula, zna~i stvoriti socijalno dru-{tvo (!) onako kako je Marks predvi|ao... Iako polaze saistih osnova, marksizam i lewinizam, nijesu jedno isto. Dokje marksizam formula, lewinizam je dokaz te formule, dok jemarksizam teorijsko-filozofska konstatacija o novom dru-{tvu, lewinizam je pokreta~ko-ekonomsko ostvarewe te for-mule”.* Itd., itd., zastupaju}i da treba „nametati razo~aran-im masama marksisti~ke teorije”, zna se kako.

Sa svoje strane drugi ~uveni rova~ko-mora~ki marksista,Veqko Vlahovi}, tako|e u~esnik u [panskom ratu u kome jeostao bez noge, u svom oboàvawu Vladimira Iqi~a i{ao je

- 15 -


* Budo Simonovi}, Mijat i Mojsije, Stru~na kwiga, Beograd 1988.

tako daleko da ga je pore|ivao sa najve}im umjetnicima svije-ta po tome kako je izveo zlo~in ubistva vje~ne Rusije: Okto-barsku revoluciju koja je za zalu|enog Vlahovi}a svakakopretstavqala najve}i podvig u istoriji qudskog roda. Zanim-qivo bi bilo potraìti u marksisti~kim radovima VeqkaVlahovi}a – drugih te{ko da ima – da bi se shvatila sva wego-va op~iwenost ovim velikim qudomorom i wegovo slavqeweOktobarske revolucije – tog krvavog ~eda Vladimira Uqa-nova, alias Lewina, i Qube Bron{tajna, alias Lava Trockog.La`ni proroci uzimali su la`na imena. [to se Bron{tajnati~e, estonski autor Juri Lina u svojoj kwizi o Oktobarskojrevoluciji, U znaku skorpiona,* utvr|uje da je ovaj proroksvjetske revolucije posjedovao 90 miliona dolara u ameri~kimi 80 miliona {vajcarskih franaka u {vajcarskim bankama –sve opqa~kano od wegovih ruskih `rtava. Od toga je mogaokomotno da ìvi u emigraciji i ~ak da sebi sagradi utvr|enizamak u Meksiku, prije no ga je tu stigao Xuga{vilijev capuniz ruku Ramona Markadijea, qubavnika wegove sekretarice.

Naravno da je komunisti~ki pokret imao i svoju patri-otsku stranu, ali je ova bila sasvim drugostepena u odnosu narevolucionarnu koja je upravo prouzrokovala najve}i broj`rtava. Uostalom sam Broz je izjavqivao da je glavni ciqkomunista borba protiv doma}eg, takozvanog klasnog nepri-jateqa, ~etnika, a da }e wema~ko-italijanski okupator ion-ako biti pobije|en od strane saveznika. Kud }e boqi dokaz oanacionalnom opredjeqewu komunista, nego upravo ~iweni-ca da im je vo|a bio stranac i neznanac, biv{i austro-ugars-ki vojnik na srpskom i na ruskom frontu pa zarobqenik inavodno u~esnik u Oktobru, zatim bravar, osu|enik, agentKominterne, Josip Broz zvani Tito? Iako wegov ~emernibiograf Vladimir Dedijer i drugi, tvrde da je bio hrvatsko-slovena~kog porijekla, ovo nikad sa sigurno{}u nijeutvr|eno, pa bi za Broza jo{ vi{e vaìlo ono {to jeTrebje{ki napisao za wegovog krvavog poslanika u CrnojGori, Mo{a Pijadu:

- 16 -

Komnen Be}irovi}

* Jüri Lina, Under the Sign of the Scorpion, Stockholm 1997, 2001.

Ne zna mu se porijekla ni doma,Kaù da je do{ao iz Sodoma.

Naravno da za jednog takvog probisvijeta nije ni{ta zna-~ilo sve ono ~ime je srpski narod ìvio vjekovima, ni Nema-wi}i, ni Sveti Sava, ni manastiri, ni Kosovo, ni knezLazar, ni Kara|or|e, ni epska Crna Gora, ni Wego{, ni srp-ski oslobodila~ki ratovi, ni Solunski front... On je bioprotiv Srba vi{estruko opredijeqen: kao biv{i borac pro-tiv wih, kao Hrvat i kao marksista, mada je ovo posqedwe swegove strane bila besumwe obi~na farsa budu}i da je ì-vio rasko{nije no ikakav kraq ili car na zemqi. Taj wegovsasvim negativni, ru{ila~ki odnos prema Srbima, prenio sena wegove sledbenike me|u ovima, koji su se upustili u pot-puno razarawe sopstvenog nacionalnog bi}a, kako za vrijemetako i poslije rata.

Iako se znalo da pakao bijesni u Rusiji, da milioni qudiumiru od gladi, da drugi skapavaju i robuju po logorima, na{izanesewaci nijesu htjeli ni{ta od toga da vide ni ~uju, ve} sujednako govorili da tamo nastaje najpravednije i najslobodni-je dru{tvo, pravi raj na zemqi. Jedan od rijetkih me|u wimakoji se usudio da u jednoj bro{uri kaè ne{to istine o zemqisovjeta, kako su je na{i komunisti ne`no zvali, @ivojinPavlovi}, progla{en je za policijskog agenta i izdajnika ibio najstra{nije umoren od svojih dotada{wih drugova. Alito je skoro bio izuzetak, po{to je propaganda uporno nas-tavqala da boq{evi~ko ropstvo pretstavqa kao najve}u slo-bodu, kao hegelovsko ostvarewe istorije. Tako je, u jeku boq-{evi~kog terora i staqinisti~kih ~istki u Rusiji, na{ ve}pomenuti mora~ki marksista, Mojsije Stevanovi}, slavio Le-wina i ropski uàs koji je stvorio, ovim rije~ima: „Danas kadsu Danteove pri~e o paklu i smoli koja kqu~a, a ìvi se qudikuvaju u woj, postale samo blijede sjenke naspram strahota{to ih ~ini monopolisani kapital, danas se tek vidi {ta jeLewinizam. Zato milioni izba~enih, pregaènih, milioniprostitutki, nezaposlenih radnika i sitne seoske sirotiwe,upiru o~i u istok i dràvu koja zahvata {estinu zemqinekugle, kli~u}i: ìvio SSSR!” A ba{ u to vrijeme, veliko


- 17 -

rusko carstvo je bilo pretvoreno od strane boq{evika uogromnu robija{nicu, u pravi Danteov pakao na zemqi.Me|utim, tolika je bila lakovjernost na{ih mladih qudi,tolika wihova opijenost novom naukom da su neki od wihzagazili u najve}e zlo, drugi opet dali svoje ìvote s ubje-|ewem da se `rtvuju za sre}u ~ovje~anstva, dok su se neki osvi-jestili tek u Brozovim du{egubkama.

Marks je bio ovlastio i razrije{io svoje poklonike, aLewin im dao primjer, da nikakve `rtve nijesu prevelike dabi se stvorio navodno novi ~ovjek i izgradio novi svijet, amnogima je to sluìlo samo kao izgovor da dadnu maha zlu usebi. Primjere za to ne treba traìti daleko, po{to je samIqi~, vo|a tobo`we prve proleterske revolucije, bio pato-lo{ki ubica i krvolok. Me|u podvizima iz wegovog predrev-olucionarnog ìvota, nedavno je objelodawen i ovaj: za vri-jeme svoga progonstva u [u{ensku na obali Jeniseja u Sibiru,Iqi~ je mogao sasvim slobodno da se kre}e ~ak i da lovidivqa~, pa je jednog dana pobio toliko ze~eva da je brodi} nakome ih je prevozio, potonuo pod wihovim teretom u rijeku, asam se lovac, na veliko zlo svijeta, posebno Rusa i Srba, jedvaspasio. A ve} je poslovi~an wegov odgovor Maksimu Gorkom,koji se usudio da negoduje protiv boq{evi~kog bezakowa:„Udri {akama po glavi, bato moj, udri!” Prije Hitlera, otvo-rio je koncentracione logore za politi~ke protivnike ineistomi{qenike. Igor Buni~ u svojoj kwizi Partijsko zla-to, donosi dokaze da je Iqi~ pred svoju smrt 1924, prouz-rokovanu {to bole{}u od sifilisa, {to ranom zadobijenomod Neli Kaplan, raspolagao sa 47 milijardi zlatnih rubaqa,uglavnom ste~enih pqa~kom ruskih crkava i manastira. Iqi~je bio otjelotvorewe najcrwih bojazni i demona Dostojevskog.

Eto kakva je neman stigla sa na{im |acima nau~ewacima,tokom tridesetih i po~etkom ~etrdesetih godina, me|u Rov-~ane i Mora~ane, i {ta im se stalo silom naturati kao naj-vi{a vrijednost i svetiwa, u zamjenu za wihove dotada{wevrijednosti i svetiwe kojih se najednom trebalo odre}i i kojeje trebalo pogaziti. Marksisti~ko-lewinisti~ka svijest jeosobito harala ako se neko nekome bio, prije rata, zamjerioili ako se neko ne~ije imovine htio da dokopa. K tome treba

- 18 -

Komnen Be}irovi}

dodati da je totalitarna ideologija na{la povoqno tlo una{em dinarskom ~ovjeku sklonom, kako u dobru tako i u zlu,iskqu~ivosti i krajnosti, kao {to je to izvanredno uo~io na{veliki geograf i etnolog Jovan Cviji}. Velika energija kojase oduvijek praznila u samoodbrani ili u borbi protiv tu|i-na, demonski je okrenuta, kao negativni naboj, protiv svoga.Vjekovna spremnost na `rtvu za najvi{e ideale, za vjeru Hris-tovu, za Srpstvo, za Slobodu i Otaxbinu, prometnula se najed-nom u spremnost na sli~nu `rtvu samoga sebe, naro~itodrugih, za svijetlu budu}nost, za Sovjetski Savez, za wegovogvo|u Staqina, progla{enog za oca narodâ, za Revoluciju, zaTita i Partiju... Sve to obja{wava onolike strahote po~i-wene od strane na{ih boq{evika u Mora~i i u drugim srp-skim zemqama po kojima su harali istovremeno kad i usta{epo Krajini, Bosni i Hercegovini, a [iptari po Kosovu iMetohiji.

Primjera radi, komunisti su ubili, me|u prvima, u~ite-qa, narodnog poslanika i odli~nog besjednika, Nikolu Jova-novi}a iz Me|urije~ja, samo zato {to nije shvatao kako semoè mutiti narod i nasilno izvoditi dru{tveni prevrat uvrijeme dok je zemqa porobqena od strane sile. Poru~nikaVlatka Pekovi}a sa wegovim bratom geodetom Labudom Peko-vi}em iz sela Svrka u Gorwoj Mora~i, su bacili u jamu jedinostoga {to su znali da je on bio ~vrsto zaklet Kraqu i Otax-bini i da nije bilo nikakve nade da pri|e k wima. Pot-pukovnika Aleksu Boji}a iz Gorwe Mora~e, ratnika sa svihboji{ta za oslobo|ewe i ujediwewe Srpstva, strijeqali suzato {to je, si{av{i ka crkvi u Poqe Dragovi}a, zalelekaove} pobijene Gorwomora~ane, po~ev od dvojice mladih Peko-vi}a. Majora Savu Markovi}a, tako|e ratnika sa Skadra, Bre-galnice, Drine i Mojkovca, smakli su zbog sumwe da, kaokomandir ~ete stara~ko-po`wanske, ne okrene za sobom qudeiz toga kraja, utoliko prije {to mu je sinovac bio ubijen me|uonih jedanaest u Manastiru. Pravnika Qubisava Bao{i}a,usmrtili su jedino stoga {to je rekao da su komunisti svojimubistvima prekarda{ili. Kad je Bao{i}ev jednoplemenik ikum, sudija Sinan Dragi}, zamolio Milovana \ilasa s kojimje zajedno bio na univerzitetu, da po{tedi ovog ~estitog

- 19 -


Gorwomora~anina, \ilas mu je samo odgovorio: „Danas je zanas tehni~ka stvar ubiti ~ovjeka”, i nesre}ni Bao{i} je usko-ro zaista bio ubijen. Jo{ se \ilas i{~u|ava u svojim memo-arima {to se ovaj nije, pri wihovom susretu pred samo strije-qawe, pokazao smio i prkosan, ve} utu~en i slomqen... Odovakvih slu~ajeva mogla bi se sastaviti svojevrsna epopejamora~kog stradawa.

Meni je, pak, kad sam ga prilikom jednog vi|ewa, po~etkom1975, upitao: „[to, bez nevoqe, zbog Marksa i Lewina,otvoriste poklawe me|u bra}om?” – \ilas odgovorio ~istoboq{evi~kim re~nikom: „Nakon ustanka 13 jula, izbila jekontrarevolucija, pa je to trebalo gu{iti”. A kad sam primi-jetio da ga u Mora~i ne pomiwu po dobru, on je uzvratio:„Opet bih to isto ~inio, samo bih se ovoga puta malo izmakaoi pone{to zapisivao”. Toliko je bio zarobqenik boq{e-vi~ke svijesti da mi je istom prilikom, kad se poveo razgovoro Solèwicinu, tada prognanom iz Rusije zbog objavqivawaArhipelaga gulaga, rekao: „Pa on je budala, on bi htio daponovo zavlada carizam”. Ni dugo tamnovawe na koje ga je osu-dio wegov biv{i idol Broz, ni vi{egodi{we druèwe saMatijom Be}kovi}em, nijesu uspjeli da ga prosvijetle nidovedu do pravog pokajawa:

[to se crnim zadoji |avolom,Obe{ta se wemu dovijeka.

Ratnom talasu nasiqa uslijedio je poratni: razdomqi-vawe doma}ina wegovim utjerivawem u kolhoze, zvane seqa~-ke radne zadruge, radi tobo`weg uspostavqawa socijalizmana selu. \ilas pi{e u svojim memoarima da je Broz narediohitno osnivawe zadruga kako bi se umilostivio Staqin kojise qutio na jugoslovensko komunisti~ko vo|stvo {to jo{trpi privatno vlasni{tvo na selu. U isti mah se pristupilostvarawu radni~ke klase, kako bi se naknadno opravdalo kr-voproli}e u~iweno u ime we, tako {to je jedan dio omladinepod pritiskom napustao sela i odlazio u fabrike koje su sta-le nicati i gdje treba i ne treba. Doma}ini pak koji su odbi-jali da u|u u zadrugu, tretirani su kao kulaci, pozivani u Ko-la{in, zatvarani, zlostavqani i izlagani raznim nametima,

- 20 -

Komnen Be}irovi}

dok su takozvani „svjesni elementi”, mladi komunisti, skojev-ci, to pozdravqali pjesmom:

Od zadruge ko se krije,taj po{teni seqak nije.

Mora~ka crkva je, kao u najcrwim turskim vremenima, za-pustjela, oskrnavqena, poharana, wena arhiva sa svetim kwi-gama najve}im dijelom spaqena. Sje}am se kao |ak u Manasti-ru, krajem ~etrdesetih, da je ovih kwiga bilo puno u parak-lisu Svetog Arhi|akona Stefana. Manastirski konaci suprisvojeni od strane nove vlasti koja ih je pretvorila usvoje kancelarije, stanicu milicije, stanove i u~ionice. Kogod bi se usudio da u|e u crkvu, bio bi izlagan poruzi. Umje-sto pojawa âsne liturgije u hramu ili u porti, pretvorenoju obi~no trkali{te, ~uvenog Mora~kog kola:

Nad Mora~om, gdje uska~eskok bijeli Svetigore,pobo`ne su Nemawi}aruke Bogu digle gore.

To je }aba Mora~ana;tu se kupe, Boga mole;tu vije}e vije}aju,du{manima da odole...,

~ulo se pjevawe, zapravo urlawe fanatizovane mladeì:

Ne vjerujmo u nebesaNo u Marksa i Engelsa,To su na{i u~iteqi,Cjelog svjeta spasiteqi.

Tada su se uveliko ~itali, ili kako se govorilo „pro-ra|ivali”, Komunisti~ki manifest od Karla Marksa iFridriha Engelsa, Kratki kurs istorije Svesavezne komu-nisti~ke partije (boq{evika) – SKP(b) te Pitawa lewi-nizma od Josifa Visarionovi~a Xuga{vilija, u zlu nare~enogStaqina, dok se uvite{ke pjevalo Brozu po ~ijim je okriqemsijalo svo to zlo me|u Srbima:

Druè Tito, silni vo|a,Sru{i krunu Kara|or|a,


- 21 -

Sru{i krunu, sru{i kraqaI sve ono {to ne vaqa.

U takvoj pogroma{koj klimi, zamalo da i sama mora~kabogomoqa, prilikom paqevine jednog od konaka, nije sagore-la. Jedino zahvaquju}i vjetru, koji se za vrijeme poàra ~udomdigao sa suprotne strane, ogaw je odvra}en od hrama. U razis-toriji se i{lo tako daleko da su neki od onda{wih parti-jskih mo}nika u Kola{inu, predlagali da se manastir pret-vori u ov~arnik, hote}i tako da nadma{e svoga roditeqaXuga{vilija koji je na mjesto sru{ene katedrale SvetogSpasa u Moskvi, dao napraviti samo bazen. Trebalo je gradititobo`wi novi svijet tako da od staroga ne ostane ni kamen nakamenu. Jedan od onda{wih ̀ estokih mora~kih komunista, ko-ga je Broz sa visokog poloàja na koji ga je bio postavio, usko-ro otjerao na Goli otok, osvrtao se kasnije na svoj i svojihdrugova revolucionarni zanos, ovim rije~ima: „Mi smo tadaprosto bili obu~eni u luda~ke ko{uqe”.

ÀÀ

I tek {to je uminulo jedno zlo nad Mora~om, drugo se nadwom i nad wenim svetili{tem stalo nadnositi. Ve} {ezdese-tih godina se pristupilo izradi projekta elektrana na Mora-~i, projekta po kome je trebalo ispresijecati dolinu Mora~enizom brana i vje{ta~kih jezera, po~ev od Botuna u Zeti dokrajweg gorwomora~kog sela Qevi{ta ispod samog izvora Mo-ra~e. Taj projekat, izra|en od strane Hrvoja Poàra, profeso-ra sa Zagreba~kog sveu~ili{ta, predvi|ao je ne samo potapaweveli~anstvenih kawona Mora~e i Mrtvice, nego i samog mana-stira Mora~e ~ije je kube trebalo da se na|e 50 metara ispodpovr{ine jezera, kao {to bi se na dnu jezera na{la cjelokupnaslavna mora~ko-rova~ka istorija. Naravno da je sve to, kao isudbina stanovnika dvije Mora~e i Rovaca, bilo zanemaruju}eu odnosu na veliki ciq koji je zacrtao vo|a prve tobo`we pr-oleterske revolucije izvedene po Marks-Engelsovoj zamisli,

- 22 -

Komnen Be}irovi}

Vladimir Iqi~ Uqanov, kad je postavio ~uvenu jedna~inu:„Elektrifikacija + industrijalizacija = socijalizam”.

Upravo tih godina se pojavquje u Srpstvu pjesnik, sinrova~ko-mora~kog podnebqa, Matija Be}kovi} ~ija je najuàporodica platila krvavi danak boq{evi~koj nemani koja muje i oca progutala a da mu se ne znade, kao i mnogim Srbima iztoga vremena, ni groba ni mramora. U svojim ve} klasi~nimpoemama, Re~e mi jedan ~oek, Me|a Vuka manitoga, Lele ikuku i Kaà, nastalim sedamdestih i osamdestih godina pro-hujalog vijeka, Matija Be}kovi} daje sve razmjere stradawanaroda dvije Mora~e i Rovaca, a kroz ovo, pro{iruju}i svojpoetski prostor, i stradawe Crne Gore i svekolikog Srpstvapod komunizmom tokom wegove polustoqetne vladavine. Onpokazuje svu neukorewenost i neprirodnost ovoga u na{oj sre-dini, svo wegovo zlo i ruglo, ali tako {to se, upotrebomarhai~nog zavi~ajnog no jo{ ̀ ivog vrlo slikovitog govora, topjesnikovo vi|ewe pretvara, kao u gr~koj tragediji ili u Gor-skom Vijencu, u vi|ewe i sud od strane samog naroda. PoezijaMatije Be}kovi}a, koja je ujedno pla~ nad srpskom sudbinom,poput pla~a biblijskih proroka nad sudbinom Izraiqa, odi-grala je istorijsku ulogu u osloba|awu srpske du{e od boq{e-vi~kog nasiqa, posebno od prazne pri~e nametnute Srbimakako bi se to nasiqe pravdalo i pretstavilo kao, da upotre-bimo izraz wegovog idejnog tvorca Karla Marksa, zakonitosti neminovnost istorije.

Provi|ewe je htjelo da jo{ jedna zna~ajna li~nost udana{wem Srpstvu, ponikne u krilu stradalne Mora~e, uli~nosti bogoslova, prvo monaha pa arhimandrita, zatimepiskopa i, ve} dvanaest godina, mitropolita crnogorsko-primorskog Amfilohija Radovi}a. Ro|en, kao i jedan odpredhodnika mu na vladi~anskom prestolu, potom patrijarhsrpski Gavrilo Doì}, u osijawu mora~kog svetili{ta, vla-dika Amfilohije ne prestaje da preko poluvjekovnog ponorakoji je u du{ama iskopalo boq{evi~ko zlo, vra}a Crnogorcesamima sebi, da ih miri, obnavqa i otvara zapu{tene crkve,da vadi iz jama i skupqa razasute kosti `rtava boq{evi~kogterora diqem Crne Gore i da ih dostojno sahrawuje, ~ine}itako da se zadovoqi qudska i boànska pravda koja je spora


- 23 -

ali neumitna. Osim toga, mitropolit Amfilohije je jedan odnajuglednijih teologa dana{weg pravosalvnog svijeta.

Naravno da, osim Amfilohija Radovi}a i Matije Be}ko-vi}a, sve{tenika i pjesnika, koji su se iz dubina mora~ko-rova~kog stradawa, vinuli do najvi{ih visina Srpstva, imajo{ ~itava plejada Mora~ana i Rov~ana koji su se minulihdesetle}a istakli na poqu duha, a od kojih neki to vidno svje-do~e svojim prisustvom u ovoj kwizi. To {to su oni mogli dase ipak izraze, {to je vladika Amfilohije mogao da izrasteu jednu takvu figuru, a posebno {to Matija Be}kovi}, krozkoga je srpski bol nadahnuto progovorio jo{ dok je antisrp-ska a`daja, iako ostarjela bila mo}na i jaka, nije bio pro-gawan, mada napadan, obja{wava se time {to se divqi Bro-zov reìm stao donekle s vremenom civilizovati, dodu{emawe radi samog naroda a vi{e radi svijeta od koga je zavi-sio. Sem toga, i Brozovi poslu{nici, po{to su se nadosti-li zemaqskih dobara, narod bi rekao najeli, po~eli sudonekle uvi|ati da ~ovjek ne ìvi samo od hqeba.

Upravo zahvaquju}i tome opstao je kako tako i manastirMora~a. Zatim je izvr{ena revizija prvobitnog projektaelektrana kako bi se manastir ipak po{tedio, kao kulturniistorijski spomenik, ali je jezero, i pored toga, udaralo u ma-nastirski bedem od strane Svetigore i ulazilo u samu portu.Tek naknadnom izmjenom, sredinom osamdesetih, stratezi po-topa Mora~e su se smilovali da jezero spuste pet-{est meta-ra ispod nivoa zdawa, osudiv{i tako manastir, umjesto nabrzu smrt, na lagano ali sigurno umirawe. Tako se, {to zbogtih izmjena, {to zbog nedostatka sredstava, nije moglo pri-stupiti ostvarewu projekta elektrana na Mora~i, sve do dru-ge polovine osamdesetih kad se ukazala mogu}nost dobijawa, utu svrhu, kredita od strane Svjetske banke. Tada je vlada Cr-ne Gore u sprezi sa Elektroprivredom, odlu~ila da se {toprije pristupi tom ostvarewu, iako je postojalo alternativ-no rje{ewe gradwe elektrana i dobijawa potrebne struje, da-leko jeftinije i uz najmawu {tetu, na drugim crnogorskim vo-dotocima, posebno na Peru}ici, Qutici i Komarnici.

ôvjek koji je stao da na to neumorno ukazuje u {tampi,zahva}enu sve vi{e slobodarskim duhom, bio je pokojni Vladi-

- 24 -

Komnen Be}irovi}

slav Vlahovi}, geolog-inèwer, ~lan Crnogorske akademijenauka i umjetnosti. On je ~ak predlagao sistem malih kaskad-nih elektrana na Mora~i, kako bi se izbjeglo, stvarawem ve-likog vje{ta~kog jezera Andrijevo, uni{tewe prirodnih ikulturnih dobara u dolini Mora~e, kao i smrtna opasnost poPodgoricu, u slu~aju proloma velike brane u Platijama usledrata ili zemqotresa. Isti stav je zastupao, sada tako|e pokoj-ni Branko Kujovi}, inèwer projektant, sna`no ukazuju}i nasve ~inioce koji se protive stvarawu vje{ta~kog jezera udolini Mora~e: rasjedi u Platijama, klizi{ta u Dowoj Mora-~i, potresi prouzrokovani pritiskom vodene mase na zemqinukoru a time i pove}ana opasnost po nizvodna naseqa odnosnoPodgoricu.

Prvenstveno zahvaquju}i ovoj dvojici vrsnih poznavalacageologije i geografije mora~ko-rova~kog podnebqa, Vladi-slavu Vlahovi}u i Branku Kujovi}u, mogao sam da u|em u nau~-no-stru~nu dimenziju projekta elektrana na Mora~i. Tako sami na toj, osim na nacionalnoj, istorijskoj, duhovnoj, kulturnoji ekolo{koj osnovi, bio u stawu da dam svoj doprinos borbi zao~uvawe Mora~e, bilo kroz sopstvene tekstove, bilo kroztekstove drugih autora koje sam podstakao, bilo svojim obra-}awima me|unarodnim ustanovama, kao {to su Svjetska banka,Unesko ili Fondacija Franc Veber, bilo pak osnivawemUdruèwa za spas Mora~e, februara 1990 u Podgorici.

Tokom tri-~etiri godine koliko je trajala ta prva bitkaza Mora~u, oglasilo se mno{tvo li~nosti iz raznih oblastijavnog ìvota: inèweri, geolozi, geografi, istori~ari, vi-zantolozi, umjetnici, arhitekte, prirodwaci, ekolozi, kwi-èvnici, publicisti, novinari, obi~ni gra|ani i naravnosve{tenici i arhijereji Srpske pravoslavne crkve, posebnopo pitawu opstanka hrama Svete Bogorodice na Mora~i. Izwihovih napisa, rasprava, izjava, sabranih u ovoj kwizi, pro-zilazi najvi{a jednodu{nost po pitawu o~uvawa Mora~e, jed-nodu{nost koja se ispoqila samo pri na{im nastojawima,koja su se odvijala uporedo sa onim za spas Mora~e, da se vratiWego{eva kapela na Lov}en. Bio je to, u oba slu~aja – timprije {to su i Lov}en i Mora~a utemeqeni u nacionalnoj svi-jesti kao najvi{e vrijednosti – pravi kliktaj srpskog duha

- 25 -


koji razbija ropski muk nametnut od strane boq{evika tokomwihove poluvjekovne strahovlade. Stoga bi, sve i da je Mora~aspa{ena, ova {tiva trebalo objaviti, upravo kao svjedo~anst-vo srpskoga duha koji, oslobo|en, sebi daje maha upravo na slo-bodarskoj Mora~i, na{to Mora~ani i Rov~ani mogu da buduveoma ponosni.

Ovu kwigu odlikuje upravo svojevrsno mnogoglasje koje odwe ~ini pravi re~itativ za jednu veliku mora~ku simfonijukoju bi mogao da sastavi neki daroviti kompozitor, unijev{iu wu elemente veli~anstvene mora~ke prirode, poj same rije-ke i wenih pritoka, jeku oluja, tutaw gromova, hujawe vjetro-va, kliktaj orlova, bruj zvona mora~ke lavre, glasove junakamora~ke epopeje te golgotu Mora~e pod komunistima, posebnou ~etvrtoj deceniji HH vijeka. Ali da bi se ostvarilo jednotakvo djelo, umjetnik bi trebalo da ima ne samo talenatBedìha Smetane, autora Vltave, ve} genije Betovena iliVagnera.

Poseban zna~aj tekstova koje sadrì ova kwiga je u tome{to su oni, svestranim sagledavawem Mora~e, odigrali uloguu stvarawu svijesti o vrijednostima Mora~e, kako prirodnim,posebno o kawonima kao zemaqskim spomenicima, tako i kul-turnim, u prvom redu neimarstvu i slikarstvu mora~ke crkvei mora~kom istorijskom i kwièvnom nasle|u. Ispostavilose tako|e, najvi{e zahvaquju}i trudu na{eg ~uvenog prirod-waka profesora Radomira Laku{i}a, da u mora~kim klisura-ma jo{ uvijek opstaje i raste iskonsko, takozvano endemskobiqe, koje vi{e ne postoji nigdje drugo na planeti. Istovre-meno pokojni profesor dr Dragoslav Srejovi}, arheologsvjetskog glasa, otkrio je da je dolina Mora~e i to ba{ wenkawonski dio, koji je osu|en na potapawe, postojbina pra~o-vjeka koji je tu obitovao prije nekih 120 000 godina. Na{a ak-cija je uveliko doprinijela da se, 1991, Crna Gora proglasi zaekolo{ku dràvu ~ija je ki~ma trebalo da bude upravo Mora-~a. Kako su na{i protivnici, zagovornici potopa, redovnoponavqali svoje argumente, to su i braniteqi Mora~e moralida ponavqaju wihove. Me|utim, to ponavqawe treba shvatitikao bezbroj varijacija na istu temu, kao jednu Bahovu fugu –pore|ewe iz muzike se opet prirodno name}e – gdje se melo-

- 26 -

Komnen Be}irovi}

dija ili niz melodija naizmjeni~no ostavqa pa se opet preuz-ima kroz ~itavo djelo.

Poseban u~inak kampawe za spas Mora~e, vo|ene krajemosamdesetih, bilo je i to {to je, kroz tu kampawu, Mora~a po-stala evropska tema i ~ak dospjela na Prijavnu listu Uneskaradi wenog upisivawa u prirodno i kulturno nasqe|e ~ovje-~anstva pod okriqem te organizacije. Tada{wi wen general-ni direktor, Federiko Major, s kojim sam imao dva-tri srda~-na susreta, bio je raspoloèn da kaè svoju rije~ u priloguuno{ewa Mora~e u svjetsku ba{tinu. Samo je trebalo da jugo-slovenska i crnogorska vlada na tome porade. Me|utim, ne sa-mo da one nijesu to u~inile, nego je ova posledwa sa svojimonda{wim premijerom, sada predsjednikom Crne Gore, Mi-lom \ukanovi}em, potpuno se oglu{iv{i o sve ono {to su to-liki umni qudi srpskog naroda i sa strane rekli za o~uvaweMora~e – ponovo potegla propali i od naj{ire javnosti odba-~eni projekat elektrana na Mora~i! Ubrzo je stvoren i odborza sprovo|ewe toga projekta u djelo, odbor na ~ijem se ~elustavio sam \ukanovi}, a ~iji je prvi potez bio da skine Mora-~u sa Prijavne liste Uneska, ostaviv{i na woj Biogradsku go-ru koja je tako|e stajala na toj listi, kao da Biogradska gorapretstavqa ve}u vrijednost od Mora~e!

Zatim je, u potrazi za sumom od preko pola milijardi do-lara, koliko je potrebno za ostvarewe projekta elektrana naMora~i, raspisan me|unarodni konkurs, odnosno Mora~a jestavqena na licitaciju pod vrlo nepovoqnim i ~ak poniàva-ju}im uslovima po Crnu Goru, naime strano preduze}e koje biuloìlo kapital u gradwu elektrana na Mora~i, imalo bipravo da wima raspolaè tokom 30 godina i da sa wih prodajestruju Crnoj Gori po svjetskim cijenama. U najve}em jeku re-ìmske propagande za potapawe Mora~e, navodno se bilo javi-lo vi{e od 20 inostranih preduze}a, od kojih je samo nekoli-ko, iz [panije, Rusije, Kine, Japana, uzeto u obzir. Avet poto-pa po~ela se opet nadnositi nad Mora~om.

Kako je, prethodnih godina, razbijawem Jugoslavije odstrane Zapada, ratovima u Hrvatskoj i Bosni koji su uslijedi-li, slamawem kraji{kih i bosanskih Srba uz pomo} Nato-a, teodràvawem ekonomskih i drugih sankcija nad srpskim naro-

- 27 -


dom, ovaj bio pro{ao kroz te{ka isku{ewa, ostajalo je vrlomalo mogu}nosti braniocima Mora~e da povedu novu {iruakciju za wenu za{titu. Ovo utoliko mawe {to je crnogorskavlast tada, uz punu podr{ku Zapada koji se spremao na rat pro-tiv Srbije, drào crnogorske medije pod svojom apsolutnomkontrolom.

To se pokazalo odbijawem Pobjede da objavi jedan poduìtekst, naslovqen Ostrvqenosrt na Mora~u, koji sam jojposlao u martu 1997, u kome izraàvam svoje krajwe ~u|ewezbog nipoda{tavawa tolikih razloga iznijetih od strane naj-pozvanijih li~nosti u odbranu Mora~e, ponoviv{i istovre-meno najva`nije od tih razloga. Me|utim, Politika od 6marta 1998 je objavila veliku peticiju, koju sam pokrenuo saDraganom Laki}evi}em, a koju je potpisalo stotinu najugled-nijih li~nosti Srbije i Crne Gore, me|u kojima izvjestanbroj prisutnih u ovoj kwizi. Zatim je Laki}evi}, ro|entako|e u okriqu mora~ke lavre, ovoj posvetio, pored niza pje-sama i ~lanaka koji su prethodili, jedan novi tekst, podnaslovom Svetionik vjere i kulture, objavqen u Politiciod 30 aprila 1998, a koji je, kao i prethodna dva, une{en udodatak na kraju ovog zbornika.

Uskoro sam se dao na pisawe kwige o Mora~i na fran-cuskom jeziku, utoliko prije {to je Mora~a bila postalame|unarodna tema i {to sam, prou~avaju}i spise francuskihi nekih drugih evropskih autora HÀH i prve polovine HHvijeka o Balkanu, a posebno o srpskim zemqama, u tim spisimanai{ao na puno podataka o prirodnim, istorijskim i kul-turnim vrijednostima Mora~e. Pohitao sam, ponosan na svojupostojbinu, ali i u nadi da }e se urazumiti potopiteqi, daiznesem to blago o Mora~i koje sam na{ao u djelima pisacakao {to su ruski geolog-inèwer Jegor Kovaqevski, francu-ski lekar, geolog i etnolog, veliki istraìva~ Balkana, AmiBue, francuski slavista Siprijen Rober, francuski istori-~ari Fransoa Lenorman i @or` Frilej, wema~ki geografiBernhard [varc i Kurt Hasert, ruski istori~ar i etnologPavle Rovinski, ~e{ki slikar i etnolog Ludvig Kuba, itali-janski prirodwak Antonio Balda~i, francuski vizantologGabrijel Mije, ruski vizantolog Nikolaj Okuwev...

- 28 -

Komnen Be}irovi}

Kwiga je iza{la pod naslovom L’Eternité menaceé de la Mo-ratcha (Ugroèna vje~nost Mora~e) u izdawu ku}e L’Age d’Homme u Parizu, juna 1988. Ona je uskoro bila pozdravqenamno{tvom prikaza kao uspje{no predstavqawe jedne srpskezemqe, bogate prirodom, istorijom i epskim nasle|em, a uz toekolo{ki o~uvane, kroz vi|ewe zna~ajnih evropskih autoratokom posledwih 150 godina od Jegora Kovaqevskog, koji je uMora~i boravio 1838, do Franca Vebera, koji je posjetio 1988.Najopse`niji me|u tim prikazima, koji je ujedno i briqantanpledoje za Mora~u, jeste tekst tako|e pokojnog, rano preminu-log Vidaka Rajkovi}a objavqen u Stvarawu za januar-maj 1990,a koji donosim na kraju ove kwige.

Po wenom izlasku, vodio je sa mnom iscrpan razgovor natemu Mora~e Jovan Dujovi}, objavqen u Svetigori, oktobra1998 koji tako|e donosim na kraju zbornika. Tu je ukqu~en itekst na{eg vrsnog prirodwaka Danijela Vinceka o kawonuMora~e, specijalno napisan za ovu priliku. Iz tih dodatnihtekstova vidje}e se da, iako je Udruèwe za spas Mora~e pre-stalo svoj redovni rad tokom niz godina, prevashodno zbog ju-goslovenske tragedije, sudbina Mora~e nije prestala dazaokupqa neke od wenih branilaca, niti da oni neumornotraè od vlasti odustajawe od kobnog projekta uni{tewamora~ko-rova~kog podnebqa.

Evo, ne moè biti boqe prilike, da vlast to u~ini, reci-mo dono{ewem jednog zakona u Skup{tini Crne Gore, tokomove 750 godine od osnivawa manastira Mora~e. Neka se najzadskine, jednom zauvijek, {ezdesetogodi{we komunisti~ko pro-kletstvo sa Mora~e! Utoliko prije {to su oni koji i daqesnuju propast dvije Mora~e i Rovaca, potomci onih koji su~inili ona zla po ta tri plemena i drugdje po Crnoj Gori, anaro~ito su ostali, uprkos silnim demokratskim zakliwaw-ima, zarobqenici iste totalitarne svijesti.

Sem toga, protekla decenija je pokazala svu opravdanostnekih bojazni izne{enih od strane brojnih autora ove kwige,u prvom redu onih koji su ukazivali na rawivost planiranebrane u kawonu Mora~e, a time i na wenu pogubnost po glavnigrad Crne Gore. Jasno je, da je brana bila podignuta, da Nato usvom ratu protiv srpskog naroda 1999, ne bi, u krajwem slu~aju,

- 29 -


oklijevao da je sru{i, budu}i da nije bilo zlo~ina na koji nijebio spreman, ve} po samom priznawu wegovog famoznog glasno-govornika, Ximi [ija – da }e Srbi, ako treba, biti odba~eniu kameno doba – samo kako Nato ne bi izgubio rat protiv wih.

Drugo na{e strahovawe koje se tako|e obistinilo, jesuxinovski odroni mora~kih strmeni, posebno onaj u novembru2000 u Platijama, kada su se sjurile ~itave gromade zatrpav{ijedan od tunela i osam putnika u wemu, pa se stoga odmah moraoprobijati novi. Osim toga, vrlo lo{e vijesti pristiù saPive gdje se u posqedwe vrijeme jonulo ~itavo Mratiwe,nezaustavqivo klize}i u jezero.

Neka se dakle odustane od kobne zamisli protiv Mora~e ineka se preduzmu koraci za wen puni poqoprivredni i turi-sti~ki razvoj za koji ona ima sve uslove! Umjesto ukleta,Mora~a bi mogla da postane obe}ana zemqa, iz koje bi obilnotekli med i mlijeko, kao {to je doskora med tekao niz greduêlinu – otuda joj ime – izme|u dvije Mora~e, a mlijeko jo{uvijek te~e iz mora~ko-rova~kih planina.

Neka se neodlo`no Mora~a povrati na Prijavnu listusvjetske ba{tine Uneska i neka do|u ekipe nau~nika iz svije-ta da u saradwi sa na{im nau~nicima, prou~avaju wenekawone, weno biqe, wena stani{ta praiskonskog ~ovjeka! Ne-ka se vrednuje weno istorijsko i kulturno nasle|e koje, zah-vaquju}i Proroku Iliji i @enidbi Maksima Crnojevi}a, {toje besumwe ponikla na obalama Mora~e, ide u vrhunska evrop-ska ostvarewa na poqu duha! U tom pogledu u~iwen je zna~ajankorak objavqivawem ovoga qeta bogate kwièvne spomeniceManastira Mora~e 1252-2002, koju je priredio DraganLaki}evi}. Ta kwiga sa ovom pretstavqa dobru osnovu zaenciklopediju Mora~e i Rovaca.

Pomilovawe nevino na propast osu|ene Mora~e, koje jejo{ 1990 traìo preko javnosti na{ pokojni AleksandarDra{kovi}, bio bi mudar, plemenit i najvi{e hvale vrije-dan potez od strane svih odgovornih za sudbinu Crne Gore.[ta vi{e, bio bi to najqep{i dar, neprocjewiv prilog cr-kvi Svete Bogorodice na Mora~i povodom wenog veli~an-stvenog jubileja.

Mora~a, qeta 2002

Komnen Be}irovi}

- 30 -

- 31 -

I ondje mu – kod potoka Horata – gavrani dono{ahu hqebai mesa jutrom i ve~erom, a iz potoka pija{e.

Stari Zavjet, Prva kwiga o carevima, gl. 17, 6.

Lik starozavjetnog proroka, pretstavqen na fresci Gavranhrani Proroka Iliju u |akonikonu mora~ke crkve iz 1252, sma-tra se jedinstvenim u ~itavoj hri{}anskoj umjetnosti.

ZAVIÂJ KAO VJEÎTO NADAHNU]E

IZVOR MORAÊ

tom kraju kamenoga carstva,Zubci, Sumor i Kablova LastvaPrizori su gorskog veli~anstva;

Modra Greda ispod samog \eda,I Crvene Obru~ine {to se,Ko zidine, ~ukama uznose.Vrijeme je u ove klikoveIzvajalo svakakve likove,Divske glave, ate i mamute,Predpotopske grdosije ute;Za{iqilo u nebo vrhunceIza kojih po~ijeva sunce;Pogradilo kule i zvonike,Odvalilo vaqe i ridnike,U golema sjurilo to~ilaKroz zemane te se opu~ila;Iskopalo {piqe i pe}ine,Nadnijelo grede i }opine;Otvorilo proslope i grla,A usjeklo strugove i prla.Pod sam Sumor, gdje je raslo jeqe,Maleno je ~obansko naseqe.

I{ao sam do krajweg ZapadaU Veliki Kawon Kolorada,[to je jedno od svjetskih ~udesa,Ali ni{ta ko rodna nebesaNe napaja du{u nit potresa.Ko dijete s Trebje{ke glaviceGledao sam u ove liticeKako pro wih oblakovi jezde

- 32 -

UU

I zalaze u no}i zvijezde;Povrh gorja rasko{na obzorja,Prvo sunce kad grane na ZubceIl’ nebesa kada se zaplaveIza bure i gromovne strave.Zato gredem kroz ove bobijeKao Orfej kroz gore Trakije,S pjesmom koja nadolazi sama– Wom sudbine razgoni se tama.

Kad u jesen okra}aju daniI pobjegnu u selo ~obaniTe ~itava planina opusti,Pritisnu je oblakovi gusti,Obale se ki{e i vremena;Ili zima kad pro|e studena,Dan oduqa a sunce prigrije,Ukaù se opet suntulije,I swegovi topiti se stanuU proqe}e o \ur|evu danu– U dnu kr{nog dola VragodolaVelika se jezerina sta~e,{to ota~e k izvoru Mora~e.U qetwe je doba jezerinaSuva, gluva, bijela dolinaS nanosima kr{a i pijeska. Kraj we raste medvje|a lijeskaI smrdqika, ta gore jadika;Ima dosta zelena javora,Nekad ga je bilo do Sumora,I poneka u gredama jelaOd sjekire gdje se uznijela.Osim jela, kojih vi{e nema,Priroda je ovuda ostalaKao nekad kada je postala;Jo{ se vidi i u na{e dane Ko u prve svijeta zemane,Iznad ovih ~uka i visova,

- 33 -


Po dvadeset i vi{e orlovaU jatima ili kako kruè,Neki nosi zmiju kao uè,Neki vu~e, a neki mladun~e.

Dan bija{e u punome sjajuKada si|oh bukovome gaju,{to pokriva brdo Oblu Glavu,Gdje uz silnu jeku i orqavu,Iza brda, ba{ pod Zubca tvrda,Iz jednoga vrletnog `drijelaIzavire rijeka cijela;Stoji uka nekolika bukaIzme| vaqa, {to ma{ina krije, Hladno vrelo od Mora~e bije.Odatle se Siwavina vidi,Suri Vrmac i wegovi hridi,I Gradi{ta vi{e [eni~i{ta,Gdje nebeske lu~e izaviru,Padaju}i po gorskom izvoru.

Komnen Be}irovi},Iz gorske popijevke Put na izvor Mora~e,

qeta 1979

Komnen Be}irovi}

- 34 -

BORBA ZA SPAS MORAÊ 1987 - 1991.

NEBRIGA I JEZERO OZBIQNO PRETE MORA^KOM MANASTIRU

GGotovo }e sedam i po vekova otkada su Nemawi}i udarilitemeq svoje zadu`bine u pitomini mora~ke doline. Odo-levao je vitki hram nad prekrasnim vodopadom Svetigore

vremenu i menama, nema{tini i turskim poharama, izdrào isedamdeset godina bez krova – Mora~ani ga powavama {titi-li od zla vremena i ~uvali neprocewivo blago pod wegovimsvodom – a sad nebriga ozbiqno preti ovom grandioznom spo-meniku na{e sredwovekovne kulture.

Ve} godinama iz manastira su stizala upozorewa da suoluci dotrajali i da treba vaqano uraditi drenaù oko wego-vih temeqa kako bi se spre~ila opasnost od vlage. Posebno jezabriwavaju}i jedan oluk sa ju`ne strane gra|evine koji sepotpuno raspao od r|e tako da se sva voda slivala niz fasadu.Na fasadi su zato ve} vidqiva ozbiqna o{te}ewa, a po{to jeoluk propao iznad samog |akonikona gde se ~uvaju najlep{e inajvrednije freske ima mnogo razloga za sumwu da su one tam-ne fleke na wima ipak posledica prodirawa vlage.

– Evo i jutros sam pokupio i obrisao gotovo pola lopatemaltera koji je prekono} pao sa plafona centralne kupole –pokazuje nam nastojateq manastira, jeromonah Rafailo. – Predve i po godine, negde polovinom septembra 1984, grom je uda-rio. Gromobran ili ne funkcioni{e ili nije bio u stawu daodoli silini udara, tek na bradi Pantokratorovog lika ucentralnoj kupoli se ukazala velika rupa koja se polako iz da-na u dan {iri. Obavestio sam Republi~ki zavod za za{tituspomenika kulture sa Cetiwa i izrazio sumwu da je krovo{te}en i da postoji opasnost od proki{wavawa. Wihovipredstavnici su do{li, zavirili preko dvogleda i konstato-vali da nema od toga nikakve opasnosti.

- 37 -

A malter ipak opada, kruni se i po zidovima ukra{enimneponovqivo lepim ìvopisom iz HÀÀÀ, a uglavnom iz HÁÀ iHÁÀÀ veka. Vidi se to posebno u paraklisu Svetog Arhi|akonaStefana gde veoma lepom ìvopisu iz HÁÀÀ veka bukvalnopreti opasnost od uni{tewa. Svaki i najmawi dodir zna~ipretvarawe par~eta freske u prah.

îni se da nisu po{te|ene ~ak ni freske iz HÀÀÀ veka, re-mek-likovi proroka Ilije iz |akonikona, mada stru~wacitvrde da tamne freske ne poti~u od vlage ve} da je posredi ne-postojano reagovawe boja nano{enih u novije vreme prilikomrestauracije i konzervacije ovih fresaka sa kojima se Mora-~a pred svetom ponosi. Isto tako u opasnosti je i na daleko~uveni ikonostas, odnosno kompletan manastirski ikonopiskojega rasta~e sip. Da se i ne govori o starim sve{teni~kimode`dama i skupocenim kwigama me|u kojima je i primerakOktoiha {tampan 1494 godine na „Obodu” u prvoj {tampari-ji kod Ju`nih Slovena.

Zavod za za{titu spomenika je, istina, odnedavno zapo~eopripreme za sanaciju manastira, ali to te~e sporo. Izradaprojektne dokumentacije je poverena Pokrajinskom zavodu zaza{titu spomenika kulture iz Novog Sada ali je on ve} dvaputa prekora~io rok i pitawe je da li }e ga zavr{iti i u mar-tu ove godine, kako je ~vrsto obe}ao. Projekat }e ko{tati ve-rovatno vi{e od jedne stare milijarde, a za sada je izdvojeno iobezbe|eno samo 750 miliona starih dinara. Kaù, vi{e nemapa je nejasno kud su sredstva za sanaciju spomenika kulture iz-dvojena iz fonda za obnovu i sanaciju na podru~ju ugroènomzemqotresom? Za Kola{in se spomiwala suma od oko 17 mili-jardi starih dinara.

Ono {to posebno mu~i Mora~ane i sve po{tovaoce ovoghrama kulture i wegovog blaga jeste pitawe kakva ga sudbina~eka ukoliko do|e do planirane izgradwe sistema hidrocen-trala na Mora~i, nizvodno od manastira Mora~e premaTitogradu?

– Sanacija Mora~e dolazi u nezgodan ~as – kaè mladikustos Zavi~ajnog muzeja u Kola{inu, Dragiwa Kujovi}, di-plomirani istori~ar umetnosti i veliki zaqubqenik u le-pote ovog manastira. Sada se, naime, ubrzano vr{e pripreme

- 38 -

Komnen Be}irovi}

za izgradwu hidrocentrale „Andrijevo”. Vode wenog akumu-lacionog jezera dopre}e na samo pet metara ispod nivoa te-rase na kojoj je manastir podignut. Razumqivo je da }e toli-ka vodena masa bitno izmeniti mikro-klimu, a to predstav-qa najve}u opasnost za blago kakvo postoji u ovom manasti-ru. Osim toga, voda }e sasvim sigurno podlokavati {qun-kovitu podlogu terase na kojoj je manastir izgra|en i stalnoslabiti wegove temeqe. Da se i ne govori o posrednoj opa-snosti ako u selima naspram manastira, \u|evini i Barama,prorade velika klizi{ta i iznenada se sru~e i preseku Mo-ra~u, odnosno dovedu do ve}eg porasta nivoa jezera, i doplavqewa drevne gra|evine.

Stru~waci, istina, predvi|aju podizawe podpornih zido-va i utvrde za temeqe manastira ali je strepwa ovog mladogstru~waka izgleda opravdana, jer su dosada{wa geolo{kaispitivawa pokazala i ukazala na svu opasnost od obru{a-vawa i pojava podzemnih voda na ovom terenu.

– Mislim da mora~ki manastir zasluùje da se organizujejedan sastanak stru~waka na kome bi se vaqano raspravilo owegovoj sudbini u sklopu ovog projekta i usaglasili ekonom-ski interesi i interesi ovakvog blaga na{e kulturno-isto-rijske ba{tine – kaè Dragiwa Kujovi}.

Budo Simonovi},Politika Ekspres, 1 februar 1987.


- 39 -

DR VLADISLAV VLAHOVI], inèwer-geolog, ~lan CANU

ÎJA JE MORAÂ?

izu~avawu reke Mora~e, radi gradwe elektrana na woj,postoji jedna ve} trideset godina stara koncepcija. Kako su je izradili najistaknutiji projekanti i verifi-

kovali merodavni stru~ni timovi, to bi se moglo smatrati daod we nema boqe varijante. Po{to sam potpuno izu~io i osvom tro{ku prepe{a~io teren Mora~e uzdu` i popreko, do-{ao sam do saznawa da predloèno re{ewe stvarawa akumula-cionih jezera u dolini Mora~e i wenih pritoka, nije najboqe.Jezera bi trebalo uklopiti u postoje}e stawe da bi se izbegloraseqavawe stanovni{tva, potapawe korisnog zemqi{ta idru{tvenih objekata, a dobilo vi{e energije i hrane. Ve}aakumulaciona jezera, trebalo bi napraviti u izvornoj ~elen-ci Mora~e i wenih pritoka. Tako bi se glavne vode skrenuleu ova jezera i izgubila potreba za wihovim stvarawem u sred-wem i dowem delu doline Mora~e. Ta jezera bila bi u korituMora~e, te tako ne bi ugroàvala manastir Mora~u sa okoli-nom, Rovca i Bjelopavli}ku ravnicu. Tako|e ne bi plavila sa-obra}ajnice, niti bi zahtevala raseqavawe stanovni{tva alepota kawona Mora~e ostala bi nedirnuta. Osim toga, uko-liko bi do{lo do kvara na nekoj od planiranih brana, Tito-grad ne bi bio ugroèn. Na jezerima bi mogao da se razvije sa-obra}aj do slapa Zete, a bila bi i privla~na kupali{ta zastanovnike Titograda i ostalih naseqa.

Elektrane koji bi se izgradile na ovim jezerima za rela-tivno kratko vreme, davale bi ve}u koli~inu elektri~neenergije od one koju predvi|a vaè}i projekat. Elektranepak koje bi se izgradile na pritokama Mora~e proizvodilebi vi{e energije od onih u wenom koritu. Najve}a proizvod-wa bila bi ostvarena na energetskom xinu „Veqe Duboko”(sa stepenicom „Bijeli Nerini” i bruto padom od 716 meta-ra) koji bi po proizvodwi bio ravan elektrani „Peru}ica”.

- 40 -

UU

Kada se bude odlu~ivalo o izgradwi elektrana na Mora-~i, trebalo bi imati u vidu ovu koncepciju i oblikovati jekao projekat postavqen na novim osnovama a ne na starim ko-je dosada{wu koncepciju ~ine preìvelom. Sigurno je da bise novom koncepcijom izbegle mnoge te{ko}e, posebno ugro-ènost manastra i potapawe kawonâ Mora~e i Mrtvice. Me-|utim, po{to novi projekat o~igledno nema mogu}nosti daiza|e na svetlost dana, niti ima èqe da se sagleda wegovavaqanost, postavqa se pitawe ~ija je Mora~a?

Politika, 11 februar 1987.

Akademik Vladislav Vlahovi} ponovi}e ovu svoju koncepcijukaskadne elektrane u dolini Mora~e, u ~lanku „Ni{ta proizvoqno inemogu}e” u Politici od 23 maja 1987. On }e to u~initi i u posebnom~lanku „Prirodi na dar”, u Politici Ekspres od 9 februara 1988,zatim vrlo iscrpno u razgovoru sa Miroslavom Qubisavqevi}em zaSvet od 9 marta 1988.

- 41 -


DR RADOMAN J. \UROVI], inèwer elektrotehnike

MORAÛ NA SVETLOST DANA

DDr Vladislav Vlahovi} u svom napisu o Mora~i (Politi-ka, 11/2/1987), kaè da postoji tridesetogodi{wa vari-janta izgradwe hidroelektrana na Mora~i, i da „novi

projekat o~igledno nema mogu}nosti da iza|e na svetlost da-na, niti da postoji èqa da se sagleda wegova vaqanost”, pazbog toga opravdano postavqa pitawe: „îja je Mora~a?” Akoje to zaista tako, ja bih postavio pitawe – ho}e li se ponovi-ti „Bijeli brijeg” na Tari, kao i dokle }e da odlu~uju mo}ni-ci, a ne argumentovana odabrana i nepobitne ~iwenice?

Neobi~no je da se takav objekat gradi po projektu staromtrideset godina, pogotovo bez ikakve uporedne varijante. Mo-ra da su se za tako dugo vreme izmenili neki elementi od ko-jih zavisi izbor varijante i na~in gradwe brana i hidroelek-trana.

Umesto dve ve}e, u sredwem i dowem delu Mora~e, Vlaho-vi} predlaè izgradwu ve}eg broja malih akumulacija u doli-ni Mora~e, kao i u dolinama wenih pritoka.

Tako bi se izbeglo i pla}awe eksproprisanog korisnogzemqi{ta i izme{tawe saobra}ajnica, a rasporedom akumu-lacija u dolini Mora~e umawilo bi se wihovo zasipawe ero-zivnim materijalom, ~ime bi se produìo vek trajawa najve-}eg dela energosistema. Akumulirawem vode u dosta dubokomkoritu Zete do Slapa i izgradwom odnosne elektrane, mo`dabi se mogla, bez umawewa energije, iskqu~iti iz reda ionakonedovoqno rentabilna postoje}a elektrana na Slapu. Time bise spustio nivo vode wene akumulacije uzvodno i izbeglopri~iwavawe znatne {tete poqoprivredi. Nekoliko mawihve{ta~kih jezera, ne samo da bi spre~ilo ogolevawe slivaMora~e usled erozije, ve} bi se stvorili dobri uslovi za tu-rizam, razne sportove, rekreaciju i vodosnabdevawa nekihmawih naseqa, ~ime bi oìveli ovi divni predeli.

- 42 -

Velika oscilacija nivoa vode jedne ili dve velike akumu-lacije, naruìla bi reqef doline Mora~e, dok bi je ~etiri,pet mawih kaskadnih akumulacija u~inile jo{ atraktivnijomnego {to jeste. I najzad, {to je najva`nije, bezbednost Tito-grada i Zetske ravnice ne bi bila dovedena ni u najmawu opas-nost. Vi{e Titograda se ne sme stvarati velika vodena akumu-lacija, jer se nikada ne moè iskqu~iti qudski faktor,zemqotres i spoqna agresija. Katastrofalne poslediceru{ewa brana i naleta vodene stihije, upozoravaju nas sa mno-gih strana!


- 43 -


Pogled iz Qevi{ta na Vragodo ispod planine Lole, gdje izvire Mora~a.

KOMNEN BE]IROVI],kwièvnik, publicista

DA SE MORAÂ NE UTAMNIÎ

KKrajwe je zabriwavaju}e, posebno za nas ponikle na obala-ma Mora~e, sudbina koja se priprema ovoj rijeci plani-ranom izgradwom niza hidrocentrala na wenom toku.

Nema sumwe da bi stvarawe u tu svrhu nekoliko jezera na naj-ve}em i najqep{em dijelu Mora~ina toka od Qevi{ta do Ti-tograda, izazvalo teàk ekolo{ki poreme}aj ravan katastro-fi. Prije svega, ostali bi bez jedne divne gorske rijeke koja,nemaju}i naseqa ni fabri~kih postrojewa na svojim obalamasve do pri kraju svoga toka, te~e jo{ i danas, mo`da me|uposledwim rijekama na kontinentu, slobodna, raspjevana i ~i-sta kao u doba postawa. O~igledno je da bi, podizawem branai utamni~ewem Mora~inih voda u jezera, svega toga nestalo,kao {to bi nestalo zdrave sun~ane klime na wenim pribre`-jima gdje bi se stvorila klima vla`na, olujna i maglovita.Posebna nesre}a bi bila upropa{}ewe veli~anstvenih kawo-na Mora~e i Mrtvice: prvi bi bio pregra|en i velikim dije-lom potopqen, a drugi, jezerom nastalim u Me|urije~ju, do-`vio jo{ goru sudbinu.

Osim uz Mrtvicu, jezero bi se protezalo i uz Mora~u svedo manastira Mora~e i ugrozilo to vjekovno svetili{te i sa-stajali{te naroda tih krajeva, mjesto zna~ajnih vije}awa i od-luka tokom niza oslobodila~kih poduhvata u pro{lom sto-qe}u. Prirodna veza glavnih dowomora~kih sela s manasti-rom bi bila prekinuta, dok bi cijelo manastirsko zdawe, odvlage {to bi se uvukla u wegove zidove, tokom vremenaverovatno propanulo. Sigurno je da bi stradao dragocjeni ì-vopis iz HÀÀÀ vijeka sa ~uvenim Prorokom Ilijom koji, poredstudeni~kog Raspe}a i mile{evskog Bijelog an|ela, spada urjemek-djela svjetskog slikarstva. Treba pozdraviti nedavno uBeogradu iza{lu monografiju Sretena Petkovi}a o umjet-ni~kom blagu lavre na Mora~i.

- 44 -

Nije iskqu~eno da bi, kao {to neki me|u upu}enima sma-traju, moglo tako|e do}i do klièwa i prosijedawa ne samotla na kome je manastir, ve} i tla na kome su plodna sela na-spram wega, \u|evina i Bare Radovi}a, postojbina mora~kogvojvode Mine. U gorwomora~kom kraju, jezerom koje se predvi-|a pod izvorom Mora~e, uveliko bi stradalo selo Qevi{ta,glasito usko~ko i hajdu~ko gnijezdo koje su Turci uzalud poku-{avali da uni{te u dva krvava boja na Mora~i, 1795 i 1820Qevi{ke strmeni ve} sklone odronima, podlokane vodama odplaniranog vje{ta~kog jezera, ubrzo bi se jonule i pretvori-le u prla, pa bi tako nestalo i seoskog grobqa na zaravni jed-ne od tih padina gdje po~ivaju pokoqewa mora~kih uskoka iwihovih potomaka. Naravno da bi, izgradwom predvi|eneelektrane u Qevi{tima, Mora~ine djevi~anske vode bile za-ga|ene, uqima i mazivima, na samom po~etku.

Osim iseqewa ìteqa iz pitome kotline Me|urije~ja,veliki poreme}aj za ~itavo mora~ko-rova~ko stanovni{tvobio bi u tome {to bi wegova prirodna okrenutnost sada{wimputem niz Platije ka Titogradu, jedno vrijeme bila onemogu-}ena, zatim oteàna novim izmje{tenim putem, po{to bi sesada{wi put kawonom na{ao pod vodom. Sada je Mora~animai Rov~anima koji ìve, rade, {koluju se, prodaju svoje proiz-vode i snabdevaju se u Titogradu ili odatle daqe putuju, po-trebno oko sat vremena da iz svojih sela stignu u grad pod Go-ricom. Za vrijeme trajawa predvi|enih radova trebalo bi imi nekoliko sati, jer bi se prvo morali uspiwati u suprotnompravcu ka Kola{inu, pa odatle, uz Taru, preko Mato{eva iLijeve Rijeke da se spu{taju ka Titogradu. Stoga neki od wihve} pomi{qaju na prodaju svojih imawa, {to bi, ako to u~ine,prouzrokovalo jo{ ve}i odliv stanovi{tva i gubqewe drago-cjenih qudskih zaliha iz tih gor{ta~kih krajeva, a time izamirawe privrednog ìvota u wima.

Na kraju, opravdano se ukazuje da bi, nagomilavawem veli-kih vodenih masa u dolini Mora~e, bili dovedeni u opasnost,usqed jakog zemqotresa ili rata, glavni grad Crne Gore i ~i-tava Zetska ravnica. Koliko takva opasnost moè da postanepogubna, pokazao je skora{wi udes na brani i uni{tewe nizanaseqa u Taxikistanu. Sjetimo se tako|e popu{tawa brane

- 45 -


iznad Freìsa i tragedije toga francuskog grada 1959. Ilineizvjesnosti u kojoj je, za vrijeme svog posqedweg sukoba sIzraelom, ìvio Egipat zbog mogu}nosti bombardovawa Asu-anske brane od strane protivnika. Podsjetimo tako|e da suneki od starih egipatskih spomenika, koji su pretrajalihiqade godinama na obalama Nila, po~eli naglo da propadajukada su se na{li na obalama nastalog jezera. Ne zavaravajmose, dakle, da ne bi sli~nu sudbinu doìvjela i Nemawi}a zadu-`bina na Mora~i.

To bi bile krupne sagledive posqedice u slu~aju da sepristupi radovima na kro}ewu Mora~e, ne govore}i o tomekoliko bi oni ko{tali. Zauzvrat bi se dobila izvjesna koli-~ina elektri~ne energije neophodne ne toliko stanovni{tvukoliko jednoj a`dajskoj industriji. Do jada bi bilo ovoj `r-tvovati Mora~u, sve da se od te industrije ìvi, a nekmoli is-pa{ta.

Mora~u, kao i Taru, treba jednostavno za{tititi, timprije {to Mora~a, pored svog kawona i kawona pritoke jojMrtvice, ima niz drugih odlika prvog reda. Uzmimo, poredve} pomenutih, samo wen ~udesni izvor u jednoj gle~erskojudolini usred vrleti kojima planine Lola i Lukavica sila-ze ka gorwomora~koj kotlini. Koliko je neobi~no to mjesto,zagra|eno xinovskim liticama Zubaca, Sumora i KabloveLastve, kazuje samo wegovo ime: Vragodo. Odatle se Mora~aspu{ta vodopadima u Qevi{ta da nastavi, brza i plahovita,svojom dolinom koja se raskriquje k nebu prete`no {umovi-tim stranama do visina stjenovitog Vrmca, tvrdih Gradi{ta,hridinastog Stola, gromadnog Pockog vrha, piramide Sto`-ca i gorostasnih Tali. U pozadini, pomaqaju}i se jedni izadrugih, ostaju Zebalac, [qeme i Lijevno sa visokim Qevi{-kim Stranama koje se uspiwu do povr{i Javorja. Ispod i iz-me|u tih visova na kojima se pale i gase lu~e sun~ane, hrledubokim uvalama k Mora~i, goropadni Rza~ki i Javorski po-tok te Ratwa, Po`wa i Trnovica, utapaju}i svoje vode i svo-ju jeku u vode i jeku mati~ne rijeke kojom se cio kraj ogla{a-va. Malo je rijeka koje u ~elnom dijelu svog toka imaju takvobogatstvo prirodnih oblika, {uma, voda, i takvu ~istotu ne-ba, kao {to to ima Mora~a.

- 46 -

Komnen Be}irovi}

Mora~ina ~udesa se nastavqaju Platijama, wenom remek-djelu u koje je ugradila svoj trud desetina miliona godina. SaTarom i Pivom, Mora~a je tipi~na rijeka probojnica. Pomi-slimo samo da kad je ona zapo~ela svoj neimarski posao, ~ovje-ka jo{ nije bilo na zemqi. Stoga su te strahovite bezdani, jo{strahovitije sunovrati niz vrijeme. Mora~ko-rova~ke Plati-je su spomenici vje~nosti na{ega podnebqa.

Takvi su prizori i susreti koje nam prire|uje ova posveizuzetna rijeka. U stvari, na ~itavom svom toku, ~ak i onda ka-da kone~no napusti svoje klance i `drijela i postane smire-na ravni~arska rijeka, Mora~a je jedno veli~anstvo koje, kaotakvo, treba ostaviti budu}im nara{tajima.

Politika, 29 mart 1987.Pravoslavqe, 1 maj 1987.

- 47 -


Greda êlina stani{te (p)~ela izme|u Gorwe i Dowe Mora~e - niz wu tekao med.

JANKO VUJISI], pjesnik

NE PRENAGLITI S MORAÔM

UUpornost s kojom neki faktori, posebno crnogorska Elek-troprivreda iz Nik{i}a, zagovaraju izgradwu hidrocen-trala na Mora~i po cijenu `rtvovawa ove rijeke i ve-

likog dijela wene doline, navodi me da javno ispoqim svojuzabrinutost i podrìm one koji su to ve} u~inili. Tim pri-je {to sam jedan od rijetkih zaqubqenika prirode koji je po-la vijeka na{ao uto~i{te u rodnoj Mora~i, da bi pisao i be-leìo sve {to se doga|a na ovim ~udesnim prostorima, slu-{aju}i vje~itu jeku ove najpomamnije hajdu~ke posestrime.Poznajem i Taru, kao i wen kawon, pa se pitam da li se moèna}i neko re{ewe i za Mora~u da se i ona sa~uva? Zar sveovo ne trba proglasiti nacionalnim parkom i u~initi zalo-gom za budu}nost? Sve mi se ~ini da su Mora~ine litice sta-re koliko i sazve`|a na nebu. A ima li {ta qep{e videti od~iste rijeke koja proti~e kroz jedan veliki grad kao {to jeTitograd? Zar se zaboravqa i to da je u lavri Nemawi}apripremqena pogibija velikog silnika i tla~iteqa raje,Smail-age êngi}a? Na Mora~i voda hladnoj ~eta je i pri-mila blagoslov od igumana manastira mora~kog, arhiman-drita Radojevi}a. Zar se Maùrani}ev spjev koji je isklesaniz narodne poezije, ne poistovje}uje sa savr{enstvom mora~-kih litica, izme|u kojih Mora~a i daqe te~e kao i u vrijemekad je Maùrani} wome bio nadahnut:

„Oèdni li? Mora~a je blizu. Treba l’ kupe? Ima dvije ruke”

Da nije samo Mora~a opjevana kroz brojne narodne i umjet-ni~ke pjesme, starijeg i novijeg postajawa, to divno ilustrujei nedavno objavqena kwiga: Dowa Mora~a od Sekule Dobri~a-nina u izdawu Crnogorske akademije nauka. Kad bi sve te pje-sme nabrojao, navode}i mjesta o Mora~i, ispala bi pozama{na

- 48 -

pri~a. No ukoliko bi do{lo do izgradwe hidroelektrane„Veliko Andrijevo”, pod vodom bi se na{la ogromna prirod-na bogatstva, kao i 20 km. puta sa 15 tunela i {est mostova,{to je izgra|eno prije 25 godina, uz tolike napore da taj putsam po sebi predstavqa spomenik. Osim kawona Mora~e i Mr-tvice, bio bi `rtvovan tako|e ìvopisni kawon Mora~inepritoke Sjevernice odnosno Trebje{nice. Ako odu pod vodulitice koje su Mora~a i wena pritoke usjekle, {ta }e biti sastani{tima orlova u wima i da li }e wihov kliktaj zauvjekzamuknuti iznad Ku~ja, Bijelih Klisura, Ostrvice, Crnog vr-ha, Rogo|eda, Maganika i Kape mora~ke?! Gdje }e se na}i ~uve-ni virovi sa kojima su majke djecu stra{ile, me|u kojima imatakvih koje nikad sunce ne ogrijava? Tu su Tamnik, Subadaw,Zelena{, Uzlup i tako redom. {ta }e biti sa izvorom rijekeMrtvice i ~uvenom jamom Pavlova~om? Pa pe}ina Rekovica,~ija se podzemna prostranstva mogu ravnati po prirodnimqepotama sa bilo kojom kra{kom pe}inom? Zar da se u jezeruizgube ~udesni Bijeli Nerini {to podjednako kqu~aju i zimii qeti u suntulijama Mrtvice?

Kao {to je Mora~a ukopala svoje korito, isto tako su seukopavale i wene pritoke, odrowavaju}i pri tom rovitijazemqi{ta i unosile ga u Mora~u, a ona ga je daqe odnosila.Kad se sve to zajezeri, i kad dah stane, {ta }e biti sa pitomom„masnicom”, kako obi~no seqaci nazivaju ovu zemqu? Svjedoksam i toga, prije petnaesetak godina, da se ribwak koji je bionapravqen u neposrednoj blizini manastira Mora~e, survaopreko no}i niz vodopad Svetigoru zajedno sa ribama, vodom,armaturom i zemqom. Malo daqe od manastira, na putu ka Ko-la{inu, stradala je, prije neku godinu od urva zemqanog jednamora~ka porodica. Sve ovo zna~i da treba veoma ozbiqno raz-misliti, prije no {to se bilo {to po~ne na Mora~i.

Politika, 11 maj 1987.

- 49 -


PREVISOKA CIJENA ELEKTRANA NA MORAÎ

Ho}e li se ugroziti manastir Mora~a, nestati pod vodomkawon Platije, dvadeset kilometara mostova i tunela

Jadranske magistrale, sedam hiqada rala zemqe u Mora~kojkotlini i Bjelopavli}koj ravnici, hidroncentrala „Slapna Zeti” i raseliti se mnoga doma}instva da bi se dobilo

705 miliona kilovat-~asova elektri~ne energije?

KKad je reka koja dolazi sa planine Lole, Javorja i Siwa-vine, dobila ime Mora~a, „kum” nije ni pretpostavqaoda }e neka daleka budu}nost u ovom imenu na}i i odredi-

ti sudbinu Mora~e. Mora~a ne}e bukvalno postati more. Alikako sada zami{qaju qudi koji traè energetske izvore, imai izgleda da Mora~a ne{to sli~no ipak bude. „Strujni udar”kojem robuje crnogorska industrija, naterao je crnogorskuprivredu da posle odustajawa od umorstva Tare, posegne zadrugom rekom - lepoticom, Mora~om, ~iji su izvori i vodoto-ci tako|e u kola{inskom ataru. Vlada ovog crnogorskog gra-da, ko zna po koji put od rata do sada, posmatra zami{qena je-zera na ovom prostoru.

Iz sedi{ta Elektroprivrede Crne Gore u Nik{i}u obe-lodawuju da se uùrbano radi na razradi idejnih projekata dase na Mora~i napravi {est velikih jezera, koja bi u nedra mo-ra~kog kawona zapremila ogromne koli~ine vode. Na wima bitrebalo da se izgrade {est hidrocentrala ukupne snage oko705 miliona-kilovat ~asova godi{we. Reka ima jo{ vi{e sna-ge, ali snaga od kada se zna nije carovala – ve} um. U samom Ko-la{inu se, stoga, ozbiqno razmi{qa o tome {ta vredi `rtvo-vati za tu strujnu snagu Mora~e, i kako uz najmawe `rtve iz-vu}i najvi{e energije.

Pitawa sli~ne sadrìne ve} postavqaju nau~ni, kulturnii turisti~ki poslenici u Crnoj Gori. Dragan Vujisi}, kola-

- 50 -

{inski delegat i predsednik jednog od odbora za obrazovawe,kulturu i nauku u jednom od ve}a crnogorske Skup{tine, dvaputa je pred parlamentom iznosio apel Kola{inca da se opre-zno postupa sa Mora~om i sve izu~i pre nego {to se bilo ka-kav temeq postavi ili ne{to postoje}e razru{i.

Na sastanku u Elektroprivredi Crne Gore, dr Miqan Ra-dovi}, {ef crnogorskih komunista je, verovatno ponet pole-mikama, odgovornu{}u i, kao vrstan poznavalac celokupnihsadràja, podvukao da pitawe Mora~e treba da iza|e iz pro-jektanskih biroa pred javnost, da o Mora~i treba studiozno,svestrano i razborito razgovarati…

Da bi za sada divqa, neuhvatqiva xinovska energija kojuvaqa Mora~a, bila u funkciji qudi, treba se odre}i nekihprirodnih iskonskih vrednosti. Po najozbiqnijoj i zvani~nojvarijanti trebalo bi potapawu gotovo celog toka Mora~e odizvora do Titograda u duìni od oko osamdesetak kilometara,kao prvu `rtvu podneti iskonski kawon Platije, potom 18 ki-lometara Jadranske magistrale sa 25 mostova i tunela, svegra|eno pre nepune tri decenije. U ono vreme su predstavqalipodvig gra|evinarstva. Samo u dolini Mora~e za {est jezera,trebalo bi poplaviti blizu ~etiri i po hiqade rala obradi-ve zemqe, a tako re}i barkom bi se ulazilo u drevnu istorijuhrabrosti, kulture i umetnosti koja je sme{tena pod krovovi-ma manastira Mora~e. Voda bi trebalo da bude do zidina sa-mih manastirskih konaka. Nestali bi mnogi putevi koje sugradila upravo zadwih godina mora~ka i rova~ka sela, a ovajceo kraj bi se mnogo udaqio od Titograda, jer bi se iz Mora~eobrnutim smerom preko Kola{ina i{lo u Titograd.

Geolozi, me|u kojima predwa~i akademik Vladislav Vla-hovi}, tvrde da dolina Mora~e ne bi mogla podneti ogromneakumulacije na {est pomenutih mesta. Priroda bi ve{ta~kimjezerima odgovorila svojim podzemnim, pa bi se sve to pretvo-rilo u kaquge a pretila bi opasnost i nekim okolnim selima.Posebno bi, po Vlahovi}u, bio ugroèn manastir Mora~a.Akademik tako|e tvrdi da bi se, u slu~aju popu{tawa jedne odbrana – Andrijeva – crnogorska prestonica na{la 15 metarapod vodom i sve bi se utopilo do Skadarskog jezera. On, ume-sto {est, nudi varijantu od osamnaest mawih jezera na Mora-

- 51 -


~i i wenim pritokama, uz spas qudi, zemqi{ta i puteva i sna-gu koja bi bila dvaput ve}a od one iz prve varijante, a gradwabi bila za polovinu jeftinija.

Varijanta koju nudi Vlahovi} izbegava „umorstvo” ne sa-mo Mora~e ve} i wene pritoke Zete, jer bi, po wegovim po-dacima, jedno od jezera koje planira Elektroprivreda, pla-vilo oko dve hiqade rala Bjelopavli}ke ravnice, deo pruge,neke mostove a potopqena bi bila i hidrocentrala „Slap naZeti”.

Elektroprivreda Crne Gore je ovu varijantu koju nudiakademik Vlahovi}, okarakterisala kao nedokazanu i sa ta-kvim obrazloèwem se pojavila pred crnogorskom Skup{ti-nom. No, ipak ona pleni mnoge obi~ne qude i qude od kulturei nauke, mo`da zato {to se o namerama Elektroprivrede u{iroj javnosti mnogo ne zna, kao i zbog mogu}nosti koju onanudi da se {to vi{e dobije, sa~uva. O Mora~inom toku u bu-du}nosti vredi javno progovoriti, svestrano upravo onako ka-ko se zalaù u Kola{inu da se korito reke i sve {ti bi se na-meravalo da preduzme, najmawe tri puta meri, pa onda kroji.Do tada divqu reku, upravo zbog budu}nosti, trebalo bi pusti-ti da se onako pomalo joguni…

Dragomir Be}irovi},Politika, 2 jun 1987.

- 52 -

Komnen Be}irovi}

MOMÎLO CEMOVI], ekonomista, politi~ar

ZA[TO NE KORISTIMO LIM?

Mnogostruka je korist koju bi donijele elektrane na ovoj rijeci

UUPolitici od 9 ovoga mjeseca objavqeno je da }e SR Sr-

bija uskoro zapo~eti gradwu jo{ dvije hidroelektranena Limu. Poznato je, me|utim, da rijeka Lim od izvora do

u{}a u Drinu proti~e ve}im dijelom kroz Crnu Goru. Uz to,najve}i dio pritoka Lima je u Crnoj Gori.

Znatno ranije je utvr|eno da se Lim u na{oj Republicimoè koristiti vi{estruko, a prije svega u vodoprivredi i zahidroenergetske svrhe. Osim toga, regulacijom u nivou toka,dobile bi se zna~ajne obradive povr{ine kvalitetnog zem-qi{ta i otklonile postoje}e opasnosti od izlivawa i popla-va Lima, te stalne ugroènosti nekih naseqa.

Od dosada{wih projekata zasluùju pa`wu studije okori{}ewu slivova rijeka Drine u energetske svrhe i u tomokviru Lima. Osim toga, op{tine Ivangrad i Bijelo Poqe sa-~inile su studije za izgradwu mawih hidroelektrana snage odpola do deset megavati, koje se mogu izgraditi. Zajedno sa ta-kvim centralama na pritokama Lima u plavskoj op{tini mo-è se izgraditi preko dvadeset hidroelektrana sa zna~ajnomproizvodwom. Prema tim projektima i mogu}nostima gradwehidroelektrana na samom Limu u Crnoj Gori mogu}e je obezbi-jediti proizvodwu vi{e stotina miliona kilovat ~asovagodi{we, potpuno regulisati korito rijeke, obezbijeditinavodwavawe ve}eg dijela limske doline, i osloboditi odplavqewa vi{e stotine hektara najplodnijeg zemqi{ta.

[to se ti~e energetskog potencijala Lima u Crnoj Gori,moè se re}i da on u mnogo ~emu ima prednost u odnosu na ne-ke druge projekte u wegovom toku i nekim drugim vodotocima,iz slede}ih razloga:

- 53 -

– vi{enamjensko kori{}ewe akumulacija; u tom smislu suzna~ajne postoje}e studije koje obra|uju kori{}ewa Lima zapoqoprivredu, vodoprivredu i komunalnu privredu;

– postojawe razu|ene infrastrukture, naro~ito putnemreè, koja omogu}ava otvarawe radova na objektima bez po-sebnih investicionih ulagawa za izgradwu pristupnih;

– neznatne materijalne {tete po osnovu eksproprijacijezemqi{ta koje se potapa;

– veliki nizvodni uticaj i wegovo kori{}ewe koje zna~aj-no pove}ava individualni i dru{tveni rentabilitet;

– interes susjednih republika za gradwu energetskih pos-trojewa u gorwem toku Lima, zbog wegovog pozitivnog nizvod-nog uticaja, a samim tim i wihove vjerovatne spremnosti zaudruìvawe sredstava za te namjene;

– veoma veliki, ~ak presudan uticaj na izlazak iz nerazvi-jenosti tri polimske op{tine;

– zapo{qavawe ve}eg broja sada nezaposlenih qudi u timop{tinama tokom gradwe objekata i kasnije, wihovim zavr-{etkom, {to bi uticalo na rje{avawe nagomilanih socijal-nih problema i nezaposlenosti.

Te{ko se moè oprostiti na{oj Elektroprivredi da minemamo ve} gotove projekte za kori{}ewe Lima. Me|utim,mnoge ~iwenice neoborivo govore da se radi o atraktivnimprojektima, {to potvr|uju i renomirane ku}e kao {to je„Energoprojekt” i druge. [to se ti~e vremena za projekto-vawe, to ne moè biti problem, jer mno{tvo projekata omogu-}ava angaòvawe ve}eg broja projektantskih organizacija.Ono je ina~e mnogo mawe nego {to nam je potrebno da izgra-dimo neke pristupne puteve.

Predlogom za kori{}ewe Lima ne zna~i da bi druge pro-jekte i kori{}ewe ukupnog hidro-potencijala u Crnoj Goritrebalo staviti po strani, ve} da treba dati prioritet onimakoji su vi{estruko rentabilni, kao {to je to slu~aj upravo naLimu.

Pobjeda, 16 juna 1987.

- 54 -

Komnen Be}irovi}

DRAGIWA KUJOVI],istori~ar umjetnosti

POGUBNOST PROJEKTA AKUMULACIJE „ANDRIJEVO”

OOsje}am se du`nom i odgovornom pred vjekovno uni{tava-nom i degradiranom materijalnom kulturom kola{in-skog kraja, da se ovom nau~nom savjetovawu, obratim ape-

lom za za{titu manastira Mora~e, jednog od najvrednijihistorijskih i umjetni~kih spomenika Crne Gore, od voda bu-du}e velike akumulacije Andrijevo, koja }e se formiratipodizawem brane u kawonu rijeke Mora~e. Nivo vode tog bu-du}eg jezera nalazi}e se samo pet metara niè od ivice rije~-ne terase na kojoj je podignut manastir. Uticaj te velike vo-dene povr{ine, jasno je, izazva}e promjenu mikroklime i stra-da}e freske i ikonopis. Dejstvo ove ogromne vodene akumula-cije, bez obzira na planirani projekat za{titnih zidova, mo-è biti nepredvidivo, na {to upozoravaju dosada{wa geolo-{ka istraìvawa.

Vi{e od godinu dana, brojni ~lanci u dnevnoj {tampi uka-zivali su na mogu}e posqedice budu}eg potopa u dolini Mora-~e, koje }e izazvati neprocjewive materijalne {tete, uni{ti-ti ambijentalne i autohtone vrijednosti, dovesti do op{tegrasula ove ìvotne bio-sredine, raseliti mnoga rova~ka imora~ka sela, koja su preko dvadeset pet godina bila upu}enasaobra}ajnicom niz Platije prema Titogradu.

Odgovor na delegatsko pitawe, delegata iz Kola{ina uSkup{tini Crne Gore, Dragana Vujisi}a, o „bezalternativ-noj” koncepciji izgradwe hidroenergetskog sistema na Mora-~i, je zvu~ao poraàvaju}e. Dakle, Elektroprivreda Crne Go-re ne èli kompromis. Wene namjere postale su prvi put zva-ni~no jasne, nakon objavqenog konkursa 11. avgusta 1987 godi-ne u dnevnom listu Pobjeda, o formirawu Sektora za pripre-mu i izgradwu novog izvora elektri~ne energije u Crnoj Gori.

- 55 -

Zaista se postavqa pitawe ~ija je Mora~a i ko to pre}ut-no daje saglasnost za ugroàvawe sedmovjekovne kulturne ba-{tine ovog kraja, za potapawe ~etiri stara mosta na Mora~i,Mrtvici i Sjevernici, nekoliko neispitanih arheolo{kihlokaliteta i jednog broja spomenika iz novije istorije, kadase zna da stru~no mi{qewe od za to nadle`ne institucije ni-je dato?

Smatram da ni{ta nije toliko sveto da se ne moè mije-wati, ali se to mora ~initi usagla{avawem u interesuo~uvawa ~ovjekove sredine i kulturne ba{tine jednog naroda.Odgovorni drugovi iz op{tine Kola{in dijele mi{qewe samnom da do pravilnog rje{ewa ovog problema moè jedino do-}i kroz izu~avawe mogu}e za{tite manastira Mora~e, o ~emubi dali mi{qewe i eminintni jugoslovenski stru~waci sred-wovjekovnog kulturnog nasqe|a.

Pozivam ovaj skup, koji je organizovala CANU, skup za za-{titu kulturno-istorijskih spomenika da uputi zahtjev orga-nima koji su neposredno odgovorni i ukqu~eni u planove grad-we pomenutog hidroenergetskog sistema za otvarawe raspraveo usagla{avawu ekonomskih interesa i interesa o~uvawa pri-rodne cjeline u dolini rijeke Mora~e, wenih kulturnih sadr-àja, ambijentalnih i autohtonih vrijednosti.

Izlagawe na Savjetovawu o nepokretnim spomenicima kultureCrne Gore, odrànom 8 i 9 oktobra 1987 godine u CANU, Podgorica.

- 56 -

Komnen Be}irovi}

BRANKO KUJOVI], inèwer-projektant

POTAPAWE ISTORIJSKOG PODRU^JA GDJE JE SVAKI KAMEN OPJEVAN

Kriti~ki osvrt na projekat brane na Andrijevu

NNa ovo pisawe sam se odlu~io pored ostalog i zato {topoti~em iz ovih krajeva pa mi izgleda nije svejedno kako}e izgledati tehni~ka re{ewa doti~nih hidroelektra-

na. Moram i to re}i da se dugo bavim projektovawem konstruk-cija na hidroenergetskim objektima pa pone{to znam o toj vr-sti objekata. Uvaàvaju}i sve {to je dosad napisano od stranebrojnih stru~nih, nau~nih i kulturnih radnika u vezi sa pota-pawem ovog istorijskog podru~ja opevanog u narodnom eposu,gdje je tako re}i svaki kamen numerisan, ovom prilikom poku-{a}u pisati o ne~emu drugom. To drugo je u stvari kriti~kiosvrt na projekat visoke brane na predradnom mestu „Andri-jevo”, gdje èlim predo~iti opasnosti koje izaziva gra|evin-ski objekat brane sa predloènim karakteristikama.

Poznato je da projektovawe i izgradwa visokih brana savelikim akumulacijama u uslovima koncetrisanog stanovni-{tva i visoko urbanizovanih sredina te podignute industri-je nizvodno od brane, predstavqa ulaèwe u veliki rizik sanesagledivim posledicama u slu~aju katastrofe. Konkretnislu~aj visoke lu~ne brane „Andrijevo”, visine oko 150 m saakumulacijom od 320 000 000 m3 vode, nesumwivo predstavqaveliku opasnost za nizvodna naseqa i sam grad Titograd.

Poznat mi je podatak da bi u slu~aju ru{ewa ovakve kon-strukcije, koja je vrlo osetqiva na ma kakva o{te}ewa, po-plavni talas stigao za oko tri sata do Titigrada ~ija bi tera-sa bila poplavqena vodenim stubom visine 6 metara. Budu}ida se ovakva gra|evinska konstrukcija brane gradi na podru~-ju koje je seizmi~ki vrlo aktivno, a poznato je u svetu da veli-ke akumulacije stvorene na takvom terenu postaju same od se-

- 57 -

be izvor dodatnih sna`nih potresa ~iji se intenzitet ne mo-è definisati u fazi projektovawa, ra~unica na bazi pretpo-stavki postaje nesigurna. âk su u svetu poznata te{ka o{te-}ewa brana i ru{ewa u regionima za koja se smatralo da su samalom seizmi~kom aktivno{}u.

Prema tome, definicija seizmi~kog rizika kod visokihbrana sa velikim akumulacijama, pogotovo u podru~jima po-stoje}ih jakih seizmi~kih aktivnosti, kojima treba dodatinove seizmi~ke aktivnosti koje izaziva akumulacija, tako re-}i je nemogu}a. Neka ta~nija definicija moè se ustanoviti,kasnije u eksploatacionom periodu kada konstrukcija branedoìvi, ili ne doìvi te{ka o{te}ewa, a tada moè biti svekasno. Savremeni matemati~ki aparat u vremenu u kome ìvi-mo je u stawu odgovoriti na mnogo pitawa koje interesuju pro-jektante, ali samo ako su ta~ne pretpostavke sa kojima se ula-zi u prora~un. Me|utim tu je ~vorni problem, jer prora~unine mogu biti ta~niji od pretpostavki, koje je nemogu}e ko-rektno dati u vreme projektovawa i izgradwe objekta, ve} tre-ba ~ekati doga|aje u eksploatacionom periodu.

Jasno mi je da su nam kilovati neosporno potrebni, ali nepo svaku cenu. To pravilo izgleda dobija pravo gra|anstva uposledwe vreme kad su u pitawu nuklearne elektrane, ali posvemu sude}i jo{ }emo dugo ~ekati da takva svest prodre u gla-ve pojedinih investitora i projektanta kada su u pitawu ova-kvi rizici. Jasno mi je i to da je za svakog projektanta idea-lan profil gde je predvi|ena brana „Andrijevo”, pa samimtim i veliki izazov koji ga mami da napravi gra|evinski spo-menik elegantnih dimenzija sa visokim stepenom iskori{}e-nosti materijala s obzirom na karakteristike tipa ovakvihgra|evinskih konstrukcija. Ovakvi objekti obavezno ulaze ustru~nu literaturu i izazivaju posebnu pa`wu malih i veli-kih stru~waka koji izu~avaju gra|evinske konstrukcije, kakou ovom tako i u budu}em vremenu. To je neosporno, ali èqe iambicije projektanata treba svesti na razumnu meru te, u ovomslu~aju mora~kih hidroelektrana, nijedan objekat brane napregradnim mestima ne bi trebalo da izlazi iz korita rekeMora~e, odnosno iznad nivoa koji ugroàva postoje}i magi-stralni put, kako bi se takvom orijentacijom uglavnom elimi-

- 58 -

Komnen Be}irovi}

nisali svi rizici na koje upozoravam. Prema tome, po mommi{qewu, koncepcija dr-a Vladislava Vlahovi}a ima punismisao i ne bi nikako smela biti odba~ena, ve} joj se mora po-svetiti du`na pa`wa. On je wu mukotrpno stvarao, stru~no inau~no obradio koliko je to kao jedinka mogao. Za~udilo me jekada sam pro~itao u dnevnoj {tampi da je wegova koncepcijadata na reviziju projektanskim ku}ama koje su nosioci suprot-ne koncepcije. Takva praksa na na{im prostorima dosad nijepoznata. Bio je red da ove projektantske ku}e doti~nu revizi-ju prepuste drugim projektnim organizacijama koje bi obradi-le odgovaraju}i idejni projekat i oblikovale kona~ni stav.

Moram re}i i to da ni stru~ni saveti sastavqeni od emi-nentnih stru~waka ne mogu dati korektnu ocenu novih ideja,jer na sastancima od 1-2 dana, najlak{e je nove ideje odbacitii prihvatiti obra|ene i dekorisane projekte poznatih ku}a.Na kraju divim se akademiku dr-u Vladislavu Vlahovi}u nawegovom velikom doprinosu u nastojawu da deblokira ustaja-le koncepcije velikih i uglednih projektantskih ku}a, ali uisto vreme i nedodirqivih, koje su kroz pro{le tri decenijeuspele da nametnu projektantsku psihologiju o milijardama-kilovat ~asova i u slivu reke Tare, odnosno o potapawu ipropasti grada Kola{ina.

Politika Ekspres, 19 februar 1988.

- 59 -



SAÛVATI PRIRODNA I KULTURNA DOBRA UDOLINIMA MORAÊ I STUDENICE À

Odustati od stvarawa jezera „Veliko Andrijevo” na Mora~i

KKako, pred opasno{}u koja se nadvila nad manastiromStudenicom, ne razmi{qati o sli~noj i jo{ ve}oj opa-snosti s kojom je suo~en manastir Mora~a? Jer, ako se

opravdano strahuje da bi jezero, predvi|eno na desetak kilo-metara uzvodno od manastira Studenice, moglo, promjenommikroklime ili prolomom brane, da ugrozi ovaj veliki spo-menik, kako li tek treba da se strahuje za manastir Mora~u odjezera predvi|enog uz same wegove zidove? I to ne samo zbogpromjene mikroklime koju }e izazvati vodena masa zami{-qena u dowomora~koj kotlini, gdje se nalazi manastir, ve} izbog spre~avawa prodora mediteranske struje u tu kotlinu,usled xinovske brane, visoke 150 metara, koja treba da pregra-di kawon Mora~e kod osmog tunela Jadranske magistrale, ra-di stvarawa vje{ta~kog jezera u Me|urije~ju.

Plave}i tu veoma plodnu doworova~ku kotlinu i, narav-no, veliki dio kawona Mora~e, kao i kawone wenih pritokaMrtvice i Sjevernice, te prili~an dio dowomora~ke kotli-ne, sve do Grla vi{e manastira Mora~e, to jezero, zvano Veli-ko Andrijevo, bi trebalo da kod samog manastira dostigne vi-sinu od 52 metra, dakle samo tri metra niè od manastira, bu-du}i da se ovaj nalazi na re~noj terasi visokoj 55 metara. Ka-ko je ta terasa sa koje se potok {to izvire iza manastira, ob-ru{ava u Mora~u divnim vodopadom Svetigora, sastavqena odkonglomerata {qunka i pijeska, to bi jezerske vode neminov-no prodrle u wu i vremenom u~inile da se teren ispod mana-stirskog zdawa prosjedne i surva sa ovim u jezero.

- 60 -

Bilo bi to, pored promjene mikroklime, druga velika, za-pravo kobna opasnost po hram Uspewa Bogorodice na Mora~i,ukoliko se rijeka zajezeri pored wega. Geolo{ka ispiti-vawa, vr{ena nedavno bu{ewem tla u manastirskoj porti ivan we, nedvosmisleno su pokazala da su tvr|i, stjenovitislojevi tek na 50-60 metara ispod manastira, a da se ve} napetnaesetak metara dubine pojavquje vlaga. Postavqawe za-{titne zavjese, ubrizgavawem betona u visoke pe}inasteobale Mora~e, na duìni od nekoliko kilometara uzvodno inizvodno od manastira, bio bi, u svakom pogledu, pravi Si-zifov posao. Stoga je o~igledno da }e, ukoliko do|e do stva-rawa jezera „Veliko Andrijevo”, Crna Gora ostati bez svognajva`nijeg spomenika, Mora~a i Rovca bez svoje sedmovje-kovne prestonice, Srpska pravoslavna crkva bez jednog odsvojih velikih svetili{ta, a na{a i svjetska umjetnost bezProroka Ilije i ostalog blaga koje skriva i sama sobompredstavqa Nemawi}a lavra na Mora~i.

Osim propasti ove visoke civilizacijske vrednosti, pro-pala bi ogromna prirodna bogatstva, u prvom redu ~udesnikawon Mora~e i nekud, neobi~nom pravilno{}u svojih liti-ca, jo{ ~udesniji kawon Mrtvice. Nastali radom dviju rijekakroz milione godina, ti kawoni su veliki qetopis planeteali i vremena, jer nema ni{ta {to bi nam, kao te bezdani, owegovom beskrajnom proticawu svjedo~ilo. Stoga bi propasttih prirodnih tvorevina, kao i onih qudskih, zna~ilo pravoosiroma{ewe za zemqu i narod kojima one pripadaju.

Budu}i da bi wene vode bile zarobqene branama i ustava-ma, to bi i sama Mora~a, sa svojom iskonskom silinom, raspje-vano{}u i ~istotom prestala da postoji. Jer, sem jezera u Me-|urije~ju, na Mora~i je predvi|eno niz drugih jezera od Tito-grada do Qevi{ta, krajweg sela u gorwomora~koj kotlini, nadvadesetak kilometara uzvodno od manastira. Nekoliko lije-pih naseqa sa svojim wivama, livadama, vo}wacima i {umamabilo bi potopqeno, dok bi puno drugih na strminama u ~ijempodno`ju bi se nastanile vode, bilo ugroèno. Samo zbog jeze-ra „Veliko Andrijevo”, u duìni od 26 kilometara, trebalobi da nestane blizu hiqada hektara pomenutih dobara i da seiz Me|urije~ja iseli vi{e od 150 doma}instva. Ne bi bio po-

- 61 -


{te|en ni magistralni put kawonom Mora~e, probijen krajem50-tih godina uz najve}e qudske napore i `rtve.

I da nije sve ovo u pitawu, bilo bi nerazumno iz ~istostrate{kih razloga, potopiti ove puteve i presjecati gole-mom vodenom masom, prirodnu odstupnicu od Zetske ravnice kplaninskom zale|u Rovaca i Mora~e. Sjetimo se kako su Ku~ipred Turcima bjeàli da se sklone u Rovca i tu ostajali godi-nama. Kao {to su Srbi, Trebje{ani i drugi uskoci, bjeàli odturskog zuluma iz Hercegovine u Mora~u i odatle pruàliotpor neprijatequ.

Sav ovaj poreme}aj prirode, istorije i ìvota qudi u do-lini Mora~e, najvi{e bi prouzrokovalo jezero „Veliko An-drijevo”, za koje, sem pomenutih neda}a, geolozi kaù da bispu{tawem i dizawem wegovog nivoa, pravilo pejza` kaqugete da bi bilo kratkog vijeka, jer bi ga goropadna Mora~a sasvojim pritokama ubrzo zatrpala. Geolozi tako|e smatraju dabi, zbog velikog pritiska vodene mase na zemqinu koru, moglonastati novo trusno àri{te u ovom ina~e trusnom podru~ju,{to bi bilo krajwe pogibeqno po sva nizvodna naseqa, poseb-no po Titograd.

Vrijedi li izlagati kataklizmi ili stalnoj mori od wevi{e od 150 hiqada qudi, koliko danas broji glavni grad Cr-ne Gore sa okolinom, da bi se dobilo nekih 327 miliona kilo-vata struje, {to bi trebalo da daje „Veliko Andrijevo?!” Sa-mo zbog toga, ako niz zbog ~ega drugog, vaqa bezuslovno odusta-ti od tog nesre}nog jezera kao i od ~itave sada{we zvani~nezamisli izgradwe elektrana na Mora~i, koja bi, sem navede-nog, trebalo da ko{ta bar pola milijarde dolara. Treba odgradwe odustati tim prije {to bi, pored doline rijeke Mora-~e, stradala i dolina rijeke Zete koja bi se, branom planira-nom niè wenog u{}a u Mora~u, pove}ala, izbila iz svog ko-rita i potopila jedan dio Bjelopavli}ke ravnice, dok bi dru-gi stradao zabarivawem. I ovo pokazuje svu vapiju}u jedno-stranost te zamisli, budu}i da je ona motivisana iskqu~ivodobijawem kilovata po svaku cijenu. Kao da Mora~a i Zeta unajmawu ruku, teku kroz pustiwu.

Ako je ba{ toliko stalo do tih 905 miliona kilovata, ko-liko bi se, po sada{wem projektu, dobilo ukupno na Mora~i,

- 62 -

Komnen Be}irovi}

to isto pa ~ak i vi{e, moglo bi se dobiti, uz neuporedivomawu {tetu, kako to, uporno ali uzaludno predlaè inèwerVladislav Vlahovi}, izgradwom niza mawih kaskadnih elek-trana u samom koritu Mora~e. No, najboqe bi bilo Mora~u{to vi{e po{tedjeti, posebno gorski dio wenog toka, timprije {to postoji niz drugih hidro-energetskih mogu}nosti uCrnoj Gori, naro~ito na Limu i na vankawonskom dijelu Ta-re. Upravo Vlahovi} tvrdi da bi se na Tarinoj pritoci Quti-ci, uz vrlo mala ulagawa i samo gradwom jedne stepenice, mo-glo dobiti vi{e od 600 miliona kilovata struje. Dakle, dvo-struko vi{e no {to bi davalo Veliko Andrijevo, a da se, pritom, ni{ta vredno ne potopi niti iko iseli.

Neka mi ne zamjere braniteqi Tare, koji su ~udno zataji-li za Mora~u, ali neprihvatqivo je da se ~itava Tara za{ti-ti, a ~itava Mora~a uni{ti, tako da ne bi moglo u Mora~i nida se ìvi kako bi moglo na Tari da se splavari! Da ne ulazi-mo u niz razloga koji se tome protive, ali spasavati ve} na po-~etku wenog toka zaga|enu Taru otpadnim vodama Mato{eva,Kola{ina i Mojkovca, `rtvovawem djevi~anski ~iste Mora-~e, pravi je ekolo{ki i svaki drugi besmisao. Ne moè da is-pa{ta bistra i ~ista Mora~a zbog svega {to u Taru u Kola{i-nu unosi wena pritoka Sviwa~a. Dodu{e, to se de{ava i Mo-ra~i, ali tek pri kraju wenog toka, poglavito od Zete a najvi-{e od Ribnice i otpadnih voda Kombinata aluminijuma, ~emubi trebalo na}i lijeka koliko radi Mora~e, jo{ vi{e radiSkadarskog jezera.

Ako ve} kolijevke na{ih rijeka, zbog energetskog tereta,moraju da budu poreme}ene, onda taj teret treba da sve podne-su pravedno i u {to ve}em skladu s prirodom i istorijom. Utom pogledu, Mora~a i Studenica imaju apsolutnu prednost paih po svaku cijenu treba za{titi i sa~uvati.


- 63 -


PISCI BRANE MORAÛ

Obra}awe najvi{im dràvnim organima Jugoslavije i Crne Gore

UUdruèwe kwièvnika Srbije - Odbor za za{titu ~ovjekai okoline – u sastavu: profesor dr Branko Lalovi}, Dra-gan Jovanovi}, akademik \uza Radovi}, Ivan Ivawi,

Ivan V. Lali}, Pavle Kova~evi}, Sinan Guxevi}, BorislavPeki}, Mihajlo Panti}, dr Ivan Jankovi}, dr Svetlana Slap-{ak, Xevad Sabqakovi}, Radmila Lazi}, Ivan Ga|anski, Ra-domir Smiqani}, Slobodan Rakiti}, Novica Mili}, BiqanaJovanovi}, Nada Popovi}-Peri{i}, Slobodanka Pekovi} iDejan Dimov:

PREDSEDNI[TVU SFRJSKUP[TINI SFRJSAVEZNOM IZVR[NOM VE]UPREDSEDNI[TVU SR CRNE GORESKUP[TINI SR CRNE GOREIZVR[NOM VE]U SR CRNE GORE

Projekat izgradwe brane i akumulacionog jezera na Mo-ra~i, smatramo {tetnim iz vi{e razloga. Zanemarimo, ovomprilikom, lepote ove krajine koju bi trebalo, ba{ od kawonaPlatije pa do planina Lole i Javorja, proglasiti nacional-nim parkom. Izgradwa sistema akumulacije za proizvodwuelektroenergije, predvi|a plavqewe i uni{tavawe nekolikosela, zatvarawe danas jedinog puta, use~enog u stene Platije,koji ceo ovaj kraj, Mora~u i Rovca, vezuje sa svetom.

U gorwim delovima kawona morali bi se graditi putevi imostovi; izli{no je spomiwati koliko je decenija rada qud-skoga i novca utro{eno da bi se sada{wi, postoje}i put na-pravio kroz Platije. Zastupnici projekta predvideli su noviput – iznad budu}eg sistema akumulacije. Sve bi to ko{talo

- 64 -

mnogo novca i vi{egodi{weg truda, a ni pribli`no ne bi mo-glo nadoknaditi ono {to bi se izgradwom brane na Mora~iuni{tilo.

Predo~avamo vam dve presudne ~iwenice:1. Na terasi, na desnoj obali Mora~e, nalazi se izuzetno

zna~ajan kulturno-istorijski spomenik iz 1252 godine – mana-stir Mora~a. Ono {to je za Studenicu Raspe}e, za Sopo}aneUspewe Bogorodice, za Mile{evu Beli An|eo, to je za mana-stir Mora~u Gavran hrani proroka Iliju. Vjerovatno vam jepoznato da je ova freska, svojevremeno na izlo`bi na{e sred-wovjekovne izlo`be u Parizu, izazvala pravu senzaciju. Namaje nezamislivo, nadamo se i vama, da se raznoraznim projektima(sumwivim i s nau~nog i s ekonomskog stanovi{ta), ugrozi ovajmanastir, ~iji zna~aj i vrednost ne treba posebno dokazivati.

2. îwenice da je ovaj kraj gle~erska tvorevina, ukazuje da}e ~itav sistem akumulacija, verovatno ve} za dve-tri deceni-je, postati beskoristan, ~ak i {tetan.

Bez obzira na visinu vode u budu}em akumulacionom jeze-ru, svi su izgledi da }e sama gra|evina manastira biti ugroè-na, kao {to }e pre toga ili istovremeno, biti uni{tena i ne-ka sela, ona koja ne budu poplavqena jer su na strmini kao \u-|evina i Bare Radovi}a. Zemqi{te ovih krajeva, obzirom nawegov geolo{ki sastav (od sitnijeg ili krupnijeg peska ilirastresite zemqe), osipa}e se i akumulaciono jezero zatrpava-ti nanosima, tako da }e ono ubrzo biti beskorisno; ~i{}eweodrona zemqi{ta na tolikoj dubini i {irini jezerskoj, nijemogu}no. O strukturi zemqi{ta ovoga kraja svedo~i slede}iprimer: put koji preko Crkvine povezuje Kola{in i ManastirMora~u, mora se stalno opravqati, zbog odrona. Ve} ovaj pri-mer pokazuje koliko je projekat izgradwe sistema na Mora~ibesmislen i nerazuman, a nekmoli opasnost od uni{tewaneprocewivog umetni~kog zdawa - manastira Mora~e.

Traìmo da se obustavi svako daqe finansirawe projek-ta izgradwe brane i akumulacionog jezera na Mora~i i da se,u budu}nosti, zakonski zabrane ovakvi i sli~ni projekti.

Beograd, Za Odbor Slobodan Rakiti} 6 januar 1988. Politika, 22 frebruar 1988.

- 65 -


RADOSAV ZEKOVI], arhitektaSTEVAN VUKAJLOVI], agronom

VI[ESTRUKE PREDNOSTI HIDROELEKTRANANA LIMU NAD ONIM NA MORAÎ

MMnogobrojni napisi u {tampi, a me|u wima i oni koje jeovih dana objavila Politika, ukazuju na niz otvorenihpitawa koja su povezana sa planiranom izgradwom hi-

droelektrana na Mora~i. Bez sumwe sva ona zasluùju i tra-è stru~an i potpun odgovor. Re~ je, kao {to je poznato, o teh-ni~kim, ekonomskim, saobra}ajnim, ekolo{kim i bezbedno-snim problemima. Posebnu {tetu bi gradwa ovih objekata na-nela kulturno-istorijskim spomenicima i kawonu Mora~ekao svojevrsnoj prirodnoj vrednosti.

Izbor mjesta ovih hidroelektrana, uprkos postoje}im te-{ko}ama je nerazumqiv, utoliko pre, {to se zna da postojedruga i povoqnija re{ewa koja su razlo`no izneli in`. Vla-hovi} i drugi. Zar na ovaj na~in ponovo treba da se vode op-{irne rasprave onakve kakve su prethodile o Tari? I, za{to?Krajwe je vreme da se u dono{ewu ovakvih odluka iskqu~e sva-ki subjektivizam i ra~uni bez kr~mara, kakvi su dovo|eweovih projekata u vezu s napu{tenom idejom o prevo|ewu Tare.

U nizu otvorenih pitawa jedno, moè se re}i najva`nije,jo{ nije na{lo pravo mesto, niti je zavredilo odgovor. Re~ jeo uticaju investicija, ukqu~uju}i i ovu, na otklawawe sada{-wih te{ko}a u privredi Republike i na wen razvoj. Naime,neosporno je da }e gradwa svakog energetskog objekta, bez sum-we pozitivno doprineti razvoju, samim tim {to }e obezbedi-ti elektri~nu energiju koja nedostaje i zaposliti deo gra|e-vinske operative. Ali, taj uticaj, zavisno od izbora projekata,moè biti ve}i ili mawi. Konkretno, projekat gradwe hidro-elektrana na Mora~i, gotovo je li{en svakog drugog pozitiv-nog uticaja.

U pravu su oni koji isti~u da mnogo ve}e prednosti ima re-ka Lim. Me|utim, godine prolaze a osim lokalnih inicijati-

- 66 -

va Skup{tine op{tine Ivangrad, Bijelo Poqe i Plav i poje-dina~nih inicijativa (in`. Vlahovi} i drugi), Elektropri-vreda Crne Gore }uti i uporno ne preduzima ni{ta da se sa~i-ne neophodni programi i projekti za kori{}ewe potencijalaove reke. Takve, ili sli~ne mogu}nosti nude i gorwi tok Tare,]ehotina, Ibar i jo{ neke mawe reke i wihove pritoke.

Prema onome {to se sada zna, Lim nudi niz prednosti, me-|u kojima su najva`nije: pozitivan i snaàn uticaj na razvojtri najmawe razvijene op{tine u Crnoj Gori, plavska, ivan-gradska i bjelopoqska, u kojima ìvi ~etvrtina stanovni-{tva Republike; pove}awe zaposlenosti u periodu izgradwe ikasnije i ve}i stepen kori{}ewa postoje}ih proizvodnih iuslu`nih kapaciteta na tom podru~ju; mogu}nost sukcesivnegradwe kapaciteta prema raspoloìvim sredstvima i mogu}-nost udruìvawa sa Elektroprivredom Srbije zbog izrazitogpozitivnog uticaja gradwe energetskih kapaciteta u gorwemtoku Lima na nizvodne instalirane kapacitete; postojawe in-frastrukture i otvorenost gradili{ta, minimalni tro{ko-vi eksproprijacije, dovoqnost gra|evinskog materijala i dru-ge povoqnosti gradwe; paralelno re{avawe zna~ajnih vodo-privrednih i komunalnih problema i osloba|awe velike ko-li~ine kvalitetnog zemqi{ta, ~ime bi se stvorili uslovi zamodernu poqoprivrednu.

Jedna od glavnih prednosti hidroenergetskog potencijalaLima je svakako eliminacija svih nepovoqnih efekata i nepo-èqnih posledica koje bi nastale gradwom hidroelektrana naMora~i. Nema sumwe da je stepen razra|enosti projektne do-kumentacije za Mora~u mnogo ve}i nego za Lim. Ali se pouzda-no moè tvrditi da vreme potrebno za izradu projekta za Lim,nije ve}e od vremena koje bi bilo potrebno za izme{tawe putai injektirawe kawona. Nekoliko mawih projekata na Limuomogu}ava paralelno angaòvawe na razli~itim poslovima.

U nizu pomenutih prednosti koje nudi Lim u ovim te{kimvremenima za privredu Republike i cele zemqe, dovoqno je is-ta}i samo onu da bi sa kori{}ewem hidro i drugog potencijalaove reke i wenih pritoka napravio odlu~uju}i korak za izlazakiz nerazvijenosti tri polimske op{tine. Zar to nije dovoqno?


- 67 -


CANE JANI]IJEVI],ekolog

ENERGETIÂRI BI POTOPILI SVE KAWONE IPOTPALILI SVE ZALIHE UGQA

NNema nikakvih dilema, da li treba sa~uvati Mora~u iline. Sigurno je da prirodu Mora~e treba o~uvati u sta-wu kakvom jeste. Takva dilema se uop{te ne postavqa

kod qudi koji o tome ne odlu~uju. Ovdje su energeti~ari tikoji od samog po~etka ho}e kawon Mora~e. U Crnoj Gorienergeti~ari su se opredijelili prema kawonima. PoslijePive, sada su u{li u podru~je Mora~e. Nikada, ama ba{ ni-kada, nisu se opredeqivali prema {tedwi energije i nisuhteli da se opredijele ili da uti~u na opredeqewe u strate-giji razvoja za mawu potro{wu energije.

Gledano iz sada{weg trenutka, Crna Gora se, u daqemprivrednom razvoju, opredijelila za one industrijske granesa visokom potro{wom elektri~ne energije. I ako se takonastavi, treba biti bez ikakvih predrasuda i sa tim potpunona~isto, da sada, kada bi potopili sve kawone Crne Gore ipotpalili sve zalihe ugqa, to ne bi opet bilo dovoqno da senapaja energijom predvi|ena crnogorska industrija. Narav-no, u svemu ovome treba imati na umu autarhi~no razvijaweproizvodnih pogona energije, nasuprot evropskim zemqama ukojima se to razvijawe ujediwuje u jedinstvene sisteme.

U ovakvom odnosu leè svi problemi nasrtaja energeti-~ara na kawone, ~as na jedan ~as na drugi. No, to je nekako ta-ko. Ko bi se u tome mogao sna}i, to niko ne zna. Srbija gasitermoelektrane, Vojvodina uvozi struju iz [vajcarske, a Cr-na Gora ho}e da se dobro zaduì za gradwu novih elektranai, pri tom, uporno ostaje na stanovi{tu strategije indu-strijskog razvoja sa visokim potro{a~ima elektri~ne ener-gije. To se naziva politikom u energetici. Kakva je ova po-litika takav im je i odnos prema prirodi. To treba ilustro-vati i primjerom svojevremeno predvi|enih elektrana na

- 68 -

Tari koje su ~ak bile projektovane bez geodetskog premjera,i neophodnih istraìvawa, o ~emu postoje dokumenti.


- 69 -


Manastir Mora~a sa okolinom

PROF. DR SRETEN PETKOVI],istori~ar umjetnosti

MORAÂ U OPASNOSTI

Akumulacioni jezero „Andrijevo” bi, pored ostalog, bilo kobno po manastir, najzna~ajniji spomenik stare Crne Gore i Brda, remek-djelo umjetnosti

UUnizu zabluda kojima robujemo o sebi i na{oj zemqi,

omiqeno je verovawe neupu}enih o tome da posedujemomnogo izuzetnih umetni~kih spomenika. To, na àlost

nije ta~no. U nemirnoj istoriji jugoslovenskih naroda, naprostorima koji je stole}ima mamio osvaja~e, mnoga znameni-ta umetni~ka dela su nepovratno nestala. Uslovi, ~esto te-{ke ekonomske prilike, nisu u pojedinim razdobqima podsti-cali vrednije umetni~ko stvarala{tvo. Najzad, mnogi na{ispomenici su lokalnog zna~aja i ~esto provincijalni, vanglavnih tokova evropske umetnosti.

Relativna malobrojnost zna~ajnih umetni~kih spomenikaobavezuje nas otuda da ih bri`qivo ~uvamo. Doista, posebnoposle drugog svetskog rata, u~iweno ja mnogo da se na{a kul-turna i umetni~ka blaga za{tite. Znatna finansijska sred-stva odvajala su se za wihovu konzervaciju i restauraciju, aspecijalizovane institucije decenijama rade na o~uvawuumetni~kih spomenika. O tome se dosta zna i ~esto pi{e.

Me|utim, na prvi pogled idili~na slika o na{oj brizi oumetni~koj ba{tini, ima i svoja nali~ja. Osim poslenika ko-ji se staraju da zate~eno umetni~ko blago neokrweno predajupotomcima, postoje i oni koji su ne samo ravnodu{ni premawemu, ve} ga direktno i ugroàvaju. Razlozi zbog kojih se na-sr}e na kulturne spomenike se naj~e{}e pravdaju ekonomskimrazlozima – podizawem hidrocentrala, izgradwom novih pu-tova, fabrika, ugqenokopa. Toboè zbog tih va`nijih, vi{ihrazloga, moraju se zanemariti ili `rtvovati starine, iako

- 70 -

gotovo nikad situacija nije tako bezizlazna da se mora nemi-losrdno postupati sa zave{tawem pro{losti.

[irom Jugoslavije su zna~ajni spomenici kulture bilimeta nerazumnih graditeqa, pa su potpuno ili delimi~no uni-{tavani. Bilo je takvih slu~ajeva i ranije, ali su se prili~-no pogor{ali u posledwe vreme. Upravo posledwih mesecisteklo se vi{e doga|aja koji moraju da izazovu posebnu zabri-nutost. Neposredno posle proslave osam stole}a postojawa,manastir Studenica je u opasnosti zbog planirane izgradwesistema za snabdevawe Kraqeva pija}om vodom. Zbog nedo-statka ~uvara i nepostojawa alarmnih ure|aja, ukradene su uMakedoniji neprocewive numizmati~ke vrednosti iz muzeja uSkopqu. Iz neobja{wivih razloga, skoro pola veka odru{ewa nekih fru{kogorskih manastira u drugom svetskomratu, jo{ se ne po~iwe wihova obnova. Ovom àlosnom spiskuugroènih ili zanemarenih dobara, pridruùje se jo{ jedanzna~ajan spomenik – manastir Mora~a kod Kola{ina.

Manastir je sagradio pre gotovo sedam i po vekova (1252)knez Stefan, sin Vukanov i unuk Stefana Nemawe. To nijesamo najzna~ajniji spomenik stare Crne Gore i Brda, ve} jed-no od remek-dela na{e sredwovekovne umetnosti. Pored ~u-venih fresaka iz HÀÀÀ, zatim onih iz HÁÀ i HÁÀÀ veka, mana-stir ~uva i bogatu zbirku ikona, jednu od najlep{ih kod nas.Sve to moè biti ugroèno, delom ~ak i uni{teno, zbogstvarawe velikog akumulacionog jezera „Andrijevo” potreb-nog za novu hidrocentralu. Jezero }e biti duga~ko dvadeset{est kilometara uz tok reke Mora~e, potopi}e hiqadu hek-tara zemqi{ta, raseliti mnoge rova~ke i mora~ke porodice,poplaviti dana{wi asfaltni drum koji vodi na more – ukrat-ko prekriti mutnom vodom jedan od najìvopisnijih krajevaJugoslavije.

Na sre}u, ne predvi|a se da se manastir Mora~a premestikao {to je àlosna sudbina zadesila manastire Dobri}evokod Trebiwa, Dubo~icu kod Pqevaqa i Pivu. (Freske Dobri-}eva i Dubo~ice ve} su dobrim delom propale, a neizvesna sud-bina ~eka pivski ìvopis). Me|utim, iako se ne predvi|apreme{tawe manastira Mora~e, on bi stvarawem akumulaci-onog jezera ipak bio te{ko ugroèn: voda bi ispunila sav

- 71 -


kawon ispod manastirskog kompleksa i novo jezero bi doprlodo na nekoliko metara od temeqa starog hrama.

Svi koji znaju poloàj manastira i poseduju konzervator-ska iskustva, moraju biti veoma zabrinuti zbog mogu}ih po-gubnih posledica po manastir. îni se lako mogu}im da }e je-zerska voda podlokati usku zaravan sa~iwenu od rastresitogmaterijala, na kojoj je sagra|en manastir. Nema sumwe da }edo}i do promena klimatskih uslova kada manastir budeogromnom branom zagra|en od blagih struja koje dolaze uz re-ku Mora~u od Zete i primorja. Najzad, svako ko poznaje oset-qivost fresaka starih sedam i po stole}a, mora da brine ka-ko }e one reagovati na izuzetnu vla`nost vazduha izazvanuogromnom masom hladne jezerske vode. Po dosada{wem isku-stvu zna se da svake, pa i znatno mawe promene izazivaju vrlo{tetne posledice na prastarim freskama. Zaprepa{}uje dapre razrade planova za hidrocentralu, nisu pa`qivo analizi-rane sve posledice stvarawa akumulacionog jezera po opsta-nak manastira Mora~e. Va`nost ovog izuzetnog spomenikakulture, zahtevala je da se oko razmatrawa ovog problema oku-pe najboqi jugoslovenski stru~waci, a to nije u~iweno.

U ovom trenutku, ironijom sudbine, manastir Mora~u{titi nedostatak sredstava za izvo|ewe radova na hidrocen-trali. Ne zna se koliko dugo }e trajati ta amnestija. To vre-me ~ekawa bi se moralo iskoristiti da se ceo projekat pono-vo razmotri, jer nije u pitawu samo manastir Mora~a.Izgradwom hidrocentrale „Andrijevo”, uni{tio bi se pre-krasan prirodni ambijent, a govori se i o ozbiqnoj opasnostikoja od ogromne vodene mase preti naseqima u podno`ju jeze-ra, pa i Titogradu. Izneta su ve} i druga, bezbolnija re{ewa(akademik Vlahovi}, dr \or|evi}), koja bi se morala razmo-triti bez predrasuda i li~nih osetqivosti.

U istoriji dugoj sedam i po vekova za ovaj spomenik biloje te{kih isku{ewa. Danas je, neo~ekivano, iskrslo novo.Treba se nadati da su oni koji odlu~uju svesni svoje ogromneodgovornosti i da se ne}e oglu{iti na glasove javnosti. Bilobi tragi~no da manastir Mora~a, koji je uvek bio ne{to vi{eod crkve, strada u na{e vreme.

Nin, 6 mart 1988.

- 72 -

Komnen Be}irovi}

DA LI JE MORAÂ PRED UNI[TEWEM?

Nema za{tite manastiru, kawon se potapa, narod se seli

JJo{ jedna zadu`bina Nemawi}a je ugroèna. Nedavno jeobelodaweno da }e se na desetak kilometara iznad mana-stira Studenice izgraditi brana na istoimenoj reci.

Isparewa iz tako nastalog jezera, prete da ugroze freske, aeto, sada sli~na sudbina vreba i manastir Mora~u.

Ovoj lavri Nemawi}a, koju je podigao 1252 godine knezStefan, sin Vukanov, a unuk Stefana Nemawe, ve} tridesetakgodina nad glavom visi taj Damokolov ma~. Naime, toliko go-dina se zagovara izgradwa hidrocentrala na Mora~i. Nekovreme je ~ak Kola{in stalno zaobilaèn, kada je trebalo ula-gati u razvoj jer je bilo planirano da i on bude potopqen. Sa-da se zna da Kola{in ostaje tamo gde jeste, a do{lo je vreme dase stari snovi o kori{}ewu reke Mora~e ostvare. Projektise uveliko rade i po wima }e se izgraditi vi{e brana u doli-ni Mora~e.

Jedno od tih akumulacionih jezera zapquskiva}e samo ~e-tiri-pet metara udaqenu obalu od zidova koji okruùju mana-stir Mora~u. Ta blizina vode posebno pla{i one koji strepeza sudbinu ove nemawi}ke lavre. Projektanti brana, dodu{e,obe}avaju da }e uz obalu na kojoj je manastir, podi}i posebnizid koji bi morao da ga za{titi. Me|utim, wihova obraz-loèwa ne umiruju sve one koji smatraju da je manastir Mora-~a kulturno blago takve vrednosti da se sa wim ne bi smeloigrati. Pribojavaju se da se vode Mora~e ne uvuku u manastir-ske zidove pa da, izme|u ostalog, ne pokvase krila gavrana ko-ji na ~uvenoj freski hrani proroka Iliju.

Da bi to spre~ili, zagovornici o~uvawa kulturne ba{ti-ne su pokrenuli javno mnewe, ukazuju}i na istorijsku vrednost

- 73 -

manastira i nesumwive lepote kawona reke Mora~e, koji }e usvom najlep{em delu biti potopqen ako se elektrane budugradile po za sada vaè}em projektu. S jedne strane potrebnaje struja, a s druge su argumenti koji tvrde da je mnogo ve}a{teta ako se uni{te prirodne lepote kawona i ugrozi mana-stir star blizu sedam i po vekova.

Moè li se za{titi manastir jednim betonskim zidomoko terase na kojoj sada stoji, pitali smo akademika dr-a Vla-dislava Vlahovi}a koji nudi svoje re{ewe o kori{}ewu Mo-ra~e. Po wegovom mi{qewu to bi bilo mogu}e samo pod pret-postavkom da graditeqi imaju takvu tehniku kojom bi moglipodignuti ceo manastir u vazduh i ispod wega postaviti nekiizolacioni sloj. Tada bi mogli da vrate stare zidove na svojemesto i da smatraju da su obavili dobar posao. Kako je ovo ì-vot a ne crtani film, na{ sagovornik koji je geolog pa mu za-to treba verovati, zna da manastir ne moè biti za{ti}en ka-da su u pitawu stene i wihova otpornost na vodu. âk i kadabi se podigao betonski zid uz visoku obalu zamqane terase nakojoj stoji manastir – pedesetak metara nad rekom – voda biprona{la sebi put. Pojavile bi se podzemne vode, potom vla-ga koja bi se uvukla u zidove i stigla do dragocenog mora~kogìvopisa.

Sama ~iwenica da su mi{qewa stru~waka o pogledu za-{tite ovog kulturnog blaga podjeqena, bila je dovoqna da seobratimo Republi~kom zavodu za za{titu spomenika kultureCrne Gore. Razgovarali smo sa direktorom Zavoda, êdomi-rom Markovi}em. Zanimqivo da i ovog puta, kao i u slu~ajuStudenice, projektanti, vaqda zbog silnih obaveza oko svogprojekta, nisu stigli ni da se jave onima ~ija je du`nost dabrinu o kulturnoj ba{tini. Tako su prvi potez povukli ovidrugi, da im oni prvi ne bi ni odgovorili.

– Poku{ali smo da zainteresovane animiramo – kaè namêdomir Markovi}, – Napisali smo, u dva ili tri navrata, op-{irnije pismo. Ukazali smo na probleme i posledice koje binastale, potom smo predo~ili mere koje vaqa preduzeti, aliodgovora nema.

- 74 -

Komnen Be}irovi}

êdomir Markovi} nam, potom, saop{tava da su u Zavodusaznali, privatno, a ne zvani~no, da su pro{le godine obavqe-na ispitivawa u manastiru. Sa rezultatima nisu upoznati.

– Pomenuta pisma smo slali investitoru budu}ih elek-trana, Elektroprivredi Crne Gore, Komitetu za obrazovawe,nauku i kulturu te Izvr{nom ve}u Crne Gore, ali jo{ nemanikakvog zvani~nog obja{wewa, da li bi i kako ovaj Zavodu~estvovao u tom poslu. Mi mislimo, ako brana treba da budepodignuta, jedna ovakva institucija mora da bude angaòvanaoko za{tite manastira, zato smo i pisali pomenuta pisma –obja{wava nam êdomir Markovi}.

Na pitawe kakve se posledice mogu o~ekivati od podiza-wa nivoa Mora~e, direktor Zavoda za za{titu spomenika kul-ture Crne Gore je suzdràn.

– Mu~no je to re}i ovog trenutka. [ta misliti o manasti-ru, kada je sve {to znamo nezvani~no. U svakom slu~aju, ~inimi se da je situacija identi~na sa onom u Studenici: s jednestrane su odre|ene strukture koje vode ove poslove, a s drugesu, da nas tako nazovem, za{titari koji vide opasnost po tastara kulturna dobra. Kao i u slu~aju Studenice, mi ne znamo{ta }e se ta~no dogoditi, jer do sada niko nije takve eksperi-mente imao na taj na~in, ali realno pretpostavqamo da }e seizmeniti mikroklima. Pitawe je u kom }e obimu to izazvatiminimalne ili drasti~ne posledice? Mi smo ne{to sli~nove} radili. Kada se gradila brana na Pivi, morao je da se se-li istoimeni manastir. Samo takva jedna operacija sa Mora-~om nije mogu}a, jer je on sasvim druga~ije gra|en. Dakle, mismo manastir Pivu, da tako kaèm, podigli u visinu za otpri-like 200 metara. I po nekim na{im merewima mikroklima senije bitno izmenila, ali istina je da je sada manastir mnogovi{e udaqen od vode nego {to je to ranije bio. Vaqa znati,ako predmet uspostavi odre|enu ravnoteù sa okolinom – onìvi, da tako kaèm, bez straha od propadawa, veli nam êdo-mir Markovi}.

– Nevoqe nastaju onda kada se ti uslovi promene. Ako seizmeni temperatura ili klima, mi onda smatramo da su seuslovi drasti~no izmenili. Takvo stawe ve} mewa ravnoteùsa okolinom i bitno uti~e na ubrzawe propadawa nekog pred-

- 75 -


meta. On jednostavno brè stari. [ta mi konzervatori moè-mo da uradimo? Da poku{amo da ponovo povratimo poreme}e-nu ravnoteù, tada spomenici ponovo odoqevaju zubu vremena.Uostalom, spomenici su i napravqeni da traju ve~no. Ako sepo~ne graditi brana nama preostaje samo jedno: da pedantnovr{imo merewa vla`nosti kako bi dobili podatke koji }enam sluìti da kasnije, kada se podigne brana, moèmo naosnovu wih da znamo {ta se koliko promenilo. Ujedno da ka-snije predano vr{imo pregled u kakvom je stawu manastir iwegov ìvopis – obja{wava êdomir Markovi}.

Za{titni betonski zid koji bi drào bedem ispod mana-stira, morao bi da bude ~vrst, po{to tlo na kome lavra leìne trpi veliku vlagu. Kao potvrda ovoj tvrdwi moè da poslu-ì podatak da se, pre petnaesetak godina ribwak, koji je bionapravqen nedaleko od manastira, svalio niz vodopad Sveti-gore. Sve je palo, riba, voda, armatura kao i zemqa. Ne pretili opasnost od toga da }e sve po~eti da se ru{i u jezero kadavoda po~ne da udara u obale koje su sada pedesetak metara iz-nad korita Mora~e?

Ni{ta veselija pri~a od one o sudbini manastira, nije nio sudbini prelepog kawona reke Mora~e i, naravno, qudi ko-ji ìve uz reku.

– Istina je da Crnoj Gori treba struja, ali mora se na}i ina~in da se za{titi Me|urije~je, da ne bude potopqeno. Jerako se to dogodi, qudi koji tu ̀ ive, mora}e da odu. ̂ ovek je sa-stavni deo prirode, on sa wom ìvi, sa wom se druì. Ako biqude koji tamo sada ìve ostavili bez puta, oni }e biti otse-~eni od sveta. Zna~i, mora}e da se sele, a ovi prostori }eostati pusti – kaè nam Mihailo Vu~kovi} direktor Zavodaza za{titu prirode Crne Gore.

– Ovo je kra{ko i trusno podru~je, projektanti o tome mo-raju da vode ra~una jer iznad Titograda }e biti veliki siste-mi brana sa ogromnom koli~inom vode. Ako bi te brane, zbogeventualnog zemqotresa, popustile, Titogradu bi zapretiovodeni talas. Zatim, odre|ena opasnost preti i Skadarskomjezeru, jer }e se tok Mora~e sasvim izmeniti. Moè se dogodi-ti da se jezero pretvori u blato. U svakom slu~aju, ve} sada bimoralo da se po~ne, ako se kona~no usvoji sada vaè}i proje-

- 76 -

Komnen Be}irovi}

kat, sa opse`nim prirodwa~kim istraìvawem kawona Mora-~e. Takva vrsta dokumenta je neophodna i dragocena, jer vekjedne ovakve brane nije dug, usled zasipawa jezera odrowenimmaterijalom. Zbog svega toga, budu}e generacije moraju daimaju precizne podatke koji }e im „kazati” kako je ovaj kawonnekada izgledao – rekao nam je Mihailo Vu~kovi}.

Kako sada stvari stoje, prepreka da bi otpo~eli radovi naMora~i nije protivqewe dela javnosti, niti nu|ewe drugihpogodnijih re{ewa, ve} nedostatak sredstava. Da bi se ostva-rio ovaj projekat, potrebno je mnogo novca kojeg za sada nema.Tako je besparica najboqi za{titnik prirode i kulturnihdobara.

Dok se lome kopqa oko wegove sudbine, manastir Mora~aìvi svoj ìvot. Crkva je nedavno obnovqena, a sada se upra-vo radi na konacima.

Miroslav Qubisavqevi},Svet, 9 mart 1988.

- 77 -


DR VLADISLAV VLAHOVI],inèwer geolog

BEZBOLNIJI NAÎN DOBIJAWA STRUJE NA MORAÎ

Sa~uvati prirodna i qudska dobra ste~ena i brawena znojem i krvqu

AAkademik dr. in`. Vladislav Vlahovi} je ~ovek koji jesvoj radni vek posvetio studirawu i izgradwi ve{ta~-kih jezera i hidroelektrana. Uradio je 125 studija i pro-

jekata, publikovao ja 54 rada i napisao dve kwige. AkademikVlahovi} je autor takozvane nove koncepcije za projektovawehidroelektrana na Mora~i. Wegovo re{ewe, ~ini se, nudikompromis. Izbegava se potapawe kawona reke, dobija se po-trebna struja, a obezbe|uje sigurnost manastiru. Zamisao dr-aVlahovi}a, recimo i to, nije dobila „zeleno svetlo” pristru~noj proceni. Me|utim ~iwenica da su tu procenu davaliinèweri onih projekantskih ku}a koji rade projekat zaelektrane na Mora~i po takozvanoj staroj koncepciji, dovodiu pitawe vaqanost te procene.

Dr-a Vlahovi}a smo prvo pitali kako je do{ao do svojekoncepcije?

– Ona se rodila u krilu stare za koju je ura|eno brdo pro-jektne dokumentacije u na{im najistaknutijim projektnim ku-}ama. Ta stara koncepcija verifikovana je od merodavnihstru~nih timova pa bi se zbog toga moglo poverovati da od wei nema boqe. Po{to sam prepe{a~io sliv Mora~e, uzdu` ipopreko, zavirio u sve wene kawone i pritoke, a sve o svomtro{ku i iz qubavi prema pozivu i Mora~i, uvideo sam da tonije tako. Mislim da bi bilo opravdanije izgraditi jezera naMora~i i wenim pritokama po novoj koncepciji. Ona bi mo-gla da se uklopi u postoje}i ìvot, a to bi ujedno bio na~in dase najboqe iskoristi ìvotni prostor koga svakim danomimamo sve mawe. Zatim, uve}ala bi se proizvodwa energije i

- 78 -

hrane i izbegle sve nevoqe koje izaziva dosada{wi projekat –kaè dr Vlahovi}.

– Zvani~na koncepcija elektrana u koritu Mora~e ospo-ravana je, pri izboru za izgradwu u minule tri decenije, vi{eputa. Pre svega jer je zagovarala potapawe oko 6232 rala kori-snog zemqi{ta, raseqavawe brojnog stanovni{tva du` Mora-~e i Zete. Sem toga, razbijala je prostor Rovaca i Mora~e,ugroàvala manastir Mora~u i Bjelopavli}ku ravnicu, pota-pala kawon Mora~e i stvarala, oscilacijama jezera, pejza`kaquge. Po woj se tako|e potapa Jadranska magistrala u duì-ni oko 18 kilometara ìvopisnog puta kroz Platije koji bise, zbog izme{tawa, morao produìti za oko {est kilometa-ra. Ona potapa i hidroelektranu „Slap Zete”, a nad Titogra-dom stavqa Damokolov ma~ – vi{e od 300 miliona kubika vo-de u jezeru Andrijevo. Zbog svega toga ova koncepcija nijenajboqe re{ewe jer je bila i ostaje skupa i rizi~na.

Gde biste vi smestili elektrane?– Od Titograda do Grla vi{e manastira Mora~e. Wihova

jezera nalazila bi se u samom re~nom koritu ispod Jadranskemagistrale, gde bismo sagradili „Titograd”, „Rogame”, „Bio-~e”, „Milunovi}e”, „Raslovi}e”, „Malo Andrijevo” i „Grlo”.Ujedno, na reci Mrtvici, desnoj pritoci Mora~e, mogao bi seizgraditi energetski xin sa jezerom u Veqem Dubokom ~ija bivoda padala 716 metara preko stepenice Bijeli Nerini i uli-vala se u jezero Malo Andrijevo. Na Sjevernici, levoj prito-ci Mora~e, mogu se izgraditi tri jezera sa elektranama, a naMaloj Rijeci, najja~oj levoj pritoci Mora~e, ~etiri ve{ta~-ka jezera sa elektranama. Mala Rijeka bi se kod sastava Noì-ce i Brskuta, skrenula u veliko kra{ko jezero Pelev Brijeg,koje se nalazi na nadmorskoj visini od 640 metara. Sa te visi-ne voda bi padala 521 metar u jezero Milunovi}e.

– Zna~aj ovakve koncepcije je u tome {to bi se slavine navelikim ~eonim jezerima, Veqe Duboko, Grlo i Pelev Brijeg,otvarale po èqi. Ta voda bi se prera|ivala u elektri~nuenergiju na svim nizvodnim stepenicama do Titograda, ondakada je najpotrebnija. Ove elektrane bi proizvodile dvostru-ko vi{e (bilansne, regulacione i akumulacione) energije uodnosu na staru koncepciju. Samo sa jednim pra`wewem pro-

- 79 -


izvele bi akumulacione energije za oko 2,3 puta vi{e od ~eo-nog jezera Andrijevo, ili za oko 1,9 puta vi{e od svih jezera uNik{i}kom poqu, ili pak za oko 1,2 puta vi{e od velikogPivskog jezera na istoimenoj elektrani.

– Ujedno, ni{ta vredno se ne topi niti ugroàva {to je~ovek rukom stvorio, izuzev desetak ku}a u Veqem Dubokm. Izbog tih okolnosti, uloène investicije po kilovat ~asu mo-rale bi da budu znatno mawe od onih po staroj koncepciji. Po-tom, ne remeti se lepota kawona Mora~e, ne potapa se Jadran-ska magistrala, ne ugroàva se Bijelopavli}ka ravnica nimanastir Mora~a. Nema ni opasnosti po Titograd ako bi seneka od brana sru{ila. Ove elektrane proizvodile bi energi-ju oko 900 miliona kilovat ~asova, onoliko koliko i elektra-ne stare koncepcije na potezu Andrijevo – Titograd. Starakoncepcija je skupqa za vi{e od 40% od ove koju ja nudim. Ni-je ciq dobiti energiju a uni{titi navedena dobra. Ciq je do-biti tu istu energiju uz mawa ulagawa i o~uvati krvqu i zno-jem qudi ste~ena i brawena dobra. To se postiè novom kon-cepcijom izgradwe elektrana u koritu Mora~e.

Ako nova koncepcija ima toliko prednosti, za{to nijeprihva}ena?

– Dru{tvo ne moè da prihvati koncepciju kaskadnihelektrana jer za wu nije ura|en osnovni projekat. Kako je Mo-ra~a dobro izu~ena, takav projekat bi se mogao uraditi za okotri meseca ako se angaùju stru~waci. Sve to ne bi ko{talovi{e od 0,02% vrednosti stare koncepcije. To {to do sada ni-je napravqen takav projekat, posledica je tvrdokornosti po-slovodnog odbora Elektroprivrede Crne Gore. Pitawe je dali }e oni dati odobrewe za takav posao? A jo{ ne gori pod no-gama, imamo vremena da to u miru uradimo – rekao nam je nakraju dr Vladislav Vlahovi}.

Miroslav Qubisavqevi},Svet, 9 mart 1988.

- 80 -

Komnen Be}irovi}

MOMIR VOJVODI],pjesnik

MORAÂ SE SELI U PREDAWE

IIzgradwom brane „Andrijevo” u Platijama na rijeci Mo-ra~i, zbog stvarawa akumulacionog jezera, dugog oko 26kilometara, pored toga {to nestaje rijeka Mora~a sa ~u-

desnim kawonom Platije, i manastir Mora~a }e nestanuti. To}e biti tu`ni bilans ovog izgraditeqskog plana i poduhvatakoji samo ~eka pare. Tako }e se manastir Mora~a preseliti upredawe za nove nara{taje. Osta}e samo tu`na kaà o na{empokoqewu i vremenu koje nije {tedjelo ni{ta za potomke ibudu}nost. Prava je sre}a {to je Sreten Petkovi} ve} objaviou poznatoj ediciji Umjetni~ki spomenici Jugoslavije, izuzet-nu monografiju Mora~a te }e tako bar u kwizi ova slavna la-vra ostati.

Mora~ki manastir Uspewa Bogorodice podigao je i ukra-sio Stefan, sin Vukanov, a unuk Nemawin, u doba kraqa Uro-{a À, 1252 godine. Starost terase na kojoj je sazidana Mora~ase ra~una na oko milon, a starost kawona Platije na desetinemiliona godina. Sli~nih terasa, onoj na kojoj je sazidana Mo-ra~a, niz tok rijeke Mora~e ima vi{e, a najduà ja Duga. Sveove terase se vremenom cijepaju i odrawaju. Izgleda da jewihovo odrawawe u~estalo izgradwom puta uz Platije. Ima isvjeìh odrona. Ogromni blokovi odvaqeni od ovih terasa uz-diù se, kao piramide, iz korita rijeke Mora~e. Odrawawaizazivaju potresi i bujice povr{inskih voda, mrazevi i vre-menske promjene, a prije svega rijeka Mora~a uz povodwe, pod-lokavaju}i osnove ovih terasa. Qudska pripomo} nestajawuovih terasa, nije izostala u na{em vremenu.

Izgradwom akumulacionog jezera, ~iji }e nivo biti samo~etiri metara od temeqa Mora~e, ova aluvijalna terasa, sas-tavqena od oblutaka i pijeska, vrlo sipkog konglomerata, ve-zanog slabim prirodnim kre~om, je osu|ena na odrawawe iurvawe, jer je vrlo osetqiva na vlagu, mrazeve i klimatske

- 81 -

promene. Svaka pri~a o navodnom podzi|ivawu ovog platoabetonskim zavijesom, puko je izgovarawe graditeqa ili stvar-no nepoznavawe terena i wegove sipkosti. Manastirski pla-to je dio tercijerne terase, koja se pruà od tjesnaca Grlo dotjesnaca Subadaw, duè od 5 kilometara pored rijeke, ~ija jevisina oko 50 metara, {to zna~i da bi toliko dugu i visoku be-tonsku zavjesu trebalo graditi, kako bi se od propadawa pla-to za{titio privremeno. A ko to moè da izgradi?

Izgradwa takve betonske zavjese, podzide, iziskuje ve}irad od izgradwe brane „Andrijevo”. Pa i da izgrade takvu za-{titnu betonsku podzidu, ona }e da spre~ava drenaù povr-{inskih i podzemnih voda, izvora i bujica, koje }e od sipkogkonglomerata na~initi xibru, glibinu i razmuqati temeqemanastira, a wegove zidove, koji su od sedre, vrlo osetqive navlagu, nadojiti vodom i ne samo oqu{tati malter sa freska-ma, nego i sam hram vremenom pretvoriti u sigino tijesto. Noprije toga zdawe bi sa raskva{enom terasom potonulo.

Mora~a je pretrajala i ru{iteqe i paliteqe, zahvaqu-ju}i wenim braniteqima u ratnim vremenima, kao i svomskrovitom geografskom poloàju, jer je bila sputna, udaqenaod glavnih xada po kojima su jurcale vojske Carigrada i Rima.Negde 1950 godine bilo je po~elo skidawe bakarnih tabli sapriprata, koje su niè. Da su imali visokih stuba, bakarnikrov bi isjekle kotlokrpe i kalajxije. Sre}om je sa Cetiwaprekinuta ta tu`na samoinicijativa. Me|utim, kasno je biloda se sprije~i loma~a manastirskih kwiga i manastirske ar-hive. Ono kwiga koje Mora~a danas ima sa~uvano je kod qudikoji su ih bili uzeli na ~uvawe kod sebe. Primjerak Oktoihaje prodao Niku Simovu Martinovi}u, po~iv{em upravnikubiblioteke „\ur|e Crnojevi}” na Cetiwu, wemu dragi islavni general-lajtnant. Tada su spepeqene i one kwige izbe-glice, koje su vremenom uz svoje reverse dono{ene u Mora~una ~uvawe dok mine po{qedwe vrijeme i do|e boqa doba, pa dase vrate u svoje Qubostiwe, @i~e, Manasije, Gra~anice, De~a-na, Qevi{ke, Sopo}ane i drugih manastira, riznice.

Izgradwom akumulacionog jezera „Andrijevo” nesta}e ~u-desni kawon Platije, bi}e potopqena sela Dowih Rovca, na-ro~ito Me|urije~je, zatim oko 17 kilometara puta Titograd –Kola{in, potopqeni seoski putevi, Rovaca i Mora~e Dowe, a

- 82 -

Komnen Be}irovi}

nad Titogradom i Zetom podignut vodeni brijeg od preko 320miliona kubika vode, koji }e dovesti u pitawe sigurnost i Ti-tograda i Zete. Zna se da bi, u slu~aju ru{ewa brane, zemqo-tresom, ratnim bombardovawem ili teroristi~kim atakom,nad Titogradom bi bio talas bar od desetak metara visine, akad bi udar pro{ao, Dowa Zeta bi ostala pod vodom 15 metaradubine. Voda iz jezera }e da podloka i izazove klizi{titadowomora~kih sela \u|evine, Bara i Vo~ja, po{to je to zem-qi{te podbarqivo i sklono klizewu. Sam bazen jezera „An-drijevo” }e svrdlovita i }udqiva Mora~a za nekoliko godinanapuniti drvqem i kamewem odrowenih vrleti i prla,odvaqenih }opina i mrglina od Vragodola i Qevi{ta do tje-snaca Grla, a o nanosima od klizali{ta u akumulacioni bazenda ne govorimo. Sve ove pretpostavke kao da ne zanimaju budu-}e agresivne graditeqe „Andrijeva”, na{e potopioce.

Brana „Andrijevo”, }e svojom visinom od 150 metara pre-kinuti strujawe mediteranske klime uz tok Mora~e, u duìni100 kilometara, pa }e do|i do promjene klime u Rovcima i objeMora~e, i prouzrokovati pravu ekolo{ku katastrofu. Veli-ka isparewa iz ogromne vodene mase akumulacije „Andrijevo”,donije}e veliku vla`nost koja }e ugroziti freske Mora~e, aìvot u svojoj okolini u~initi nepodno{qivim.

Mora~ane i Rov~ane, koji su najvi{e ugroèni ovim poto-pom, niko i ne pita za mi{qewe pri dono{ewu ovakvih izgra-diteqskih planova i odluka, iako se radi o wihovoj sudbini.Kao da nijesu va`ni oni koji }e biti razba{tiweni ovim po-topom. Kao da sudbina Pive nikog nije opametila! Mora~anii Rov~ani kao da jo{ ne slute {ta }e ih zadesiti! Apetit zaelektri~nom energijom jednih, donije}e mrak Mora~ama iRovcima. Koli~ina dobijene elektri~ne energije iz ovog iz-vora ne}e mo}i da zadovoqi ni polovinu potreba Kombinataaluminijuma u Titogradu.

Koji to narod pristaje da nestaje pred najezdom agresivnihsvojih usre}iteqa? Zar da ostanemo svi bez zavi~aja zbogelektri~ne struje? Zar Taru nije spasilo samo upozorewe izsvijeta da je Tara dio svjetske ba{tine? Ko da spasi Mora~u?Ko da spasi Studenicu?

Politika, 18 mart 1988.

- 83 -


MOMIR VOJVODI]

VAPAJ IZ PLATIJA

ar nijesi ~uo, moj umukli brate,da }e i Mora~u izvoru da vrate,potope Platije – pe}ine pastira,

i zatvore svete dveri manastiraMora~e jezerom, iz koga }e vlagaubu|ati freske i nagristi blaga, lica svetiteqa, i prosuti zjeneProroka Ilije u {um mutne pjene,i snizati lati platijskog cvijeta,a nama sru{iti vrata od svijeta?!A kada Platije betonom prezi|u,Mora~e i Rovca vje~ito zazi|u,i modru Mora~u zavazda ustave,i sve wene plahe pritoke udave,~u}e se do neba krik visokog topca,zastanu}e Sunce iznad na{eg ropca,a u mrtvu vodu kliznu}e {qemenai vatre mora~ko–rova~kog plemena!îm sure Platije mo}nici potopei mrtvajom na{e pragove poklope,da Mora~ani i Rov~ani mogukrenuti u pro{wu krvavijeh nogu;zapretati svoja preda~ka ogwi{tai prazna gwezda visokih orli{taponijeti, tu`ni nekad u nevratke,seliti grobove, oxake, dovratke,kamene direke vrata i pragove,i plamenom suza spaliti tragovepovratka ku}ama od svetog kamena,gdje smo podmetali pod nebo ramenai slobodne vatre ve~ito pirili,

- 84 -

ZZ

i sa zvijezdama zjenice miriliu gustim tmu{ama, i vjetrove lude hvatali rukama – samo da nas budeu gorama gdje se muwa hvata rukom,a ru~ak dijeli sa orlom i vukom!I dok nam mo}nici pripremaju potop,na{oj kolijevci najstra{niji pokop,ti }uti{ i gleda{ skr{tenijeh ruku,moj top~e, i ~eka{ mutne vode hukuda ~ujem i kasno iz krvavog drobauzaludu krikne{ iz na{ega groba!

Mora~a 1988.Omladinski pokret, mart 1988.

- 85 -


FATALNA IDEJA

Crnogorski akademici digli glas protiv izgradwe elektrana na Mora~i

KKawon reke Mora~e i manastir Mora~u treba po svaku ce-nu za{titi od namera graditeqa da ovo podru~je pretvo-re u proizvo|a~a elektri~ne energije. Nema tog ekonom-

skog ili drugog interesa koji se moè izdi}i iznad ovog pri-rodnog fenomena, i zbog koga bi se sve „stavilo pod vodu”.

Ovo bi se moglo uzeti kao osnovna poruka iz diskusije ne-koliko akademika na posledwoj sednici Crnogorske akademi-je nauka i umetnosti, koji su se o{tro i ubedqivo suprostavi-li nameri da se u kawonu Mora~e izgradi nekoliko hidroe-lektrana.

– Nema fatalnije ideje nego da se u kawonu Mora~e gradeakumulaciona jezera i elektrane – smatra akademik \uza Ra-dovi}. – To podru~je je gle~erska tvorevina i mi }emo, ako seta suluda ideja realizuje, uni{iti ~itava sela. Zato od togatreba odustati bez pogovora. Brana bi mogla da bude sru{enaod jakog zemqotresa, a to bi bilo fatalno za Titograd, pod-ru~je Zete i Bjelopavli}a. U Titogradu bi, recimo, stub vodeu prvom naletu dostigao oko 15 metara. Da li moèmo garan-tovati da se tako ne{to ne}e dogoditi? Mislim da to niko nemoè da garantuje ni sada ni ubudu}e.

I da nije te opasnosti, smatra akademik Radovi}, Mora~utreba za{tititi, jer, pored Tare, te{ko je u Evropi, pa i usvetu na}i takav prirodni fenomen. Manastir mora~ki }eovom akumulacijom ozbiqno biti ugroèn, pa se zato CANUmora mnogo vi{e zauzeti da se predeo Mora~e sa~uva od „sa-vremenih vandala”.

Akademik Dragi{a Ivanovi}, elektro-inèwer po stru-ci, smatra da bi s tehni~ke ta~ke gledi{ta, izgradwa elektra-

- 86 -

na u ovom trusnom podru~ju mogla da dovede do katastrofe.Akademik Vladislav Vlahovi} ve} desetak godina vodi pravirat sa planerima izgradwe velike akumulacije na Mora~i.Izvodi razne ra~unice i predlaè bezopasnija i jeftinijare{ewa koja }e dati struju a prirodu ostaviti budu}im gene-racijama. On ne gubi nadu da }e uspeti jer se ~etiri elektra-ne na dowem toku Mora~e planiraju ve} tridesetak godina,ali su nekoliko puta do sada ti planovi padali u vodu, a vodaMora~e je normalno tekla.

– Ova koncepcija zagovara potapawe korisnog zemqi{ta,moralo bi se raseliti brojno stanovni{tvo du` Mora~e i Ze-te, razbio bi se prostor Rovaca i Mora~e, ugrozio manastir,ugrozila Bjelopavli}ka ravnica, potopila bi se opevana Sve-tigora – kaè nam Vlahovi}. – Po toj koncepciji se tako|e po-tapa 18 kilometara ìvopisnog puta kroz Platije, kao i hi-droelektrana „Slap Zete” dok bi se nad Titogradom nadneoDamoklov ma~ od preko 300 miliona kubika vode u jezeru An-drijevo.

Vlahovi} se zato zalaè za koncepciju mawih i jeftini-jih kaskadnih hidroelektrana. One su po wegovim ra~unicamaoptimalno re{ewe jer bi se gradile brè, wihova jezera nebi potapala korisno zemqi{te ni put, ne bi ugrozile mana-stir Mora~u niti bilo koji objekat i podru~je nizvodno,budu}a akumulacija ne bi izlazila iz re~nog korita. One biproizvodile oko 900 miliona kilovat ~asova struje, koliko i„velike” elektrane koje se planiraju.

Mir~eta \urovi}, predsednik CANU, kaè da je Akade-mija digla svoj glas, kada je trebalo za{titi Taru i crnogor-sko primorje od namere da se u Baru gradi fabrika sintermag-nezita, {to je dalo rezultate, pa bi i u ovom slu~aju moralavi{e u~initi za za{titu Mora~e. Zato i treba o~ekivati jo{glasnije negodovawa akademika i u zvani~noj i u nezvani~nojformi.

Momir âbarkapa,Ve~erwe Novosti, 22 mart 1988.

- 87 -



SAÛVATI PRIRODNA I KULTURNA DOBRA U DOLINAMA MORAÊ I STUDENICE ÀÀ

Ona su velike zalihe ìvota i zdravqa,qepote i nadahnu}a

UUpolemici koja se razvila oko manastira Studenice, ve-}ina zagovornika istoimenog vodoprivrednog projektakoji je uzrok polemike, za~u|uje svojim ~isto tehni~kim

pristupom jednom pitawu koje je prevashodno duhovne priro-de. Mo`da je u tome najdaqe oti{ao profesor Du{an Duki} usvom napisu u Politici od 3 marta, u kome samo {to ne pozi-va da se odmah pri|e ostvarewu datog projekta: toliko je (sa-mo)uvjeren u wegovu opravdanost i ne{kodqivost po mana-stir Studenicu! U istom duhu je, naravno, i op{irni intervjuPolitici od strane inèwera „Energoprojekta” Mirka Me-lentijevi}a, jednog od tvoraca i stoga glavnih braniteqa vo-dosistema „Studenica”.

Bez sumwe nema naroda na zemqi kome bi nekoliko su-{tinskih elemenata wegovog pro{log i sada{weg ìvota,bilo sabrano na jednom mjestu i u jednom spomeniku, kao {toje to srpskom narodu u manastiru Studenici: najvi{a duhov-nost, najvi{a istorija, najvi{a umjetnost. I sve to u nepomu-}enoj vje~nosti jedne divne prirode koja je ostala gotovo ona-kva kakva je bila kad je osniva~ srpske dràve, traè}i miradu{i, dao podi}i slavni hram u tom „pustom lovi{tu zvjero-va”. Stoga se tok i poj rijeke Studenice ne odvijaju samo krozwene prekrasne klance i klisure, ve} i kroz vjekove na{e po-vijesti. Treba dakle, razmisliti prije no se dirne u jednu ta-kvu rijeku koja sa manastirom ~ini nedjeqivu prirodno-isto-rijsku cjelinu tako da on po rijeci nosi i svoje ime. Oduzetimanastiru rijeku, zna~ilo bi oduzeti mu ne samo pola wegov-og dobra, ve} ga, u stvari, li{iti i samog wegovog imena. A to

- 88 -

bi ve} bilo, bez ugroènosti branom ili promijewenom mi-kroklimom, te{ko nasiqe nad ovim jedinstvenim spomenikomqudske civilizacije.

Ako se zaista na wenom izvori{tu zajezeri Studenica iskrene tunelom kroz êmerno u Dubo~icu, na ~emu }e onda bi-ti wena glasita lavra? Ne vi{e na ìvoj raspjevanoj rijeci,ve} na mukloj, mrtvoj guduri kojom }e te}i onih 2,5 kubnih me-tara vode u sekundi, koliko joj profesor Duki} ostavqa usvom ~lanku, umjesto 6,9 kubnih metara, koliko ih sada i odu-vijek te~e. Bi}e to àlostan potok, a ne rijeka koja od nastan-ka manastira ~ini dio wegove prirodne sredine, kao okolnemu gore i nebesa. I kao {to mi je nezamislivo da umukneiskonska jeka zavi~ajne mi Mora~e i da wena lavra najednombude na nekakvoj lokvetini, umjesto, kao odvajkada, na divnojgorskoj rijeci, tako mi je neshvatqivo da zamre vje~ni pojStudenice.

Ostaje, me}utim, goru}e pitawe snabdijevawa vodom gradaKraqeva pija}om vodom. Razlo`na i mjerodavna mi{qena ko-ja su se ~ula sa raznih strana pa ~ak i iz ugroènog Kraqeva,nepobitno pokazuju da nema nikakve potrebe `rtvovati rije-ku Studenicu da bi se Kraqevo napojilo vodom, ve} da za toima niz drugih, bezbolnijih i smislenijih re{ewa po~ev odo~i{}ewa i upotrebe vode triju rijeka na kojima grad leì,pa do kori{}ewa vode niza drugih ~istih rijeka kojima obi-luje podnebqe. Inèwer Melentijevi} ide tako daleko da upomenutom intervjuu tvrdi da bi Nemawa i sveti Sava, da suìvi, „radili isto”. Me|utim, daleko vjerovatnije je da bioni jednostavno preduzeli mjere, kao {to }e ih Republika Sr-bija svakako morati preduzeti, da se otklone uzroci zaga-|ivawa Ibra na Kosovu, da bi se ova divna rijeka ponovo vra-tila u ìvot. Uvjeren sam tako|e da bi Nemawa i sveti Savanapojili narod ~istom vodom sa ìvih vrela, a ne ustajalomvodurinom, patvorenom hlorom i drugim {tetnim uticajima,kao {to to ho}e inèwer Melentijevi}, profesor Duki} iwihovi istomi{qenici. Jer zasu`wena u jezero, podlo`noraznim zaga|ewima, Studenica koju oni misle da razvode po[umadiji, ne}e vi{e ni izdaleka biti ista ona koja izbija izwedara Golije.

- 89 -


Zaista iznena|uje da ugledni vodostru~waci koji, da bidokazali opravdanost svojih zamisli, poteù svjetske vodosi-steme i navode silna jezera na prostranstvima Amerike, Rusi-je i Egipta, uop{te ne pomiwu ono {to je ve} odavno postalopravilo u vodoprivredi razvijenih zemaqa: da se uglavnomfla{irana izvorska voda koristi za pi}e u doma}instvima,ugostiteqstvu, bolnicama, ustanovama, raznim domovima, adruga, iz rijeka i jezera, pre~i{}ena i hlorisana, za sve osta-le potrebe.

Za{to ne bi, na sli~an na~in, mogla da se koristi voda saStudenice pa da je imaju ne samo Kraqevo, ve} svi gradovi Sr-bije koji vapiju za ~istom izvorskom vodom, posebno milion-ski Beograd gdje bi ona bila prava blagodat?

To je pravo re{ewe za Studenicu, kao i za Mora~u, koje,ponavqam, treba sa~uvati sa krajevima kroz koje teku i sa kul-turnim blagom na wihovim obalama, kao velike zalihe ìvo-ta i zdravqa, qepote i nadahnu}a. A sva ova polemika okowih, nije i ne}e biti nipo{to uzaludna. Prije svega, ona je od-raz jedne nove dru{tvene klime u kojoj se neke sudbonosne od-luke vi{e ne mogu donositi i neopozivo sprovoditi van jav-nosti, kao {to se to ranije ~inilo i zbog ~ega se sada gorkoispa{ta. [to se, pak, ti~e sredstava uloènih u dosada{weprojekte, ona nikako nijesu izgubqena, budu}i da je zahvaqu-ju}i wima uznapredovalo prou~avawe i poznavawe dveju rije-ka i krajeva kroz koje one proti~u. Mislim da, posle ovoga,niko vi{e ne}e, kao ranije, mo}i do}i u Mora~u i Studenicu,a da ih ne vidi drugim o~ima: same rijeke i hramove na wima,wihove prekrasne doline, kawone i gore. Jer uveliko je oja~a-la svijest u te vrijednosti, u ta prirodna i duhovna dobra, {tosu bila dovedena u pitawe. A nadajmo se da je time poraslo isaznawe da ima nekih granica preko kojih se ne moè i}i, a dase ne okrenemo protiv samih sebe.

Politika, 25 mart 1988.Pravoslavqe, april 1988.

- 90 -

Komnen Be}irovi}

KAWON MORAÊ KAO NADAHNU]E SLIKARAVUKA RADOVI]A

TTo {to se ove godine navr{ava pedeset godina od prve sa-mostalne izlo`be najuglednijeg ìvog crnogorskog sli-kara, akademika Vuka Radovi}a, nije bilo iskqu~ivi raz-

log da zavirimo u wegov ateqe. Poznati umetnik je pa`wu jav-nosti pobudio svojim nadavnim istupawem u Crnogorskoj aka-demiji nauka i umjetnosti kada je zatraìo da ova ustanova za-uzme stav i angaùje se u raspravi o sudbini reke Mora~e ~i-ji je kawon Platije nadahnuo Vuka Radovi}a za najve}i brojwegovih dela.

Razlog je, da potsetimo, namera da se u kawonu Mora~e gra-di sistem hidrocentrala kao novi izvor Crnoj Gori preko po-trebne elektri~ne enrgije, po{to se, po svemu sude}i, defi-nitivno odustalo od podizawa hidrocentrala na Tari.

Razume Vuko Radovi} nevoqe crnogorske privrede, ali nemoè da se pomiri sa olakim `rtvovawe reka, uni{tavawemizuzetnih prirodnih lepota i neprocewivog kulturno-isto-riskog blaga. Za primer uzima reku Pivu, wen nenadma{nilepi izvor, wen divni kawon i posebno pivski manastir, ra-zidan i preme{ten na novu lokaciju da ne bi bio potopqen.Ve} sada se name}e veliko pitawe da li su tolike `rtve bilepotrebne, da li je centrala i struja koju ona daje vredna tih`rtava, pogotovo ako se pokaè (a ve} ima znakova) da ~uveniìvopis pivskog manastira ne}e biti dugovek.

U slu~aju Mora~e pri~a je vrlo sli~na. Ukoliko se uPlatijama podigne velika brana „Andrijevo”, i voda budu}egakomulacionog jezera zapqusne temeqe mora~kog manastira,sasvim je sigurno da }e sudbina jednog od najlep{ih spomeni-ka na{eg srednovekovne kulture biti zape~a}ena – da se i negovori o prirodnim lepotama i drugim bogatstvima koja }enestati.

- 91 -

– Ja ne razumem tvrdoglavost pojedinih inèwera i pro-jektanata kaè Vuko Radovi} – koji, zaslepqeni projektimamegalomanskih gra|evina, ne}e da vide i potraè i druge mo-gu}nosti. Za{to se i o koncepciji malih centrala javno neraspravqa? Zar nisu boqi takvi sistemi, makar se dobilo ine{to mawe struje ako pri~iwavaju mnogo mawe {tete? Uko-liko se u raspravi o sudbini Mora~e ne iza|e javno sa svim ar-gumentima, ja ozbiqno sumwam da se tu krije neka afera.

Vuko Radovi} je ina~e, Mora~u i wen kawon po~eo da ot-kriva svetu na svojim platnima pre bezmalo ~etiri decenije.Od tada je gotovo neprekidno u kawonu. I danas, iako je napragu devete decenije ìvota, krepak i mlada~ki vedar i zane-sen, zami~e u kawon ~im se ukaè lep dan. Jednom je rekao dasu Platije, kao i sam ìvot, neponovqive.

On to na svojim platnima uporno i svakodnevno potvr|u-je, stalno otkrivaju}i nove i nevi|ene lepote. âs su to ver-tikale glatkih litica i sunovrata koji se gube u oblacima,~as blesak svetlosti koji se otima iz bistrih virova reke itraì prolaz prema nebu. Jednom je to pau~ina izlomqenihjutarwih ili predve~ernih zraka koja lebdi u kawonu, drugi-put {arolik kolorit li{ajeva, cve}a i biqa – svega {touporno poku{ava da pusti ìle i odrì se u surovoj kameni-toj tvr|i.

Budo Simonovi}Ilustrovana Politika, 29 mart 1988.

- 92 -

Komnen Be}irovi}

DR PAVLE MIJOVI], istori~ar umjetnosti, ~lan CANU

UNI[TEWE VELIÂNSTVENE ZEMQE CRNE GORE

Da Mora~a ne doìvi sudbinu Pive i da ne obezqudi, kao {to su obezqudile Piva i Crmnica

„SSavremeni ~ovjek – neumorni istraìva~ svijeta – traìu monumentalnim faraonskim grobnicama, ili u prai-storijskim ilirskim humkama, u pe}inama Dordowe,

ili u galerijama Ermitaà, u oniksu Persepoqa, ili u mini-jaturama Atosa – svejedno gdje – traì i nalazi onaj djeli}svoga bi}a koje je okamenilo vrijeme. U linearnom ornamentuna kamenu Morbihana prepoznaje svoje kameno doba, u paleo-kritskoj djevojci sa freske na Knososu – svoju „Pariànku”,u amijenskoj liniji ène – svoj kanon qepote. Sada{wi ~ovek– veliki qubiteq paradoksa – okre}e se jo{ uvijek u pro-{lost da traì u woj nadahnu}e za novo…”

Ove rije~i zapisao je akademik Pavle Mijovi} u svojoj pr-voj kwizi Monodija o kamenu, ravno prije dvadeset godina.Wegova posqedwa kwiga Pradavne i davne kulture Crne Go-re, koja je nedavno objavqena, samo ih je aktualizovala. Kwigaje ina~e, propra}ena u {iroj javnosti, vijestima u {tampi ina televiziji.

• Kako se, druè Mijovi}u, nau~na kritika ponijela pre-ma woj?

Nau~na kritika wom se jo{ nije bavila. Recenzija u nau~-nim i stru~nim ~asopisima, obi~no ~ekaju po godinu dvije pai vi{e, {to je razumqivo kad su u pitawu godi{we publika-cije Ê...Ë

Kad je svojevremeno bogato ilustrovana i tehni~ki do-bro ura|ena kwiga Umjetni~ko blago Crne Gore {tampana u20000 primjeraka (na na{em jeziku u 5000) i brzo rasprodata,

- 93 -

nije ni u popularnoj ni u nau~noj publisistici prikazana, neo~ekujem da }e se ko studioznije osvrnuti ni na najnoviju mo-ju kwigu Ê...Ë

• Nezavisno od ovoga, odsustvo nau~ne kritike u Crnojgori skoro da zabriwava – koji su razlozi takve pojave?

Kriza nau~ne kritike u Crnoj Gori je dvojaka. S jednestrane poti~e od op{teg slabqewa kriti~ke misli i ulogekritike kao pozitivnog elementa u stvarala~kom procesu,osobito u kwièvnosti, umjetnosti i istoriji, gde je preovla-dalo hvaqewe ili ku|ewe i, s druge strane, otuda {to u CrnojGori nema odgovaraju|e i stalne kriti~ke publicistike kojabi pratila objavqivawe nau~nih djela Ê...Ë

• Zna~i li to da sli~no mi{qewe imate i o ulozi na{enauke u rje{avawu problema sada{we krize?

– Svi govore o odlu~uju}oj ulozi nauke u prevazilaèwusada{we krize, a niko se ne pita koliko je na{a nauka u stawuda to u~ini, ako joj politika odre|uje programe razvoja i poqadjelatnosti, pa takav metod i je doveo do krize. Ne rijetko senajprije donosi odluka, bez pretdhodnog nau~nog postavqawai rje{avawa problema, ~ak i u slu~ajevima kad i u tome u~e-stvuju i stru~waci i nau~nici s upravnih pozicija. Da nave-dem samo kardinalni primjer: izradu i dono{ewe republi~-kog urbanog i prostornog plana, najva`nijeg prostornog pla-na s gledi{ta dru{tvenog razvoja, jednom rije~ju univerzal-nog plana, koji bi svojim ekonomskim, ekolo{kim i kultulo-ro{kim vi|ewima trebalo da otvori sigurne pravce napret-ka do po~etka tre}eg milenijuma.

Me|utim, taj plan je baziran na ve} ranije prihva}enimpoliti~kim i ekonomskim planovima Repulbike. Iznalaè-we konkretnih re{ewa, urbanog i prostornog plana se takosvelo na podudarawe jednostranih hipoteza i mi{qewa. Ce-lokupna nova urbanizacija na primjer, Crnogorskog primorjaposlije zemqotresa iz 1979 godine, nije tekla po stru~no-na-u~nim analizama i projektima, iako su oni bili podno{eni,ve} je tekla i zavr{ila se mimo dugoro~nih planova izgrad-we. Zato i imamo danas nagomilane divqe i poludivqe grad-

- 94 -

Komnen Be}irovi}

we koji su degradirale na{u, moè se re}i nekad – ali ne i sad– najlep{u obalu na Mediteranu, namnoìle ekolo{ke pro-bleme i glavoboqe Crnoj Gori, koje ona nije imala. Ugrozilesu ~ovjekovu sredinu i prirodu u tipi~no planinskoj, gor-{ta~koj zemqi. Jo{ po ne~em se moè upore|ivati ugroà-vawe ~ovjekove sredine i prirode u bazenu Skadarskog jezera,u dolinama Lima i ]ehotine, na primjer. Ali s kojom se oba-lom, namijewenoj turizmu, zdravstvenoj rekraciji, kulturnimsusretima i animaciji, moè sad, po neure|enosti, mjeritiova na{a?

• Imate li pri tome u vidu mo`da i novo ugroàvawe za-le|a?

Da bi paradoks bio ve}i, sad je problem o~uvawa prirod-nog i istorijskog lika brdskog podru~ja Crne Gore iskora~ioispred primorskog, evo ve} deceniju obnavqanog i isto do-brim dijelom unakaàvanog. Wemu sad stoji, kao pandan, brd-ski i br|anski lik Crne Gore s udarom na ona prirodna i kul-turna dobra koja je Evropa upamtila po ~uvenim bitkama zaslamawe turskog feudalnog sistema, po flori i fauni kojihdrugdje nema, po reqefu koji ovu zemqu ~ini karakteristi~-nim i originalnom fenomenom, po istoriji i kulturi retkogdje tako samosvojnim i ujedno univerzalnim (wego{evskim,moglo bi se re}i). Wu su u zenici oka zadràle na{a i stranakwièvnost i umjetnost i zapamtila tradicija. Stvoren je ta-ko, jedan geografsko – socijalni i etni~ko-eti~ki i estetskikvalitet, za ~ije o~uvawe je listom ustajala Crna Gora. Stvo-ren je stambeni lik zemqe i ~ovjeka na woj, bez sumwe sposob-nog da se odrì i u doba najve}ih istorijskih isku{ewa i daprihvati nova iskustva.

I sad, kad nas nikakva sila ne primorava, mi, eto, samo-vlasno razgra|ujemo tu veli~anstvenu zemqu prirodnih ~udai wenih gor{taka. Da ne bi izgledalo da se zanosim, ukaza}una nestanak ekolo{ki i civilizacijski najboqe i najuspe-{nije oformqenih cjelina Crne Gore, kako one kr{evito ta-ko i one brdske – Crmnice i Pive na primjer. Crmnica sa svo-jim mediteransko-primorskim kulturama, sa svojim urbanimtipom ku}a i insula, sa svojim pazarom Virom – vi{e ne po-

- 95 -


stoji. Otkako je, neumjesnim izmje{tawem èlezni~ke prugepored Vira, podjeqena i pocjepana, raseqena je i napu{tena.Sad joj prori~u sudbinu deponije barske luke, wenu zonu zaprqavu industriju. Kao brdski pandan stoji joj Piva, koja je upraistoriji imala svoju autohtonu paleolitsku kulturu i sa-mosvojno se razvijala sve do nedavno, kad je podijeqena, raz-dvojena i kao cjelina upropa{}ena hidroelektranom i jeze-rom. Pri tom je najve}i gubitak ove stare ùpe i ~uvenogkawona – wihov simbol za nekoliko posqedwih vjekova – ma-nastir Piva izmje{ten i otu|en od Pivqana i svakog namjer-nika, obezvrije|en kao spomenik kulture. A sve to, ipak, pro-gla{eno je za na{ najve}i tehni~ko-konzervatorski uspjeh.Razoriti jedan hram i prenijeti s wega dio kamewa na drugo,kilometrima udaqeno mesto, izderati wegove zidne slike, paih kao volujske koè osu{iti i prijeneti na druge zidove –niti je spasilo Pivu kao spomenik kulture, niti je demanto-valo svjetsko iskustvo i konzervatorski princip po kojima sepreno{ewe hramova i nepokretnih spomenika kulture, sma-tra wihovim uni{tewem.

Sad sli~na sudbina prijeti Mora~i, ne samo manastiru iwegovim ~uvenim freskama iz polovine HÀÀÀ vijeka, nego ireqefu Mora~e, geografsko-istorijskom liku, jo{ jedne iz-vanredno uobli~ene prirodne socijalno-istorijske cjeline.Potapawem wenog ~udesnog kawona, ponovi}e se ono {to sedesilo Pivi – prepolovi}e se Mora~a, naru{i}e se wendosada{wi pojam i dobi}e se dvije nove, nemora~ke, nebrd-ske i necrnogorske obale mrtvih voda u kojima ne}e imati koda se ogleda. Obezqudi}e Mora~a, kao {to su obezqudileCrmnica i Piva. Pa, za{to i za koga treba reskirati s toli-kim dobrima Mora~ana, Ze}ana, Bjelopavli}a, Pipera i dru-gih na{ih iskonskih qudskih zajednica u wihovim prirod-nim ambijentima? Zar za neke od wih neprihva}ene planovekojih ih li{avaju eti~kog i etni~kog lika? Ne ide li se ta-ko, pod izgovorom industrijalizacije Crne Gore, ka sveop-{toj otu|enosti?

Ne treba biti stru~wak da se uo~i kako na{em ravno-mjernijem uzdizawu, poslije mlinova na rijekama, ne pristajuxinovske hidrocentrale koje bi izmijenile prirodne i kul-

- 96 -

Komnen Be}irovi}

turne oblike ove zemqe. Tim prije, {to nam se nudi alterna-tiva – sistem malih centrala – daleko bezbolnija, efektnijai humanija. Kad se takva alternativa javi, svejedno da li je ri-je~ o praksi ili nauci, ona se po pravilu razmotri, analizi-ra i ocijeni. U nas se o woj ne dopu{ta ravnopravna stru~narasprava osim po novinama, toboè zbog hitnosti s kojomtreba pri}i izgradwi velikih hidroelektrana po unapredusvojenom projektu. Zaista, ~ista ishitrenost! Tako su ishi-treni i raniji planovi s kojima je upropa{tavan lik ovezemqe. Zato sam skepti~an i u pogledu spasavawa mora~kogkawona i manastira ako se bez pristrasnosti ne ocijeni po-nu|ena alternativa.

Razgovor vodio Zoran Jocovi}Pobjeda, 9 april 1988.

- 97 -


QUBA POPOVI],slikar

[TA HO]E NOVI VARVARI?

Slavni slikar iz Pariza diè svoj glas u odbranu Studenice i Mora~e

DDovoqno je re}i Quba, pa znati da je to jedan od najve}ihslikara koga imamo, za koga zna ceo svet. Dovoqno je vi-deti wegovo platno, nikad potpisano ispod slike, ve}

uvek na wenoj pole|ini, pa znati da je to – Quba. Jedan jedini,Quba Popovi}. ~etvrt veka ìvi i radi u Parizu. U Beogra-du nikad nije izlagao. Pitamo ga, dok razgovaramo u wegovomateqeu, i gledamo platna posledwe faze crnog romantizma, dali je to neki otpor, mo`da revan{, koji je zapravo, razlog?

– Osnovno je da treba sakupti slike, a ja ih ovde, kao {tovidite imam tek desetak. Ostale su po svetu, u muzejima i pri-vatnim kolekcijama, govori slikar dok sa lako}om preme{tai pokazuje velika platna Ê...Ë

• Osim {to slikate, vi i pi{ete. [ta vas odavde izPariza, kao ~oveka posebnog senzibiliteta, posebno uzne-mirava?

– Pa mi smo ovde sentimentalniji, jer sve posmatramo izdrugog ugla. Nije fer bacati blato na zemqu iz koje dolazi{.Naravno, mnogo me onoga zaokupqa od svega {to se zbiva u po-litici, u kulturi, pa i u va{oj ku}i Politike… Me|utim,najmorbidnija je pri~a o Studenici. îtao sam sve o tome, to-liko se stru~waka oglasilo, ali mene interesuju ti novi var-vari. Oni nisu samo „vlasni{tvo” Amerike i Evrope, evo ihi na Balkanu. Zanimalo bi me da vidim lica tih qudi kojiprema prirodi i umetnosti nemaju nikakav odnos i koji su ustawu da, bez ikakve savesti i odgovornosti, nanesu rane policu prirode. To su qudi, bez ikakve kulture, izgubqene li~-nosti bez znawa i ose}awa. A nije re~ samo o Studenici.

- 98 -

Mora~a je jo{ morbidnije pitawe. Morbidnije, jer ne mo-gu da shvatim da Crnogorci, taj narod koji ìvi na qutom kr-{u, ne znaju da cene prirodu. Sad se, najedanput, pojavquje jed-na gomila tih „~udovi{ta” koja prirodu oko Mora~e ho}e dauni{te. Tu po~iwe neka moja pri~a. Ali nema potrebe daovom prilikom govorim koliko je na mene uticao Pakao, jed-no od najfenomenalnijih dela fresko-slikarstva u manastiruMora~i. Nekad smo u Vaqevu imali slu~aj kada su hteli dakawon reke Gradac iskoriste za vodovod. Zahvaquju}i prevla-sti pametnih i nas koji smo se pobunili, na|eno je re{ewe dase sa~uva Gradac a da Vaqevo, ipak, dobije vodu. I danas jeGradac jedna od retkih bistrih reka u Srbiji u kojoj plivajupastrmke.

îwenica je da su manastire koji su gra|eni u kawonima,gradili qudi koji su imali ose}awa za prirodu, i kad je tre-balo da se neko zdawe udene u neku stenu, oni su to ~inili ta-ko da sve to postane prirodni sklad. Danas, tog ose}awa nema,dolazi do rawavawa prirode, to su te hidrocentrale, gigant-ski kombinati i razna druga industrijska ~udovi{ta, kojimasmo uni{tili predele, razorili zemqu, rasturili seqake,uni{tili kukuruzna poqa… Pa ni razne horde neprijateqakoje su prolazile na{om zemqom, nisu nam uni{tavale priro-du, nisu dirale u lepotu manastira i kulturnih spomenika. Adanas, u na{em rodu javio se taj izrod novih varvara koji ni za{ta ne haju Ê...Ë

Ako odbacimo qude od znawa, onda se neizbe`no ide u ha-os. Zato u slu~aju Studenice i Mora~e dièm i svoj glas da sespre~i nano{ewe rana prirodi i spomenicima u woj. Jer jesvaka takva intervencija opasna, nasilna, nezale~iva, a pri-sustvo jednog novog tela, kakva su te brane, hidrocentrale, je-ste pogubno i tu nema spora.

Razgovor vodila Mirjana Rado{evi},Politika, 9 april 1988.

- 99 -


NAROD MORAÊ I ROVACA PROTIV POTOPA

@iteqi traè da se razmotri varijanta akademika Vladislava Vlahovi}a

PPredstavnici {est mesnih zajednica sa podru~ja Rovaca,Dowe i Gorwe Mora~e i Boana, koji su se prekju~e oku-pili u Manastiru Mora~a na zboru posve}enom pitaw-

ima izgradwe sistema hidrocentrala u kawonu Mora~e, u na-~elu se ne protive izgradwi novog elektroenergetskog izvorana ovoj reci. Me|utim, oni zahtevaju da se razmotre i druge va-rijante, a posebno da se temeqno proveri koncepcija koju ve}desetak godina nudi akademik Vladislav Vlahovi}.

Bilo je, u stvari, prvi put da se ovako javno ~uje glas Mo-ra~ana i Rov~ana koji su prekju~e o{tro negodovali zbog to-ga {to je neko u wihovo ime i bez wihovog pitawa govorio isagla{avao se sa sudbinom koja se wima priprema. Razumejuoni, kaù, nevoqe Crne Gore sa strujom, znaju da bez struje ne-ma napretka, ali ih brine to {to je dosta neizvesno da li }eta struja wima doneti svetlost ili mrak.

Misle pri tom na potapawe i izme{tawe dvadesetak ki-lometara sada{weg magistralnog puta, na potapawe blizu900 hektara zemqi{ta i raseqavawe stotinak porodica, mi-sle na {kole i druge objekte koji }e biti potopqeni, na pu-teve i prilaze do mnogih sela koja }e ostati odse~ena – po-najvi{e na ~uveni mora~ki manastir koji }e sigurno bitiugroèn, uprkos nedavnoj odluci da se gradi za tri metra ni-à brana „Andrijevo”.

Bilo je i u istupawima na prekju~era{wem zboru i emoci-ja i ù~i motivisanih brigom za lepotama kawona i dolineMora~e, za manastirom, jednim od najve}ih i najlep{ih spo-menika na{e sredwovekovne kulture, ali i intere`xijske de-magogije, gledawa samo svog interesa. Predwa~ili su u tome

- 100 -

predstavnici Cerovice, Lije{wa, Veqeg Dubokog, Me|urije~-ja i jo{ neki kojima bi novi put, ukoliko do|e do potapawa iizme{tawa magistrale, do{ao na prag, a ima i onih koji se na-daju da }e za svoja posna imawa uzeti basnoslovne pare i nijeih briga za sve ostalo. Svi oni su se zalagali za re~ nauke, alisamo one koja nudi staro i jedino razra|eno re{ewe za sada.

U obrazloèwima inèwera Veqka Vlahovi}a, tehni~-kog direktora Sektora za izgradwu novog elektroenergetskogizvora „Elektroprivrede” Crne Gore, sve to, naravno, ne iz-gleda tako crno i on tvrdi da predloèno re{ewe po~iva nanajsavremenijim dostignu}ima nauke u ovoj oblasti.

Sumwe Mora~ana i Rov~ana, opet, podgreva upravo to sle-po i tvrdoglavo dugogodi{we insistirawe samo na toj vari-janti, to {to se niko ozbiqno nije pozabavio i drugim mogu}-nostima koje sigurno postoje (izgradwa malih elektrana, naprimer, na Mora~i i wenim pritokama), to {to je prakti~noisti stru~ni sastav koji je verifikovao aktuelni projekat od-bacio ideju akademika Vlahovi}a, iako ona nije dovedena ~akni do najosnovnije tehni~ke dokumentacije, a kao ideja izgle-da mnogo povoqnija i ekonomski isplativa.

Sumwu najvi{e izaziva to {to se na osnovu ovog tako du-go pripremanog projekta do sada vi{e puta odlu~ivalo, predevet godina doneta ~ak i investiciona odluka, da bi se sadapokazalo da u wemu nisu bila razra|ena ni neka izuzetno va-`na pitawa (pretrage i ispitivawa temeqa manastira i tera-se na kojoj on po~iva vr{ene su pro{le godine, dakle osam go-dina nakon {to je investiciona odluka jednom dono{ena).

A odre|eno podozrewe i sumwu prema ovom re{ewu izazi-va svakako i to {to je stara koncepcija temeqena na idejiprevo|ewa voda Tare u Mora~u, pa ostaje nejasno da li se zago-vornici ove teze ipak, mo`da, potajno nadaju da }e Tara jed-nom, u nekom drugom vremenu, ipak krenuti u Jadransko more,a tada bi brana „Veliko Andrijevo” i sistem centrala na ko-jemu se tako uporno insistira, dobro do{ao.

Budo Simonovi},Politika Ekspres, 12 april 1988.

- 101 -



STRU^WACI UNESKA: NIPO[TO VODA BLIZU SPOMENIKA!

Gorko iskustvo s jezerom u dolini Nila

NNedavno su se u {tampi mogli s nevjericom pro~itati dje-lovi pisma biv{eg direktora Elektroprivrede CrneGore, inèwera Lazara Qubi{e, upu}enog pro{le jese-

ni mitropolitu crnogorsko-primorskom Danilu. U tom pismudoktor Qubi{a uvjerava devedeset qeta starog i bolesnogvladiku da nema {ta da brine za manastir Mora~u i wegovefreske od vlage jezera planiranog uz manastir, jer }e, ako us-treba, „Elektroprivreda izraditi projekat i na osnovu wegapostaviti instalacije i ure|aje koji }e u manastiru stvoritimikroklimatske uslove koji garantuju puno o~uvawe fresa-ka”, stoji doslovno u pismu.

Sada{wa uprava Elektroprivrede Crne Gore, reaguju}ina brojne napise u {tampi u odbranu Mora~e, pustila je u jav-nost ovo pismo i, u nedostatku boqih argumenata, dala jednomobi~nom obe}awu svog biv{eg direktora, vrijednost argumen-ta u prilog pravqewa vje{ta~kog jezera pored manastira Mo-ra~e. To me navelo da se, koriste}i svoj boravak u gradu u ko-me je sjedi{te svjetske organizacije za o~uvawe prirodne ikulturne ba{tine ~ovje~anstva, ili kra}e Uneska, obratimovoj organizaciji s pitawem da li zaista postoje ure|aji po-put onih o kojima govori inèwer Qubi{a. Ne samo da mi jeodgovoreno negativno, ve} mi je jedan dugogodi{wi uredniknau~ne revije Impact pri Unesku, @ak Ri~ardson, sa osmjehomrekao da bi neko ko bi napravio takve ure|aje, odmah dobioNobelovu nagradu.

Re~eno mi je, tako|e, da jedinstven klima-ure|aj za opsta-nak jednog umjetni~kog djela postoji u Egiptu koji su, na pozivove zemqe, uradili italijanski stru~waci, da bi se spasla

- 102 -

sun~ana barka na|ena jesenas u hermeti~ki zatvorenom pro-storu u samom podno`ju Keopsove piramide gdje je, prije 4.600godina, bila doplovila sa tijelom umrlog faraona. Naprav-qena od drveta libanskog kedra, barka se ~uva u posebno za wusagra|enoj sali, u klimatskim uslovima koji je {tite od uti-caja nove sredine u kojoj se, poslije toliko vremena, na{la.

Ina~e, iz Uneskovih i drugih izvora, saznao sam vrlo zan-imqive stvari u vezi s proizvoqnim tvrdwama da voda svojomblizinom ili promjenom mikroklime koju izaziva, ne}e na-{koditi spomenicima koji na blizinu vodene mase nijesu na-vikli, kao {to je to upravo slu~aj Mora~e i Studenice.Stvarnost je, na àlost, suprotna, bar {to se ti~e posqedicaizazvanih Asuanskim jezerom na rijeci Nilu koje neki, kaoprofesor Du{an Duki}, uzimaju ba{ kao primjer da dokaù dase moè bez ikakve opasnosti graditi vje{ta~ko jezero naStudenici ili na Mora~i. Naime, ispostavilo se, ubrzo po za-vr{etku Asuanske brane i stvarawu jezera na Nilu 1970, da senivo voda ove rijeke, a time i nivo podzemnih voda, podigao i~ak ustalio, umjesto da ve}im dijelom godine bude nizak, kakose to ranije de{avalo dok je Nil neometano tekao. Upravo sute podzemne vode strahovito ugrozile spomenike u dolinu Ni-la, posebno velike komplekse hramova Karnaka i Luksora izdoba Sredweg i Novog egipatskog carstva, doba koje po~iweoko 2.000 i traje do 700 godine prije na{e ere. Moè se re}ida su ti spomenici stradali za posqedwih nekoliko decenijaotkako je poreme}en tok Nila, vi{e nego milenijumima to-kom kojih su bili izloèni pustiwskom suncu i vjetru ili senalazili zatrpani u pijesku.

Istori~ar umjetnosti, egiptolog, Seres Visa Vasef, pi-sac niza studija i kwiga iz svoje struke od kojih se jedna, ne-davno iza{la na francuskom zove Egipat, dolina boga-rije-ke, rekla mi je da wena zemqa, u saradwi sa Uneskom, vodio~ajni~ku borbu da spase spomenike svoje velike civilizaci-je. Kopaju se kanali, vr{e se drenaè, ulaù se ogromna sred-stva da bi se odbila voda koja se uvukla osobito u temeqe hra-ma Karnaka, odakle se vlaga pewe uza stubove i postoqa napa-daju}i i same kipove. Vlaga prijeti i piramidama i te{ko daima izgleda da se stvar poboq{a, jer Nil uporno zatrpava

- 103 -


glibom Asuansko jezero i time pove}ava nivo svojih i podzem-nih voda u velikom dijelu Egipta.

„Jesu li sve to posqedice gweva boga-rijeke uznemirenogu svom prirodnom toku?”, pitao sam svoju sabesjednicu. „Upra-vo sam to donekle i rekla u svojoj kwizi”, odgovorila je. „A{to se ti~e izmewene mikroklime nastale zbog vje{ta~kogjezera, kako se ona odraàva na obli`we spomenike”, pitaosam daqe. „Nepovoqno”, uzvratila je spisateqica Vasef.„Jedno je kad pustiwsko sunce za nekoliko trenutaka makneno}nu rosu sa spomenika, a drugo kad, zbog magle, vlaga ostanena wima po ~itav dan. A ima i ki{a kojih nikad ranije nijebilo.”

Pou~ena gorkim iskustvom svoje zemqe, Seres Visa Vasefkoja, budu}i Koptkiwa, tim prije razumije na{e sredwov-jekovne spomenike, zakqu~ila je sa puno saosje}awa: „Ne dajtenipo{to vodi blizu spomenika!”

Zaista, kad te{ko mogu da ostanu hramovi u pustiwi,udaqeni i po nekoliko kilometara od obale Nila, kako li }etek da ostane manastir mora~ki, ozidan od porozne sige, najednoj Mora~inoj pje{~anoj polici, samo na nekoliko metaraod jezera koje se tu uporno ho}e, kao {to se ho}e i ono poredStudenice?

Politika, 14 april 1988.

- 104 -

Komnen Be}irovi}

APEL ZA ODBRANU STUDENICE I MORAÊ

Istorijske i umetni~ke vrednosti se ne smeju ugroàvatini `rtvovati zbog privremenih potreba

RRazgovori o ugroàvawu starih spomenika kulture, Stude-nice i Mora~e, sve jasnije pokazuju koliko je skrivenihopasnosti u na{em odlu~ivawu optere}enom neznawem.

Ne znamo ni{ta pouzdano o dosada{noj klimi i vlazi koje jejedan ili drugi spomenik podnosio tokom vekova, niti o naj-ve}im kolebawima temperature i vlage u okolini Studeniceili Mora~e tokom godina, decenija ili vekova, a stvaramoprojekte koji treba naglo da promene sada{we klimatskeuslove u kojima, ipak, ìve spomenici. Ne znamo koliku vla-`nost zahtevaju stare freske u ovim spomenicima da bi idaqe ìvele, a ne znamo ni koliko dugo bi uop{te mogle bezposledica da izdrè povi{enu koncentraciju vla`nosti? Namnoga pitawa ne znamo odgovore, ali pouzdano znamo samo toda je suvi{e kasno bilo {ta preduzimati radi za{tite kad se,usled dejstva vlage, {alitra pojavi na freskama. Tada s belimprahom {alitre otpada i boja sa fresaka pretvorena u prah.Nestaju zauvek.

Pou~eni iskustvom o vlazi kao najve}em neprijatequfresaka, zabrinuti smo vestima o brani na reci Studenicii stvarawu ve{ta~kog jezera koje }e potopiti mnoge neis-traène padine i jo{ nepoznate spomenike, a ugrozi}e i ovepoznate od Pridvorice do isposnice Svetog Save i do mana-stira Studenice i wegove okoline. Zabrinuti smo ve{}u obrani na reci Mora~i jer ona neposredno, uzdizawem nivoavode na budu}em jezeru mora da o{teti crkvu u Mora~i iz1252 i wene freske iz HÀÀÀ i kasnijih vekova, po{to se ne mo-è izbe}i dejstvo podzemnih voda koje }e ugroziti i gra|evi-

- 105 -

nu i wene freske usled poloàja manastira sagra|enog uz sa-mu reku.

U zemqi koja se ponosi ~iwenicom da po{tuje zakon o za-{titi spomenika kulture, i gordi se saznawem da ima takovredne starine kao {to su Mora~a i Studenica, za{ti}ene iodlukom me|unarodne organizacije Unesko, ne sme se dozvoli-ti ugroàvawe opstanka trajnijih istorijskih i umetni~kihvrijednosti zbog pratkti~nih, ipak privremenih potreba, ko-je se verovatno mogu zadovoqiti i na drugi na~in. Vrednostiosmovekovne Studenice s mnogim arhitektonskim, slikar-skim delima te i ne{to mawe starine, ili Mora~e i wenihfresaka i ikona, poznate su i priznate odavno. Pridvorica,tako|e iz HÀÀÀ veka, i druge crkve, verovatno su mawe poznatena{oj javnosti, ali su tako|e veoma vredni spomenici i svedo-~anstva o ̀ ivotu i stvarawu na na{em tlu. Ako jednog dana iz-gubi svoje spomenike na{ narod vi{e ne}e mo}i da dogra|ujei upotpuwuje svoju istoriju, izgubi}e svedo~anstva o svojoj pi-smenosti, jeziku, idejama, o umetni~kim dometima koje je nego-vao i po{tovao.

Ve} tokom duèg vremena svedoci smo propadawa mnogihspomenika kulture ugroènih branama i hidrocentralama.Izbledele su freske u Dobri}evu, gde je zbog potreba hidroe-lektrane crkva ise~ena na komade i preneta na novo tle. Alistarim freskama novi uslovi nisu prijali. Pitawe je kako }ese kroz pedesetak ili stotinak godina pona{ati freske danasstare ~etiri stotine godina u manastiru Pivi koje su doìve-le istu sudbinu uslijed izgradwe brane i hidroelektraneMratiwe. Te{ko su ugroène i freske u Polo{kom, iz sredi-ne XIV veka, izuzetno zna~ajne za razumevawe doga|aja i kul-turnih prilika Du{anovog doba. Podizawe nivoa na nekada-{woj Crnoj Reci, po izgradwi brane Tikve{, kod sela Vozar-ci, crkva u Polo{kom se na{la skoro na samoj obali ve{ta~-kog jezera i vlaga preti freskama. A ve} je o{tetila freskeu Andrea{u na Treski, zadu`bini Andreje, brata kraqa Mar-ka, gde je ìvopis izradio mitropolit Jovan s pomo}nikom,ispisuju}i gr~ke legende i naslove, ali potpisav{i se na srp-skom u natpisu iz 1389 godine. I ov~arsko-kablarski manasti-ri su odavno izloèni nepovoqnom dejstvu vlage izazvane

- 106 -

Komnen Be}irovi}

promenama u atmosferi zbog stvarawa ve{ta~kog jezera, alini u toj oblasti nisu vr{ena nikakva merewa koja bi pokaza-la promene u mikroklimi.

Pou~eni ovim i sli~nim slu~ajevima, smatramo da se nesme dozvoliti ugroàvawe Studenice, jednog od najva`nijihspomenika s delima arhitekture, skulpture i slikarstva kojapoti~u iz vremena od kraja XII do HÁÀÀ veka. Studeni~ki ma-nastir je deo celokupne prirodno-umetni~ke celine s Pri-dvoricom, Savinom isposnicom, crkvom u U{}u, u Dolcu, uVrhu, u Paleù i drugim spomenicima koji leè na izuzetnozanimqivom tlu s biqnim i ìvotiwskim svetom retkih vr-sta. Verovatno se sve posledice tihog uni{tavawa fresaka,kamena, retkog biqa i ~udnih ìvotiwskih vrsta ne bi pri-metile odmah, ili za na{eg ìvota, ali kad budu vidqive,kroz vi{e decenija ili vekova, bi}e suvi{e kasno. Ne sme sedozvoliti da Studenica i Mora~a, pa i ~itav niz drugih spo-menika, budu `rtvovani zbog sve ve}e potrebe za energijom,koju sada{wi projekti ne mogu trajno da re{e. Jer potrebe zaenergijom }e sve brè rasti, za vodom jo{ brè. A prirodu iistoriju ne moèmo neka`weno uni{tavati.

U dana{wem vremenu svemo}i tehnologije i tehnike, te-{ko je poverovati da na{i daroviti i obrazovni inèwerine mogu da na|u druga, prihvatqivija re{ewa. Zar ne mogu dase sa~uvaju spomenike na{e istorije i na{e kulture pomera-ju}i brane i ve{ta~ka jezera daqe od za{ti}enih vrednosti?Najjednostavnija i najjeftinija re{ewa, ako tako izgledajusada, ipak su najopasnija i naj{tetnija u {irem sagledavawupro{losti i budu}nosti. Kao civilizovani qudi du`ni smoda sa~uvamo vredne spomenike qudskog duha i uma i bar nekedelove ~iste prirode koje jo{ imamo, da bismo ih predali unasle|e budu}im pokoqewima.

Profesori i asistenti Odeqawa za Istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta, Beograd


- 107 -


PROF. DR DRAGOSLAV SREJOVI],arheolog, ~lan SANU

TAJNE KAWONA MORAÊ

Na tragu neandertalskog ~ovjeka?

ZZajedni~ki projekat stu~waka arheolo{ke zbirke iz Tito-grada i Centra za arheolo{ko istraìvawe Filozof-skog fakulteta iz Beograda – istraìvawe u kawonu Mo-

ra~e – doveo je do izvanredno zanimqivih i zna~ajnih otkri-}a o ìvotu praistorijskog ~oveka na tlu Crne Gore, o ~emuje na{ list ve} pisao. Rukovodilac ovog projekta je akademik,profesor Filozofskog fakulteta u Beogradu, DragoslavSrejovi}, ~ovek koji je svojevremeno otkrio Lepenski vir.Neposredno po povratku iz Crne Gore, pitali smo ga kako jeuop{te do{lo do prou~avawa pe}ina u kawonu Mora~e.

– Postojala su dva motiva za istraìvawa koja su zapo~e-la 1987 godine i, evo, ve} dala izvanredne rezultate. Prvi je{to su savremena arheolo{ka iskustva pokazala da se kolev-ke pojedinih praistorijskih civilizacija ne nalaze u ravni-~arskim, pitomim predelima kao danas, ve} u zaklowenimklisurama i planinskim ùpama. Imali smo takvo iskustvove} u na{oj zemqi kod \erdapa, gde se mislilo da zbog nepro-hodnosti wegovih vrleti, takvo mesto nikada ne moè poslu-ìti za duì boravak qudi, pa se posle pokazalo da je tu na-stala jedna od najblistavijih praistorijskih evropskih civi-lizacija. Kawon Mora~e je analogan. Drugi motiv je biovi{egodi{we razmi{qawe da se na ovom mestu izgradi hi-drocentrala. Zavod za za{titu spomenika kulture Crne Goreje preuzeo mere da se evidentiraju svi spomenici kulture ko-ji bi time bili ugroèni.

• [ta su pokazala istraìvawa?

– Prvi rezultati su iznad o~ekivawa i predvi|awa.Osnovno otkri}e je jedna plitka pe}ina u Bio~u, na samom

- 108 -

ulazu u kawon, koja je bila nastawena, sude}i po otkrivenimpredmetima, negde izme|u 120 hiqaditite ili 100 hiqaditegodine i 40 hiqaditite godine pre nove ere. Tokom tog dugogperioda na ovom mestu je ostvarena jedna osobena kulturazvana musterijanska, poznata ina~e u mnogim krajevima Evro-pe i Azije, ali ovde sa specifi~nim odlikama. Hiqade kame-nih alatki, ovde otkrivenih, pokazuju pored poznatih svojsta-va i sasvim nove tehni~ke i stilske karakteristike. Jo{ u tojdalekoj pro{losti do{lo je do kulturne, verovatno i popula-cione diferencijacije. Kultura na tlu Crne Gore, a verovat-no i qudi koji su je ostvarili, komunicirali su sa udaqenimoblastima, ali i ostvarili ne{to originalno, samo wimasvojstveno. Bez obzira {to je ovo bila mala zajednica od sve-ga dve tri biolo{ke porodice, postojala je èqa da se do|e doostvarewa po kojima }e se razlikovati od bliìh i daqih po-rodica. Uo~avaju se zna~ajne razlike u odnosu na Krapinskog~oveka u Sloveniji i onog u Bugarskoj ili Italiji. Uz alatkesmo prona{li i ostatke ìvotiwa koje su „lovci” lovili.Pored jednog vatri{ta prona|ena je gomila kostiju xinovskogjelena, pe}inskog medveda i verovatno jednog bizona, tih veli-kih ìvotiwa ledenog doba, koje su davno izumrle. Na{aistraìvawa se nisu zaustavila samo na ovoj jednoj pe}ini. Uokolnim pe}inama smo prona{li ostatke iz ne{to kasnijegdoba, bronzanog, bakarnog i gvozdenog.

• Kakov zna~aj imaju ova otkri}a?

– Uveren sam da }e arheolo{ko blago iz kawona Mora~eimati istu vrednost za Crnu Goru, kao blago sa \erdapa za Sr-biju. Jedan od ciqeva i nada je da }emo prona}i i ostatkequdi. Po dosada{wim nalazima naslu}ujem da }e predstav-qati jednu varijaciju neandertalskog ~oveka koji je, ina~e,nosilac kulture ovog razdobqa. Ono i jeste presudno za razvojjer tada se de{ava odlu~uju}i trenutak u formirawudana{weg ~oveka. Nauka jo{ nije sigurna da li je dana{wi ~o-vek nastao iz tih razli~itih varijanti neandertalskog ~ove-ka, ili je nezavisan, posebni ogranak, jesmo li potomci, ilinaslednici neandertalaca? Takav nalaz, a velika je nada da dowega upravo ovde do|e, veoma je zna~ajan, ne samo za arheolo-

- 109 -


giju ve} za istoriju qudske vrste uop{te. Ujedno, na osnovuostalih nalaza mo}i }emo da odredimo i ceo svet u kome su ̀ i-veli, zajedno sa rastiwem i ìvotiwama.

• Vi ste se vratili, da li ekipa i daqe radi?

– Na àlost ne. Ba{ danas su istraìvawa prekinuta jersu iscrpena sredstva koja su Crna Gora i Srbija obezbedile.Uveren sam, ipak, da }e obe strane uloìti napor da se do|edo novca za nastavak radova, mo`da jo{ do kraja ove godine.Jo{ nismo stigli do najdubqih slojeva mo`da najzna~ajnijih,a sve dok ne stignemo do ìve stene iznena|ewa i sre}na ot-kri}a su mogu}a.

Q. Vasi}Politika, 15 maj 1988.

- 110 -

Komnen Be}irovi}

PRAÔVJEK U KAWONU MORAÊ

Razlog vi{e da se ovaj uzbudqivo lijepi i povijesno bogati kawon ne potopi

ZZvu~i senzacionalno, ali je ~ini se to~no da je pra~ovjekimao svoja stani{ta u kawonu Mora~e izme|u dana{wegKola{ina i Titograda. To se moè zakqu~iti na osnovu

razgovora sa ekipom jugoslovenskih arheologa, koji suokupqeni oko projekta Arheolo{ke zbirke Crne Gore u Ti-togradu i Centra za arheolo{ka istraìvawa Filozofskogfakulteta u Beogradu, mjesec dana istraìvali u nekolikomora~kih okapina. Ipak, to~an odgovor na to, za znanost pro-vokativnog pitawa, dobit }e se tek kad se u na{im i inozem-nim labaratorijima detaqno prou~i na|eni arheolo{ki ma-terijal s lokaliteta „Bio~e I”. Me|utim, sasvim je sigurno,kaù ~lanovi ekipe kojom su rukovodili dr Dragoslav Srejo-vi}, profesor na Filozofskom fakultetu u Beogradu (ot-krio Lepenski vir) i Olivera @iì}, arheolog i direktorArheolo{ke zbirke Crne Gore (koja je sa svojim kolegama izustanove kojom rukovodi otkrila bio~ku okapinu ili potka-pinu, kako se druga~ije zovu ove „plitke” pe}ine), da se u tokujednomese~nih istraìvawa do{lo do nalaza koji su prema-{ili o~ekivawa i predvi|awa. To podgrijava nadu da }e daqaistraìvawa otkriti i ostatke pra~ovjeka koji je, kako se ~i-ni, 120 tisu}a godina prije na{e ere boravio na ovom podru~-ju {to bi, naravno, bilo prvorazredno otkri}e.

– Nadamo se da nas, samo ako nam bude omogu}eno da nasta-vimo istraìvawa u kanowu Mora~e, sre}a ne}e iznevjeriti.Dovoqno je da prona|emo zub ili dio kosti neandertalaca, pada moèmo objelodaniti da smo od po~etka akcije bili na pra-vom tragu dalekom pretku – rekli su nam ~lanovi ekipe s ko-jima smo neko vrijeme proveli na lokalitetu „Bio~e I”.

- 111 -

Spomenuti lokalitet nalazi se ispod brda Gradina, neda-leko od u{}a Male Rijeke u Mora~u. Ime Gradina dobio je potome {to se na wegovom vrhu nalazilo naseqe gradinskog ti-pa iz bron~anog i starijeg gvozdenog doba, u ~ijoj je neposred-noj okolici prona|ena nekropola s tumulusima (grobovima).Rije~ je o malom udubqewu u kompaktnoj stijeni okrenutomprema jugu, kao uostalom i sva druga ~ovjekova stani{ta ukawonu Mora~e – ima ih vi{e desetaka – {to govori da su tequdske zajednice u dalekoj pro{losti dobro prou~avale mi-kroklimu prije no {to su odlu~ili gdje }e se nastaniti! Sta-ni{ta u kawonu Mora~e koristio je ~ovjek sve donedavno, aovo nazvano „Bio~e À”, koristio je kao skloni{te wema~ki{tab u drugom svjetskom ratu prilikom povla~ewa iz Gr~ke iAlbanije, {to potvr|uju okolni stanovnici, a i dijelovioru`ja na|eni ispod brda Gradina.

Istraìvawu u kawonu Mora~e je, po rije~ima Olivere@iì}, odli~nog poznavaoca arheologije Crne Gore, po~eloprije tri godine u organizaciji Arheolo{ke zbirke Crne Go-re. Jo{ na povr{ini zemqe u mora~kim pe}inama arheolozisu prona{li primjerke kremena, {to je bilo pouzdan znakpostojawa arheolo{kog lokaliteta, jer od kremena su, kao{to se zna, na{i daleki pretci, pravili razne alate i oru`-je. Arheolo{ka zbirka Crne Gore, me|utim sama nije moglafinansirati nastavak tih istraìvawa, pa je uspostavila ve-zu sa Centrom za arheolo{kog istraìvawa Filozofskog fa-kulteta u Beogradu. Na~iwen je projekt o istraìvawu i eki-pa od 12 arheologa iz Beograda i iz podru~nih muzeja Crne Go-re s velikim entuzijazmom je po~ela tragati za materijalnimdokazima o boravku praistorijskog ~ovjeka u ovom dijelu Cr-ne Gore, ne libe}i se ni najgrubqih poslova. Koliko je bio tajentuzijazam vidi se po tome {to su neki ~lanovi ekipe uloì-li svoj novac da bi mogle ostati na ovom poslu, jer dnevnicekoje su dobili nisu mogli podmiriti tro{kove boravka uobli`wem privatnom motelu, iako je wegov vlasnik, ~ulismo, cijene}i ono {to ovi mladi qudi radili, odredio za wihniè cijene u motelu.

Jesmo li na pragu senzacionalnog otkri}a da je u mora~-kim pe}inama ~ovjek imao svoja stani{ta jo{ prije 120 tisu-

- 112 -

Komnen Be}irovi}

}a godina? U toku jednomese~nog istraìvawa arheolozi suprona{li velik broj kamenih alatki i ostataka ìvotiwa izledenog doba, koje su odavno izumrle.

Kada smo zajedno sa Oliverom @iì} stigli na lokali-tet „Bio~e À”, zatekli smo mlade arheologe iz Beograda, Du-bravku Nikoli} i Du{ka Mihailovi}a, pri uzimawu uzorakaiz zemqe iz sonde ispod brda Gradina. Svoje sudjelovawe u tojakciji smatraju vrlo korisnim, a posebno ih, kaù, raduje {tona|eni materijal obe}ava nova jo{ zanimqivija otkri}a.

– Ra~unamo da je na{a ekipa prikupila toliko materijalakoliko moè da ponese pove}i kamion, a to nije malo obziromna to da je rije~ o tek po~etim radovima na istraìvawu mo-ra~kih pe}ina – reklo nam je ovo dvoje arheologa.

Uz velik broj alatki prona|eni su i ostaci ìvotiwa ko-je su stanovnici mora~kih pe}ina lovili. Pokraj vatri{taprona|ena je gomila kostiju xinovskog jelena, pe}inskog me-dvjeda i, kako se vjeruje, jednog bizona – ìvotiwa ledenog do-ba koje su davno izumrle. Tu su i nalazi tipa artefakata kojipripadaju musterijenskoj kulturi, kakvi su prona|eni u stari-jim kulturnim slojevima u ~uvenom lokalitetu Crvena stije-na kod Nik{i}a. Rije~ je, kako nam je obja{weno, o obra|enomoru`ju. Po iskazima na{ih sugovornika, to je dokaz da je ì-vot u kawonu Mora~e bio dugotrajan i paralelan s onim u Cr-venoj stijeni.

Materijal na|en ispod Gradine, obja{wavaju nam daqe su-govornici, po sedimentalo{kim analizama i arheolo{koj ti-pologiji, datira iz razdobqa izme|u 70 - do 120 tisu}a godinaprije na{e ere. Tisu}e kamenih alatki, ovdje otkrivenih, po-kazuju pored poznatih svojstava (a ve} smo rekli da pripadajumusterijenskoj kulturi), sasvim nove tehni~ke karakteristi-ke u odnosu na materijal iz Crvene stijene. Iako nisu obav-qene potrebne analize (arheolo{ka, sedimentolo{ka i pale-ontolo{ka), sudionici u toj akciji smatraju da sada{wi nala-zi odgovaraju starosti Crvene stijene.

Obi{li smo susjedno stani{te, od prvog udaqenog nekihtridesetak metara, gdje je, kaè nam Olivera @iì}, kolikoju~er stanovao ~ovjek. Ispred okapine nalazi se debeli zid odklesanog kamena s otvorom nalik na prozor. Prilikom kopa-

- 113 -


wa arheolozi su nai{li na predmete koji pripadaju bron~a-nom dobu. Daqna istraìvawa }e, nadaju se arheolozi, potvr-diti da je ovdje ìvio ~ovjek i u kameno doba. U to, kaù, netreba sumwati, jer na|eni materijal to potvr|uje, iako se ni-kad ne zna. S arheologijom je kao s istraìvawem nafte – {tose ide dubqe u zemqu mogu}a su sve ve}a iznena|ewa.

Obzirom na arheolo{ko bogatstvo, koje je otkriveno ilitek treba biti otkriveno, neophodno je, kaù nam arheoloziiz ove grupe, prona}i sredstva da se prohujale civilizacije naovom prostoru na pravi na~in istraè, jer postoje ~vrsti do-kazi o wihovom kontinuiranom prisustvu. To bi, smatraju,bio velik znanstveni doprinos prou~avawu civilizaciskograzvoja ~ovjeka. To je veoma va`no i sa stanovi{ta pro{i-ravawa turisti~ke ponude, koja je kod nas uglavnom ograni~e-na na hotelske usluge i ne{to malo upoznavawa s na{om kul-turom. Zapostavqaju se mogu}nosti koje u tom pogledu pruà-ju zna~ajna arheolo{ka nalazi{ta. A kawon Mora~e i bazenSkadarskog jezera – uvjeravaju nas arheolozi, prepuni su boga-tih arheolo{kih nalazi{ta. Navodno ih ima oko tisu}a, zasada naàlost uglavnom samo evidentiranih ali ne i istraè-nih. Najpoznatija me|u wima su Dukqa, Mataguì, Medun ijo{ neka.

Odluka da se istraì kawon Mora~e u vezi je i s idejom owegovom potapawu akumulacionim jezerom, koje bi vodomopskrbqivalo predvi|enih pet hidroelektrana na potezu odmanastira Mora~e do gotovo samog Bio~a. Htjelo se provjeri-ti da li, kako se pretpostavqalo, zaista postoje arheolo{kanalazi{ta u kawonu Mora~e i kakva su. Vidjeli smo da ih imana desetke i da za znanost mogu biti vrlo zna~ajna. Dr Srejo-vi} ~ak kaè, da je uvjeren da }e arheolo{ko blago iz kawonaMora~e imati istu vrjednost za Crnu Goru kao blago sa \er-dapa za Srbiju. A znamo da se u \erdapu nalazi sada u svijetu~uveni Lepenski vir!

– Zbog svega toga mi smo protiv potapawa kawona Mora~e.Smatramo da to prirodno dobro s bogatim arheolo{kim nala-zi{tima i zna~ajnim spomenicima kulture, kao {to je na pri-mjer manastir Mora~a, ne zasluùje otu|ivawe, a kamoliuni{tavawe, jer na to nemamo prava ni zbog pro{losti ni

- 114 -

Komnen Be}irovi}

zbog budu}nosti na{e zemqe i wezinih naroda i narodnosti –odlu~ne su Olivera @iì} i mr Qiqana \uri~i}.

Na kraju recimo da svako oklijevawe u nastavqawu ovihistraìvawa, s obzirom na to da se ubrzano radi na priprema-ma za po~etak gradwe hidroelektrane u kawonu Mora~e, moèdovesti u pitawe daqwu realizaciju ovog projekta. Treba vje-rovati da }e arheolozi, kao i u slu~aju Lepenskog vira ipakbiti brì od vode koja, kako je predvi|eno, treba da poplaviuzbudqivo lejepi, a vidimo i povjesno bogati kawon Mora~e.

Kosta âki},Vjesnik, 22 svibaw 1988.

- 115 -


MORAÂ NOVA NEPOTREBNA @RTVA?

DDa li }e Mora~a biti potopqena, tako re}i, od izvora dou{}a i time nestati vodotok i korito reke ~ija je vodatoliko ~ista da se moè piti od izvora pa sve do sedam-

desetak kilometara udaqenog Titograda i kakva je sudbina, utom slu~aju, jednog od najzna~ajnijih kulturnih spomenika unas – manastira Mora~e?

Odgovor na ovo pitawe je zasad prvenstveno u rukamaelektroenergeti~ara, koji crtaju elektrane i brane na Mora-~i, svakako poneti èqom da Crnu Goru izbave iz dosada{-wih te{ko}a sa strujom. Crnogorskoj privredi, ponajvi{e,nedostaje godi{we ve} sada oko sedam stotina miliona kilo-vat-~asova godi{we. Kako vreme dolazi, Crna Gora ne bi ni-{ta postigla, ako krajem ovog veka ne bi obezbedila izvore zajo{ 840 miliona kilovat-~asova elektri~ne energije godi{-we. Odakle i kada – pitawe je na kojoj ve} punih 12 godina Cr-nogorci ne mogu, izuzev crteìma i raznim „potopima”, da da-ju odgovor.

Najsveìja varijanta je, „potapawe” Mora~e, ali sve suvi{e vaè}a logi~na razmi{qawa, da Mora~a ne bude suvi{evelika `rtva za tako malo elektri~ne energije. Danas je oprioritetima gradwe izvora za elektri~nu energiju razgova-rala i crnogorska vlada i, sasvim razlo`no ocenila, da preulaèwa u konkretne poduhvate treba svestrano i po{tenorazmotriti {ta se gubi, a {ta dobija, uz re{enost da se kul-turna i istorijska dobra za{tite.

Podpredsednik Izvr{nog ve}a Crne Gore dr Branko Ko-sti} je danas izneo podatak po kome bi Crna Gora sa postoje-}im elekroenergetskim kapacitetima imala dovoqno strujekad bi jugoslovenski energetski sistem bio jedinstven. U tomslu~aju ne bi bilo potrebe za izgradwom elektrane na Mora-~i. No, kako je primetio Kosti}, po{to ni struja u Jugoslavi-

- 116 -

ji ne moè lako da prelazi te na{e me|e, prioritetu gradwecentrala na Mora~i, treba pokloniti pa`wu. U Crnoj gorisu, ipak, re{eni, a takav stav je ispoqen i na dana{noj sedni-ci Izvr{nog ve}a, da se sve ovi detaqi razmotre.

Miodrag Leki}, republi~ki sekretar za kulturu, danas jena sednici Izvr{nog ve}a podsetio, da mi nememo tako mnogovrednih spomenika kao {to je Mora~a i u kulturnom i u isto-rijsku smislu, jer ona pretstavqa vekovno duhovno ogwi{te.Po wegovim re~ima, izgradwa hidroelektrane donosi velikuopasnost da se ceo kraj i spomenik degradiraju.

Da istaknemo na kraju jedan od stavova Odbora za koordi-naciju rada u oblasti energetike: ako se programi izgradweprioritetnih objekata ne obistine, ve} sada vaqa traìti,nezavisno od postoje}eg programa za izgradwu elektrana naMora~i, rezervnu varijantu.

Dragomir Be}irovi},Politika, 20 maj 1988.

- 117 -


BATRI] JOVANOVI],publicista

MANASTIR MORAÂ I KAWON MORAÊ NIJESUNIÎJI FEUDI, VE] ZAJEDNI^KA BA[TINA

DANA[WIH I BUDU]IH POKOQEWA

Dobiti struju i sa~uvati prirodna i kulturna dobra Mora~e

UU Politici i drugim listovima objavqeno je vi{e napi-sa qudi uznemirenih i ogor~enih projektovanom izgrad-wom akumulacionog jezera „Andrijevo” u kawonu Mora-

~e, kojim bi se, uz ostala zla, ugrozio i doveo u pitawe opsta-nak u budu}nosti veli~anstvenog spomenika kulture, manasti-ra Mora~e, podignutog 1252 godine; sasvim degradirao naja-traktivniji dio kawona Mora~e, jedno od remek-djela priro-de u na{oj zemqi – Platije; i nadnijela potencijalna opa-snost nad Titogradom.

U na{em na osam dijelova razdrobqenom elektroprivred-nom sistemu ({to je „izum” nepoznat na planeti), SR Crna Go-ra mora, kako moè i umije da traì rje{ewe za nepodno{-qivi deficit u struji koji }e 1995 godine, iznositi 1,6 mili-jardi kilovat-~asova godi{we, to jest, za toliko }e biti ve}apotro{wa struje u toj godini u Crnoj Gori nego {to je ovogo-di{wa potro{wa.

Nadle`ni organi Elektroprivrede Crne Gore su donije-li odgovaraju}e rje{ewe o izgradwi ~etiri elektrocentralena Mora~i – Andrijevo, Raslovi}i, Milunovi}i i Zlatica,koje mogu da proizvedu oko 720 miliona kilovat-~asova strujagodi{we. Izgradwom betonske brane na mjestu Andrijevo, vi-soke 149 m, stvorilo bi se ogromno akomulaciono jezero uztok Mora~e, dugo 26 km, sa oko 320 miliona kubika vode. Jeze-ro bi potopilo kawon Mora~e a najvi{i nivo vode u wemu bibio na oko pet metara ispod kote terase na kojoj je manastirMora~a.

- 118 -

Profesor dr Sreten Petkovi}, istori~ar umjetnosti,autor zapaène monografije o manastiru Mora~i, pi{e uNin-u od 6 marta t.g: „îni se lako mogu}im da }e jezerskavoda podlokati usku zaravan sa~iwenu od rastresitog mate-rijala na kojoj je sagra|en manastir… Najzad, svako ko pozna-je osetqivost fresaka starih sedam i po stole}a, mora dabrine kako }e one reagovati na izuzetnu vla`nost vazduhaizazvanu ogromnom masom hladne jezerske vode. Po dosa-da{wem iskustvu zna se da svake pa i znatno mawe promene,izazivaju vrlo {tetne posledice na prastarim freskama.”Profesor Petkovi} je zaprepa{}en ~iwenicom da prijerazrade planova za elektrocentralu „Andrijevo”, nijesupa`qivo analizirane posledice stvarawa ogromnog jezerapo opstanak manastira.

Slavica Juri{evi}, arhitekta-konzervator u Zavodu zaza{titu spomenika kulture SR Crne Gore, izjavila je u Pobje-di od 24 marta t.g. slede}e: „Konzervatorska nauka je mlada,weni dometi nijesu provjereni… mo`da sve {to uradimo napreventivnoj za{titi Mora~e i dobro bude, mo`da da mu i vi-jek produìmo. Ali, izgradwa akumulacije u neposrednoj bli-zini manastira moè da bude i najstroà presuda”.

Rukovodioci Elektroprivrede Crne Gore, pak, daju sa-svim druga~ije, „umiruju}e” izjave. Rajko Vuk~evi}, direktorSektora za izgradwu elektrocentrala u ElektroprivrediCrne Gore, izjavio je u Pobjedi od 24 marta t.g. i ovo: „Nudi-mo garancije i u wih ne treba sumwati, da }emo, kao investi-tori, preduzeti sve mere koje je na{a i svjetska nauka danaspoznaje, da bi obezbijedili sigurnu i trajnu za{titu manasti-ra”. U odgovoru crnogorskog-primorskog mitropolita Dani-la, rukovodstvo Elektroprivrede Crne Gore je, prema Poli-tici od 18 marta t.g., preuzelo ovu obavezu: „Ukoliko podaciukaù da se u uslovima prisustva akumulacije u ovom bazenumewaju mikroklimatski uslovi u manastiru koji mogu utica-ti na o~uvawe fresaka, Elektroprivreda }e izraditi proje-kat i na osnovu wega postaviti instalacije i ura|aje koji }e umanastiru stvoriti mikroklimatske uslove koje }e garanto-vati o~uvawe fresaka”.

Stru~waci Uneska (Organizacija Ujediwenih nacija zaprosvjetu, nauku i kulturu) saop{tili su Komnenu Be}iro-

- 119 -


vi}u, kako on pi{e u Politici od 14 aprila t.g., da u svije-tu ne postoje ure|aji koji bi garantovali trajno o~uvawefresaka u znatno izmjewenim mikroklimatskim uslovima umanastiru Mora~i, ukoliko se stvori akumulacija „Andrije-vo”. Stru~waci Uneska smatraju, kako navodi Be}irovi}, dase vodene mase ne smiju pribliàvati starodrevnim spome-nicima kulture, kakav je manastir Mora~a. Akademik Vladi-slav Vlahovi} je izjavio u Politikinom svetu od 9 martat.g, da se ne moè sasvim sprije~iti prodor podzemnih vodaka temeqima i zidovima manastira Mora~e, ako se stvori ve-{ta~ko jezero „Andrijevo”.

Jasno je da je rukovodstvo Elektroprivrede Crne Gorepreuzelo jednu sasvim nerealnu obavezu – „garantovawe” bez-bjednosti manastira Mora~e u uslovima postojawa vje{ta~-kog jezera u blizini wegovih temeqa. O odnosu Elektropri-vrede Crne Gore prema bezbjednosti znamenitog manastiraMora~e, govori i àlosna ~iwenica koju je saop{tio u Poli-tikinom svetu od 9 marta t.g., direktor Zavoda za Za{tituspomenika kulture CR Crne Gore ~edomir Markovi}: on jeprivatno saznao o ispitivawima u manastiru za ra~un Elek-troprivrede Crne Gore u vezi sa „za{titom” manastira Mo-ra~e od voda jezera „Andrijevo”, a na wegova pisma Elektro-privreda i Izvr{no ve}e Crne Gore nijesu ni odgovorili!?

^lan Crnogorske akademije nauka i umjetnosti, dr in`.Vladislav Vlahovi}, koji je tri decenije bio rukovodilacslu`bi za razvoj u organizacijama crnogorske elektroprivre-de, detaqno je, naime, izu~io, o svom tro{ku, ~itavo podru~jesliva Mora~e, i do{ao do saznawa, jo{ 1980, da izgradwa aku-mulacionog jezera „Andrijevo” sa mogu}im pogubnim posqe-dicama po manastir Mora~u i izvjesno katastrofalnim pos-qedicama po prirodnu qepote kawona Mora~e – ima vrlo ra-cionalnu alternativu. Akademik Vlahovi} je u periodu od1980-1988, u stru~nim ~asopisima i dnevnoj {tampi, iznosio~iwenice o svojoj koncepciji izgradwe elektrocentrala uslivu Mora~e, suprostavqaju}i je planiranoj izgradwi akumu-lacionog jezera „Andrijevo”. Wegova koncepcija vodi podjed-nako ra~una o proizvodwi kvalitetne struje i za{titi kul-turne i prirodne ba{tine, dok stara koncepcija stavqa u dru-gi plan bezbijednost manastira Mora~e i prirodne qepote

- 120 -

Komnen Be}irovi}

kawona Mora~e, minimiziraju}i potencijalnu opasnost poTitograd. „Ali i pored toga” – pi{e doktor Vlahovi} u Po-litici Ekspres od 9 februara t.g. – „{to je javnost traìlada se pitawe elektrana na Mora~i iznese na svjetlost dana,jo{ uvijek se koncepcija stara 30 godina vrti u bubwu (Andri-jevo, Raslovi}i, Milunovi}i, Zlatica i Titograd)”, pa se „utakvoj situaciji” ne moè izabrati najboqe re{ewe.

Prema Pobjedi od 25 marta t.g., u odgovoru na delegatskopitawe Gojka Kilibarde, na sjednici Vije}a udruènog radaSkup{tine Crne Gore, 24 mart – da li je koncepcija akademi-ka Vladislava Vlahovi}a o izgradwi elektrocentrala na Mo-ra~i razmatrana prilikom dono{ewa „kona~nih rje{ewa” oizgradwi hidroenergetskih objekta u kawonu Mora~e – pred-stavnik Izvr{nog vije}a je rekao da je „Energoprojekt” iz Be-ograda „na{ao da predlozi ovog nau~nika nisu konkurentnirje{ewima koji su radili na{i vode}i projektanti i stru~-waci, prema kojima u kawonu Mora~e treba graditi ~etirielektrane sa akumulacionim jezerom „Andrijevo”. Kratko ijasno!

Jedan od vode}ih „Energoinvestovih” projekatanata hi-droenergetskih objekata, in`. Branko Kujovi}, pi{e u Poli-tici Ekspres od 19 februara t.g., da ga je veoma za~udilo kadje pro~itao u dnevnoj {tampi da je koncepcija akademika Vla-hovi}a „data na reviziju ku}ama koje su nosioci suprotne kon-cepcije. Takva praksa na na{im prostorima do sada nije po-znata. Bio je red da ove projektantske ku}e doti~nu revizijuprepuste drugim projektnim organizacijam koje bi obradileodgovaraju}i idejni projekat i oblikovale kona~an stav”.In`. Kujovi} smatra da bi lu~na brana „Andrijevo” sa ogrom-nom akumulacijom predstavqala veliku opasnost po Tito-grad. On pi{e: „Poznat mi je podatak da bi u slu~aju ru{ewaovakve konstrukcije, koja je vrlo osetqiva na ma kakvao{te}ewa, poplavni talas stigao za oko tri sata do Titogra-da ~ija bi terasa bila poplavqena sa visinom vodenog stubaod {est metara.”

Na sjednici Skup{tine Crnogorske akademije nauke iumjetnosti, 18 marta, podràna je koncepcija akademika Vla-hovi}a o izgradwi elektrocentrala u slivu Mora~e. Pred-sjednik Akademije, dr. Mir~eta \urovi}, je rekao da je Akade-

- 121 -


mija digla svoj glas kad je trebalo spa{avati Taru i Crnogor-sko primorje (postojala je ideja o izgradwi fabrike sinter-magnezita u Baru) „{to je dalo rezultate, pa bismo i u ovomslu~aju morali vi{e u~initi za za{titu Mora~e.” (Ve~erwenovosti od 22 marta 1988).

Revolucionar i akademik, slikar Vuko Radovi}, izjavio jeu Ilustrovanoj politici od 29 marta t.g.: „Ja ne razumem tvr-doglavost pojedinih inèwera i projektanata, koji, zasli-jepqeni projektima megalomanskih gra|evina ne}e da vide ipotraè druge mogu}nosti. Za{to se i o koncepciji malihcentrala javno ne raspravqa? Ukoliko se u raspravi o sudbi-ni Mora~e ne iza|e javno sa svim argumentima, ja ozbiqnosumwam da se tu krije neka afera.”

Struja je za SR Crnu Goru od bitnog zna~aja za wen daqirazvoj. Ali, ako se struja moè obezbijediti bez ugroàvawanajzna~ajnijeg spomenika kulture na tlu SR Crne Gore – mana-stira Mora~e, bez `rtvovawa jednog od najlep{ih prirodnihambijenata u zemqi – kawona Mora~e, i bez potencijalnogugroàvawa Titograda, onda niko razuman i po{ten ne moèi ne smije odbaciti koncepciju akademika Vladislava Vlaho-vi}a prije no {to se ona, na bazi odgovaraju}e tehni~ko-eko-nomske dokumentacije, ne uporedi sa „zvani~nom” koncepci-jom, tako da sve ~iwenice o objema varijantama budu dostupnejavnosti. Manastir Mora~a i kawon Mora~e nijesu feudi po-jedinaca ili grupa, ve} zajedni~ka ba{tina dana{wih i budu-}ih pokoqewa na ovom tlu. Stoga, pred licem javnosti morajuda se vode rasprave o prednostima i nedostacima jedne i dru-ge koncepcije, kako bi se mogla donijeti najcelishodnija od-luka. I previ{e je investicionih odluka kod nas donijeto uzatvorenim krugovima, {to je ovu zemqu stravi~no skupo sta-jalo, ali su zato, u nemalo slu~ajeva, predlaga~i i donisiocitih odluka dobro {i}arili.


- 122 -

Komnen Be}irovi}

Batri} Jovanovi} }e ponoviti stavove izne{ene u ovom tekstu ujednom drugom tako|e opse`nom napisu pod nazivom „I struja i sigur-nost”, iza{lim u Pobjedi od 19 i 20 februara 1990.

RADOSAV ZEKOVI], arhitektaSTEVAN VUKAJLOVI], agronom

PRIRODNA I KULTURNA BA[TINA – @RTVE PROIZVOQNOG DONO[EWA ODLUKA

BBatri} Jovanovi} je, u Politici od 29 maja o.g., iznioobiqe podataka i argumenata za o~uvawe kawona i mana-stira Mora~e. Nakon ovog Jovanovi}evog teksta, s pra-

vom se ~eka odgovor zagovornika varijante potapawa kawona,da bi se u smirenom dijalogu poku{alo baciti vi{e svijetlau mra~ni kawon Mora~e. Upravo, iz tih razloga, poku{a}emoda argumentima damo doprinos ovom pitawu i daqoj raspravipo wemu, jer ona o~ito nije zavr{ena, po{to se ima jo{ mno-go toga re}i sa obje strane.

Svi se slaèmo u Crnoj Gori i izvan we, da je wena najve-}a vrijednost priroda, postojawe na maloj teritoriji ve}egbroja nacionalnih parkova. To potvr|uje i ~iwenica da su sei u pro{losti divili ovom fenomenu prirode, te da je jedanstranac, prije 100 godina, dobrovoqno uradio reqef CrneGore, koji se danas ~uva na Cetiwu i kojem se i mi i strancipodjednako divimo. Me|utim, za veliko je àqewe {to sviovi resursi od Boga i ~ovjeka zbijeni na malom prostoru, ni-jesu bili predmet dovoqne pa`we od strane planera iz Elek-troprivrede Crne Gore, pa`we koja dolikuje pravoj nauci.

Nau~ni metod rada i razmi{qawa, nametnuo bi izraduneophodne makete-reqefa, koji bi u ovom slu~aju radio na{~ovjek, a ne stranac. Va`nost takvog rada, nije potrebno isti-cati, jer je poznato, koliko realizacije vodoprivrednih obje-kata mijewaju, ne samo reqef ve} i ekologiju. A to je Elek-troprivreda mogla da uradi, jer je u planovima razvoja uvijekimala prioritetni tretman, a finansijska sredstva za studi-je i projekte nikada joj nijesu nedostajala. O~ito je da ta {an-sa nije iskori{}ena, po{to su nam nu|ena i daqe nam se nude,uvijek na isti na~in, brza projektna re{ewa, istrgnuta iz cje-line i op{tih uticaja.

- 123 -

Projektne organizacije su to ~inile strogo komercijalnoi profesionalno, po ome|enom terenu i ugovoru i u najmawemobimu, da se zadovoqi namjena i tehnika objekta. Zato su ~e-sto davane ocjene koje nijesu bile odraz realnog stawa pa nam,pozivawe na wih, ne zna~i mnogo. Uostalom, i razni objektiproma{enih investicija su svjedoci takve prakse odlu~i-vawa. Da ovako nije, kako bismo druga~ije mogli objasniti ra-nije odluke o potapawu Kola{ina, [avnika i Mora~e sa bra-nom od 200 m (51 m iznad objekta manastira), te o potapawu Pi-ve i preseqewu wenog manastira, sve do najnovijeg poku{ajapotapawa kawona Tare i, kona~no sada, u zamjenu za Taru,potapawe kawona Mora~e.

Ako se neko, poslije ovakvih odluka, usudio da bilo {taprigovori, da predloì ne{to novo i ma{tovito, na {to imapravo, odmah bi se reagovalo ̀ u~no sa pozicije stru~nih auto-riteta. Kao da se èqelo da to bude i daqe tabu tema, da se otim pitawima ne raspravqa, ve} da to ostane monopol strukei da se u „atar” ne ulazi bez rizika dobijawa etiketa.

Varirawe brane „Andrijevo” na Mora~i od prva{we vi-sine od 200 m, na visinu od 149 m, koliko se sada predlaè,istovetno je na~inu pove}awa cijene elektri~ne energije. Naprvi pogled svi se slaèmo oko vrijednosti manastira Mora-~e, ali se u pogledu o~uvawa wegovog ukupnog dobra razliku-jemo. Ne treba biti mnogo mudar ni pametan, pa iznijeti tvrd-wu da bi se sa akumulacijom u neposrednoj okolini manastirastvorili uslovi za postepeno umirawe, ne samo fresaka, ve}i samog objekta. Fizi~ka pojava kondenzacije na zidovima jepoznata. Zato, u pomo} ne trba zvati nauku, niti na{u nitisvetsku, jer priroda ima svoje }udi i svoje vrijeme razarawa,pa }e se taj proces odvijati po wenim zakonima, izvan èqe itehni~ke mogu}nosti ~ovjeka. Ina~e, nauka do danas nije raz-jasnila tajnu izrade sredwovjekovnih fresaka, a bez poz-navawa uzroka te{ko da se mogu lije~iti posqedice. Predlogda se, u svrhu sanacije manastira, u temeqe i plato ugrade230000 kubika kamena je rutinski: te{ko manastiru od ovogdarivawa i dobro~instva!

U op{toj promjeni, koju o~ekuje kawon Mora~e, promije-ni}e se i trasa sada{weg puta. U ovom dijelu se postoje}i put

- 124 -

Komnen Be}irovi}

izmje{ta za 28 km. Detaqnih podataka o visini nove trasenema. Sigurno je jedno da }e novi put prolaziti visoko i da}e se manastir gledati iz pti~je perspektive, iz neke putnegalerije. Mo`da je to i dobro da ovaj slu~aj padne {to prijeu zaborav, i da do manastira si|e, samo poneki arheolog izsvojih pobuda.

Ima ne{to protivre~no u na{oj tradiciji. Mi je weguje-mo, ~uvamo, wome se hvalimo, usmena predawa razvijamo, ula-zimo duboko u pro{lost, kopamo i traìmo po woj, vadimo nasvjetlost nepoznate ~iwenice i starine. A s druge strane, su-de}i po ovom i brojnim drugim primjerima, za svoje nasqe|emnogo ne marimo.

Na kraju, i daqe smatramo da je izgradwa hidroelektranana Limu i projekt kaskadnih elektrana na Mora~i, premazamisli inèwera Vladislava Vlahovi}a, jedino od re{ewaza Elektroprivredu Crne Gore.

Politika, 19 jun 1988.

- 125 -


OÛVAJMO ZA BUDU]E NARA[TAJE MANASTIRMORAÛ, KAO [TO SU GA ZA NAS OÛVALI

NA[I PRECI

Obra}awe Mitropolita crnogorsko-primorskog Danila javnosti

UUPolitici od 19 juna 1988 godine, iza{ao je ~lanak o ma-nastiru Mora~i i budu}oj hidrocentrali, potpisan odstru~wakâ Zekovi}a i Vukajlovi}a, a prije toga i ~la-

nak Batri}a Jovanovi}a. Ovi ~lanci su potuno umjesni,opravdani i pou~ni, i ja se sa wima slaèm. Po{to ja nijesamstru~wak za takve poslove, ali sam po drugoj struci zaduèn iobavezan, to mogu i ja iznijeti svoje mi{qewe i dati predlo-ge samo u korist manastira. I Sveti Arhijerejski Sabor namajskom zasijedawu ove godine, bavio se tim i studeni~kimpitawem i traì}e na mjerodavnom mjestu da sa na oba mjestaodustane od gradwi hidrocentrala i vodovoda.

Niko ni u Crnoj Gori ni u Jugoslaviji nije vi{e od menezaduèn da o~uva manastir Mora~u i da ga brani od svijeh i odsvakoga, protiv svih koji bi htjeli, pravdaju}i se ma kakvimrazlozima, nanijeti manastiru i najmawu {tetu. Ja ovdje nebih htio iznositi istorijat manastira, kada je postavqen, koga je postavio i ~ija je zadu`bina, jer je o wemu mnogo pisanood qudi kwièvnika, arhitekta i umjetnika, stru~nih i do-bronamjernih lica. ~ak je mojim posredstvom {tampana jednamala monografija iz koje se moglo saznati o wegovom postan-ku i vremenu kroz koje je pro{ao od 1252 godine do danas.

Kada je u {tampi iza{ao ~lanak o potapawu kawona rije-ke Mora~e i stvarawe akumulacionog jezera koje bi sluìloza pogon hidrocentrale, ja sam napisao jedan apel Elektro-privredi SR Crne Gore i skrenuo pa`wu kolika je to opa-

- 126 -

snost za manastir Mora~u i wegove freske, koje ni ovako ni-su sigurne od propadawa po{to je teren na kojem je postavqenmanastir vrlo porozan i podesan za sprovo|ewe vlage koja do-lazi od istoimene rijeke, {to u neposrednoj blizini te~e.Primio sam odgovor od Elektroprivrede da oni vode ra~una omanastiru, da }e sniziti branu i umawiti koli~inu vode i dase ja, kao predstavnik crkve u Crnoj Gori, nemam ~ega pla{i-ti. Na àlost to nije za mene i za sve one koji cijene i po{tu-ju manastir Mora~u, nikakva utjeha.

Evo i mojeg predloga Elektroprivredi i svijem onijem ko-ji dijele weno mi{qewe i tvrdwu za gradwu hidrocentrala iosigurawe manastira. Na prvo mjesto, predloìo sam, predla-èm i zahtijevam da se od potapawa mora~kog kawona odusta-ne, jer se, pored opasnosti manastiru, li{ava SR Crna Gorajednog od najatraktivnijih predjela i izlaè dru{tvenu zajed-nicu ogromnim materijalnim izdacima, ne samo gradwomelektrane, nego pripremnim radovima koje treba obavitiprije nego po~ne rad na elektrani. A drugo, dovodi se u neiz-vjesnost, pa i u zaborav jedan rijetki vjersko-kulturni i isto-rijski spomenik koji bi zapadni narodi napunili dolarima imarkama kada bi imali ovakav spomenik koji ve} 736 godinaodolijeva svijem peripetijama kroz koje je pro{ao, pa da ga miu kulturno i savremeno doba likvidiramo, umjesto da ga o~u-vamo i predamo budu}im nara{tajima, kao {to su ga na{i pre-ci, ~esto puta krvqu ga brane}i, predali nama, da bar tolikopostoji koliko od postanka do danas i sluì na ~ast i ponosonoga kome pripada.

Dao sam predlog, ako ({to ne èlim) do|e do toga da se hi-drocentrala mora graditi, da se uzvodno i nizvodno od mana-stira 200-300 du`no uz desnu obalu rijeke, podigne armiranizid do nivoa povr{ine na kojoj je manastir podignut, debqine30 do 50 santimetara, ~iji bi temeqi u koritu rijeke biliukopani najmawe dva metra. Tako ne bi ni jedna kap vode od je-zera mogla u}i u teren na kome je manastir. Povr{inski pro-stor koji ostaje od rijeke do manastira i okolinu neposrednumanastiru, prekriti cementnim podom debeqine 15-20 santi-metara i spojiti ga sa obalnim zidom i kanalisati tako da svaki{nica oti~e u jezero. Ako bi se sve ovo kako vaqa uradilo,

- 127 -


mogao bih vjerovati da bi manastir bio za{ti}en. Istinu zavoqu, ovo bi iziskivalo dosta materijalnih sredstava koja suprema vrijednosti manastira Mora~e, neznatna.

Na kraju da ponovimo, ako manastir Mora~a izgubi fre-ske koje ga prave tako va`nim i dana{wi ìvopis onda nepredstavqa ni{ta osim zidina koje bi podsje}ale da je tu ne-kada bio manastir velike umjetni~ke, kulturne i istorijskevrijednosti, pa da je zbog nekoliko kilovata struje propao.

Mitropolit Danilo

Politika, 3 juli 1988.Pobjeda, 11 juli 1988.

IZ SAOP[TEWA SVETOG ARHIJEREJSKOG SABORA

„Sveti Arhijereski Sabor je veoma zabrinut neosnovanimetiketirawem pojedinih episkopa, sve{tenika, i vernikaSrpske Pravoslavne Crkve, kao i daqom sudbinom opstankamanastira Studenice i manastira Mora~e zbog planiranihizgradwi akumulacionih jezera u blizini ovih svetiwa” – ka-è se, izme|u ostalog, u izve{taju sa ovog zasedawa.

Politika, 26 maja 1988.

- 128 -

Komnen Be}irovi}

SA SKUPA U CRNOGORSKOJ AKADEMIJI NAUKA IUMJETNOSTI: EKOLO[KE AKTUELNOSTI U

CRNOJ GORI

NE PRIREDITI MORAÎ SUDBINU PIVE

PPo~etkom decembra u Crnogorskoj akademiji nauka iumjetnosti, organizovan je nau~ni skup o ekolo{kim ak-tuelnostima u Crnoj Gori. Tako se temi, koja je dugo za-

obilazila na{e prostore, kona~no posvetila izvjesna pa`wa.Dok u svijetu ekolo{ki pokreti i partije odavno dobijajubitke za o~uvawe prirode koja ìvot zna~i, u Jugoslaviji sejo{ uvjek pod ekolo{kom za{titom podrazumjeva samoobnavqawe {uma i zelenih povr{ina.

Opijeni izgradwom zemqe neposredno poslije rata, podi-zali smo velike fabrike bez filtera koji bi za{titili vodui vazduh. Na svu sre}u, nijesmo bili dovoqno bogati da ulaè-mo u brojne industrijske komplekse koje smo u to doba plani-rali, pa sada imamo {ansu da spasemo jednu od posqedwih oazau Evropi.

Prije petnaesetak godina, da bismo se izvukli iz vjekov-nog mraka, sagradili smo hidroelektranu Piva, koje nam je,pored energije, podarila jedno hibridno naseqe na vje{ta~-kom jezeru, uzela Pivsko oko, a sudbinu fresaka u pivskom ma-nastiru u~inila neizvjesnom, iako su vrsni stru~waci obe}a-vali da se premje{tawem manastira one ne}e ugroziti. Vaqdapou~eni tim iskustvom, nau~ni i kulturni radnici iz cijelezemqe, posebnu pa`wu na skupu u Akademiji posvetili su eko-lo{kim dilemama vezanim za gradwu hidroelektrana na Mo-ra~i. Kao {to je poznato prvobitna koncepcija sa velikomHE „Andrijevo”, izazvala je brojne reakcije u nau~nim krugo-vima i javnosti – vi{e protivqewe nego odobravawe. Sigur-no je da bi dolazak jezera do manastirskih vrata, kako isti~eêdomir Markovi}, direktor Republi~kog zavoda za za{tituspomenika kulture, ugrozio freske zbog velike vla`nosti, aod kawona bi naravno, ostalo samo sje}awe.

- 129 -

Novi projekat akademika Vladislava Vlahovi}a, sa malimelektranama na Mora~i i pritokama, obe}ava istu koli~inuenergije i, {to je mo`da najva`nije, ne potapa magistralniput i korisno zemqi{te, a kawon ostaje gotovo nedirnut. Poovoj varijanti rizik kojem bi se izloìo blizu sedam i po vje-kova star manastir Mora~a, bio bi sveden na najmawu mjeru.

Na skupu je bio veliki broj onih koji smatraju da nikakavdobitak ne bi mogao nadomjestiti {tete koje bi izgradwaelektrana u~inila prirodnoj i kulturnoj ba{tini ovog kraja.Me|utim, profesor Boìdar Glu{~evi}, a i jo{ neki, sma-traju primarnim ekonomske interese Republike, jer je, kakotvrdi Glu{~evi}, izgradwa hidroelektrana u ovom trenutkuCrnoj Gori neophodna. Sa druge strane, isti~e ekonomistaBoò Kova~, sa 400 miliona dolara, koliko bi ko{talo izvo-|ewe ovog projekta, moglo bi se zaposliti trideset hiqadaqudi.

Iako se u Akademiji ~ulo dosta suprotstavqenih mi{qe-wa, ipak su paradoksalno zazvu~ale rije~i Du{ana Dragovi}a,hidrologa, po kome bi gradwa elektrane i uni{tavawe pri-rodnih qepota, kawona stvorile nove estetske kvalitete:„mirna voda i jezersko ogledalo, vegetacija suvih predjela…”Kako se samo nije sjetio da ovakvu „tezu” plasira kao kontra-argument svjetskoj javnosti koja se borila i jedva nekakouspjela da sa~uva Taru.

I pored razli~itih mi{qena na skupu je ipak preovladaostav ekologa da od Mora~e ne bi trebalo praviti Pivu. Za topostoje najmawe tri razloga: manastir, kawon i prestonicaCrne Gore. Manastir i kawon bi bili uni{teni, a Titogradubi prijetila ozbiqna opasnost.

Stoga, re~e Sreten Petkovi}: „Ne smijemo biti sebi~nageneracija – du`ni smo da onima koji dolaze omogu}imo istusre}u: da gledaju ono {to smo mi gledali i da po{tuju ono {to(nije)smo mi po{tovali”.

Slavko @ivkovi},Omladinski pokret, decembar 1988.

- 130 -

Komnen Be}irovi}

BOJANA VUJANOVI],profesor filmske umjetnosti, ekolog

LEPOTA JE EKONOMSKI POJAM

Spas Crne Gore je u o~uvawu wene prirode

UUdru{tvenom ìvotu Crne Gore dogodio se velik koraknapred: prvi put se javno, mnogostrano i demokratskiraspavqalo o zna~ajnim odlukama koji se ti~u ne samo

crnogorskog ìvqa i prostora, ve} i jugoslovenskog i svet-skog. Izgradwa hidrocenrala na Mora~i, kaptirawe podvod-nih izvora Skadarskog jezera, zaga|enost hrane i sli~napitawa razmotrili su sa svih strana biolozi, hidrolozi,umetnici, inèweri, lekari, hemi~ari, meteorolozi, kul-turni i drugi radnici na skupu „Ekolo{ke aktuelnosti uCrnoj Gori”, koji je organizovala Crnogoska akademija nau-ka i umjetnosti 7 i 8 decembra 1988 godine. Svi u~esnici suse zalagali za razvoj ove republike, ali su istaknute dve ne-doumice: kakav razvoj je potreban i po koju cenu ga ostvari-ti uni{tewem prepoznatqivog prostora ili uz o~uvawe sre-dine?

Otvarawe novih izvora energije neosporno je potrebno,~ak i da nije mawka. Ironi~an je predlog profesora Bo{kaGlu{~evi}a da se vratimo na petrolejke, ali je veoma potre-ban apel za {tedwu energije. Od gra|anina u doma}instvu doindustrijskog giganta ne èlimo i ne umemo da {tedimo. Sa-mo Kombinatu u Titogradu pripada 45% crnogorske potro{-we struje. Iz toga proisti~e da se radi Kombinata pregra|u-je Mora~a – a Kombinat je i wen najve}i zaga|iva~. Reka kojaproti~e kroz ~itavu ovu republiku i najve}e balkansko jeze-ro, `rtvuju se jednoj fabrici, uni{tava se ~uveni kawon Pla-tije, ugroàva manastir Mora~a, Titograd i Skadarsko jeze-ro, iseqavaju se 352 stanovnika, izme{ta 22 kilometra puta,mewa se ekologija prostora od oko 1000 kvadratnih kilometa-ra… Da li, zbiqa, 700 miliona kilovat-~asova godi{we vre-

- 131 -

di toliko? Profesor Glu{~evi} je podsetio da napredak tra-ì `rtve. In`. Branko Kujovi} je rekao da smo u Evropi jedi-na zemqa koja nije na pravi na~in iskoristila sve svoje hi-droenergetske potencijale. Ove dve izjave izazivaju slede}apitawa: da li bismo mogli za razvoj `rtvovati svoj komodi-tet, znawe i snagu a ne bogatstva prirode stvarana mileniju-mima? Da li bismo mogli biti jedina zemqa u Evropi koja jedostigla zavidan civilizacijski stepen, a sa~uvala svoje (za-sad zavidne) prirodne lepote? Bez lepote nema ìvota – tonije pesni~ka figura, ve} je merqiva ~iwenica: produktivno-{}u i me|uqudskim odnosima.

Lepote nema bez zdravqa, tome je tako|e posve}en dobardeo skupa. Ekologija se, u krajwoj liniji, zalaè za zdravu sre-dinu i samim tim, zdrave qude. To {to se u Crnoj Gori ne me-re pesticidi, polihlorovani bifenili i neki drugi otrovi uhrani, nikome ne smeta da ih {akom i kapom „seje”. Pomiwu}iop{tepoznatu poraàvaju}u stomatolo{ku sliku Jugoslovenaa posebno Crnogoraca, pojedinci su se na skupu zalagali zaobavezno fluorisawe vode za pi}e. To je izazvalo àmornegodovawa jer se za istom govornicom upozoravalo na preza-si}enost titogradske sredine fluorom iz dimwaka Alumini-jumskog kombinata. Me|utim ovaj fluor nije poboq{ao zubestanovni{tva (uni{tio ih je onima koji su preblizu Kombi-natu) – jer su za krezubu omladinu odgovorni zubari koji neèle da rade u ambulantama, ve} ~ekaju mu{terije po svojimku}ama. Interdisciplinarnost ekologije i u ovom primeru jeistakla „qudski faktor”, kao polaznu i zavr{nu ta~ku ve}i-ne procesa.

Na taj faktor se umnogome ra~una pri planirawu elek-trana u Crnoj Gori. Zato {to imamo nedovoqno zaposlenestru~wake za visoke, betonske, lu~ne i sli~ne brane, mi una-pred odbacujemo pomisao na kori{}ewe sun~eve energije, ko-ja Crnu Goru obasipa oko 3000 sati godi{we. Ili zauzdavawe~uvenog titogradskog severca – koje bi isplatilo bar pove}a-no grejawe dok duva… U svesti mnogih solarna energija se svo-di na fotonaponske }elije i vodene kolektore – jer se ne znaza konkavna ogledala i druge na~ine kojima se u svetu koristiSunce u mo}nim energanama.

- 132 -

Komnen Be}irovi}

Projekte 4-5 centrala na Mora~i pregledala je „hiqadana{ih i stranih stru~waka”, ~ak je i Me|unarodni monetarnifond (MMF) velikodu{no odobrio da se Crna Gora zaduì zanovih 160 miliona dolara. Tek skup u CANU otkrio je da sto-tine drugih stru~waka, ~ija prou~avawa tako|e obuhvatajuprostor Mora~e i Skadarskog jezera, nemaju isto mi{qewe oponu|enim projektima.

In`. Du{an Dragovi}, hidrolog, otvoreno kaè da Ska-darskog jezera vi{e ne}e biti i predlaè stvarawe niza baze-na izme|u kojih }e te}i Mora~a izmewene temperature. Poredizmewene temperature pre|utkuje se uve}ano zaga|ewe vodenemase u budu}im akumulacionim jezerima, naro~ito Botunskom(niè Titograda). Uz planirano kaptirawe dva naj~istija iz-vora u Skadarskom jezeru ~iji lokaliteti predstavqaju jedin-stvene prirodne spomenike, od jezera se ne}e mo}i napravitini bazeni. A time }e se zatvoriti slavine pitke vode za budu-}a pokoqewa, koja }e naseqavati prostor izme|u Titograda iCetiwa, ili bilo koji drugi.

Sveti Ilija sa ~uvene freske kao da ne obra}a pa`wu nagavrana koji mu, dobro}udan, donosi hranu. Ptica se moè vi-deti kao simbol prirode koja je Crnoj Gori kadra doneti de-vizne prihode kakvim bi lako kupila struju.

Nin, 25 decebar 1988.

- 133 -


JEDNODU[NA OCJENA STRU^WAKA: UKUPNA BA[TINA U OPASNOSTI

MManastir Mora~a kulturno-istorijski spomenik od izu-zetnog zna~aja ne samo za Crnu Goru i Jugoslaviju, ve} i{ire, u posqedwe vrijeme je u centru pa`we javnosti.

Kao {to je poznato, potrebe Crne Gore za elektri~nom ener-gijom, upu}uju da se podigne veliki hidroenergetski sistem„Andrijevo” u sredwem toku Mora~e, {to podrazumijeva stva-rawe velikog jezera i potapawe znatnih povr{ina tla uz ri-jeku. S druge strane, ovim ~inom, smatraju kulturni radniciiz cijele zemqe, uni{tio bi se izuzetni prirodni ambijent iozbiqno ugrozilo veliko istorijsko i umjetni~ko zave{ta-we. Do sada su se javno iskristalizovale suprotne pozicijejednih za koje su sada{we privredne potrebe osnovno mjerilo,i drugih koji se zalaù da se o~uva za budu}a pokoqewa jedin-stvena prirodno-umjetni~ka cjelina koju predstavqaju mora~-ki kawon i manastir.

Razgovarali smo sa uglednim stvaraocima, istori~arimaumjetnosti, o daqoj sudbini prirodnog, istorijskog i umjet-ni~kog nasqe|a u dolini Mora~e. Profesor Sreten Petko-vi}, autor monografije Mora~a, napomiwe da su nedoumiceove vrste dobro poznate i da se mogu navesti mnogi takvi pri-mjeri u svijetu i kod nas. „U zemqama duè civilizacijsketradicije, ishod ovakvih sukobqavawa je neizvjestan”, kaèon. „U na{oj sredini, pak, bar do sada, gotovo po pravilu, onje bio poznat – davala se, skoro uvijek, prednost privrednomobjektu, neposrednoj koristi na u{trb prirodne, umjetni~keili istorijske znamenitosti”.

Profesor Petkovi} isti~e da se sve to de{avalo uprkospostojawu, istina samo na hartiji, vrlo dosqednih zakona oza{titi umjetni~kih starina i prirodnih rijetkosti. On na-vodi mnoge primjere gdje se nije po{tovala kulturna ba{tina

- 134 -

– \erdap i centrala na Dunavu, Viminacijum i rudnik Kosto-lac, Sirmium i novogradwe Sremske Mitrovice, Salona iputna raskrsnica kraj Splita, Nerezi kraj Skopqa i ugos-titeqski objekat uz taj hram iz HÀÀ vijeka, manastir Dobri}e-vo i jezero na Trebi{wici, stara ~ar{ija Novog Pazara idruge sli~ne slu~ajeve.

„Da manastir Mora~a moè biti veoma ugroèn u to ~vr-sto vjeruju mnogi arhitekti, konzervatori, istori~ari umjet-nosti. Ogromna masa hladne jezerske vode, koja }e gotovozapquskivati manastir bitno }e promjeniti klimatske uslo-ve u kojima je manastir bezbjedno opstajao duè od sedam vje-kova. Freske, u mawoj mjeri ikone, bi}e izloène novim hlad-nijim i vla`nijim klimatskim uslovima. Nemogu}e je da sestvori samo za crkvu Mora~e posebna mikroklima, ako je ma-nastirsko zdawe u najneposrednijoj blizini akumulacionogjezera koje }e dati pe~at lokalnim klimatskim uslovima po-slije potapawa kawona Mora~e”, kaè Petkovi}.

„Zamislimo, recimo, da su strahovi takozvane humani-sti~ke intelegencije pretjerani i da }e rizik biti sveden najednocifren postotak”, nastavqa profesor Petkovi}. „Da libi u tom slu~aju trebalo pristupiti izgradwi hidrocentrale„Andrijevo”? Odgovor je, po mom dubokom uvjerewu, odre~an.Ako postoji i jedan procenat rizika, ovakve graditeqske po-duhvate ne bi trebalo preduzimati. Manastir Mora~a, starskoro sedam i po vjekova, sa dragocjenim freskama iz HÀÀÀ,HÁÀ i HÁÀÀ vijeka, sa prebogatom riznicom, sa slavnom isto-rijom, nije samo jedna crkva, makar i najznamenitija u CrnojGori. Manastir je vi{e od toga – simbol nepokornih Rov~anai Mora~ana u vi{evjekovnoj borbi za slobodu, i poput Wego-{eve kapele na Lov}enu, veliko je narodno znamewe. Stogamanastir Mora~a ne smije biti biti `rtvovan, kako se olakokaè, privrednom progresu. Mora se traìti i na}i neko dru-go re{ewe, a ugledni stru~waci kaù da je to mogu}e, koje ne-zaboravni kawon Mora~e i wegov manastir ne}e zbrisati salica zemqe. Uni{tewe ili o{te}ewe ovog sredwovjekovnogspomenika bio bi gubitak koji na{i potomci nikad ne bioprostili dana{woj generaciji”.

- 135 -


Petkovi} podsje}a da nije te{ko dokazati da su se svudagdje su stvarana vje{ta~ka jezera – od Asuana u Egiptu doTrebiwa i Trebi{wice u Hercegovini – lokalane klimatskeprilike bitno izmijenile. Za freske, ali i za neke vrste ka-mena, to je bilo sudbonosno. Ne moè se o~ekivati da bi fre-ske Mora~e, bile izdr`qivije, tim prije {to su neke od wihstare skoro sedam i po vjekova. Slikari – konzervatori mogubez napora da pokaù, kaè Petkovi}, da su hemijski procesiu slu~aju uve}ane vla`nosti neminovni, kao i poja~ano razm-noàvawe mikroorganizama na zidovima pokrivenim fresa-kama. Odbrana ugroènih zidnih slika bi bila oteàna i ti-me {to u manastiru Mora~i ima ìvopisa koji je nastajao u{est mahova – izme|u HÀÀÀ i HÁÀÀ vijeka, pa su tehnologijeovih fresaka razli~ite. Zbog toga bi wihovi materijali – pi-jesak, kre~, prirodne boje, druga~ije reagovali na izmjeweneklimatske uslove.

I profesor Milka ânak-Medi} smatra da su problemiza{tite manastira Mora~e – i u na~elu, a posebno u slu~ajugradwe Andrijevo veoma sloèni. Ova kompleksna spome-ni~ka cjelina, kaè ona, prepuna je zna~ajnih graditeqskihostvarewa, fresaka, duborezbarenih predmeta i mnogihdrugih vrijednih umjetni~kih djela. Heterogeni su po gradivui materijalu, zbog ~ega je wihovo o~uvawe izuzetno teàk za-datak. U pitawu su naj~e{}e anorganski materijali – kamen,razna veziva, opeke, staklo, metali, kao i izvesni organski –drvo, tekstil, hartija i odre|ene primjese u vezivu i pigmen-tima fresaka.

„U podru~jima sa jakim kolebawima temperature – viso-kim dnevnim i niskim no}nim, a takav je slu~aj u oblasti Mo-ra~e, mogu nastati vrlo jaka o{te}ewa povr{inskog sloja ka-mena, dekorativne plastike i naravno maltera. Stawe je naro-~ito te{ko ako je visok procenat vla`nosti vazduha, jer akoje on udruèn sa velikim razlikama izme|u no}nih i dnevnihtemperatura, dolazi do kondenzovawa velikog procenta vlagena zidovima. To izaziva znatne promjene na povr{inskim slo-jevima, ne samo na fasadama, ve} i u unutra{wosti. Ako je re-lativna vla`nost vazduha ve}a od 70%, a temperatura od 25-30stepena Celzijusovih, {to je u podru~ju Mora~e nekad slu~aj,

- 136 -

Komnen Be}irovi}

stvaraju se optimalni uslovi za razvoj mikroorganizama naisti na~in kao i biqaka, li{ajeva i mahovine”, kaè profe-sor ânak - Medi}.

Ona je mi{qewa da je sasvim razumqivo {to mogu}nostpove}awa vla`nosti vazduha u podru~ju gdje je sme{ten mana-stir Mora~a, usqed akumulacije velike koli~ine vode uwegovoj blizini, izaziva tolike strepwe konzervatora. Onanavodi primjere spomenika u Makedoniji i u Ov~arsko-ka-blarskoj klisuri, koji su se na{li na obalama novih vje{ta~-kih jezera. Kod wih je nastala degradacija povr{inskog slojafresaka usqed pove}awa vla`nosti vazduha. Na{a sagovorni-ca navodi jo{ jednu nepovoqnu okolnost koja moè iskrsnutiu slu~aju gradwe, seizmi~nost podru~ja, {to je u slu~aju mana-stira koji se upravo nalazi u trusnom podru~ju, ~iwenica odprimarnog zna~ewa. O~igledno, brojni su razlozi za opravda-nu strepwu kulturnih i drugih javnih radnika za sudbinu ma-nastira Mora~e i samog kawona rijeke, zbog namjera da se gra-di veliki hidroenergetski sistem na Mora~i.

Goran Sekulovi},Pobjeda, 26 decembar 1988.

- 137 -


KOMNEN BE]IROVI], kwièvnik, publicista

SVI MISLE]I QUDI NA SVIJETU SU ROD MORA^KOM PROROKU ILIJI

Odgovor profesoru Boìdaru Glu{~evi}u

NNa moje zalagawe za spas Mora~e na nedavnom ekolo{komskupu u Crnogorskoj akademiji nauka i umjetnosti, i namoj predlog, izne{en na tom skupu, da se odustane od

gradwe elektrana na Mora~i kao od jednog poduhvata kojim seupropa{}uje znatan i vaàn dio nacionalne teritorije, pro-fesor Boìdar Glu{~evi} je primijetio i skoro me optuìoda to ~inim kao Mora~anin. A kako sam u svojoj diskusiji, po-zivaju}i se na jednu studiju qubqanskog „Elektroprojekta”,pomenuo i mogu}nost gradwe elektrane na Komarnici, umjestona Mora~i, ugledni ekonomista je, ironi{u}i, nastavio da bise tome mogli usprotiviti wegovi „uskoci”, da je Tu{iwa (okojoj uop{te nije bilo rije~i, ve} o Loncima) najqep{e selou Crnoj Gori, itd. Veoma ìvi i zanimqivi skup u Akademijibio je sasvim na kraju, a bilo je i ispod nivoa ustanove u kojojse rasprava vodila, da obja{wavam profesoru Glu{~evi}u svurazliku izme|u Tu{iwe i Mora~e i da dokazujem da Tu{iwanema ni hiqaditi dio Mora~inih qepota i bogatstava, po~evod kawona Mora~e i Mrtvice, vrhunskih djela prirode, pa domanastira Mora~a, vrhunskog djela ~ovjeka.

Da sam uzvratio profesoru Glu{~evi}u, rekao bih mu ta-ko|e da nijesu Mora~ani svi oni u~esnici ekolo{kog skupakoji su, kao istori~ar umjetnosti Sreten Petkovi}, ekoloziRadomir Laku{i} i Cane Jani}ijevi}, arheolozi Olivera@iì} i êdomir Markovi}, konzervator Milka ânak-Me-di}, geolog Vladislav Vlahovi}, ekonomista Boò Kova~,ukazali stru~no, ubjedqivo, ~esto nadahnuto, na sva zla kojabi zadesila na{e podnebqe u slu~aju da se ostvari toliko za-

- 138 -

govarano potapawe doline Mora~e. Ako smo Mora~ani ja iBranko Kujovi} koji je, kao inèwer projektant, predo~iosvu nesigurnost lu~ne brane Andrijevo, nijesu Mora~ani pro-fesori vizantologije na Oksfordskom univerzitetu koji suse, kako ~ujem, uzbudili i uzbunili zbog sudbine koja se pri-prema lavri na Mora~i i wenom u svijetu glasitom ProrokuIliji. Nije Mora~anin ni ~uveni {vajcarski novinar i eko-log, Franc Veber koji je, pro{av{i proqetos kroz Mora~u,izjavio i napisao: „Osjetio sam, pod kupolom manastira Mo-ra~e, kao da na mene silazi kosmi~ka mo}. Manastir je oduho-vio predio… Mora~a je kao Betovenova simfonija. Veli~an-stvena priroda, molitva upisana u kamenu. Savr{eno proì-mawe predjela i umjetni~kog djela nastawenog duhom.” A nijeMora~anin ni direktor Odsjeka za svjetsku kulturnu ba{tinuu Unesku, Judi{tir Rax Izar, koji je u jednom pismu u vezi saza{titom Studenice napisao: „Iako Mora~a nije upisana uSpisak svjetske kulturne ba{tine, ovaj manastir tako|e zra-~i mnogim vrijednostima, vjerskim, istorijskim i kulturnim,da bi ga trebalo za{titi za dobro svih.” Svi misle}i qudisvijeta su rod mora~kom Proroku Iliji.

Vjerovatno bi stvar ostala gdje i onog dana u Akademiji dase profesor Glu{~evi} nije, opet u vezi sa Mora~om, naveli-ko oglasio na ~itavoj strani Pobjede od 11 decembra. Naime,sveznaju}i profesor, suprotno podnosiocima nau~nih izla-gawa na skupu, razmetqivo tvrdi da „nema tog objekta, nematog dijela prirode koji se ne moè o~uvati pomo}u savreme-nih na~ina i postupaka.” I da „nema tog zahtjeva {to tehnikanije u stawu da obezbijedi. I oko klimatizacije, i obnoveobjekta, i ~uvawa sredine.”

Stvarno bi bilo zanimqivo da profesor Glu{~evi} obja-sni kako bi za{titio Mora~u i Rovca od ozbiqne promjene mi-kroklime koja bi nastala podizawem xinovske brane u Plati-jama, budu}i da bi ova, visoka 150 metara, sprije~ila iskonskiprodor mediteranskih strujawa uz dolinu Mora~e? Daqe, nekanam objasni kako bi obezbijedio tu branu u slu~aju rata ilièstokog zemqotresa poput onog koji je razorio Jermeniju gdjese pokazalo da se ba{ ni{ta ne moè, a kamoli da se sve moèza{tititi. A geofizi~ari i seizmolozi kaù da smo na „va-

- 139 -


trenoj liniji” koja se proteè od Atlantika, preko Medite-rana i Kavkaza do Himalaja. Neka nas ugledni ekonomista ta-ko|e prosvijetli kako bi sa~uvao od potpunog uginu}a savbiqni i ìvotiwski svijet u Skadarskom jezeru u kome bi, ka-ko priznade na skupu jedan od zagovornika potopa, temperatu-ra spala sa 25 na 15 stepeni Celzijusa, zbog dotoka hladne vo-de iz vje{ta~kih jezera planiranih na Mora~i. A {to se ti~emanastira Mora~e, suo~enog sa dva nova klimatska ~inioca:prestanak mediteranskih strujawa i jezero uza wega, nikoozbiqan ne vidi koji su to „na~ini i postupci” kojima bi seod vlage, magle i djelovawa podzemnih voda, manastir za{ti-tio, posebno wegov ìvopis. Sem, naravno, ako to nijesu one„instalacije i ure|aji” o kojima govori biv{i kompromito-vani direktor Elektroprivrede Crne Gore, Lazar Qubi{a, upismu upu}enom, jeseni 1987, mitropolitu Danilu ne bi li sestari vladika pridobio da blagoslovi jezero pored manastira.Neka {to izvjesni iz Elektroprivrede, uprkos razotkrivawute bajke inèwera Qubi{e, povremeno ponavqaju tu istu pri-~u javnosti, nego evo sada to ~ini i profesor Glu{~evi}!

Treba li, me|utim, ponoviti da sva na{a i svjetska isku-stva pokazuju da spomenicima u izmijewenim mikroklimat-skim uslovima, nema spasa. To posebno ilustruje sudbina spo-menika u dolini rijeke Nila o ~emu sam, nakon razgovora sastru~wacima Uneska i egiptolozima u Parizu, pisao u Poli-tici od 14 aprila 1988. Zaista sva visoka tehnologija razvi-jenih zemaqa Zapada, svi stru~ni i finansijski napori me|u-narodne zajednice, izgledaju nemo}ni da sprije~e civilizacij-sku katastrofu u dolini Nila zbog te{ko naru{ene ekolo-{ke ravnoteè, nastale stvarawem ogromne vodene mase Asu-anskog jezera.

Tim nevjerovatnije djeluju proizvoqne izjave i bacawepra{ine u o~i javnosti od strane profesora Glu{~evi}a! Ta-ko|e bih rekao da ve}ina wegovih ideja, izloènih na pomenu-tom skupu i ponovqenih u Pobjedi, vode Crnu Goru vi{e kauvaqivawu u jo{ dubqi industrijski ko{mar, nego ka wenomprivrednom i ekolo{kom ozdravqewu.

Pobjeda, 25 decembra 1988.

- 140 -

Komnen Be}irovi}

ZUKO XUMHUR,umjetnik, novinar

PLATIJE

io bi smrtni grijehpro}i Crnom Gorom ane pro{etati ovom

wenom najduòm i najqep-{om ulicom.

Kada putnik krene sta-vama modre rijeke premamanastiru Mora~i, kao ubakinu skasku iz djetiwst-va, ulazi u ovu veli~an-stvenu aveniju sazdanu ujednom dugom trenutku pi-janstva i mahnitosti srdi-te prirode.

I s jedne i s druge stra-ne ceste dugo, dugo ga pratesivi neboderi {to se pewuplavom nebu pod oblake.

Put vijuga i probija sekroz wihove kamene kapijei penxere kao krhka bijelanit konca u surom platnudivqih stijena.

Ovo su Platije!Me|u ovim palatama Platija vaqa po~inuti, ne ùriti,

odahnuti i stotinu puta se za~uditi. I onda, ispo~etka.

Pobjeda, 17 juni 1990.

- 141 -

BB

Kawon Platije - Andrijevo

PROF. DR ALEKSANDAR DRA[KOVI],istori~ar

POMILOVAWE ZA MORAÛ

Pored toga {to bi ugrozilo manastir Mora~u,vi{estruko ukorijewen u istorijsku svijest naroda,

Andrijevsko jezero bi progutalo ~udesni kawon Mora~e, tostani{te pra~ovjeka, kao i jo{ ~udesniji kawon Mrtvice.

Te i druge `rtve bile bi dokaz na{e nepameti i civilizacijske nezrelosti

Jo{ donedanvno je tekla prava poplava javnih protesta iosporavaju}ih napisa od strane mnogih intelektualnihuglednika i autoritativnih ustanova, sa onima koji su ka-

nili da izvr{e opaki naum „uelektri~ewa” rijeke Tare. Nasvu sre}u, bar kako stvari sada stoje, sva je prilika da se odu-stalo od herostratskoga nauma onih koji donose besprizivneodluke o svemu i sva~emu. Nadajmo se, zato, spasiti i sa~uvatiza budu}e nara{taje taj jo{ jedino neoga|eni biser evropskogvodoto~ja; to velelepno djelo Prirode i rijetkost geomorfo-lo{kog tvora{tva.

U novije vrijeme – po{to je projekat sa Tarom, za sada,storniran – crnogorski energograditeqi ostrvili su se naMora~u, u prevelikoj èqi da svojoj republici obezbijedeneophodnu, perspektivnu energiju iz wezine nevine, modrika-ste arterije. Napravqen je ve} i megalo-projekt goleme branekod Andrijeva. Pitawe je vremena, a vaqda, i para, kad }e po-~eti gradwa. Energoprojektanti, kao i poneki poznati eko-nomski dalekovici i wihovi ini istomi{qenici obe}avajusumwi~avom narodu crnogorskom, da }e i poslije realizacijeprojekta Andrijevo sve ostati isto, pa ~ak i boqe i qep{e ne-go {to je bilo; a da se i ne govori o nemjerqivome dobitku ustruji, vapiju}e neophodnoj nezasitim energo`dera~ima crno-gorske industrije: titogradskom aluminijumskom kombinatu inik{i}koj èqezari.

- 142 -

Elem, ne dijele ba{ svi takva optimisti~ka predvi|awai raspoloèwa energeti~ara crnogorskih. Mnogi intelek-tualci i gra|ani do sada su se javno oglasili sa utemeqenim,argumentovanim i obrazloènim (osporavaju}im ili alter-nativnim) varijantama u vezi s Mora~om i na woj projekto-vanim branama i centralama. Spomenimo samo neka imena, unizu onih koji, pored nesporno potrebne elektri~ne energi-je, pokazuju sklonost {ireg i sloènijeg sagledavawa i ne-kih drugih, ìvotno relevantnih vidova (kulturnih, prirod-no-ambijentalnih, istorijskih, ekonomsko-egzistencijal-nih, eti~kih, qudskih, tradicionalnih…) koji se radikalnodovode u pitawe ostvarivawem zamisli velike brane kod An-drijeva.

Tako su se, pored brojnih kulturnih poslenika i gra|ana –pri ~emu treba naro~ito naglasiti niz nadahnutih, obrazlo-ènih i nadasve komplementarno zasnovanih napisa KomnenaBe}irovi}a, u vi{e listova (Politika, Pobjeda…) na temuMora~e i wezinih, namijewenih joj ru{ila~kih projekata.Oglasili su se i mnogi dobronamjerni qudi iz Crne Gore iizvan we, qudi nepobitne stru~nosti u oblasti ekologije,istorije umjetnosti, arheologije, kao na primjer vizantolozidr Sreten Petkovi} i dr Milka ânak-Medi}, akademik Pa-vle Mijovi}, ekonomist Boò Kova~, êdo Markovi}, direk-tor Zavoda za za{titu spomenika kulture SR Crne Gore, idrugi.

Svi spomenuti ugledni qudi, gotovo su jednodu{ni uocjeni i mi{qewu, da bi eventualno budu}e veliko jezero uzahvatu rova~ko-mora~ke regije sliva rijeke Mora~e, bitnoi nepopravqivo proizvelo niz o~ekivanih, kao i nepredvid-qivih, negativnih posqedica, kako u pogledu drasti~ne iz-mjene reqefa, morfologije terena, potirawa neiskaziveqepote i prirodne datosti kawonâ: Platija, Subadwa, Mr-tvice itd., tako, naro~ito u pogledu erozivnih djelovawa,izmijewene mikroklime na jedinstveni spomenik srpskesredwovjekovne kulture – manastir Mora~u.

Podstaknuta aktuelno{}u ovoga pitawa, Crnogorska aka-demija nauka i umjetnosti uprili~ila je jedan zna~ajan nau~niskup 7 i 8 decembra 1988 g. na temu: Ekolo{ke aktuelnosti u

- 143 -


Crnoj Gori. Na ovome skupu su brojni crnogorski i izvawskistru~waci nau~nno artikulisali i obrazloìli svoja uglav-nom negativna i pesimisti~ka vi|ewa posledice gradwe veli-ke brane kod Andrijeva, ukazuju}i pri tom, u zavisnosti odstanovi{ta struke i profesije, na sqede}e: opasnost, neizbje-`na, po manastir Mora~u; Damoklov ma~, koji bi predstavqa-la andrijevska brana za Titograd i sva wemu gravitiraju}a,nizinska naseqa, u slu~aju zemqotresa ili drugih mogu}ihuzroka havarije brane; izmje{tawe postoje}eg glavnog drumakoji vodi kawonom Platije, sa svim prate}im posqedicama;te napokon, potpuna izmjena postoje}eg reqefa, ~ime se to-talno uni{tavaju nesravwive qepote kawonskih fenomena(jedinstvenih u Evropi) Mora~e i Mrtvice.

Umjesto vlastitog komentara o o~itoj opasnosti po mana-stir Mora~u, u slu~aju tvrdoglavog realizovawa andrijevskoghidroprojekta, nave{}emo deo mi{qewa svestski poznatogstru~waka za spomeni~ke objekte, egiptologa, gospo|u SeresVisa Vasef, kojega je izrekla u razgovoru sa spomenutim Kom-nenom Be}irovi}em. Iznose}i voja bogata iskustva iz nere-{ivih negativnih posqedica Asuanske brane po spomenike uKarnaku na Nilu, Seres Visa Vasef je Be}irovi}u kategori~-ki rekla: „Ne dajte nipo{to vodi blizu spomenika!” (Poli-tika, 14 IV 1988). Ako ne uzimamo k znawu, uslovno re~eno,nikakve druge, mogu}e negativne posledice pregre|ivawa Mo-ra~e u Platijama, prema „oficijelnom” projektu, osim mana-stir Mora~u, kao potencijalno ugroèni istorijski spome-nik, vi{eslojne i vi{estruke ukorijewenosti u istorijskusvijest, u egzistencijalno trajawe i svekoliku antropolo{kutradiciju ovoga naroda, to bi bio, sam po sebi, dovoqno re-spektivan i relevantan razlog da se temeqito preispitaju svisli~ni projekti, koji bi na bilo koji na~in mogli dovesti upitawe opstanak manastira u bliòj i daqoj budu}nosti. A tobi se, po svemu sude}i, upravo moralo dogoditi, ako bi se tajspomeni~ki kompleks na{ao na obali, ili ~ak u blizini oba-le potencijalnog jezera, u ~emu su bili sasvim jasni priznatistru~waci iz te oblasti, profesori dr Milka ânak-Medi} idr Sreten Petkovi}, u svojim iskazima novinaru Goranu Se-kulovi}u (Pobjeda, 26 XII 1988).

- 144 -

Komnen Be}irovi}

Napokon, smatramo neophodnim podsjetiti i na vi{e na-pisa akademika dr-a in`. Vladislava Vlahovi}a, koji se, sastanovi{ta nesporne stru~nosti, energi~no suprotstavqa an-drijevskom projektu mora~ke brane, nude}i pri tom dalekobezbolnije alternative u slivu Mora~e, ~iji bi kona~ni ener-getski dobitak bio ravan onome iz Andrijeva, uz mawu cijenu,mawi rizik i daleko lak{e posqedice posve relevantne~inioce (manastir Mora~a, saobra}ajnice, ekolo{ko-kli-matsko-reqefni kompleks i sl.).

Svejedno je kako }e odlu~iti oni koji odlu~uju u vezi selektroenergetskim projektom „Mora~a”, smatram da bi bilaprimjerena krajwa opreznost i ponovno, temeqito preispiti-vawe svih, do sada, iznesenih ~iwenica koje figuriraju u to-me kompleksu. Pogotovo se treba kloniti naglih odluka,rje{ewa i radikalizacija, poslije kojih, kako znamo, poprav-ke vi{e nema. Ovo nagla{avamo stoga, {to takav pristuppitawima kao {to je ovo, ne moè i ne smije biti iskqu~ivostvar „pozvanih” i „posve}enih”; to je vitalni problem cije-la naroda. Ta ~iwenica bi, vaqda, morala da obavezuje „nosi-oce vlasti i funkcija” da, ne samo saslu{aju voh populi, negoi da uvaè pone{to i od neslu`bene narodne pameti. Ovazemqa i wena prirodna su dobro i svojina sviju nas; niko ni odkoga ne moè sebi monopolisati pravo da svojeglavo i jedno-umno, nepromi{qeno i svojevoqno ar~i i rasipa budu}nostpotomaka ovoga nara{taja!

Ne bi smjeli mimoi}i podsje}awe na odurni lov}enski,faraonski megalo-monument iz ve} poodavnih sedamdesetihqeta. Koliko li je samo umnijeh glava ove zemqe u to vrijemeuloìlo sve napore i argumente ne bi li odgovorili tada{wecrnogorske valstodr{ce da ne izvr{e svoj hiroviti lov}en-ski naum! Ni{ta sve to nije pomagalo, ~ak ni izri~iti zavjetVladi~in, da se u Kapelu ne dira! Niklo je, po ogromnu mate-rijalnu cijenu, ~udovi{te navrh Lov}ena koje ve} u na{e danevidno propada, jer mu se, kaù – ne zna gazda?!

Sve su ovo preskupe opomene onima koji ubudu}e budu uprilici da donose odluke op{teg i kapitalnog zna~aja. Suvi-{e su skupi eksperimenti te vrste, ~ije su posqedice izrazi-to negativne, trajne i naj~e{}e nepopravqive, da bi ih smjeli

- 145 -


ponavqati. Uz svu odgovornost i rizik da, mo`da, i grije{im,ipak sam sklon mi{qewu i sudu onih koji smatraju da je pro-jekat brane kod Andrijeva u Platijama jedan od takvih ekspe-rimenata koji bi, izvjesno, prouzro~io daleko vi{e raznors-nih i trajnih negativnih posqedica nego {to bi bila energet-ska korist od wegove realizacije.

Ukazao bih ovdje na par ~iwenica, zbog kojih sam izri~i-to protivan andrijevskom hidroenergetskom projektu, a koje,~ini se, u dosada{wim javnim mi{qewima i raspravama natu temu nijesu, ili bar ne dovoqno, nagla{ene. Evo tih~iwenica. Pisac ovih redaka, budu}i da radimo na istom fa-kultetu, imao je priliku i ~ast, da razgovara sa akademikomprof. dr-om Dragoslavom Srejovi}em, svjetski poznatim ar-heologom (podsjetimo: otkrio je Lepenski vir u \erdapu, kaoi tajnu Gamzigrada kod Zaje~ara), koji je vr{io po~etnaistraìvawa u pe}inama pored Mora~e, u rejonu Bio~a. Namoje pitawe {ta ima tamo, odgovorio mi je doslovno ovo:„Tamo je pravi neiscrpni arheolo{ki rudnik, ~iji se kul-turni slojevi kontinuirano proteù od dalekog paleolita,milenijumima daqe od kulture Lepenskog vira, pa sve doSredweg vijeka”! A ~iwenica da je istraìvawe zapo~etotek na malom prostoru, a da ~itav daqi, uzvodni pe}inskiambijent Mora~e jo{ nije ni taknut, govori sasvim dovoqnosama za sebe. Smije li iko razuman, pitamo se, prenebregnu-ti tu kapitalnu kulturolo{ku i nau~nu ~iwenicu, konstato-vanu od jednog autoriteta nauke, kakav je akademik Srejovi},i ignorisati sve kobne posqedice po kulturu Crne Gore iJugoslavije, u ime bilo kakve, i bilo koliko korisne elek-tri~ne struje?

Svi dosada{wi osporavaoci andrijevskoga projekta, uzniz drugih argumenata, samo su marginalno doticali kawonMrtvice! Odgovorno tvrdim da je Mrtvica jedinstven prirod-no-geografski fenomen u Evropi, a mo`da i u svekolikomesvijetu. Wena duìna je preko 10 kilometara, a profil joj ni-gdje nije {iri od 200-250 metara, ~ije se okomite litice, s do-sta vegetacije, ~ak i rijetke (tisovo drvo, npr.) uzdiù i do1500 m relativne visine. Prohodna je samo za kowa i pje{aka.O tome remek-djelu prirode, na àlost, na{ svijet jo{ uvijek

- 146 -

Komnen Be}irovi}

gotovo ni{ta i ne zna. âk i onaj iz susjednih crnogorskih na-seobina! Pored prirodne, neponovqive qepote ovoga kawona,mnogo je {to{ta iz istorijskog trajawa i opstajawa qudi uRovcima, vezano za Mrtvicu, ali to nije tema ovoga napisa.Budu}e, eventualno jezero, potpuno bi zatvorilo ovaj veli-~anstveni kawon i u~iwelo ga posve bezvrijednim za sva budu-}a vremena, {to bi bio ne samo grijeh i sramota, nego i o~itdokaz na{e nepameti i civilizacijske nezrelosti.

Ko to moè i smije preuzeti na sebe istorijsku odgovor-nost pred budu}no{}u da neodgovorno i rasipni~ki, nedoma-}inski, kona~no, uni{ti i potre takva prirodno blago ka-kvo je Mrtvica? A Mrtvica nema cijene, ni u novcu, ni uelektrici!

I, na kraju, podsjetimo i na jo{ jednu, nikako ne i naj-mawe va`nu, ~iwenicu u kontekstu mora~kih energetskihprojekata. Mukotrpnom i skupom gradwom drumske magistra-le kroz Platije, ìvotom i glavom je podmirilo tu saobra-}ajnicu na desetine, neki kaù da je i stotina navr{ena,wenih znanih i neznanih neimara. Samo prilikom ru{ewagoleme konstrukcije mosta na Pjenavcu, na ulasku u Platije,sa rova~ke strane, poginulo je, krajem {ezdesetih godina,oko ~etrdeset qudi. Pa zar i to nije svojevrstan, ne samo gra-diteqski, ve} i eti~ki spomenik za budu}a pokoqewa, premakojemu bi se morali odnositi sa du`nim po{tovawem i pije-tetom? A wega bi nepovratno smjestilo u tmu{e trajnoga za-borava budu}e rova~ko-mora~ko jezero.

ôvjek mora sa~uvati i du{u, ako èli ostati ~ovjekom…


- 147 -


PROF. DR DEJAN MEDAKOVI],istori~ar umjetnosti, ~lan SANU

STUDENICA I MORAÂ KAO SPOMENICIEVROPSKE CIVILIZACIJE

Povodom pisma uglednih vizantologa u Tajmsu

SSkoro neopaèno pro{la je u na{oj javnosti vest de je gru-pa engleskih kulturnih i javnih radnika na ~elu sa ~uve-nim svetskim vizantologom Dimitrijem Obolenskim, u

rubrici „Pisma uredniku” u londonskom Tajmsu od 21 marta1989 godine objavila i napis pod naslovom „Ugroèna isto-rijska balkanska sredi{ta”.

S obzirom na izuztnu va`nost ovoga ~ina, vredi da se sasadràjem ovoga pisma upozna i na{a javnost, a isto tako onozasluùje i komentar koji treba da potekne iz zemqe za ~ijuse kulturnu ba{tinu zalaù ovi ugledni nau~nici. Tekst pi-sma glasi:

Vesti o ozbiqnoj opasnosti koja preti jugoslovenskimkulturnim dobrima veoma su nas uznemirile. Vekovni mana-stiri Mora~a u Crnoj Gori, i Studenica u Srbiji, podignu-ti su pored reka koje }e biti preplavqene ako se predloènihidrotehni~ki radovi obave ove godine.

U toj situaciji bi se Mora~a, sa svojim u ~itavom svetuproslavqenim ciklusom fresaka iz HÁÁÁ veka, na{la narubu ogromnog ve{ta~kog jezera, jedva koju stopu iznad vode-ne povr{ine. Ceo bi manastir bio doveden u opasnost.

Prema tom planu, orijentisanom na proizvodwu ve}e ko-li~ine hidroelektri~ne energije bila bi zauvek potopqenai veli~anstvena klisura du` reke Mora~e. Postoje i drugare{ewa koja ne bi upropastila ni manastir, ni predio.

Mora~a je lako dostupna sa ìvopisnog novog brdskog pu-ta koji povezuje jadransku obalu i severnu Gr~ku – puta kojikoriste hiqade motorizovanih turista iz Evrope i SAD-a.

- 148 -

Mnogi od wih sada se zaustavqaju i pose}uju manastir. Akose plan ostvari, jedan od glavnih turisti~kih pravaca biobi àlosno osiroma{en.

Veli~anstveni manastir Studenica koji je krajem XIIveka podigao Stevan Nemawa, osniva~ sredwovekovne srpskedràve, visoko se uzdiè u udaqenom brdovitom kraju. Ovdeje planom predvi|eno da se reka zapre~i branom nekoliko ki-lometara uzvodno od manastira da bi Kraqevo dobilo vi{esveè vode za pi}e. I ovog puta druga re{ewa postoje.Pre~i{}avawem vode iz Zapadne Morave, izbegli bi se pore-me}aji prirodne sredine.

Mnogi Jugosloveni èstoko su se opirali usvajawu ovihprojekata. Vreme je da progovore i wihovi prijateqi iz ino-stranstva kojima je stalo do o~uvawa pejzaà i istorijskihspomenika u Jugoslaviji. @elimo da zamolimo nadle`ne jugo-slovenski vlasti da jo{ jednom provere svoje planove i ispi-taju druga re{ewa pre nego {to nenadoknadive {tete budunanete manastirima Mora~i i Studenici, koji su deo i tone zanemarqiv na{e zajedni~ke evropske ba{tine.

Dimitri Obolenski (Dimitri Obolensku), Robin Kormak(Robin Cormack), Selia Hauksvort (Celia Hawkesworth), AnKindersle (Anne Kindersleu), Siril Mango (Ciril Mango),Stiven Ransiman (Steven Runciman), Dejvid Vinfild (DavidWinfield).

Prvo {to nama, koji se bavimo sopstvenom kulturnom pro-{lo{}u, iskrsava kao du`nost svakako su re~i iskrene za-hvalnosti za zabrinutost i po{teno zalagawe ovih umnihqudi koji su osetili potrebu da se oglase u korist na{e kul-turne ba{tine. Na{a zahvalnost je utoliko ve}a {to ona sve-do~i da su danas u Evropi i svetu ve} uveliko shva}ene izuzet-ne vrednosti umetnosti nikle na na{em tlu, da su prigrqenekao op{te kulturno dobro, a wene poruke postale deo na{ezajedni~ke evropske duhovne ba{tine. Hvala ovim nau~nici-ma, jer u nama bude nadu da nismo sami u ovakvim razmi{qaw-ima sa kojima smo svojevremeno kao dràva bili rukovo|enipriska~u}i u pomo} ugroènoj dolini kraqeva u Egiptu. IzVelike Britanije stiglo nam je jo{ jedno svedo~anstvo da su

- 149 -


poruke velike umetnosti, svjedno u kojoj su sredini i naroduone nastale, zajedni~ka briga da se ne samo protuma~e nego isa~uvaju kao duhovno zave{tawe od neprocewive vrednosti.Na na{em primeru dobili smo nove dokaze o smawenom svetua pro{irenoj humanisti~koj solidarnosti, o nemogu}nosti dase na ovom evropskom a sutra ve} i na svetskom prostoru, ì-vi izolovano i bez obzira na mi{qewe svojih suseda. Bude sestare dobre nade o jednom duhovno ujediwenom svetu i mi mo-èmo biti zadovoqni da su za wihovo ispoqavawe bili povodupravo dva na{a manastira HÀÀÀ veka, oba sa vrha svih na{ihkulturnih dostignu}a.

Pokre}e ovo pismo i druga na~elna pitawa. Za mene jebitno samo pitawe, koje me stavqa pred nedoumicu, o poloà-ju na{e konzervatorske slu`be, o snazi wene re~i iubedqivosti wenih odluka. Jer sumwe nema, slovo zakona je ja-sno i ono kona~nu re~ daje zavodu za za{titu spomenika kul-ture. Dosada{wi tok rasprave oko izgradwe hidrocentralekraj Studenice i Mora~e jasno svedo~i da su grlatiji svi onikoji se pona{aju kao da i ne ~uju glas konzervatora, a pragma-tizam investitora ru{i pred sobom sve zakonske prepreke. Uslu~aju Studenice, javna je tajna da se prvo po~elo sa projek-tovawem brane na unapred odabranoj lokaciji i da se, razumese, ukoliko bi se odstupilo od ovog projekta, odmah postavqa-lo i pitawe ve} davno potro{enih sredstava.

Me|utim, ostavimo se praznih re~i i jalovih rasprava.Sudbinu manastira Studenice i Mora~e obavezni su da re{eoni kojima je zakon poverio ovakvu odgovornu i te{ku du-`nost. Mudri apel iz Velike Britanije samo nas podsti~e iohrabruje da je u na{im nastojawima ve} nastupilo vreme ka-da i ubudu}e ne}emo biti nemo}ni usamqenici koje bezobzir-no moè da gazi neumoqiva tehnokratija, zaklawaju}i se izaneprikosnovenih svetiwa, vi{ih privrednih potreba. I ta-ko, sre}om, reke Studenica i Mora~a nezadrìvo teku i uli-vaju se u velike tokove jedinstvene evropske civilizacije.Na{a je èqa da tamo na|u i svoje kona~no spokojstvo.


- 150 -

Komnen Be}irovi}

KAWON MORAÊ KAO NADAHNU]E SLIKARANIKOLE VUJO[EVI]A

UUina~e prostranom ateqeu Nikole Vujo{evi}a uredno supostrojena platna – toliko ih je da se zbog wih prostor~ini mawim. Ovaj slikar, kojeg zapravo ne treba, bar ov-

dje u Crnoj Gori, posebno predstavqati, upravo priprema ve-liku samostalnu izlo`bu u septembru, koja }e biti postavqe-na u Galeriji „Josip Broz Tito”. S obzirom da je rije~ o veli-kom izlo`benom prostoru, jasno je da izlo`ba ne smije da do-zvoli da je prostor „proguta”. Slikar je upravo izdvojio oko150 radova, uglavnom velikih dimenzija. No nije rije~ o re-trospektivi, kako bi se dalo naslutiti po ovim podacima –rije~ je o produkciji iz posqedwe dvije godine.

Ni jedna od ovih slika jo{ nije iza{la iz ateqea. Sve jeto nastalo u jednom èstokom tempu, 15-satnom radnom danu,fazi koju ni slikar ne uspijeva sam da objasni.

– Ima tu dosta novog, spontanosti, ekspresije, asocijaci-je, mnogo slobodnijeg pristupa temi koju sam i do sada radio,druga~ijeg kolorita. Ina~e sam veoma kriti~an prema sebi.Uvijek mi je trebalo da pro|e neko vrijeme kako bih ta~noznao {ta sam to napravio. A napravio sam jo{ mnogo vi{e odovoga {to }e i}i na izlo`bu. Puno sam radio, san sam izgubiou tom èstokom psihofizi~kom tempu. Jednostavno sam u{aobio u fazu kada vi{e nijesam mogao da prestanem da radim. Atako sam èlio ponekad da napravim pauzu.

Nikola Vujo{evi} nije do sada ùrio sa samostalnim iz-lo`bama. Posqedwu u Crnoj Gori je imao prije deset godina.Sje}amo se i wegove retrospektive u Vladinom domu na Ceti-wu 1976, kada se tako|e predstavio sa vi{e od stotinu radova.Za dvije godine }e obiqeìti jubilej – 40 godina od prve sa-mostalne izlo`be. Za tu priliku ~uva jo{ mnogo starijih sli-ka, tako|e do sada neizlaganih.

- 151 -

– Volio bih, kaè, da priredim retrospektivu u novojzgradi titogradske Moderne galerije. Ako ona do tada bude za-vr{ena, naravno.

Opus ovog slikara neizbje`no identifikujemo sa neis-crpnom temom kojom je opsjednut – kawonom Mora~e, Platija-ma. Slikar nam ga zapravo stalno nanovo otkriva i kao da nasnagovara da se u wega zaqubimo, kao {to je i on ve} mnogo go-dina. Pitamo ga kada je zapravo u{ao u Platije.

– Ro|en sam ovdje, kaè, ìvio pored Mora~e i kad sam ujednom trenutku, umoran od portreta koje sam neko vrijeme in-tenzivno radio, èlio da se okrenem na drugu stranu, bio je topejza`. A ako sam ve} èlio pejza`, onda je to morala da budeMora~a. Moram da kaèm, Vuko Radovi} je to po~eo da radiprije mene. Platije sam prvi put vidio na wegovim slikama.Nas dvojica smo, me|utim, potpuno razli~iti. Zajedno smo iz-lagali mnogo puta – ali su to dvije razli~ite stvari.

Platije su za mene, kaè Vujo{evi}, oli~ewe crnogorskogpejzaà. Oduvijek sam znao kako je ~ovjekov ìvot kratak zajedne Platije. Poslije toliko vremena drugovawa sa wima,sve mi je jasnije kako mnogo toga ne}u sti}i da otkrijem uwima. [to vi{e oduzimam od kawona, sve vi{e ostaje neis-traènog. To sam odavno znao ali sada sve sna`nije i sna`ni-je osje}am. Pro{lo je 40 godina a ~ini mi se da sam tako malood wega otrgao.

Iz kawona, dakle, wegove nena~ete qepote, slikar nijeimao kud. Taj kawon za koji Vujo{evi} kaè da je draguq cr-nogorske prirode prema kome je ona bila posebno dare`qiva,zamalo ga nijesmo potopili.

– Jo{ je on u opasnosti, kaè slikar. Nadam se da nikadane}emo mo}i skupiti te ogromne pare koje su potrebne zagradwu hidrocentrala. Sama ~iwenica da je rije~ o najatrak-tivnijem kawonu u Evorpi, izuzetnom pejzaù, dovoqna je dase ne dvoumimo, ve} da ga treba sa~uvati. Oko kawona jo{ jemnogo neotkrivenih kutaka – kawon Mrtvice, desne pritokeMora~e, na primjer. Jo{ je nepristupa~an i nepoznat, ali jenekud jo{ upe~atqiviji od samog kawona Mora~e. ProfesorSrejovi}, poznati arheolog iz Beograda – nastavqa Vujo{e-vi} – mi je nedavno ispri~ao kako je wegova ekipa otkrila, od

- 152 -

Komnen Be}irovi}

Bio~a do Platija, ~itav lanac pe}inskih naseobina starih ido 150 hiqada godina. Treba li i to uni{titi prije nego {touspijemo da sve ispitamo, provjerimo. Pomenimo i remek-djelo sredwovjekovne arhitekture i slikarstva, manastirMora~u. Treba li jo{ da nabrajamo kako bi znali {ta nam je~initi?

Ve} dvadeset godina Vujo{evi} je svakog dana u svom ate-qeu na Bio~u, {to ga je tamo smjestio ne bi li bio bliì am-bijentu koji je nadahnuo veliki dio wegovog opusa. Ipak sadanajavquje jednu malu pauzu.

– U titogradskoj Modernoj galeriji nedavno, sre|uju}isvoj fond, nai{li su na jednu moju sliku, motiv Stare varo{i,ra|en na kartonu za pakovawe, pedeset i neke godine, pri~aslikar. Poèlio sam da se malo bavim opet tim ambijentom,ponovo bih da radim i portrete od kojih sam ve} davno pobje-gao. Kada zaokruìm ta svoja interesovawa na platnima, izlo-ì}u ih ovdje u Titogradu.

Bi}e to jedan sasvim druga~iji Vujo{evi} kakvog do sadanijesmo upoznali.

Jovanka Vuja~i},Pobjeda, 25 jul 1989.

- 153 -


QUTICA PO(D)MIRUJE STRUJNE POTREBE

Postoje svi uslovi da se ne nanose}i nikakvu {tetu dobijena Qutici, u sredwem toku Tare, ista koli~ina

elektri~ne energije koja ho}e da se dobije po cijenu prave katastrofe na Mora~i

VVi{e od 20 godina Crna Gora je gradila jednu koncepcijumogu}eg kori{}ewa svojih hidroenergetskih i vodopri-vrednih potencijala. To, u naj{iroj javnosti ve} dobro

znano opredjeqewe – da se, uz mawe-vi{e detaqno istraènatehni~ko-energetska i ekonomska rje{ewa, na Tari elektranegrade uz prethodno usagal{avawe zajedni~kih interesa trisocijalisti~ke republike – Crne Gore, Bosne i Hercegovinei Srbije, a potom i na Mora~i gradio bi se sistem centrala,tako|e za zajedni~ke potrebe i zajedni~kim snagama i sred-stvima svih, ili bar ve}ine zainteresovanih ~lanica jugoslo-venskog sistema elektroprivrede. Dogovor u troje bio je, po-lovinom 1984 godine, verifikovan i u Skup{tinama tri repu-blike. Pao je ubrzo potom zbog toga {to je bila predvi|enaizgradwa HE „Bijeli brijeg” u najqep{em i najatraktivnijemdijelu kawona Tare…

Akademik dr Vladislav Vlahovi}, iskusni geolog i ener-geti~ar, u~esnik u utvr|ivawu svih profila za brane do sadaizgra|ene ili isprojektovane u Crnoj Gori, jo{ prije ~etirigodine – predloìo je rje{ewe – dao ideju za kori{}ewe hi-droenergetskog i vodoprivrednog potencijala sredweg tokaTare. Uz mno{tvo nau~no potkrijepqenih argumenata on, na-ime, predlaè da se na oko dva do ~etiri kilometra uzvodnokod mosta na \ur|evi}a Tari, u blizini vrela Qutica, podig-ne brana. Odatle bi se formiralo akumalaciono jezero sa 531milion kubika vode. Ta bi akumulacija regulisala 78% vodekoja se javqa na izlazu kawona Tare. HE „Qutica” sa takvom

- 154 -

akumulacijom, padom vode od 146 metara i uz prosje~an protok59 kubika vode u sekundi, proizvodila bi oko 631 milion ki-lovat sati elektri~ne energije godi{we. (Uz izgradwu, reci-mo, HE „Komarnica” sa bazenom od 200 miliona kubika vode,ispunili bi se uslovi iz dogovora tri republike).

Akumulaciono jezero HE „Qutica” prostiralo bi se oko30 kilometara uzvodno, do sela Slatina nizvodno od Mojkov-ca. Osim izmje{tawa 13,6 kilometara postoje}eg puta, jezerone bi topilo ni obradivu zemqu u Poqima, niti naseqa, izu-zev nekoliko ku}a u Dowoj Dobrilovini i Pro{}ewu. Tako|ese ni najdubqi i najqep{i dio prirodno o~uvanog dijelakawona Tare, u duìni oko 46 kilometara, dakle, u ~itavoj du-ìni rijeke kojom se sada splavari – ne bi potapao. Naprotiv,reìmom rada HE „Qutica”, omogu}ilo bi se splavarewe i uvrijeme kad je za to nepovoqan prirodni protok voda.

– Projektna i druga dokumentacija mogla bi se veoma brzouraditi, a ni izgradwa te centrale ne bi trajala duè od trigodine – tvrdi dr Vlahovi}. Ve} su izgra|eni putevi, dovede-na struja…

Tara se – i wena voda i prostor oko we – od Mojkovca pado mjesta odakle po~iwe splavarewe (a to je nizvodno od vre-la Qutice, od mogu}eg profila za podizawe brane) ni za {tane koristi, niti ima planova za to. Taj prostor moè, dakle,da se vrednuje – kroz elektri~nu energiju. Tih tridesetak mi-liona dolara, koliko bi bila vrijednost godi{we proizvod-we HE „Qutica”, te{ko da bi se toliko u nedogled odricaloi mnogo bogatije dru{tvo nego {to je crnogorsko, pogotovukad postoji nesumwivo kompromisno rje{ewe koje moè dapodmiri i zalagawa „zelenih”, da se sa~uva kawon i svidraguqi i rariteti ovog prostora, i ideje stru~waka kako dase do|e do – zelenih nov~anica.

Vu~i} Tomovi},Pobjeda, 28, 29 i 30 novembar 1989.

- 155 -


JOVAN DUJOVI],pjesnik, publicista

SVJETSKI BOJ ZA MORAÛ

KKada je Komnen Be}irovi}, koji se nakon godina stran-stvovawa vratio u Qevi{ta, pod sami izvor Mora~e, gdjeje i dom podigao, ~uo izjavu predsjednika Izvr{nog vije-

}a Crne Gore dr-a Radoja Konti}a o tome kako }e i na koji na-~in biti obezbije|ena sredstva za skora{wu izgradwu hidro-elektrana na Mora~i, veoma se iznenadio. [ta je sad ovo? Zartrogodi{wi boj koji se vodi u mo}nim medijima, od engleskogTajmsa, preko pariskog Monda, zatim {vajcarskih, wema~kihi na{ih glasila, u kom u~estvuju znamenita svjetska imena, odoksfordskih profesora, nau~nika i istori~ara, stru~wakaUneska, do ekologa, kwièvnika i crkvenih veledostojnika, –nije imao svrhe?

Je li mogu}e, pitao se Komnen Be}irovi}, koji qepote za-vi~ajne mu Mora~e, ubraja me|u vrhunske svjetske qepote, daniko nije htio da ~uje bruj svjetske javnosti, posebno svjetskogstru~waka za ~ovjekovu sredinu, [vajcarca Franca Vebera?Ovaj je uspio da za{titi i slavne Delfe, rezervat od 600 kva-dratnih kilometara na kome u Australiji ìve diqi kowi,predjele Francuske, [vajcarske, Austrije…

Bio je ovdje Franc Veber i svemu se divio, od Mora~e vi-|ene u glavnom gradu i s wegovih mostova, du` Platija do ma-nastirskog zdawa Nemawi}a, za koje }e re}i da pripada prvo-razrednoj svejtskoj ba{tini, i da }e u~initi sve da se Mora~aproglasi naj~istijom evropskom rijekom. Desetak novinara,{vajcarskih, austrijskih, francuskih – me|u ovima urednikekolo{ke rubrike Monda – Roè Kan – obasuli su Mora~u iwenu prirodno-kulturnu ba{tinu, najvi{im pohvalama.

Mnogo toga je Komnen Be}irovi} uradio da se spasi Mora-~a, ali jo{ strahuje, kaè, da se Crnoj Gori „ne ponovi Lov-}en sa mauzolejom”, uprkos tome {to su Unesko, pa i Svjetska

- 156 -

banka iz Va{ingtona, voqni da se ovaj predio za{titi kaodio svjetske prirodne i kulturne ba{tine.

O tome {ta je moglo da se desi da je Svjetska banka odo-brila kredit, prije dvije godine, za finansirawe mora~kihhidroelektrana, kazivao je Be}irovi}u, u Parizu, predstav-nik te institucije Tom Kalan, koji je nadgledao realizacijukredita za kultivisawe ]emovskog poqa. „Gotovo je nevjero-vatno kako umalo nijesmo pristali da finansiramo ovu ka-tastrofu!”

Razlog za Kalanovo zgraàvawe bilo je pismo znamenitihengleskih nau~nika s Oksfordskog univerziteta, na ~elu sapoznatim vizantologom Dimitrijem Obolenskim, objavqeno21 marta 1989 u londonskom Tajmsu, u kome, izme|u ostalog,stoji:

„Vjekovni manastiri, Mora~a u Crnoj Gori i Studenica uSrbiji podignuti su pored rijeka, koje }e biti preplavqeneako se predloèni hidrotehni~ki radovi obave. U tom slu~a-ju bi se Mora~a sa svojim, u cijelom svijetu proslavqenim ci-klusom fresaka iz HÀÀÀ vijeka, na{la na ivici ogromnog vje-{ta~kog jezera, jedva koju stopu iznad vodene provr{ine. Ciomanastir bio bi doveden u opasnost. Prema tom planu koji jeorijentisan na pove}anu proizvodwu elektroenergije, bilabi zauvijek uni{tena i veli~anstvena klisura du` rijeke Mo-ra~e. Postoje i druga rje{ewa koja ne bi {kodila ni manasti-ru ni predjelu”.

Po{to su zatim ukazali na sli~nu opasnost koja prijetidrugom velikom spomeniku srpske kulture, manastiru Stude-nici, ovi ugledni istori~ari umjetnosti obratili su se jugo-slovenskim vlastima da „jo{ jednom provjere svoje planove iispitaju druga rje{ewa prije nego {to bude nanesena nenadok-nadiva {teta manastirima Mora~i i Studenici koji su zna-~ajni dio na{e zajedni~ke evropske ba{tine.” Potpisalaprva imena britanske i evropske vizantologije: DimitriObolenski, Robin Kormak, Selia Hauksvort, Ana Kindersle,Siril Mango, Stiven Ransiman, Dejvid Vinfild.

Oglasila se i Seres Visa Vasef, istori~ar umjetnosti iegiptolog, dugogodi{wa saradnica Uneska, koja, poslije gor-kog iskustva spomenika egipatske civilizacije ugroènih

- 157 -


vje{ta~kim Asuanskim jezerom, poru~uje: „Nipo{to voda bli-zu spomenika!”

Pored Komnena Be}irovi}a, koji je u pariskom Monduopjevao niz na{ih kulturnih znamenitosti, od Studenice,Hilandara do Ostroga i Lov}ena, pored uglednih qudi izEvrope, u boj za spasavawe ovog izuzetnog prirodnog bogat-stva, ukqu~ili su se i mnogi na{i ugledni qudi iz raznihoblasti nauke i umjetnosti.

Poznati slikar Vuko Radovi}, Mora~anin, uvjeren je da sutu umije{ani „maheri vi{eg stila”, a Qubo Popovi}, kojiìvi i slika u Parizu, ne moè shvatiti da Crnogorci „kojiìve na qutom kr{u ne znaju da cijene prirodu. Sada se naje-danput pojavquje gomila tih ~udovi{ta koja nastoji da uni-{ti prirodu oko Mora~e”. Boò Kova~, poznati crnogorskiekonomista, tvrdi da tu ideju o HE na Mora~i nastoji da rea-lizuje „generacija pedesetih godina, ~ije je znawe i shvatawena nivou „Kratkog kursa istorije SKP(b)”, kako je socijali-zam jednako elektrifikacija + industrijalizacija”! On sma-tra da bi se sredstvima od oko pola milijarde dolara, kolikoje potrebno za uni{tewe kawona i manastira, moglo zaposli-ti 30.000 radnika. Jer, mi imamo dovoqno energije, samo je nekoristimo racionalno.

Mitropolit crnogorsko-primorski Danilo upozoravada bi izgradwom brane od manastira ostale samo puste zidi-ne, a vladika Amfilohije Radovi} da bi to bilo isto kao kadbi to sveto zdawe pogodila atomska bomba. Dok Batri} Jova-novi} tvrdi da „manastir Mora~a i kawon Mora~e nijesufeudi pojedinaca, ve} zajedni~ka ba{tina dana{wih i budu-}ih generacija na ovom tlu… Jer je premnogo neshvatqivihodluka bilo na kojima su wihovi donosioci i predlaga~i do-bro {i}arili”.

In`. Vladislav Vlahovi}, koji zagovara izgradwu mawihhidroelektrana, kao in`. Branko Kujovi}, uz sve ostalo, ~vr-sto su ubije|eni da bi stvarawem akumulacije u Platijama,bio nad Titogradom postavqen Damaklov ma~ koji bi sa svojih300 miliona kubnih metara vode, prijetio da, u slu~aju prolo-ma brane „Andrijevo”, sve pod sobom satre i zatre, do Skadrai Jadrana.

- 158 -

Komnen Be}irovi}

Akademik Pavle Mijovi}, kaè da bi se „potapawem ~ude-snog kawona ponovilo ono {to se desilo Pivi – prepolovilabi se Mora~a, naru{io bi se wen dosada{wi pojam i dobilebi se dvije nove, nemora~ke, nebdrske i necrnogorske obalemrtvih voda, u kojima ne bi imao ko da se ogleda. Obezqudi}eMora~a kao {to su obezqudile Crmnica i Piva”.

Me|u na{im uglednim kulturnim poslenicima koji su uz-nemireni ovim vi{egodi{wim nastojawem da se, kako re~eKomnen Be}irovi} Mora~a utamni~i, pomenimo autoriteteo ~ije stavove niko nema prava da se oglu{i, kao {to su: Cr-nogorska akademija nauka, Udruèwa kwièvnika Srbije iCrne Gore, profesori Filozofskog fakulteta u Beogradu,Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve, Zavodiza za{titu prirode i spomenika Crne Gore, dr DragoslavSrejovi}, arheolog, Mir~eta \urovi}, inèwer, Cane Jani-}ijevi}, Bojana Vujanovi}, ekolozi, in`. Radosav Zekovi}, ar-hitekta, dr Sreten Petkovi}, dr Milka-ânak Medi}, Dra-giwa Kujovi}, istori~ari umjetnosti, dr Aleksandar Dra{-kovi}, istori~ar, dr Branisalav \iri}, geolog, dr Dejan Me-dakovi}, istori~ar umjetnosti i pjesnik, Momir Vojvodi},\uza Radovi}, Slobodan Rakiti}, kwièvnici, Nikola Vu-jo{evi}, slikar, Miodrag Leki}, ministar za kulturu… Spi-sak je preduga~ak.

No i pored svih poziva i dokazivawa da }e stradati jedanod najzna~ajnijih kulturno-istorijskih spomenika na{e civi-lizacije i jedan od najznamenitijih kawona u Evropi u komesu, uz to, otkriveni i tragovi pra~ovjeka, kao i pored~iwenice da bi se pet-{est stotina miliona kilovata elek-troenergije moglo ostvariti na drugim izvori{tima u CrnojGori, na vrelu Qutici na primjer, zapelo se za tih 700 mili-ona kilovata, koliko bi se ostvarivalo izgradwom hidroe-lektrane na Mora~i!

Ne koqemo li mi to vola radi kile mesa?

Pobjeda, 24 decembra 1989.

- 159 -



RIJE^ O MORAÎ*

Ista ona izopa~ena boq{evi~ka svijest koja je skrhala i uono faraonsko ~udo ujarmila slobodarski vrh Lov}ena, ho}esada da ujarmi u brane i ustave slobodarsku rijeku Mora~u i

da, potapawem wenih prekrasnih obala, potopi slavnupro{lost a time i budu}nost na wima

Bra}o i sestre!

NNeka nam je sre}an dana{wi sun~ani praznik svetog Save~iji sinovac knaz Stefan, sin Vukanov a unuk Nemawin,nadahnut primjerom svog djede i svog strica, podiè ovaj

velelepni sveti hram prije gotovo sedam i po vjekova. Spome-nik i jubilej kojima bi se mogli podi~iti i narodi s najboga-tijom civilizacijskom ba{tinom, a mi smo, evo, do{li dotleda je ovo svetili{te vjere pravoslavne, ovo svjedo~anstvo srp-skog umjetni~kog genija, ovo ogwi{te slobode naroda mora~-ko-rova~kog kroz vjekove, ugroèno, planiranim jezerom po-red wega, teè i ozbiqnije nego {to je to ikad ranije bilo usvojoj dugoj i burnoj istoriji!

Ali nije ugroèna samo lavra na Mora~i sa svojim gla-sitim neimarstvom i slikarstvom ~iju je slavu nadalekopronio wen Prorok Ilija, ve} su ugroèna, pored tih vrhun-skih djela ~ovjeka, i takva djela prirode kao {to su veli~an-stveni kawoni Mora~e i Mrtvice, {to ih dvije rijeke nei-marke zajedno sa kosmi~kom silama, tokom miliona godinagradi{e, i koje su zato pravi qetopis vje~nosti, hronika ibiblija svijeta. Prirodwaci, na primjer, kaù da je u kawon-

- 160 -

* Izgovoreno na skupu u odbranu Mora~e, uprili~enom od straneUdruèwa kwièvnika Crne Gore na Savindan, 27 januara 1990, uporti manastira Mora~e.

ima Mora~e i Mrtvice preostalo i da jo{ u wima rastebiqe iz dalekih vremena, koga vi{e nema nigdje na planeti.Kad je Mora~a s Mrtvicom po~ela kopati strahovite bezda-ni kojima smo jutros pro{li, ne samo da nije bilo ~ovjeka ni-ti i~ega {to je sada na zemqi, ve} je i slika vje~nih nebesai sazvje`|a na wima, bila sasvim druk~ija od ove koja se sadanama ukazuje. Takve spomenike vje~nosti, takve qepote i ve-li~ine zemaqske, takve ponose na{ega podnebqa treba naj-svetije i najdragocjenije ~uvati, a ne uni{tavati!

I stvarno ako bi propast Bogorodi~inog hrama na Mora-~i, bila prava civilizacijska nesre}a, propast Platija mo-ra~ko-rova~kih sa ~itavom dolinom Mora~e, bila bi ravnakataklizmi, smaku ovog dijela svijeta na kome smo mnogi odnas poniknuli uz jeku zavi~ajne nam rijeke. Naravno da bi, uslu~aju potopa, ta jeka zauvijek zamuknula, kao {to bi zamro i{um slavne Svetigore nad kojom smo malo~as bili i Nema-wi}a most doqe gledali. Ovaj najve}i i najqep{i vodopad uCrnoj Gori sa svojih sada{wih 55 bio sveden na svega 3 metra,ako do|e do stvarawa predvi|enog jezera. Dno tog jezera bi bi-lo u podno`ju \u|evine naspram nas za koju geolozi kaù da jenajve}e klizi{te u Dinaridima – razlog zbog koga je pedese-tih godina Jadranska magistrala pro{la s ove, a ne s one stra-ne Mora~e.

Zaista, brojna su, pored ovih, druga zla koja bi zadesilana{e podnebqe, ukoliko bi do{lo do ostvarewa ~udovi{nognauma potapawa doline rijeke Mora~e. U prvom redu, plavqe-wem od preko hiqadu hektara wiva, livada, vo}waka, pa{wakai {uma, te prekidawem puteva izme|u mora~ko-rova~kih sela,a posebno saobra}ajnice koja prirodno povezuje dvije Mora~ei Rovca sa glavnim gradom Crne Gore, – do{lo bi do straho-vitog poreme}aja ìvota naroda ovih krajeva koji bi opustje-li i obezqudili upravo u vrijeme kada se, zbog proma{ene in-dustrije i sve ve}e nezaposlenosti, zagovara povratak selu.Istovremeno bi nad stanovni{tvom svih naseqa od Platijado Rumije, posebno nad ìteqima Podgorice, bio stavqen Da-moklov ma~ od 320 miliona kubika vode, koliko bi sadràva-lo samo jezero „Andrijevo”, ne ra~unaju}i druga jezera plani-rana na Mora~i. Strepwa stanovnika doline Mora~e nizvod-

- 161 -


no od Platija grani~ila bi se s panikom u slu~aju ratnih su-koba ili zemqotresâ kojima je cijelo podru~je ina~e podlo-`no, a koji bi postali utoliko ~e{}i i è{}i {to bi ih iza-zivale vodene mase pritiskom na zemqinu koru, kao {to seve} doga|a u Pivi. Voda pak koja bi iz vje{ta~kih jezera naMora~i, doticala u Skadarsko jezero, bila bi toliko hladnada bi u wemu uginuo sav biqni i ìvotiwski svijet koji je tunastajao i prilago|avao se od iskoni. Oko samih jezera, opa-dawem nivoa vode u su{na doba, stvarao bi se pejza` kaqugei ispucale zemqe, {to ne bi bilo ba{ idealno za razvoj je-zerskog turizma koji neki navode u prilog gradwe elektranana Mora~i.

Ali pojava sli~na pomoru flore i faune u Skadarskom je-zeru, dogodila bi se samim potopom ili promjenom mikrokli-me koju bi on izazvao, u Rovcima i Mora~i u kojima bi, reci-mo, brojna divqa~ {to se zimi u wih seli iz sjeverne Crne Go-re, ostala bez svojih iskonskih skloni{ta. Orlovi bi, na pri-mjer, izgubili svoja stani{ta u liticama potopqenih kawonaMora~e i Mrtvice, u kojima se gnijezde. Tako bi ova veli~an-stvena ptica bila potopom istjerana iz mora~ko-rova~kihplanina, kao {to je p~ela, najmarqivije bi}e, Kombinatomaluminijuma zbog koga se najvi{e `rtvuje Mora~a, izgnana,ustvari istrijebqena iz Zetske ravnice, {to dovoqno govorio jednoj politici i upravi zemqom.

Presijecati velikim vodenim masama prirodnu odstupni-cu od Zetske ravnice ka planinskom zale|u Rovaca i Mora~e,ne bi bilo mudro ni iz strategijskih razloga. Tog mi{qewa jebio i na{ veliki, nedavno preminuli geolog Zarija Be{i}koji je smatrao da vojska ne bi trebalo da dozvoli podizawexinovske brane u Platijama „na vratima jedne zemqe u kojoj semr`wa protiv Jugoslavije predaje u {kolama”, kako mi je do-slovno jednom prilikom rekao, naravno misle}i na Albaniju.

Stvarawem velikog jezera Andrijevo u duìni od 25 ki-lometara, Crna Gora bi ostala bez jedne od svojih glavnihturisti~kih atrakcija, ìvopisnog puta kawonom Mora~e,probijenog pedesetih godina uz najve}e qudske napore i `r-tve. Umjesto da se na duìni jezera potapa, ovaj sa svojih 18tunela i 6 mostova, jedinstveni put na svijetu, wega bi, na-

- 162 -

Komnen Be}irovi}

protiv, trebalo modernizovati, {to bi mogao de u~ini, naprimjer, „Montenegroturist” ulagawem u razvoj kontinen-talnog turizma.

Tako|e bi bilo krajwe vrijeme da se razmi{qa o podiza-wu spomenika herojskim neimarima puta kawonom Mora~e, odkojih je wih preko stotinu, civila i vojnika, svoje ìvote utaj put ugradilo. Samo to, {to ~ini jo{ jednu stranicu veli-ke i vje~ite epopeje ove zemqe, a nekmoli sve ostalo, bilo bidovoqan razlog da se put ne potopi. Uostalom, zahvaquju}itom putu, koji se tako olako prinosi na `rtvu, kawon Mora~emoè da posjeti i vidi, najve}i broj qudi, {to nije slu~aj sakawonom Tare ni ve}inom drugih gdje se mora i}i pje{ke, nakowima, splavariti ili malim avionima ulaziti izme|u li-tica, kao {to se to radi u Velikom kawonu Kolorada.

Nestankom karstnog korita plahovite i ~iste Mora~e,Crna Gora bi izgubila svoju najve}u prirodnu fabriku odli~-nog gra|evinskog materijala, ~uvenog mora~kog {qunka i pi-jeska (u pore|ewu s kojim je tarski pijesak obi~na mulina), akoji Mora~a svake godine stvara u ogromnim koli~inama.Umjesto da se to bogatstvo s ostalim preda dubinama jezera,trebalo bi nastojati da se ono jo{ vi{e koristi, gradwompristupnih puteva sa magistralnog puta. Isto tako bi brojnagorska vrela koja bi se od Smokovca nadaqe na{la na dnu je-zera, trebalo koristiti za snabdijevawe zdravom ~istom vo-dom grada pod Goricom i ostalih naseqa u Zetskoj ravnici,koja za takvom vodom upravo vape. Najzad, mada se time neiscrpquje spisak neda}a koje bi sna{le Crnu Goru pota-pawem doline Mora~e, tim poduhvatom bi se na{la pod vodomvelika arheolo{ka nalazi{ta u vi{e od sedamdeset pe}ina ukawonu Mora~e od kojih je samo sedam-osam ispitano, a kojemo`da kriju tajnu preistorijskog ~ovjeka od prije 120 hiqadagodina, kroz oba kamena i bronzano doba, sve do po~etka civi-lizacije.

Ne vjerujem da se ikad u istoriji gradwe hidroelektranabilo steklo toliko va`nih razloga protiv gradwe neke odwih, koliko ih se steklo protiv gradwe elektrana na Mora~i.Gotovo da bi svaki od tih razloga pojedina~no a nekmoli sviskupa, bio dovoqan da se odustane od tog projekta jedne kata-

- 163 -


strofe u koju bi trebalo jo{ uloìti i pola milijarde dola-ra! Stoga je upravo neshvatqiva upornost crnogorske Elek-troprivrede koja se i daqe, ne mare}i za pouke januarskihpromjena u Crnoj Gori, pona{a kao da je Crna Gora wen spa-hiluk! Isto tako neshvatqiva je upornost crnogorske vladena ~elu sa Radojem Konti}em, u nastojawu da se ostvari proje-kat potapawa doline Mora~e, uprkos protivqewu doma}e istrane javnosti, posebno institucija kao {to su Srpska pra-voslavna crkva, Zavodi za za{titu spomenika i prirode CrneGore, Crnogorska i Srpska akademija nauka, Udruèwakwièvnika Crne Gore i Srbije. Tu su imena brojnih nau~ni-ka, prirodwaka, geologa, inèwera nezaslijepqenih ener-getskom ra~unicom, ekonomista, konzervatora, umjetnika,istori~ara umjetnosti me|u kojima engleski vizantolozi sa~uvenim Dimitrijem Obolenskim, arheologa svjetskog glasakao {to je Dragoslav Srejovi}, ili ekologa kao {to jeFranc Veber, koji su digli svoj glas u odbranu Mora~e.

Pitam se za{to, uprkos tolikom otporu i po jednu stra-{nu cijenu, ho}e da se sprovede u djelo jedan od propalih pro-jekata propalih vlada Marka Orlandi}a i Vuka Vukadinovi-}a, kao i, na saveznom nivou, Branka Mikuli}a. Te{ko mi jepovjerovati da je to stoga {to je Radoje Konti} zauzimao va-`ne poloàje u svim tim vladama. Ali mi se ~ini da ista onaizopa~ena boq{evi~ka svijest i praksa koja je, pod vidom do-bra Crnoj Gori, skrhala i u ono faraonsko ~udo ujarmila slo-bodarski vrh Lov}ena, ho}e sada da ujarmi u brane i ustaveslobodarsku rijeku Mora~u i da, potapawem wenih prekra-snih obala, potopi i slavnu pro{lost a time i budu}nost nawima. Zar, zbiqa, potopiteqi Mora~e ho}e da se proslave iu|u u istoriju, kao {to su se proslavili i u wu u{li razori-teqi Lov}ena?! Koliko bi sada po~inioci zla na Lov}enu da-li da su poslu{ali nas koji smo im se prije dvadeset godina,obra}ali i vapili da ne ~ine ono {to su bili naumili da u~i-ne na Lov}enu, kao {to se danas obra}amo i prekliwemo oveda odustanu od onoga {to su naumili da u~ine u Mora~i.„Iskreno i dobronamjerno vam kaèm: jo{ imate vremena dase pro|ete te neslavne i nelijepe uloge pred istorijom ipokoqewima”, pisao sam Veqku Milatovi}u, januara 1971 iz

- 164 -

Komnen Be}irovi}

Pariza, povodom Lov}ena. Isto to ponavqam odavde RadojuKonti}u i ostalim zagovornicima potopa doline Mora~e.

Razumije se da treba struje i da je wena proizvodwa neop-hodna za ìvot gra|ana i rad preduze}a, ali za{to tolikaostrvqenost na Mora~u i tvrdokorno odbacivawe svih drugihrje{ewa koja postoje?! Za{to se kod {est milijardi kilova-ta neiskori{}ene hidroenergije na crnogorskim vodotocima,toliko zapelo ba{ za tu nepunu milijardu, koliko bi se ukup-no dobilo gradwom sve ~etiri elektrane na Mora~i, „Andri-jeva”, „Milunovi}a”, „Raslovi}a”, „Zlatice”, odnosno tristamiliona gradwom glavne od wih, „Andrijeva”? Zar napravititoliku {tetu radi toliko malo koristi?! Pogotovo kad se po-uzdano zna da }e goropadna Mora~a ili {to bude od we osta-lo, zajedno sa divqim bujicama svojih pritoka neumorno zasi-pati zemqom, drvqem i kamewem ta nesre}na jezera u koja }ese urivati i sru~ivati mora~ke strmeni i pretvoriti za ne-kih tri-~etiri decenije jezera u baru{tine. Ustvari, to je ivijek koje se daje tim elektranama.

Stoga pozivam, a mislim da mogu da to u~inim i u va{eime, odgovorne kako u Republici tako u Elektroprivredi, daodustanu od projekta elektrana na Mora~i, makar koliko uwega bili zagazili, i da pristupe izradi i dovr{avawu ve}postoje}ih projekata na drugim vodotocima, na primjer na Ko-marnici ~ijom bi akumulacijom u Loncima niè [avnika, aodatle, prevodnim tunelom ispod Vojnika, u Peru}icu, dobi-lo uz minimalnu {tetu preko milijardu kilovata. Ali torje{ewe za koje postoje ve} ura|eni elaborati, izgleda odve}jeftino crnogorskoj Elektroprivredi! Neka se tako|e oìvei razmotre nakada{wi projekti na ]ehotini koja je ionakototalno upropa{tena, zatim na Limu ili na vankawonskomdijelu Tare odnosno na wenoj pritoci Qutici gdje bi se grad-wom samo jedne stepenice i izmje{tawem 13 kilometara as-faltnog puta, moglo dobiti oko 630 miliona kilovata elek-tri~ne energije. Ovo bi se moglo posti}i za kratko vrijeme oddvije godine, dok bi za gradwu elektrana na Mora~i bilo po-trebno {est do osam godina. Neka mi ne zamjere branioci Ta-re u koje i sam spadam bar {to se ti~e wenog ~udesnog kawonati~e, ali ne moè se Tara u koju se sta~u odpadne vode Mato-

- 165 -


{eva, Kola{ina i Mojkovca, na svakom pedqu progla{avatinedodirqivom i nazivati „suzom Evrope”, a Mora~a kojastvarno to jeste na gorskom dijelu svog toka, prepustiti namilost i nemilost nekolicini elektroinèwera, elektropo-liti~ara i elektronovinara, uvijek istih, koji ve} godinamadojadi{e pozivawem da se potopi i zagwuri u vlagu, tminu imaglu najqep{i i najsun~aniji dio kontinentalne Crne Gore.

Predlaèm tako|e da se preduzmu odgovaraju}i koraci odstrane nadle`nih institucija Crne Gore, radi obra}awaUnesku u ciqu stavqawa Mora~e, kao jedinstvene prirodne,istorijske i kulturne cjeline pod za{titu ove svjetske orga-nizacije kod koje ve} postoji obiman dosije Mora~e. Jedan oddirektora Uneska, gospodin Judi{tir Rax Izar, odgovoran zaOdsjek svjetske kulturne ba{tine, napisao: „Iako Mora~a ni-je upisana u listu Svjetske ba{tine, ovaj manastir tako|e zra-~i mnogim vrijednostima, vjerskim, istorijskim i kulturnim,da bi ga trebalo za{tititi za dobro svih”. A ve} pomenutiFranc Veber, ekolog svjetskog zna~aja, odu{evqen Mora~om,rekao je: „Mora~a je kao Betovenova simfonija. Veli~anstve-na priroda, molitva upisana u kamenu. Savr{eno proìmawepredjela i umjetni~kog djela nastawenog duhom”. Veber je uosnovi inicijative ~ije je ostvarewe u toku, da se Mora~aproglasi naj~istijom rijekom u Evropi.

Na kraju, ukoliko bi nadle`ni organi Republike i Elek-troprivrede Crne Gore, nastavili da se oglu{uju o glas naj-{ire javnosti, te i daqe radili na propasti Mora~e, kao {toto sada rade nude}i Sovjetima gradwu elektrana kao trampu zarobu koju ovi nijesu isplatili, mislim da mogu da predloìmu ime svih nas, da se {to prije u saradwi sa pomenutim broj-nim institucijama osnuje odbor za za{titu Mora~e. A zatim,da se, ~im Mora~a zavaqa svoje zelene proqe}ne talase i pro-bude se usnule {ume mora~ke, uprili~i i sazove jedan me|una-rodni ekolo{ki skup odnosno sabor u manastiru Mora~i, ra-di odbrane, spasa i za{tite Mora~e.

- 166 -

Komnen Be}irovi}

BUDIMIR DUBAK

MANASTIR MORAÂ

vdje ugledahSavin {tapko sun~ev zrak

{to je u svetoj ruci izlazio i zalazio

Muwu uvaqanu u podupira~ Bogaovdje sam prvi mahupoznao

Prije Kosovagnijezdo je ovdjegavran svioi proroka Iliju nam izbavio

Al crna ptica usnipotoweg vijekada vi{e gledati ne}es visinekako svileni konac te~eka uhu morske igle

Re~e gavran: „Nikad vi{e”

I podiè se voda do nebai labudovi po woj zapliva{ei sveci posta{e gwurcii gradovi stado{e pred ni{anvodene pu{kei ~ovek postade ribas krqu{tima od r|e

- 167 -

OO

i drvo uspomena na listkoji se vratiti ne}ea list uspomena na drvokoje se vratiti ne}e

Nasuka}e se Nojeva barkana sveti krov svijeta

Vidim to po lepetu krilaIlijine hraniteqke

Vidim ve} kako iz korabe izlazi narodi nastawuje sepo novim obroncima.

27 januara 1990.

- 168 -

Komnen Be}irovi}

S lijeva na desno: Jovan Dujovi}, Ilija Laku{i}, Miodrag Tripkovi}, Budimir Dubak, Momir Vojvodi},

iguman Rafailo Kalik, Komnen Be}irovi}, Ranko Jovovi}, Janko Vujisi}, Radomir Uqarevi}, Be}ir Vukovi} na skupu

u porti manastira Mora~e na Savindan 1990.

MRAK NOVE SVETLOSTI

Osnovano Udruèwe za spas Mora~e

IIzraàvamo krajwu zabrinutost pred nastojawima crno-gorske vlade i Elektroprivrede da oìve i sprovedu, odjavnosti odba~eni i propali projakat gradwe elektrana

na Mora~i ~ijim bi ostvarewem bile potopqene, uni{teneili ugroène velike prirodne i civilizacijske vrijednosti.

Ovo se, izme|u ostalog isti~e u apelu javnosti koji je ju~epotpisalo oko pedeset akademika, istaknutih umetnika, nau~-nih, kulturnih i javnih radnika iz cele zemqe, koji nagla{a-vaju da bi se ostvarewem ovog projekta uni{tile mnoge lepo-te i bogatstva. Sem, kao suze ~iste i bistre reke Mora~e, tu sui veli~anstveni kawoni Mora~i i Mrtvice, zatim starostav-ni i slavni manastir Mora~a, to svetili{te vere i slobode iumetnosti kroz vekove, i jedna od vrhunskih vrednosti koju cr-nogorski i ceo srpski narod ima.

U nedavnom razgovoru sa Aleksandrom îlakovim, direk-torom Republi~kog zavoda za za{titu spomenika kulture saCetiwa, saznali smo da ovu nau~nu instituciju gotovo niko nepita o ovom poduhvatu, iako se wime direktno dovode u opa-snost ogromne i jedinstvene kulturne i istorijske vrednosti.

îlikov nam je tom prilikom rekao da su oni naumni dazatraè raspisivawe referenduma o ovom projektu, odnosno oMora~i, wenom kawonu i blagu koje bi ostvarewem ovog pro-jekta bilo dovedeno u pitawe. Potpisnici apela daqe nagla-{avaju da bi, stavqawem prepreke xinovskom branom u kawo-nu Mora~e, bio onemogu}en prodor iskonske mediteranskestruje u Rovca i Mora~u, a stvarawem ve{ta~kog jezera udoworova~koj i dowomora~koj kotlini, do{lo bi do drasti~-ne promene klime u ovim krajevima, {to bi se neminovno i

- 169 -

krajwe nepovoqno odrazilo na ìvot qudi, odnosno opstanakbiqnog i ìvotiwskog sveta u tom podru~ju.

Ukazuje se i na veliku opasnost koja bi pretila Titogra-du i naseqima u zetsko-bjelopavli}koj ravnici od akumulaci-je od pola milijarde kubika vode, naro~ito u vreme nemira,evantualnih ratnih sukoba ili ja~eg zemqotresa.

Najzad, dotokom hladne vode iz akumulacija na Mora~i uSkadarsko jezero, ve} ugroèno otrovima Kombinata i Agro-kombinata, do{lo bi do velike promene temperature vode, douginu}a ~itavog biqnog i ìvotiwskog sveta u jezeru – isti-~e se u apelu.

Ukazuju}i na mogu}nost druga~ijih re{ewa i izgradwehidroelektrana na drugim vodotocima gde bi posledice bilenemerqivo mawe, potpisnici apela zakqu~uju da je o~igled-no da bi ostvarewe projekta elektrana na Mora~i radi dobi-jawa nekih 720 miliona kilovata struje, bio jedan „samoubi-la~ki poduhvat, koji bi sem ostalog progutao pola milijar-de dolara.”

Budo Simonovi},Rade Vuki}evi},

Politika Ekspres, 13 februar 1990.

- 170 -

Komnen Be}irovi}

ZA SVESTRAN PRISTUP PITAWU MORAÊ

Inicijativni sastanak za osnivawe Udruèwa za spas Mora~e

ZZa{tita prirodnih i kulturno-istorijskih vrijednostirijeke i kawona Mora~e sve vi{e plijeni pa`wu javno-sti. Mnogi su ustali u odbranu Mora~e: kwièvnici, na-

u~nici, humanisti, obi~ni gra|ani. Ipak, svi su izgledi da po-slovi oko gradwe hidroelektrana na Mora~i polako, ali si-gurno napreduju. To je bio povod da se u Republi~kom Zavodu zaza{titu prirode u Titogradu danas okupi grupa gra|ana, za-brinuta za sudbinu Mora~e, i glavnog grada Crne Gore, na ini-cijativnom sastanku za osnivawe Udruèwa za spas Mora~e.

Razgovoru su prisustvovali biolozi, arheolozi, umjetni-ci, prirodwaci, geolozi, istori~ari umjetnosti, qekari.Svi su mi{qewa da na Mora~i ne treba ni{ta graditi doknauka ne kaè svoju rije~ o posqedicama koje bi mogle nasta-ti. Tim prije, {to mnoge dosada{we analize ukazuju da na bi-olo{kom prirodnom i kulturnom planu izgradwa hidroe-lektrana na Mora~i moè da izazove velike poreme}aje i{tete. Nau~nici su istakli da vi{e projekata koji bi treba-lo da osvijetle ovu problematiku ne}e biti tako brzo zavr-{eni. U okviru Zavoda za za {titu prirode otprilike za go-dinu dana bi}e zavr{en odgovaraju}i projekat, a bioloziupozoravaju da oni svoja istraìvawa mogu okon~ati tekkroz pet godina. To }e izgleda biti kasno za one koji rade napripremi po~etka izgradwe hidroelektrana na Mora~i. Ujavnosti je „procurila” vijest, kako je istakao kwièvnikKomnen Be}irovi}, da ve} krajem ovog mjeseca sovjetskistru~waci dolaze da se dogovaraju konkretno sa prestavni-cima Elektroprivrede Crne Gore, o gradwi elektrana. Zatoje potrebno, istaknuto je na sastanku, animirati javnost, dane bi bila dovedena pred svr{eni ~in.

- 171 -

Udruèwe za spas Mora~e bi bilo ekolo{ko dru{tvo ko-je bi vodilo ra~una o za{titi ove rijeke, wene doline i o bu-du}nosti Titograda, posmatrane sa ovog aspekta. U slu~aju ne-kih teìh tektonskih poreme}aja tla, zemqotresa i sli~no,pod pretpostavkom gradwe elektrana, Titograd bi bio u veli-koj opasnosti. [ta to zna~i – ne treba mnogo govoriti. Aka-demik Goran Karaman, istaknuti biolog, naglasio je da jestrate{ka gre{ka Crne Gore {to je izgradila fabri~ke ka-pacitete za preradu aluminijuma i proizvodwu boksita. Danemamo KAT, imali bi smo struje za izvoz, kaè Karaman.Ovako, sada treba potopiti sve ìvo, da bi KAT imao dovo-qno struje. Zlo~in je {to je u~iweno od Pive, pa se sada pra-ve nove velike gre{ke, napomenuo je Karaman.

Dr Branko Boqevi} je istakao da je Crna Gora u potpunomprivrednom kolapsu. U takvom stawu ne razmi{qa se normal-no. Postaje najbitnije preìvjeti, a sva ostala pitawa se bri-{u. Dolazi do suène svijesti, prostor za razumno promi{-qawe se suàva. Olako se prihvataju rje{ewa koja nudi biro-kratija. Velike otpore spasu Mora~e, dr Boqevi} vidi upra-vo u ovome. On je rekao da „Ekolo{ko dru{tvo Zeta” u potpu-nosti podràva sve napore na o~uvawu Mora~e. Bojana Vuja-novi}, iz Nacionalnog parka „Skadarsko jezero”, istakla jeda pristup ovoj problematici treba biti svestran. Dva osnov-na metodolo{ka odnosa – pjesni~ki i nau~no-institucional-ni, mogu da se sre}no usklade i da ne protivurje~e jedan drugo-me, rekla je Vujanovi}. Dr Radomir Mihailovi}, direktor Za-voda za za{titu prirode, napomenuo je da ova nau~na institu-cija pomno prati sve pojedinosti oko gradwi elektrana naMora~i, naravno, sa svoje ta~ke istraìvawa. On se zaloìoda se sva rje{ewa u vezi Mora~e temeqe na nauci i dobro pro-vjerenim i verifikovanim ~iwenicama.

Na skupu je istaknuto da niko nema pravo da vr{i zlo~inu prirodnom muzeju kakva je Crna Gora. Svi aspekti – emoci-onalni, moralni, ekonomski, istorijski, kulturni – koji sepokre}u temom za{tite Mora~e, moraju biti dobro prou~enii vrednovani, prije dono{ewa kona~ne odluke. Glas razumamora presuditi.

Goran Sekulovi},Pobjeda, 13 februar 1990.

- 172 -

Komnen Be}irovi}

PROGLAS ZA SPAS MORAÊ

Sa inicijativnog skupa za osnivawe Udruèwa za spas Mora~e, odrànog 12 februara 1990 godine u Podgorici

IIzraàvamo krajwu zabrinutost pred nastojawima crno-gorske vlade i Elektroprivrede da oìve i sprovedu udjelo, od javnosti odba~eni i propali projakat gradwe

elektrana na Mora~i. Wegovim ostvarewem bile bi potopqe-ne, uni{tene ili ugroène velike prirodne i civilizacijskevrijednosti, kao {to su ~ista i bistra, gorska i slobodarskarijeka Mora~a, veli~anstveni kawoni Mora~i i Mrtvice ukojima je upisana povijest planete, te starostavni i slavnimanastir Mora~a, to svetili{te vjere, slobode i umjetnostikroz vjekove, i jedna od vrhunskih vrijednosti koju crnogor-ski i cio srpski narod ima.

Velika {teta Crnoj Gori bi bila nane{ena i potapawemvrlo ̀ ivopisnog puta kawonom Mora~e, probijenog pedesetihgodina, uz najve}e qudske napore i `rtve, a koji je svojevrsnosvjedo~anstvo samopregora i heroizma na{eg ~ovjeka. Sem to-ga, bila bi potopqena i arheolo{ka nalazi{ta du` toga putau sedamdeset pe}ina u kawonu Mora~e, {to mo`da kriju tajnupreistorijskog ~ovjeka.

Tako|e stavqawem prepreke, xinovskom branom u Plati-jama, prodoru iskonske mediteranske struje u Rovca i Mora~u,kao i stvarawem vje{ta~kog jezera u doworova~koj i dowomo-ra~koj kotlini, do{lo bi do drasti~ne promjene klime u ovimkrajevima, {to bu se odrazilo krajwe nepovoqno na ìvotqudi, te opstanak biqnog i ìvotiwskog svijeta u tom pod-ru~ju.

Posebno zlo bilo bi iseqavawe stanovni{tva sa svojihvjekovnih ogwi{ta iz dijela Rovaca iz Mora~e, kao i stav-qawe stanovni{tva glavnog grada Crne Gore i Zete pod Da-

- 173 -

moklov ma~ od preko pola milijarde kubika vode, koliko bisadràvala vje{ta~ka jezera na Mora~i uzvodno od grade podGoricom. Tako bi ìteqi ovog dijela Crne Gore, koji su ve}ozbiqno ugroèni otrovima koje Kombinat aluminijuma sva-kodnevno ispu{ta u vazduh, vodu i zemqu, bili jo{ ugroènii vje~itom strepwom od potopa, posebno u vrijeme nemira,ratnih sukoba ili zemqotresâ ~ije bi se ve} izrazito dejstvopoja~alo pritiskom vode u jezerima na zemqinu koru.

Najzad, dotokom hladne vode iz akumulacija na Mora~i uSkadarsko jezero, koje je ve} ugroèno otrovima Kombinata iAgrokombinata, do{lo bi, usqed velike promjene temperatu-re vode, do uginu}a ~itavog biqnog i ìvotiwskog svijeta utom jezeru.

O~igledno je, dakle, da bi ostvarewe projekta elektranana Mora~i, radi dobijawa nekih 720 miliona kilovata struje,bilo jedan samoubila~ki poduhvat, koji bi trebalo da ko{tajo{ i pola milijarde dolara!

Stoga pozivamo da se neodlo`no odustane od projektagradwe elektrana na Mora~i i pristupi projektima ilidovr{avawu istih na drugim vodotocima kao {to su GorwaZeta, ~ije se vode uzaludno gube, zatim Komarnica, \ehoti-na, vankawonski dio Tare, odnosno Qutica i Lim, gdje bisvuda pri~iwena {teta bila zanemarqiva u odnosu na {tetukoja bi se pri~inila gradwom elektrana na Mora~i. Tako|ebi se elektrane na tim vodotocima zavr{ile u daleko povo-qnijem vremenskom roku od elektrana na Mora~i, {to bi do-prinijelo i brèm zadovoqewu energetskih potreba CrneGore.

Na kraju, neka primjer zla po~iwenog na Lov}enu, o komeupravo ovih dana izbija stra{na istina na vidjelo, bude dovo-qna opomena {ta biva kad se vlast tvrdokorno oglu{uje oglas javnosti, odnosno najumnijih qudi jednog naroda.

Komnen Be}irovi}, kwièvnik, Momir Vojvodi}, pje-snik, Matija Be}kovi}, pjesnik i akademik, dr AmfilohijeRadovi}, episkop banatski, Nikanor Bogunovi}, episkop hvo-stanski, zamjenik Mitropolita crnogorsko-primorskog,Branko Boqevi}, doktor medicinskih nauka, Dragan Laki}e-

- 174 -

Komnen Be}irovi}

vi}, kwièvnik, Vuko Radovi}, slikar, prof. dr SretenPetkovi}, istori~ar umjetnosti, prof. dr Dragoslav Sre-jovi}, arheolog, akademik, prof. dr Aleksandar Dra{kovi},istori~ar, prof. dr Milka Medi}-ânak, arhitekta, Bran-ko Kujovi}, inèwer, Cane Jani}ijevi}, ekolog, prof. dr Ra-domir Laku{i}, botani~ar, ekolog, Dragiwa Kujovi}, isto-ri~ar umjetnosti, Miodrag Bulatovi}, kwièvnik, MilanKomneni}, pjesnik, Slobodan Rakiti}, pjesnik, Radosav Ze-kovi}, arhitekta, prof. dr Atanasije Jevti}, jeromonah,teolog, prof. dr Qubomir Durkovi}-Jak{i}, istori~arkwièvnosti, Laki} Dragi}, inèwer, Labud Dragi},kwièvnik, Janko Vujisi}, pjesnik, Jovan Dujovi}, pjesnik inovinar, Miodrag Tripkovi}, pjesnik i novinar, Komnen Dra-govi}-Du~i}, vajar, otac Rafailo Kalak, starje{ina mana-stira Mora~e, arhimandrit Jovan, iguman manastira Stu-denice, arhimandrit Julijan, iguman manastira Gradca,otac Serafim, iguman manastira Ostroga, prof. dr JovankaKali}, istori~ar, Nada Lazarevi}-Jovovi}, pravnik, Budi-mir Dubak, kwièvnik, Ratko Vulanovi}, vajar, Quba Popo-vi}, slikar, Bata Mihailovi}, slikar, Qubinka Jovanovi},slikar, Qubomir Simovi}, pjesnik, Ranko Jovovi}, pjesnik,Be}ir Vukovi}, pjesnik, Milo Gligorijevi}, kwièvnik i no-vinar, Kosta Hristi}, novinar i publicista, dr Veselin\ureti}, istori~ar, Du{an Kosti}, pjesnik, Dragan Barjak-tarevi}, novinar, Bojana Vujanovi}, profesor filmskeumjetnosti, Radomir Uqarevi}, kwièvnik, Boò Kova~,ekonomist, prof. dr Du{an R. Dragovi}, geolog, A}im Vi{-wi}, pjesnik i novinar, Vasilije Lalo{evi}, novinar, Boì-dar Filipovi}, pjesnik, Dragomir Be}irovi}, novinar, Mo-mir âbarkapa, novinar, Novica \uri}, novinar, Moja{]orovi}, inèwer, Vlatko Vujovi}, novinar, Slavko Milo-vi}, novinar, Slavko Vuka{inovi}, novinar, Milo{ Veqi},novinar, Budo Simonovi}, novinar, Milenko Miranovi},preduzima~.

Novosti, 14 februar 1990.Pobjeda, 16 februar 1990.

- 175 -


JEDINA ZA[TITA ODUSTAJAWE OD GRADWE

Crnogorsko-primorska mitropolija je protiv izgradwe elektrana na Mora~i

JJedini na~in da se za{titi manastir Mora~a i kawon overeke je da se odustane od izgradwe elektrana na Mora~i. Uto su ube|eni svi oni koji èle da sa~uvaju manastir iz

HÀÀÀ veka, jedan od najlep{ih na na{im prostorima, i jedin-stveni kawon reke.

Sli~an stav ima i episkop Nikanor Bogunovi}, zamenikvladike crnogorsko-primorskog, koji je o tome nedavno razgo-varao i sa predsednikom Republi~kog izvr{nog ve}a dr-omRadojem Konti}em. U pismu upu}enom ovih dana u Sinodu Srp-ske pravoslavne crkve, vladika Nikanor uz ostalo kaè:

- Ne treba dozvoliti da se grade hidrocentrale na reciMora~i jer wihovom izgradwom ne bi bio ugroèn samo mana-stir ve}e bi sa lica zemqe nestala naseqa Dowih Rovaca iMe|ure~ja, a 250 porodica moralo bi zauvek da napusti svojavekovna ogwi{ta. Istovremeno, glavnom gradu Crne Gore bi-la bi zapeta stupica i on bi u slu~aju elementarne nepogodebi zbrisan sa geografske karte.

U pogledu izgradwe energetskih objekata za potrebe CrneGore nauka je rekla svoje, ima alternativnih re{ewa, ali toje jo uvek glas vapiju}eg u pustiwi, po{to jo{ nema namere dase odustane od postoje}eg projekta. Ako se Crnoj Gori uzmeono {to joj je najdragocenije i najsvetije, onda ona ne treba ta-ko ni da se zove smatra episkop Nikanor. Zato moli Sveti Si-nod da u pismenoj formi digne svoj glas protiv gradwe i da seobrati najvi{im organima Crne Gore i Srbije i zahteva sa-stanak na vrhu kome bi prisustvovali i predstavnici crkve.

- Mitropolija crnogorsko-primorska javno protestujeprotiv gradwe sistema HE na Mora~i jer }e time biti ugro-

- 176 -

èn jedan od najzna~ajnijih spomenika na{e kulture i jedan odnajlep{ih manastira Srpske pravoslavne crkve na ovim pro-storima – stoji u propratnom pismu koje je Nikanor uputiostare{ini manastira, obave{}tavaju}i ga o pismu Svetom Si-nodu. – Uprava manastira treba da se, zaloì da se ni po kojucenu ne dozvoli gradwa elektrana jer }e on time zauvek bitiizgubqen.

Stare{ina manastira Rafailo Kalik, kaè da je pre ne-koliko dana u manastiru boravila i ruska delegacija ali sevrlo kratko zadràla. „Industrijaimport”, Elektroprivre-da Crne Gore i crnogorska vlada, naime, u ovaj posao poku{a-vaju da uvuku „Sovjuginstroj”, jugoslovensko-sovjetsko predu-ze}e, preko koga bi se obezbedio i sovjetski kredit.

– Kada sam po~eo da obja{wavam {ta zna~i potapawe Mo-ra~e i {ta uop{te zna~i manastir ovom narodu, inèwerVeqko Vlahovi}, jedan od glavnih zagovornika izgradwe je-zera je upozoravao da skratim, da bi gosti {to mawe saznali– kaè Kalik. – Prilikom odlaska Vlahovi} mi je traìo daga podrìm, a uzeo je i zapalio ~etiri sve}e rekav{i: „Etovidi{ ni ja nisam protiv manastira”.

Iako oni koji ho}e da potope Mora~u tvrde da }e bitiu~iweno sve da se za{titi manastir, oni kojima struja nijeudarila u glavu ne misle tako. Tako je i jedan zagreba~kistru~wak pre koju godinu, iako doveden da obe}a za{titu ma-nastira, rekao da on to ne moè garantovati. Drugi, pak, mi-sle da bi istraìvawe {ta }e biti sa manastirom ako se na-pravi jezero moralo da traje bar toliko koliko je on star. Za-to je najboqe manuti se }orava posla.

Momir âbarkapaNovosti, utorak 20 februar 1990.

- 177 -


VUKSAN SIMONOVI],pravnik

BEZBROJ PITAWA KOJA ÊKAJU ODGOVOR

OOstalo je nedirnuto jo{ samo to malo par~e zemqe, kame-na, vode i neba nad Mora~om i Rovcima. Onakvo kako gaje priroda vjekovima vajala i klesala. Ostali su klanci

i litice, a na vrhu wih orlovska gnijezda. Doqe u Platijamazelena Mora~a, sada naj~istija i najbistrija, u svom gorskomtoku u Evropi.

Ostaci birokratije, zaslijepqeni kilovatima, rije{ilisu sada da Mora~u prezi|u, zauzdaju i zajezere. Da na weno dnobace i s o~iju smetnu sve ~emu se svaki namjernik i prolaznikdivio, a na {ta smo se mi koji od ro|ewa slu{amo wenu hukuponosili.

Nisu bez neke Nemawi}i temeqe svoje lavri udarili ba{u mora~koj ùpi na obali bistrooke qepotice. Mora~ki nei-mari, zlatnim rukama, gradili su hram za sva vremena.

Silne vojske, kroz vjekove, projezdi{e pored wega, zajed-no se tuko{e Mora~ani i Rov~ani da ga ne daju, krv mnogu pro-li{e, i sa~uva{e ga – niko kamen sa kamena ne pomjeri.

Otkuda ba{ nama pade udio da mu udarimo u temeqe i raz-gra|ujemo ga. Ako niko drugi, budu}e generacije nam ne}e ni-kad oprostiti ~ak i pomisao na tako ne{to. Nijesmo ga daklezidali – nemamo pravo ni da ga survavamo.

Ko nas je ovlastio i u ime koga da sada ho}emo da mijewamofloru i faunu jednog ~itavog podnebqa, da istjerujemo orlo-ve iz gnijezda, da nagonimo na seobu stanovnike Mora~e i Rov-ca sa rodnih ogwi{ta?!

Ionako nas je nema{tina i siroma{tina poprili~onorastjerala sa grude gdje smo prvi put ~elom udarili. Na{i ro-|aci i plemenici raseqeni po svijetu i danas pate za rodnimkrajem. Mnogi su ve} i pokojni, ali u amanet su ostavili isahraweni su nadomak mora~kog svetili{ta.

- 178 -

Ko }e to da potopi stari most Nemawi}a, ko da skratixinovski bijeli skok mora~kog vrela sa Svetigore?

Ko to, u krajwem slu~aju, postavqa minu nad 150 000 qudikoji bi ìvjeli nizvodno od brane?

Koliko je puta zemqotres pogodio podru~je gdje bi se je-zero prostiralo?

Kakav je u svem utome me|unarodno-pravni reìm Skadar-skog jezera, koje vi{e ne bi bilo to {to jeste?

Ovo su samo neka pitawa koja se name}u povodom Mora~esvakom qubitequ prirode, svakom pokloniku prirodnog ì-vota u prirodnoj sredini.

Zbog toga, iako su poslovi oko izgradwe hidrocentrala naMora~i, izgleda, poprili~no odmakli i kod zvani~nika nema-ju alternative, poru~ujemo im da dobro upru prstom u ~eloprije nego izazovu katastrofu na mora~ko-rova~kom podru~ju.

Oni koji tu vide neki li~ni {i}ar treba da shvate – nikoga nije u{i}ario za sva vremena, treba pone{to ostaviti si-novima i unucima.

Pobjeda, srijeda 21 februar 1990.

- 179 -


VESELIN BATO \UROVI]

U KAWONU MORAÊ U ÔVJEKU SE BUDI ISKONSKI OSJE]AJ PRIPADNOSTI PRIRODI

SSve je na Balkanu prolazno, osim nesre}nih zalijetawa ikampawa. Oni su svojevrstan vid pra`wewa na ovim pro-storima, po~esto puko zadovoqewe }efa ili u najgorem

slu~aju politi~arske sujete. I sam Lali} u jednoj kwizi pi{e:„Mi uvijek prvo ne{to uradimo, pa tek onda razmi{qamo, zasvaki slu~aj da ne bismo zakasnili!” Ne samo da ne u~imo natu|im gre{kama nego i svoje ponavqamo.

Povod ovakvom mom razmi{qawu je polemika koja seovih dana nastavqa oko izgradwe brana na Mora~i. Repu-bli~ka vlada zagovara izgradwu brana (zar opet?), dok broj-ne nau~ne ustanove i pojedinci i dobar dio javnosti smatra-ju da kawon Mora~e treba za{tititi po svaku cijenu. Pritom se nude i argumenti. Zagovornici gradwe nam nude onedobro poznate u stilu: „stru~waci su rekli” „ra~unice su ja-sne” i sli~no. S obzirom da na suprotnoj strani stoje mi{-qewa zbiqa priznatih stru~waka i institucija koje imajusvoja imena i zdravi razum naroda, pitam se koji to stru~-waci i ~ije to ra~unice stoje uz gradwu, sem ako se ne radi odobro poznatim elaboratima politi~ara ~ije su nas „jasnera~unice” i dovele ovdje gdje smo.

No, bilo kako bilo, jedna ideja ro|ena u krilu stare po-litike, prijeti stra{nom realizacijom. Upravo ovih dana,kada u javnosti izlazi porazna istina o ranijim sli~nimproma{ajima – da spomenem samo Lov}en i zaga|ivawe Ska-darskog jezera, mada bi se moglo naàlost nabrajati puno –traì se mogu}nost za pregra|ivawe Mora~e ~ime bi kawonPlatije, jedan od posqedwih sa~uvanih draguqa prirode, biouni{ten.

Izleda da su nagomilani problemi i neophodnost promje-na i iznalaèwa rje{ewa stvorili u mnogome nekriti~an i

- 180 -

neselektivan prilaz novome, pa je ideja o potapawu kawonaMora~e podsticana sve vi{e zagovaranom profitnom logi-kom od strane Elektroprivrede Crne Gore i neizbje`nimplemenskim interesima, koji u potapawu kawona i puta krozkawon vide mogu}nost prolaèwa puta kroz svoj kraj. Imaju-}i prilike da se upoznam sa mi{qewem poznatih pojedinaca iinstitucija kod nas i u svijetu ~iji je rad vezan za prou~avawe,za{titu i o~uvawe prirodne sredine, brojnih umjetnika,qubiteqa prirode i {ire javnosti koja smatra da je gradwa naMora~i besmislena i opasna, smatram da nas ovakva mi{qewaobavezuju na prethodno razmi{qawe jer naknadna pamet ovdjene bi pomogla.

Za to postoje mnogi humani razlozi.U trenutku kada razvijeni svijet traga za novim izvorima

energije i nastoji sa~uvati od prirodnog bogatstva ono {to sejo{ sa~uvati moè, i kada veli~anstvena qepota kawona budiinteresovawe doma}e i svjetske javnosti, wegovo o~uvawe jeizuzetna obaveza.

Harmonija vode, kamena i neba i wena surova elementar-na qepota budi u ~ovjeku iskonski osje}aj pripadnosti pri-rodi i saznawe o qudskoj prolaznosti i ni{tavnosti u odno-su na vje~no postojawe kawona koji stvara veli~anstve uti-sak. Upravo taj osje}aj vanvremenske dimenzije vje~ito jestvaraocu davao nadahnu}e, prolazniku-turisti napajao du-{u, qubitequ prirode donosio mir i spokoj.

To je uticalo da se na rubovima kawona stvaraju i stvoreduhovne vrijednosti od kojih je manastir Mora~a naj~uvenija.Istraìvawe pe}ina u kawonu, ukoliko se ne potope, tek bipokazalo {to tamo ima. Pitam se da li takve prirodne i du-hovne vrijednosti i qepote koje priroda i qudi stvaraju odu-vijek, imamo pravo da potopimo radi bilo kojega, a kamolitrenutnog interesa?

Naru{avawem ambijenta bi bili bitno poreme}eni uslo-vi za ìvot qudi u dolini Mora~e. Svojevremeno, izgradwomputa kroz Platije, usmjeren je razvoj krajeva koji mu graviti-raju, naro~ito Rovaca i Mora~e. Potapawem plodnog Me|uri-je~ja, kawona i prakti~no pretvarawem postoje}eg puta u sli-jepo crijevo, bio bi nasilno, poslije vi{e decenija, preusmje-

- 181 -


ren razvoj ovoga kraja, a Rov~ani i Mora~ani prakti~no pri-nu|eni na raseqavawe. To bi upravo bio rezultat jednog odonih na{ih nesre}nih zalijetawa, {to ih pomiwem na po~et-ku ovog pisma.

Pobjeda, 22 februar 1990.

- 182 -

Komnen Be}irovi}

Manastir Mora~a sa okolinom

DRAGAN LAKI]EVI],pjesnik

VAPAJ S MORA^KOG KOCA

UUzimaju}i da, ve} ~etvrti put u dve godine, pi{em o za-{titi Mora~e – reke, plemena, manastira, kraja i po~et-ka – po~eo sam sam sebi da li~im na onog Radisava sa vi-

{egradskog koca, koga je Ivo Andri} u~inio jednim od naju-zvi{enijih prizora svetske kwièvnosti.

Kao {to Radisav dan–no} lebdi nad Drinom, tako evo jabdim nad kawonom Mora~e, misle}i na mogu}nost i opasnostda se izgradwom hidroelektrane na reci mog porekla i detiw-stva – moè uznemiriti i razuriti manastir Mora~a – sedam-stogodi{wi spomenik na{e kulture, vere, postojawa.

Pravo da se do kraja bavim sudbinom Mora~e i da se ~etvr-ti put ogla{avam – a da mi samo kawon odjek uzvra}a – daje mi~iwenica da je grobqe mojih predaka, na Biqezima u DowojMora~i, okrenuto mora~kom oltaru, a mora~ki oltar svakogjutra ogreva sunce koje se pojavquje upravo odande – od grobo-va mojih predaka.

Ako ~ovek nikad ne moè zaboraviti svoje ime i ono {toje najpre ugledao primaju}i materiwi jezik – onda on ima pra-vo da bar to {to ne moè nikad izumiti – brani od kriv-otvorewa i uni{tewa.

Mora~a je moj zavi~aj.Svaki moj korak, od kolevke i od grobqa predaka prema

civilizaciji i kulturi kojoj pripadam – svaki moj povratak upostojbinu, iskon i ~udo ro|ewa – prolazi pokraj manastiraMora~e i preko reke Mora~e, ispod mora~ke Svetigore.

Mora~ka Svetigora obasjava moj ìvot i moj jezik.Ako je to slu~aj i kojih drugih Mora~ana – ìvih ili mr-

tvih – onda bi se i u wihovo ime i ose}awe moglo govoriti onu`nosti da se sa~uva Mora~a. Ili kriknuti:

– Ovo ne}ete potopiti! Mora~u ne moète sru{iti!Svedoci smo mnogih poraza kulture.

- 183 -

Ta zlo~instva nadma{ila su mnoge skandale „mra~ne pro-{losti”. Smetli{tem na Nemawinom gradu, izme{tenom Pi-vom, oburvanim grobom-oltarom na Lov}enu – Crna Gora je una{em vremenu postala velika razvalina – moralna, kultur-na, materijalna.

Skriveni u liticama, kao da su i sami starci-monasi,ostali su jo{, tamo gde stole}ima nikom nisu smetali – mana-stiri Mora~a i Ostrog. Dve sve}e mira, duha, lepote, umetno-sti, pravoslavne vere, obestrvqenog crnogorskog srpstva.

Izgon srpstva iz Crne Gore po~iwe Lov}enom, a zavr{a-va Mora~om.

Kome je i za{to to potrebno – ne znam, ali su grob na Lov-}enu i mora~ki hram, krune dveju najsjajnijih srpskih dinasti-ja na tlu Crne Gore – jedne ro|ene u Zeti, na Ribnici, a drugeu Wegu{ima pod Lov}enom – srodne me|usobno po mo}i „nepo-bjednog mladoga Du{ana” i „stra{nom mi{qu” vladike i pe-snika ~iji nas Gorski vijenac jo{ uvek doziva iz mrtvih.

Da li isti mrak, ili isto zlo, ili ista nesre}a kulture ipameti, koja je sasekla Lov}enu koren i vrh, ukinula Nema-winu obalu, simetralu Podgorice – sada ho}e da strujom napu-ni Kombinat aluminijuma u Titogradu, verovatno jo{ jednu ju-goslovensku megalomansku la` i ekolo{ku diverziju na{egavremena?

A tu struju da proizvede u mora~kom kawonu!Ima li ikakvog razumnog spasa za kawon i za manastir?Postoji legenda kako su nekada pred mora~ku lavru, koja je

i od wih starija, dojezdila dva krasna pobratima, Milo{ iMarko, pa jedan bio odve} visok, a drugi odve} {irok. Tu surekli:

Divna crkva, divna gra|evina!Mala mana: mala su joj vrata!

Kako se Marko i Milo{ Mora~i stalno vra}aju, jer se mo-raju vratiti u rodno mesto – legendu, tako se i mi stalno vra-}amo Mora~i.

Jedne od presudnih godina mog ìvota, koja taj ìvot sadadeli na dve polovine, kao podgori~ki maturant, napisao sam uMora~i ove stihove:

- 184 -

Komnen Be}irovi}

Kako sti}i do kraja kad umor po~etku padaUz {umnu pro{lost te~em. Ka izvoru kora~amIzvor je daleko u brdima gdje sunce okupqa stadaIzvirem iz hqeba ispod kamenog sa~aBilo gdje da padnem i ulijem se bilo kadaNa izvoru i u{}u ~eka me Mora~a.

Ovaj ~etvrti lament nad Mora~om zov je upomo} i kojevi-tez, moj li~ni alak na odbranu geografije i istorije na{eotaxbine, molitva za zemqu na koju ve} stole}ima kidi{u iala i vrana.

Podobreni pitominom mora~ke ùpe, prosvetqeni hra-mom vere i monumentalne umetnosti, utemeqeni tradicijomcrnogorske dràve i istorije – moji zemqaci kao da jo{ neslute zlo i nesre}u.

Stoga im jo{ jednom {apu}em ovaj amanet, krkqaju}i ve}kao Radisav s koca:

Verujem da se razum moè vratiti tek s povratkom potpu-ne slobode i istine – ~iji je po~etak normalna upotreba srp-skog imena.

Kalkuli{u}i i taktiziraju}i, kompromisima i sitnimlaìma, ustupcima i odlagawima – proda}e se Crna Gora sasvojim svetiwama, jevtino kao i Kosovo!

Pobjeda, 23 februar 1990.

- 185 -



URA\ENA ALTERNATIVNA RJE[EWA SE KRIJU OD JAVNOSTI*

OOtvaraju}i ovaj skup, ~ast mi je i zadovoqstvo pozdravitisve vas prisutne. Ovaj na{, u petnaest dana drugi skup,nametnuo se sam po sebi kao radni skup, pa }ete ~uti ne-

koliko zanimqivih i korisnih izlagawa na temu ugroènostii za{tite Mora~e. Ali bih se prethodno osvrnuo sa nekolikorije~i na protekli period od na{eg osniva~kog sastanka 12februara do danas i na na odjek koji je na{ poziv Za spas Mo-ra~e za to vrijeme nai{ao u javnosti.

Moèmo re}i da je taj odjek, zahvaquju}i {tampi kojojtreba odati puno priznawe, veoma povoqan. Prava poplava~lanaka u Pobjedi, samo je dokaz do koje mjere je pitawe Mora-~e bilo zatomqeno i prigu{eno na stranicama glavnog crno-gorskog glasila. Ustvari bavqewe pitawem Mora~e, kao imnogim drugim presudnim pitawima za zemqu i narod, bilo jeu pro{losti iskqu~ivo rezervisano politi~ko-tehnokrat-skoj kasti koje je zemqom upravqala. Stoga se moè re}i da jeovo prvi put, odkad je pokrenuto pitawe gradwe elektrana naMora~i, da se po tom pitawu vodi u Crnoj Gori jedna ovakojavna i svestrana rasprava, kao {to se povela i rasprava o sud-bini Lov}ena ili o preimenovawu glavnog grada Crne Gore,{to sve treba pozdraviti kao izraz nove demokratske klimena ovim prostorima.

Za àqewe je, me|utim, {to ta klima nije jo{ zahvatilaElektroprivredu Crne Gore, odnosno weno rukovodstvo kojenastavqa da se pona{a kastinski, kao da je Crna Gora wegovspahiluk. Kako druk~ije objasniti skandaloznu ~iwenicu da

- 186 -

* Uvodna rije~ na pro{irenom sastanku Inicijativnog odboraUdruèwa za spas Mora~e, odrànog 28 februara 1990.

je predsjednik Poslovodnog odbora Elektroprivrede, Mom~i-lo Bukili}, uprkos svemu {to je posqedwih godina re~eno ujavnosti protiv gradwe elektrana na Mora~i, i{ao zimus uMoskvu i otuda se vratio maltene sa potpisanim ugovorom uxepu o gradwi elektrana na Mora~i?! Kao da je uslov da bi sene{to radilo da svako bude protiv toga! I ne samo da je Buki-li} i{ao u Moskvu, nego su ubrzo potom, sovjetski partneridolazili u Crnu Goru i u woj skoro inkognito boravili ot-prilike izme|u 13 i 22 februara!

Tako|e je neshvatqivo da rukovodstvo ElektroprivredeCrne Gore, uporno odbacuje, u ovo vrijeme alternativa, sve al-ternativne predloge i projekte u ciqu re{avawa elektro-energetskih potreba Republike, osim projekta gradwe elek-trana na Mora~i! Oni odbacuju ne samo ideje i rje{ewa kojapredlaù drugi, kao na primjer akademik Vladislav Vlaho-vi}, ve} i svoja sopstvana ranija sagledavawa elektro-ener-getskih mogu}nosti Crne Gore, koja su poprimila vid stru~-nih eleborata i dovedena skoro do idejnih rje{ewa, kao {toto pokazuju dokumenta koja imam ovdje, a koja sam pribavio zaovaj na{ sastanak.

Radi se o dva stru~na sagledavawa mogu}nosti „Dogradwesistema Hidroelektrane Peru}ica”, iz 1977. Iz ovih dokume-nata, ura|enih od strane najstru~nijih kadrova Elektropri-vrede, proizlazi da bi se hvatawem voda Gorwe Zete koje se gu-be 65%, u jezera Vrtac i Slano, mogla neuporedivo lak{e,jeftinije i bezbolnije dobiti energija koja ho}e da se, po jed-nu stra{nu cijenu, dobije na Mora~i. I ta energija mogla bida bude takozvana vr{na, zna~i najrentabilnija energija.

Imam ovdje tako|e jednu stru~nu studiju izra|enu od stra-ne qubqanskog „Elektroprojekta” 1985, pod naslovom „Kra-tak prikaz mogu}nosti i opravdanosti integralnog kori{-}ewa sistema Piva–Zeta”, iz koje se nedvosmisleno vidi da bise, opet mnogo lak{e i bezbolnije, mogla dobiti na Komarni-ci ista ona energija koja ho}e po cijenu propasti jednog dije-la Crne Gore, da se dobije na Mora~i.

Najzad, postoji i ovaj rad akademika inèwera Vladisla-va Vlahovi}a, odnosno wegovo izlagawe na Jugoslovenskomskupu elektroenergi~ara u Bajinoj Ba{ti 1985, iz koga proiz-

- 187 -


ilazi da bi se na pritoci Tare, Qutici, moglo dobiti, samogradwom jedne stepenice i izmje{tawem nekoliko ku}a i de-set-dvanaest kilometara asfaltnog puta, koli~ina od 631milion kilovata elektroenergije, dakle dva puta vi{e negona „Velikom Andrijevu” koje ho}e da se, potapawem jednogdijela Rovaca i Mora~e te potapawem kawona Mora~e i Mr-tvice i, najzad, ugroàvawem manastira Mora~e, napravi naMora~i!

Ovakav stav rukovodstva Elektroprivrede Crne Gore, jed-nostavno je neshvatqiv, i o~igledno je da se tom rukovodstvujo{ nije dogodio narod, ve} tek treba da mu se dogodi. Moramvam re}i da je, {to se toga ti~e, u Mora~i i Rovcima gdje sambio pro{le nedjeqe, ve} zrela situacija, naime da se u narodusve vi{e govori o mitingu za odbranu Mora~e koji bi se odr-ào pred zgradom Skup{tine ili pred zgradom Elektropri-vrede Crne Gore u Nik{i}u.

Tako|e smatram da treba da vas obavijestim o nekolikopodataka do kojih sam posqedwih dana do{ao u nizu razgovorasa nau~nim radnicima kao {to su ~lanovi Srpske akademijenauka, geolozi Nikola Panti} i Bane ]iri} po kojima jekawon Mora~e, pogotovo u svom dowem dijelu, nehomogen, kaoi da pitawe seizmike odnosno pritiska planiranih jezera natlo, jo{ nije izu~eno. Oni su tako|e izrazili bojazan od ero-zije mora~ko-rova~kih strmeni, koja bi budu}a jezera na Mo-ra~i, posebno „Andrijevo”, za kratko vrijeme zatrpala. Nakraju mi je akademik Nikola Panti} doslovno rekao: „Ne mo-gu da zamislim Crnu Goru bez kawona Mora~e”.

Botani~ar ekolog, profesor Radomir Laku{i} sa sarajev-skog Univerziteta, koji }e se uskoro i sam po tom pitawuoglasiti u {tampi, rekao mi je da bi potapawem kawona Mo-ra~e, nestalo i rijetkog biqa koje u tom kawonu raste jedinona planeti. I on je vrlo skepti~an {to se ti~e dugovje~nostijezerâ predvi|enih na Mora~i.

Najzad, inèwer projektant Branko Kujovi} mi je saop-{tio da bi stvarawem akumulacije pored manastira Mora~e,bila potkopana, „kao nekim mehani~kim sredstvom”, noìcaklizi{ta \u|evine, najve}eg u Dinaridima, {to bi moglo da

- 188 -

Komnen Be}irovi}

ima katastrofalne posqedice po opstanak manastira Mora~ei terase na kojoj se nalazi.

Isto tako saznajemo od stru~nih lica da bi budu}i putpreko Rovaca koji bi, umjesto sada{weg kawonom Mora~e, po-vezivao Mora~u i Rovca sa Podgoricom, bilo krajwe te{ko iskupo napraviti zbog konfiguracije terena koji ima oblikpro{irenog lijevka u tom podru~ju, pa bi veliki dio tog putamorao da bude u vijaduktima i tunelima.

Na kraju, posebno zadovoqstvo mi je saop{titi vam da mije ju~e u Nik{i}u predat jedan apel javnosti za odbranu Mora-~e, koji je potpisalo dvadeset uglednih li~nosti iz tog grada,a koji vam stavqam na raspolagawe.

- 189 -


OPREZNO S MORAÔM

Obra}awe javnosti grupe uglednih li~nosti iz Nik{i}a

GGraditi ili ne graditi hidroelektrane na Mora~i – pita-we je sad. Za one koji su naumili da podignu hidrocentra-le, to nije bila velika dilema. Znaju oni da }e potopqeni

kawon i sve {to sa wim ide (ili mo`da ide) pod vodu, donije-ti novac.

Oni drugi, koji cijene pro{lost i èle da osiguraju bu-du}nost, znaju da jedilema velika i ozbiqna. Bar toliko veli-ka da obavezuje sve one koji su u prilici da odlu~uju o woj, napo{tovawe glasa onih koji, pored cijene kilovata energije,znaju i ho}e da procijene i neke druge vrijednosti.

ûjte glas onih koji znaju da cijene kulturne i istorij-ske vrijednosti manastira Mora~e i pitaju se {ta }e sa tomneprocjewivom vrijedno{}u biti ukoliko mu temeqe jeze-rom podrijemo a freske vlagom prelijemo.

ûjte glas onih koji znaju da cijene vrijednost veli~an-stvenog kawona rijeke Mora~e i pitaju se {ta }e od wega osta-ti ako ga branom osamarimo, a jezerom natovarimo.

ûjte glas onih koji znaju koliko je dragocjen miran san ispokojan ìvot i pitaju se {ta }e od tog dobra imati ìteqiglavnog grada Crne Gore, o~ekuju}i da se na|u na putu sili vo-denoj u slu~aju da, ne daj Boè, zbog zemqotresa, ratne ili„mirnodobske” diverzije, brana popusti.

ûjte glas rijeke Mora~e i dobro razmislite: {ta }e sedesiti ako Mora~i glas oduzmete?

Senka Durutovi}, hemi~ar, Blaò Papovi}, inèwer,Milan Mari}, biolog, Radojka Mi}ovi}, qekar, Veselin Ma-tovi}, kwièvnik, Miodrag Todorovi}, profesor, GeorgijeMirkovi}, monah, Milutin Mi}ovi}, kwièvnik, Dragica

- 190 -

Mini}, qekar, Rajka Stijepovi}, pravnik, Peri{a Maroje-vi}, profesor, Lazar Mini}, umjetnik, Milovan Todorovi},inèwer, Kosta Ninkovi}, inèwer, Veqo Stani{i},umjetnik, Rajka Nik~evi}, novinar, Dragan Stani{i}, pro-fesor, Nada Todorovi}, student, Zgorka Vlahovi}, profe-sor, Du{an Govedarica, kwièvnik.

Nik{i}, kraj februara 1990.

- 191 -


MO@E LI GAVRAN PREHRANITI ILIJU?

Ho}e li apeli za za{titu manastira Mora~e biti„potopqeni” u jednoumqu borbe za izgradwu

HE „Veliko Andrijevo”?

DDa bi naglasio zna~aj elektri~ne energije za razvoj komu-nizma, Lewin se narodu obra}ao frazom: „Drugovi i dru-garice, gospodo elektri~ari!” Staqin je tu tezu daqe

„usavr{io” – nije se nikome obra}ao ve} je podizao brane gdjemu je palo na pamet.

I Crna Gora je ve} platila dobar danak za izgradwu osvi-jetqene budu}nosti, mnogi weni simboli izgorjeli su na ula-sku u „Grad Sunca”. Mnoge doline u ve} potopqene, a i u naju-zvi{enije vrhove prodire voda. Voda je postala sudbina mno-gih crnogorskih simibola – od grba i groba, do manastira,kawona i op{teg prirodnog sklada.

Najnovije polemike koje se vode oko izgradwe elektranana Mora~i jo{ jednom pokazuju kako se ~iwenice moguupotrebqavati u slu`bi ove ili one unaprijed zadate isti-ne. Najmawe je onih koji su spremni da razmisle sa pozicijaobije strane, jer u prirodi na{e ekstremnosti je da budemoiskqu~ivi, da se opredjequjemo, da se diferenciramo... Otu-da i tvrdwa da se u pohari i odbrani crnogorskog kulturnogi prirodnog blaga, kao i u gotovo svemu drugom, Crnogorcidijele na dvije struje – jednu spremnu da sve ru{i i `rtvujeza elektri~nu centralu, fabri~ki dimwak, tehni~ki „pro-speritet”, i onu drugu koja uvijek ne{to brani i bez upori-{ta vlasti djeluje naivno i romanti~arski. Tako govori bardosada{we iskustvo.

Naranvo, i pod pretpostavkom da Crna Gora u ovom tre-nutku ima dovoqno struje, ne treba tvrditi da joj ne treba jo{.Ne treba, tako|e, o~ekivati da }e ona bez osnovnih tehnolo-

- 192 -

{kih pretpostavki sa uspjehom u}i u ve} „dotaknuti” HHÀ vi-jek. Namjera nam je da skrenemo pa`wu kako oni koji odlu~ujuo tako va`nim stvarima imaju veliku odgovornost i obavezuda tolerantno razmotre sva ponu|ena rje{ewa i opredijele se(ukoliko se ba{ opredijele) za ona koja, uz najmawe `rtve, da-ju najve}e rezultate. Naizgled sasvim logi~no, ali u praksidaleko od stvarnog pona{awa. Kada se stvari posmatraju ukontekstu nekih ranijih sli~nih odluka, gotovo da se sti~eutisak da je ru{ewe ciq koji nadrasta gradwu.

Namjera ovog teksta nije da ponavqa dobro poznate brojkekoje govore o kubicima vode, kilovatima, tehni~kim, finan-sijskim i prirodnim svojstvima. Ti podaci su poznati kao ipodaci koji se komplementarno veù za wih. Za sada su oni napodru~ju teorije, ali ~ini se da u ovom trenutku prijete da izteorije pro|u me|u konkretne litice Platija i postanu spo-menik na{e savjesti.

Centralno pitawe u ovom sporu svakako je ugroàvawemanastira Mora~e, {to je samo jedan od primjera nespremno-sti da se stupi u racionalan razgovor. Posebnu karakteristi-ku toj nespremnosti daje ~iwenica da se ne èle ozbiqno raz-matrati ponu|ena alternativna rje{ewa. Uporno se ne èliodustati od izgradwe „Velikog Andrijeva” jer se samo tu mo-è posti}i „pravi ciq”.

Opet da kaèmo, gorka iskustva nas u~e da ni ovoga puta nesmijemo biti pretjerani optimisti. Nad kawonom Mora~ekao da ve} kruè finansijska sredstva, a ona imaju argumentei mogu sve. Mogli bismo se metafori~no zapitati: ho}e li ga-vran sa legendarne freske Gavran hrani proroka Iliju izHÀÀÀ vijeka, uspjeti da krajem ovog vijeka prehrani svoga svecai uvede ga u HHÀ vijek?

Ilija Laku{i}Pobjeda, ~etvrtak 1 mart 1990.

- 193 -


BRANKO KUJOVI],inèwer-projektant

VISOKA LU^NA BRANA U PLATIJAMA I RIZICI

Da li se planirana brana „Andrijevo” nalazi na rasjedu? Da li bi moglo da proradi klizi{te \u|evine i Bara

Radovi}a, sa jezerom u podno`ju? Kakve bi bile posqedice?

PPrije svega moram dati rezime svoja dva ranija saop{tewaod kojih je jedno objavqeno u dnevnoj {tampi, a drugosaop{tewe je dato na sjednici Crnogorske akademije na-

uka i umjetnosti kao referat 8 decembra 1988 godine. U timsaop{tewima pod istim naslovom „Visoka lu~na brana An-drijevo i rizici”, data je uglavnom podr{ka koncepciji aka-demika Vladislava Vlahovi}a, sa sugestijom da se ista obradina nivou idejnog projekta od strane neke projektne organiza-cije, ali ne organizacije koja je obra|ivala postoje}i proje-kat mora~kih elektrana. Istaknuti su rizici od realizacijepredloènog projektnog rje{ewa visoke lu~ne brane „Andri-jevo”, te dejstvo poplavnog talasa na nizvodna naseqa i samgrad Titograd. Re~eno je da dejstvo poplavnog talasa koji jeprate}i element svih ovako sloènih projekata, mora bitiosnovni pokazateq kako se moramo pona{ati pri dono{ewuodluke za ovakve poduhvate.

Zatim je skrenuta pa`wa na obavezu po na{oj regulativida slu`be za osmatrawe i uzbuwivawe moraju postaviti vi{ebiqega na istaknutim mjestima nizvodnih naseqa i grada Ti-tograda, koje ozna~avaju visinu poplavnog talasa pa se moèstvoriti jasna predstava kakva bi se psihoza straha i nesigur-nosti stvarala kod stanovni{tva. Daqe je re~eno jo{ i to dase odustalo od gradwe visoke lu~ne brane (visine oko sto me-tara) na Vrbasu uzvodno od Bawa Luke iz bezbjedonosnih raz-loga, s obzirom da je ovo podru~je bogato seizmi~kim kretaw-ima. Daqe, predloèna su rje{ewa mawih gravitacionih bra-

- 194 -

na ~iji poplavni talas u slu~aju ru{ewa brane ne bi izlazioiz korita rijeke Mora~e u daqem nizvodnom toku. Navedenisu primjeri ru{ewa i o{te}ewa brana u svijetu ~iji je brojprili~no veliki.

U posqedwe vrijeme a povodom napisa i pisama u Pobje-di u vezi pripremnih radova za izgradwu hidroelektrana naMora~i, gdje visoka lu~na brana „Andrijevo” i daqe ostajekqu~ni objekat ovog sistema, te i pored svih opomena kakveopasnosti donosi jedan takav objekat nizvodnim podru~jimai samom gradu Titogradu, du`nost mi je da se i po tre}i putoglasim. Ovog puta ogla{avam se tako {to upozoravam ini-cijatore i nosioce ovakvog projekta da se jo{ jedan put dubo-ko zamisle da li su rije{eni svi inèwerijski problemi ko-je izaziva gradwa a zatim eksploatacija ovakvih objekata.Zato }u navesti neke od wih, a o kojima nijesam govorio usvojim ranijim saop{tewima.

Prema tome koliko ja poznajem inèwerijsku geologiju, ai na osnovu naknadnog osmatrawa terena, mislim da se lokaci-ja visoke lu~ne brane „Andrijevo” ipak nalazi na rasjedu. Ustvari brana treba da se fundira preko rasjeda na dvije tek-tonski razdvojene plo~e, a {ta to zna~i u inèwersko-sei-zmolo{kom smislu za stabilnost brane ne treba mnogo govo-riti. Moè neko dokazivati da je rasjed mrtav, te da nikakvapomjerawa nijesu primije}ena – {to je sasvim blizu pameti –ali to ne zna~i da taj rasjed ne}e oìvjeti u uslovima akumu-lacije i seizmike koju ona sama od sebe izaziva – indukovanaseizmika – te prirodnih seizmi~kih procesa.

Prema tome, govore}i pojednostavqeno, visoka lu~na bra-na Andrijevo na ovoj lokaciji po svom stati~ko konstruktiv-nom sistemu glavne uticaje od hidrostati~kog pritiska, kao isve druge uglavnom prenosi na bokove dvije razdvojne stijen-ske mase i postaje jedna monolitna veza izme|u wih. Ako je totako, a ~ini mi se da jeste, pitam se da li je mogu}e od lijevestijenske mase, konstrukcije brane, i desne stijenske masestvoriti integralnu konstruktivnu cjelinu, a to je prvi uslovda konstrukcija brane preìvi svoj eksploatacioni vijek.Mislim da na ovo pitawe nije te{ko odgovoriti. Treba ima-ti u vidu da za vrijeme seizmi~kih uticaja, stijenske obale

- 195 -


Platija, kao posebne cjeline, mogu imati tendenciju razmi-cawa ili pribliàvawa, a to sve mora izdràti betonskakonstrukcija brane i sa~uvati svoje intimne (athezione) ve-ze sa stijenom u bokovima, jer se na wima zasniva ~itav sta-ti~ki sistem.

Vjerujem da za ovu konstrukciju postoji ta~an matematskiprora~un. Savremeni matematski aparat je u stawu da to izve-de iako je to nekada bio veliki problem, ali taj prora~un ve-zan za odre|ene pretpostvke karakteristika stijene u izabra-nom profilu, bez obzira na prethodna istraìvawa u tomsmislu, ostaje jo{ uvijek samo pretpostavka. Isti je rezon i zaseizmi~ke uticaje. Sa tim u vezi treba znati i uvijek imati naumu staro pravilo: ta~no rje{ewe matemati~kog zadatka nezna~i i ta~no rje{ewe inèwerskog zadatka. Podsjetimo sena nedavne doga|aje u Kaliforniji, gdje zemqotres kao od {a-le ru{i konstrukcije gorweg autoputa i poklapa dowi auto-put. Dozvoqavam sebi da vjerujem da su matemati~ki prora~u-ni bili ta~ni za odre|ene pretpostavke pona{awa konstruk-cije. Ovo treba shvatiti kao moje utiske ~itaju}i dnevnu{tampu, a mo`da nijesam u pravu u ovom slu~aju. Toliko za sa-da o tome.

Slede}i problem za koji nijesam siguran da postoji, alimislim da ga treba razmotriti ako je akumulacija puna, reci-mo pribli`no se poravwava sa terasom na kojoj je fundiranmanastir Mora~a (mo`da je akumulacija za neki metar niàod samog nivoa terase, ali to ne mijewa problem), da li takavnivo zapquskuje noìcu poznatog klizi{ta na lijevoj obaliMora~e – selo \u|evine? Radi se o klizi{tu koje zahvata ci-jeli kompleks zakqu~no sa selom Bare Radovi}a. Ovo klizi-{te bilo je poznato i prije posqedweg rata na {ta su upozo-ravali na{i ~uveni profesori Kirilo Savi}, Stevan Rako-~evi} i Milan Lukovi}, a u vezi projektovawa èqezni~kepruge Beograd–Bar, bez obzira {to je konfiguracija terenaoptimalno omogu}avala uspje{no vo|ewe trase.

U~estvovao sam u nekim studijama poslije rata u vezivo|ewa ove trase i znam da je taj teren bio uvijek izbjegavaniz razloga {to bi naru{avawe ravnoteè klizi{ta uslijedzemqanih radova moglo dovesti do pokretawa ~itavog kom-

- 196 -

Komnen Be}irovi}

plksa. U slu~aju akumulacije i stvarawa talasa na istoj, ~inise da bi se zapquskivala noìca klizi{ta po dnu sela \ur|e-vine a tima bi do{lo do razmek{avawa noìce, {to je isto (amo`da i gore) kao kad bi se naru{ilo klizi{te, recimo isko-pom velikih usjeka.

Ovo treba obavezno razmotriti jer bi se mogla desiti ha-varija akumulacije kretawem ogromnih zemqanih masa u prav-cu korita rijeke Mora~e, otprilike nasuprot samog manasti-ra. Posqedice ove pojave bile bi nesagledive. Recimo, poredostalog, to je stvarawe ogromnog talasa prema manastiru idaqe prema samoj brani „Andrijevo”. [ta bi bilo sa manasti-rom nije te{ko odgonetnuti.

Pored problematike ovog klizi{ta, napomenuo bih datreba razmotriti jo{ mogu}nost klizawa bokova bazena nacijeloj duìni akumulacije sve do same brane.

Pobjeda, 14 mart 1990.

- 197 -


PETICIJA 174 @ITEQA PREKOBR\A

TEK [TO SAVLADASMO BESPU]E, VE] NAMPRIJETI JEZERO

PPovodom novih inicijativa za izgradwu hidroelektranana Mora~i izraàvamo ozbiqnu zabrinutost zbog namje-ra da se grade HE „Andrijevo” sa branom visokom od oko

150 metara.Na{a mjesna zajednica Ulica – Prekobr|e, sa preko 500

stanovnika u selima: Sela, Ulica, Podi i Petrova Ravan kojagravitiraju rijeci Sjevernici – lijevoj pritoci Mora~e,izgradwom pomenute hidroelektrane na{la bi se u najteèmpoloàju od svog postojawa. U istoj situaciji na{lo bi se ina{e susjedno selo Srete{ka Gora (mjesna zajednica Me|uri-je~je). Kao osnovno, potopili bi se ili odsjekli prikqu~niputevi, koji povezuju ova sela sa Jadranskom magistralom ukawonu Mora~e. Taman kada smo pobijedili bespu}e, uglavnomsvojim radom, prijeti nam ogromno jezero da nas odvoji od„svijeta”, jer bi bili opasani planinama i prevojima [ta-vaq, Markovi}a Laz, Tori, Presjeka i Lokva Puleti}a, s jed-ne i jezerom s druge strane.

Na{a mjesna zajednica i weni predstavnici vi{e puta supismeno i na zborovima gra|ana u Prekobr|u i u ManastiruMora~i, upozoravali na vi{estruke posqedice ovakvog po-duhvata. Podràvali smo predloge za izgradwu malih hidro-elektrana na Mora~i i wenim pritokama. Me|utim, pou~enislu~ajevima sela oko Pivskog, Bile}kog i Otilovi}evog je-zera i drugih, mi potpisnici ovog pisma apelujemo i upozo-ravamo nadle`ne, ukoliko ipak bude odlu~eno u ciqu „vi-{ih interesa” da se gradi projektovana HE „Andrijevo”, dablagovremeno preduzmu odgovaraju}e mjere, kako bi istovre-meno sa po~etkom pripremnih radova na hidroelektrani, ot-po~ela i gradwa prikqu~nog puta za ovo podru~je, i to upredjelu kawona Platije od mosta „Pjenavac” do brane „An-

- 198 -

drijevo” (bilo na brani HE „Andrijevo”, ili most preko je-zera). Time bi se stvorili neophodni uslovi za opstanakovih sela i bar donekle nadomjestilo potapawe najpriori-tetnije i najpre~e veze koju imamo sa magistralom kod mosta„Pjenavac” na dnu Me|urije~ja.

(Slijede 174 potpisa)


- 199 -



NEOSNOVANE OPTU@BE NA RAÛN BRANILACA MORAÊ

Nema pravo Elektroprivreda da potro{i sve na{e rijeke ida od Crne Gore napravi HE - mrtvo more

IIng. Gojko Vuk~evi} u polemi~kom dopisu „Od gotovog ~e-tvrtina”, (Pobjeda, 12 mart 1990), o izgradwi elektrana,~ija je poenta „da se ponovo pokrenu razgovori oko

prevo|ewa Tare”, pored rasprave sa nevidqivim za{to je Cr-na Gora od hidroenergetskog potencijala iskoristila samo~etvrtinu, postavqa niz pitawa i nudi niz tvrdwi, na koje muvaqa otpisati.

„Demokratska je tekovina {to su se qudi oslobidili dase mogu izja{wavati o raznim dru{tvenim problemima, pa iovom”, kaè taj advokat potopa. Uvod, u velikom stilu, lek-ciju koju je odrào ekolozima. Uvod u odobravawe da Mora-~ani i Rov~ani mogu slobodno kojevitezati dok im Elektro-privreda Crne Gore i wen advokat potapaju iskon, sada{-wost i budu}nost. Samo to kojevitezawe ne treba de bude napartikularnoj osnovi i „plemenski obojeno”. Po ovom borcuza progres, treba potonuti bez plemenske obojenosti prihvatawu za slamku.

„Interesantna je pojava da mnogi qudi ustaju u za{tituprirode, {to je pozitivno, ali otkud odjedanput tolikostru~waka za ekologiju”, primje}uje, odobrava i ~udi se pole-mi~ar-energeti~ar i nastavqa: „Dobija se utisak da se vi{eradi o pomodarstvu, nego o stvarnoj brizi o sa~uvawu prirod-nog ambijenta”. Ovoj nesuvislosti suvi{an je komentar.

„Najboqe bi bilo ako bi Crnu Goru mogli pretvoriti uneki prirodni rezervat ili park, sa wenim kawonima i kli-surama”, veli prirodoqubiteq na{, a to bi mu bila najboqa u

- 200 -

tu`nom dopisu da nije rugala~ka osionost. âk se on ruga„prirodwacima”, ekolozima, „pjesnicima i kwièvnicima”.

A veliki ekolog svjetskog glasa, [vajcarac Franc Veber,koji je dva puta dolazio u Mora~u da je spasava od agresivnepotro{a~ke politike, rekao je da }e Crnoj Gori wene neuni-{tene prirodne qepote, ~iste vode i vazduh u budu}nosti zna-~iti {to danas Kuvajtu zna~i nafta. Moè li to autor citi-rane rugalice da pojmi?

„Jer gladni qudi ne mogu ìvjeti od „estetskog ugo|aja”pa bi ispalo da te prirodne qepote ~uvamo za neke sitne qudesa strane”. [ta da prigovorimo ovom otkri}u?

„Me|utim, mislim da se opasnostima po manastir Mora~adosta manipuli{e da bi se uticalo na neobavije{teno gra|an-stvo i na pravoslavnu crkvu”, posebno nagla{ava antimanipu-lasanik. U tome se slaèmo. Samo da po{teno priznamo daopasnostima po manastir Mora~u manipuli{u oni koji se bo-re za projekat „Veliko Andrijevo” koji donosi velike profi-te onima koji izlaze pred „neobavije{teno gra|anstvo” saovakvim tvrdwama: {to se ti~e opasnosti po temeqe mana-stirske crkve”, (treba re}i manastira), „to je mali objekat iza dana{we mogu}nosti gra|evinske tehnike, nema nikakvihproblema da se uspje{no za{titi”. Za ovakve tvrdwe znak~u|ewa je mali. Ove pri~e nijesu mi nepoznate; ~uo sam ih izusta ing. Veqka Vlahovi}a, najagilnijeg potopiteqa Mora~ei za{titnika manastira Mora~e pomo}u klima-ure|aja. Vi{etu smijuriju ne ponavqa. Sad namjerava da od manastira Mora-~e na~ini trafostanicu.

Opasnostima po manastir Mora~u manipuli{u oni kojiiznose i ovakve nesuvislosti danas: „O tome kolika je realnaopasnost od pove}ane vla`nosti po manastirske freske, ja neznam ni{ta, ali znam ne{to drugo”, a to „ne{to drugo” je go-licava pri~a o odrìvosti fresaka „vizantijskog stila” uVeneciji i na Ohridu. Po{teno bi bilo ~lankopiscu da jeostao pri po{tenom priznawu da o tome ni{ta ne zna i da sesjeti {ta je o sigurnosti fresaka kazao stru~wacima iz„Elektroprivrede” ekspert iz MMF-a prije dvije godine umanastiru Mora~i, odgovaraju}i im na tvrdwe da su oni sveispitali oko sigurnosti fresaka, da bi ispitali sigurnost

- 201 -


fresaka manastira Mora~a treba vremena onoliko koliko suone ìve. Na to je Rajko Vuk~evi} lupio: „ûj, on misli da sufreske ìve”, {to nesre}om nije prevedeno gospodinu izMMF-a, pa da vidi s kim ima posla.

Evo jo{ bisera iz nau~ne korektnosti ing. G. Vuk~evi}a:„Manipuli{e se i sa seizmikom. Lokacija Andrijeva ima da-leko niì stepen seizmi~nosti nego {to je Zetska kotlina”.„Kvantitet geolo{kog profila i stepen sigurnosti projek-tovawa brane, garantuju bezbjednost, pa je stepen rizika za-nemaruju}e mali”. „No u slu~aju kada bi do{lo do ru{ewabrane od zemqotresa, {to je samo teoretska pretpostavka,prije toga od Titograda ne bi ostao ni kamen na kamenu”. Nuto utjehe! A ovo je naro~ito va`no pro~itati pri znawu danijesu izvr{ena nikakva seizmi~ka ispitivawa na tom tere-nu? Koji su stru~waci to ispitali? O tome u Elektropri-vredi ne znaju!

Na{ utje{iteq isti~e jo{ i ove pojedinosti: „[to se ti-~e diverzije, vaì isto i za svaku visoku branu u Jugoslavijii u svijetu”. „U slu~aju ratnog stawa, nivo akumulacije se dr-ì na koti bezbjednosti”. Neprijateq }e sigurno ~ekati daing. G.V. snizi akumulaciju na „kotu bezbjednosti”. Dobar ne-ki neprijateq!

Na{ polemi~ar je najubjedqiviji kada udara po najza{ti-}enijem qudstvu u socijalisti~kom sistemu.

„Nije slu~ajno {to je mnogo pjesnika i kwièvnika usta-lo u za{titu kawona Mora~e i manastira. To je sasvim nor-malno, jer se radi o qudima senzibilnim na duhovne i estet-ske vrijednosti dru{tva”. Lijepo zapaèno! Ali slijedi na-stavak: „No, rekao bih da se time pretjeruje i da to nije traj-nog karaktera, jer iako je krahirao boq{evi~ki mehanisti~-ki materijalizam i wegova varijanta „kardeqizma”, stomaknije izmijenio svoju funkciju”, veli gromopucateqno pri-jateq „pjesnika i kwièvnika”. Kakva lekcija! Pravo iz sto-maka! Ko ozbiqnije pro~ita ovaj citat, sloì}e se na{omtvrdwom da je iza ovakve svrzimozgarije znak ~u|ewa malo!Me|utim, na{ quti potopnik se ne zaustavqa na opijeluboq{evizmu i kardeqizmu, nego nastavqa sa visine ovako:„Primje}uje se da su najangaòvaniji pjesnici crnogorskog

- 202 -

Komnen Be}irovi}

porijekla, koji su svoju materijalnu egzistenciju rije{ili nabogatijem trì{tu, pa vra}awe Crnoj Gori ima prizvuk remi-niscencije na zavi~aj. Zato ih razumijemo {to oni èle da do-ìve Crnu Goru wihovog djetiwstva, kada jedanput godi{wedo|u u wu”. [ta na ovo da kaè normalan ~ovjek?! [ta sve ni-je u stawu da podmetne qudima onaj ko nije ~iste savjesti?!Ovako {to moè tvrditi samo onaj {to je pokidao sve veze iz-me|u mozga i jezika! Ovakvu besmislicu besmislenije je ko-mentarisati! Vrli ing. G. V. zna kako su „crnogorski pjesni-ci” svoju materijalnu egzistenciju rije{ili na „bogatije tr-ì{te” i on im daje zavi~aja onoliko koliko wemu odgovara,„jedanput godi{we”?! A da to „bogatije trì{te” nije sasvimslu~ajno kreditor MMF-a – ili du`nik iz SSSR-a? Za ovuposlasticu predloì}u da na{ dobroèlateq bude primqenu dru{tvo pjesnika „koji su svoju materijalnu egzistenciju ri-je{ili na bogatijem trì{tu”, dako odustane od potapawaMora~e i traèwa bogatijeg trì{ta.

A sad slijedi najdirqiviji udarac, koje se i o~ekivao odwega: „Bojim se da ne}e na}i” (misli na pjesnike) „zajedni~kijezik sa savremenim Crnogorcima koji tu ìve” (za razlikuod pjesnika koji ìve na „bogatijem trì{tu”) „oni nijesuspremni da se opredjequju za „carstvo nebesko”, ve} da traèoptimalna rje{ewa, kompromis izme|u prirode i industrij-ske infrastrukture, a u ciqu obezbje|ewa boqeg ìvota naovim prostorima”.

Ovaj „adut” se i o~ekivao od ovakvog bri`nika za „savre-mene Crnogorce” kojima on èli „boqi ìvot na ovim pro-storima”, a koji ugroàvaju tamo neki „pjesnici i kwièvni-ci” koji u Crnu Goru dolaze samo „jedanput godi{we”. Kvar-ne li demagogije! „Stomak nije izmijenio svoju funkciju”, po-ru~uje na{ polemikus koji prirodne qepote i estetske vri-jednosti mjeri crijevima. Takav socijalni pokli~ ~uo se i kadsu potapali Pivu! [ta sve nijesu obe}avali prodaju}u Pivu?êkalo nas je neslu}eno blagostawe! A kad je Piva potonulai nebrojeni Pivqani oti{li u svijet, u najam i rasijawe, po-tekla vr{na struja, ali od toga su imali koristi samo i najvi-{e mo}nici iz kaste koja potapa i obe}ava zaposlenost.

- 203 -


Ho}e li 720 miliona kilovat ~asova, zbog kojih ho}eElektroprivreda Crne Gore da potopi ~udesne Platije,oburda u jezero konglomeratsku terasu na kojoj je manastirMora~a, potopi sela oko rijeke Mora~e, preko hiqadu hekta-ra obradive zemqe, divnu ùpu Me|urije~je, a sela \u|evinu,Bare, Vo~je, Rai~evine, izazvanim klizi{tima zaustavqawemprirodne drenaè jezerom, urva u mrtvaju akumulacije kao i20 kilometara magistralnog puta i sve pristupne puteve seli-ma Rovaca i Mora~e, rije{iti nezaposlenost Crne Gore? Ho-}e li mo}i da zaposli bar one koje }e raseliti, po{to se po-tapa preko 100 ku}a i raseqava preko hiqadu stanovnikapotopqenih sela.

Ispade da su krivci za trenutno privredno stawe CrneGore niko drugi do „pjesnici i kwièvnici”, po ing. G. V., naj-ve}i ko~ni~ari napretka.

Zna ing. G. V. da pri~a sebi korisnu pri~u, ali treba dazna i ovo: dana{wi nara{taji nemaju tapiju na prirodna do-bra i qepote, niti dozvolu da ih potro{e na svoje dobrobiti,po{to su ih od budu}ih nara{taja preuzeli samo pod zakup, nakori{}ewe i ~uvawe, pa ne mogu budu}e nara{taje li{itisvega onog {to su dana{wim nara{tajima u{~uvali i dodalina{i blaènopo~iv{i preci. Ako potapamo na{u zemqu, po-tapamo i sebe. Zato smatram da nema pravo ni Elektroprivre-da Crne Gore da potro{i sve na{e rijeke i da od Crne Gorena~ini HE – mrtvo more. Potopqena Crna Gora ne}e zaposli-ti nezaposlene.


- 204 -

Komnen Be}irovi}

LABUD DRAGI],kwièvnik

NEÂSTIVI NA MORAÎ

Crni jaha~ iz mora~kog „Stra{nog suda”, ne prestaje dahara srpskim zemqama

AAko bi nekim ~udom bila uni{tena sva dokumenta o raz-dobqu kojim je „po~ela na{a svetla budu}nost” i kojepotraja ciglo pola veka – taj bi gubitak bi znatno

umawen ako bi nam ostao ~asopis Umetnost br. 27/28, za julii decembar 1971 godine, ~ije smo fototipsko izdawe ponovodobili nedavno.

Ovaj ~asopis svedo~i o epohi uàsa i srama, o epohi u ko-joj je - (prvi put posle Sinan-pa{e, na ovim prostorima), podokriqem vlasti i na o~igled celoga sveta – sru{en jedan grob,razoreno jedno svetili{te.

Da podsetimo, u to vreme je (ta~nije 1972 godine) sru{engrob Wego{ev na Lov}enu, a na wegovo mesto dosekana inavaqana kamena baraka – kada ve} nije bilo su|eno da se natome svetom vrhu ra{iri izan|ali Franc Jozef, dobri o~uhna{e severne bra}e.

„Lo{e sluge goreg gospodara” kaji su tada „rukovodilioperacijama” i dràli pozdravne besede, vi{e nisu na isto-rijskoj sceni.

Odo{e ko lawski snegovi.Ali, nastavak tog bezumqa odigrava se ovih dana u kawonu

Mora~e. Elem, na najuèm mestu u Platijama kane neke vol-{ebne sile Mora~u pregraditi i prezidati, kako bi na tomemestu ustave podigli. Zdruèni jaha~i apokalipse ne gube na-du kako bi udarili kona~an pe~at i neizbrisiv ìg velikojeri be{~a{}a.

Sede li u Skup{tini Crne Gore, i u wenoj vladi isti oniqudi koji su minirali Lov}en? – prvo je pitawe koje se ~ove-ku pri tome name}e. Ako ne sede ba{ oni, onda verovatno sede

- 205 -

wihovi direktni naslednici koji, ohrabreni razarawem Lov-}ena i Pivskog manastira, sada usmeravaju mitske nemani kaMora~i i wihova se adska rila {epure oko hrama. Ili su setamo zadràli potowi egzemplari iz minulih vremena za ko-je jo{ uvek traje „put u svetlu budu}nost” pa tome potpunomosvajawu budu}nosti mawka samo potopqena Mora~a?! Je litamo jo{ ostatak one slavne generacije koja je ovim prostori-ma pronela vol{ebnu formulu: elektrifikacija + kolekti-vizacija + industrijalizacija = idiotizacija.

Slave}i onoga „koji je razdro zemqu i dao vodama da teku”– knez Stefan, sin Vukanov a unuk Nemawin, izabra skrovitomesto na desnoj obali vode Mora~e, zakloweno liticama iskrajnuto od puteva da tu poseje jednu od mnogih zvezda {to ihje ova dinastija prosula diqem srpskih zemaqa, kao da je slu-tila „posqedwe vrijeme” i dolazak zdruènih delegata apo-kalipse koji evo puko{e nateù}i se da dokaù kako nijesmoono {to jesmo.

I manastir odole svim najezdama i razurama i petstogo-di{woj „tmu{i azijatskoj”, ali ovih dana pohode nas vesti odolasku majstora s istoka i, kaù da }e uskoro iz korita reke~uti dleto, i maca, i }uskija.

Na{i qubiteqi napretka ne prihvataju nikakvu alterna-tivu, iako im je bilo ponu|eno niz lepih mogu}nosti po~ev odLima, gorwih tokova Tare, \ehotine, Komarnice, Tu{ine,Bijele. U „svetlu budu}nost” moè se jedino preko potopqeneMora~e.

U manastiru Mora~i sam prvi put bio kao de~ak s ocemVukom, na \ur|evdan 1964 i tada sam se, verujem, prvi put pre-krstio. Taj doga|aj nije bio sam po sebi osobito izuzetan ono-ga trena kad se desio, ali kako je vreme odmicalo i taj doga|ajje sazrevao i ja~ao zajedno sa mnom – kao {to i ~in ro|ewa svevi{e dobija na zna~ewu kako se kroz vreme od wega udaqava-mo. Tom prilikom sam ugledao prizor mora~kog „Stra{nogsuda” gde na pomahnitalim talasima pliva dvoglava a`daja, ana wenim le|ima sedi u bukagijama okovan Ne~astivi. Pomi-slio sam {ta bi se dogodilo da se ovaj stra{ni jaha~ krvaviho~iju i stra{nih ~equsti s dvostrukim nizom zuba – odveè!

- 206 -

Komnen Be}irovi}

Sada kad se osvrnem na vreme koje smo proìveli, do|e mida poverujem kako je onaj jaha~ sve vreme bio slobodan i pu-{ten i da mu je na{a domaja bilo glavno podru~je delatnosti.

Kroz onu manastirsku portu pro{li su moji preci kad sudobegli iz Hercegovine. Iz te porte je Draga Mastilovi} po-{ao kod mitropolita Petra Cetiwskog da primi blagoslov.Koliko li je jo{ legendi i sudbina ~iji su ~vorovi vezani iliugra|eni u temeqe toga manastira – sve do onih o boravku sta-rih srpskih vitezova – Marka i Milo{a? Kao da ~ujem, sedamvekova duga~ak, {um koraka {to gaze mora~kom portom.

ôvek se opet mora zapitati – kakve su to institucije ilipojedinci koji se ose}aju vlasnicima voda, kawona, qudskihdu{a i ogwi{ta, uspomena, snova, predawa, grobqa i manasti-ra?… Ko se ose}a toliko mo}nim da bi jednim potpisom mogaosve da surva i pod vodu baci?

U civilizovanim zemqama, kako nedavno re~e pesnik Ma-tija Be}kovi} – vade ostatke potonulih gradova – pre mnogovekova nastradale nekom prirodnom katastrofom – dok mipozajmqujemo novac kako bismo izazvali katastrofu i uni-{tili jedino svedo~anstvo o sebi.

Treba li, dakle, potopiti Mora~u kako bi se napajao onajkombinat aluminijuma u Titogradu (skra}eno – KAT) kojistruju dobija iz Pive, rudu od Nik{i}a, a radnu snagu iz Cr-ne Gore i Brda. Treba li tolike `rtve prineti za onu – kakoDragan Laki}evi} re~e – „megalomansku la`” i „ekolo{kudiverziju na{eg vremena” koja je zatrovala Zetsku ravnicu i50 % radno sposobnog mu{kog qudstva Crne Gore. Jer u tu fa-briku dolaze zdravi, jaki i ~ili Br|ani, a izlaze podaduli imodri, }elavi i nate~eni, s boqkama i falinkama. Kamo sre-}e da se moji saplemenici mogu prehraniti radom u Kombina-tu – ve} se moraju ispomagati nekontrolisanom se~om i pre-prodajom zavi~ajnih {uma, ostavqaju}i za sobom, kao i wiho-va fabrika, samo pusto{ i zlo.

Tome ~udovi{tu sada na `rtvu treba prineti jedan od naj-ve}ih spomenika na{e kulture – manastir Mora~u, vi{e odhiqadu domova i mnoga grobqa. [ta bi jo{ vaqalo `rtvova-ti kako bi {to duè potrajalo jedno od potowih ~uda socija-lizma kojim }e da se „pjane pokolewa”?!

- 207 -


Sebet takvog giganta, dakle, treba potopiti Mora~u apreostalu br|aniju podu~avati u plivawu, splavarewu terukovawu ~unovima i kajacima, kako bi mogli odràvati vezes ro|acima, kumovima i prijateqima koji su se na{li pod je-zerom ili s druge strane wegove.

A drevna lavra Nemawi}a bi u skoro vreme bila podloka-na te bi se sasula kao grudva mokrog peska, po{to bi se s weoqu{tio malter i izgubio svaki trag ìvopisu. Time bi namiskopali o~ni ìvac i sa dna u{nih {koqki, iz malog mozga,i{~upali i potowi eho imena Nemawina na koje smo se kroztolike vekove oslawali i koje nas je odràlo.

U celoj ovoj nevoqi, {i}ario bi onaj crni jaha~ s le|advoglave a`daje, onaj {to su mu „napred pete, a pozadi prsti”i on bi, zajedno s Kurtom i Murtom, mogao da krene pobedono-sno kolo po zatrvenim srpskim zemqama.


- 208 -

Komnen Be}irovi}

BO@O KOVA^,ekonomista

ADVOKATI NA[EG SAMOUBISTVA

PPripadam krugu qudi koji smatraju da je projekat hidro-elektrane na Mora~i vrlo lo{ projekat i da ne tuma~iinterese naroda koji ìvi na ovim prostorima i u ime

koga se zastupa. Razlozi osporavawa su ne{to druk~iji negooni prisutni u drugim reagovawima pa bih èlio da ih vrlokratko skiciram:

a) Crnogorskom privrednom i neprivrednom kapacitetuuop{te ne treba avantura sa „objektom kontinuiteta” koji seu planskim dokumentima povla~i poscedwih 15 godina jer svojenergetski bilans moè da rije{i na daleko efikasniji na-~in;

b) Crnogorski elektroenergetski bilans kao i svaki bi-lans ima proizvodnu i potro{nu stranu. Mnogo jevtinijim in-tervencijama na ovim stranama bilans se moè uravnoteìtiza narednih 10 do 15 godina, nego {to su ideje sa Tarom i Mo-ra~om;

c) Na proizvodnoj strani bilansa to su:– Ekvivalentna razmjena kvaliteta energije koju imamo za

vi{e energije koja nam treba. Efekat cijenim na oko 600 mi-liona KWh godi{we sa dobrim izgledima da „vje{t” pregova-ra~ dobije i vi{e.

– Participacijom u „Buk Bijeloj” sa 300 miliona KWhgodi{we,

– Energetskim kori{}ewem malih vodotokova gdje posto-ji {ansa da se dobije ekonomski jeftinija energija u odnosu naTaru i Mora~u. Ovaj efekat cijenim na najmawe 300 milionaKWh godi{we.

– Upravqawem energetskim sistemom na na~in da kupu-jemo jevtinu „lutaju}u” sezonsku energiju, a lagerujemo svojuenergiju. Efekat cijenim na oko 200 miliona KWh godi{we.

- 209 -

d) Potro{na strana energetskog bilansa moè se dràtipod kontrolom sqede}im strategijama:

– {tedwom energije koja se o~igledno prosipa,– proizvodnom orijentacijom koja }e iskqu~ivati inten-

zivne potro{a~e,– adaptacijom intenzivnih potro{a~a (posebno Kombi-

nata aluminijuma) da moè reducirati potro{wu u ekstrem-no kriti~nim situacijama,

– ukqu~ewem pretpostavke o reducirawu jedne faze alu-minijuma kod prve rekonstrukcije {to se ve} nalazi u progra-mu nekih alternativnih crnogorskih stranaka.

Prethodno nabrojanim aktivnostima na proizvodnoj i po-tro{noj strani, crnogorski energetski bilans moè se krat-koro~no i dugoro~no uravnoteìti. To bi bila nesrazmjernoboqa alternativa od „objekta kontinuiteta” iz ekonomskih,finansijskih, ekolo{kih i dru{tvenih razloga. Po mom du-bokom ubje|ewu, advokati projekta HE na Mora~i (700 milio-na KWh godi{we, poslije osam godina sa investicijama od 450miliona dolara bez dodatnog zaposlenog), mo`da i nesvjesnozastupaju ekonomsko samoubistvo Crne Gore. Zato, daparafraziram poslovi~nu mudrost, molim „pametne da ne po-pu{taju!”


- 210 -

Komnen Be}irovi}

KOSTA RADOVI],pjesnik

ODBRANA OD ZLE SUDBINE

Gorko iskustvo s Pivom sluti najgore Mora~i

miru li sveci Pive?Ne. Sveci ne umiru. Oni su jednom umrli da nikada vi{ene umru. Zato su sveci.

Umiru li freske svetaca u Pivskom manastiru?Ne. Ali su se najeìle od straha, od neke podmukle bole-

sti; od ne~eg {to moè biti – smrt.Sa lica nekih svetih upozorava ledeno iwe. Sa ruku

wihovih upozoravaju sitne pukotine kao od kuge koja je hara-la ubogim sredwevjekovnim qudima.

Moè li nastupiti pomor svetaca u Pivi poslije seobe saizvora rijeke, 1982?

Umjesto odgovora treba re}i: sveci se jeè! Za wih, kao iza qude sa rijeke Pive, seoba je najnesre}niji doga|aj. Starcisa rijeke Pive i Komarnice umrli su u toku seobe, za godinu –dvije; umrlo je dvanaest staraca od te{ke bolesti – raka! Po-mor od tuge – zapam}en je.

Narod je govorio: kad umru rijeke, umiru i qudi! Kad seprenosi ~etvorovjeki „namastir”, Bog uzima – `rtve!

I bi, zaista, tako.Ostaje pitawe: ho}e li umrijeti sveci Pive?Zbog toga je ovih dana posjetila Pivski manastir – stru~-

na komisija Republi~kog zavoda za za{titu spomenika kultu-re, u kojoj sam bio i ja kao nesu|eni Arsenije Peti.

Qudi od struke i iskustva kaù: prenesene freske su istokao i bolesnici! Ako se stalno i stru~no ne weguje, moraju do-ìvjeti tragediju! I tako postoje neizvjesnosti, a bez redov-ne konzervacije mora se pretpostaviti pomor!

Do sada, osam godina poslije seobe manastira Pive, svecisu se „àlili” samo na reumu, jer se manastir rijetko provje-

- 211 -

UU

trava, jer niko nije ugradio instrumente koji mjere vla`nost.Republi~ki zavod }e hitno napraviti stru~ni nalaz osada{wem stawu i mjerama koje se moraju svake godine prim-jewivati u Pivi. Na osnovu toga nalaza odgovorni (Republi-ka, HE „Piva”, Skup{tina op{tine Pluìne, Republi~ki za-vod za za{titu spomenika kulture i dr.) moraju konkretno po-kazati i dokazati kolika i kakva im je briga o na{oj najve}oji najzna~ajnijoj umjetnosti, o samom bi}u na{eg duha.

[ta bi, tek, trebalo podsjetiti savremene osvaja~e na{ihmanastira?

Ne mnogo, ali sasvim jasno.Da nijesmo manastirali, ostasmo narod bez kwige, ostasmo

narod sira i mlijeka, ostasmo narod bez slike, ostasmo tu|i.Piva je bila – kwiga, slika, zapis, narod sa molitvom,

potawom, slobodom i qepotom. Bila. Ho}e li biti ako umreqepota, prva i posqedwa wena qepota?

A {ta }emo biti ako nam i Mora~u – skole i umore savre-meni osvaja~i manastira?

Ho}emo li se vratiti u tamu u kojoj su bila divqa pleme-na, prije manastira Mora~e, Pive, Sv. Nikoqca, Petra, Pa-vla, Sv. Vasilija?

Iskustvo Pive je dovoqno. To iskustvo treba staviti „nadnevni red” – prve sjednice Predsjedni{tva SR Crne Gore,jer nijesmo mi Grci da moèmo birati sudbinu. Mi se moramobraniti od zle sudbine.


- 212 -

Komnen Be}irovi}


KAD SE NE SHVATA POTOP

UUodgovoru „Pjesnik ne shvata potrebe” (Pobjeda, 26 mart1990) na moj otpis „Ko manipuli{e opasnostima”, Po-bjeda, 16. mart) na wegov napis „Od gotovog ~etvrtina”

(Pobjeda, 12 mart), povodom izgradwe elektrana na Mora~i,ing. Gojko Vuk~evi} me kori „kulturom dijaloga”, drè}i milekciju iz lijepog vladawa, i pi{e da sam na grub na~in, sa pu-no uli~nih „fazona”, navodno, ironizirao, poniàvao i de-gradirao wegovu li~nost, „budu}i da nije mogao argumentimada se suprotstavi mojim stavovima”.

Iskreno mi je ào ako je autor utuka iskreno doìvio ta-ko moj otpis na wegov napis. Me|utim, nema u mom otpisu nirije~i koja degradira mog utukca, koji kaè da je „pjesnike sadistance doìvqavao kao suptilne i produhovqene qude, za-nesene nekim svojim svijetom i neprakti~ne za svakodnevnebanalnosti”, nastavqaju}i rugawe pjesnicima ovako: „a pje-snici su drugovi muza, jo{ od Homerovih vremena”, a da ga je„pjesnik Vojvodi} u ovom shvatawu razo~arao”.

[ta da kaèm na ovu rugalicu? Najqep{e je ostaviti jebez komentara. Nijesu pjesnici „drugovi muza”, inèweru, ko-ji „zaneseni nekim svojim svijetom” pjevaju dok im prakti~niinèweri potapaju ogwi{te, kolijevke i grobove, nego obi~-ni qudi koji mogu da shvate i va{u poruku da „stomak nije iz-mijenio svoju funkciju”. Dobro je {to ste se razo~arali i od-bacili zabludu da su pjesnici „drugovi muza”, a jo{ boqe je{to smo pro~itali kako se rugate pjesnicima.

„Nije opovrgnuta nijedna ~iwenica” u wegovoj proklama-ciji potopa, tvrdi inèwer, qute}i se na “invaziju samozva-nih ekologa”, kao da je ovaj nesamozvani advokat potopa uvje-rio „samozvane ekologe”, „pjesnike i kwièvnike”, Mora~a-ne i Rov~ane da je konglomeratska terasa na kojoj je manastirMora~a jo{ tvr|a kad se raskvasi; da potopqenih 20 kilome-

- 213 -

tara magistralnog puta, sa desetinama tunela, vijadukata ipristupnih puteva nije {teta potopiti; da je sitnica potopi-ti 150 ku}a i hiqadu hektara obradive zemqe; da je mala {te-ta zatvoriti ~udesne Platije – vrata izme|u donebesnog gorjai domorja; da nema opasnosti glavnom gradu Crne Gore od vo-denog brijega „Veliko Andrijevo” sa pola milijarde kubikavode, zategnutim kao pra}ka nad svim do Rumije. Naro~ito nasje uvjerio da su ozbiqno izvr{ena seizmi~ka mjerewa u rasje-dima Platija, kao i u to da ne}e najizrazitija klizi{ta u Di-naridima (po akademiku Zariji Be{i}u), sela naspram mana-stira Mora~e: \u|evinu, Bare, Vo~je i Vrujca sru~iti u jeze-rima i zatrpati manastir; a prava je milina ~itati wegovauvjeravawa o sigurnosti ìvopisa manastira Mora~e, kao isilna pore|ewa ìvota fresaka, ohridskih i venecijanskih,nad vodama morskim i jezerskim. To je ing. G. Vuk~evi} sve do-bro ispitao, i nema tog sumwala da u sve to posumwa!

Naro~ito je golicavo zvu~alo: „Ovo su ve} dobro pozna-ti metodi obra~una, za koje smo mislili da }e nestati sa pro-pa{}u „staqinizma” – („staqinizam” uresio navodnicimaing. G. V.). A jo{ {kakqivije zvu~i: „Me|utim, suvi{e smopovr{no, ~ini mi se, zakqu~ivali da sve despotsko kod nasdolazi od „staqinizma”. O~ito je rije~ o dubokom a ne „po-vr{nom” zakqu~ivawu ing. G.V. da „sve despotsko kod nas do-lazi od „staqinizma”, kada „sve despotsko” dolazi od „pje-snika i kwièvnika”. A jo{ dirqivije je kada ing. G. V. pri-~a kako je „krahirao boq{evi~ki materijalizam i wegovavarijanta „kardeqizma”, a da, za veliko ~udo, uprkos tome,„stomak nije izmijenio svoju funkciju”. Ispade da su uzaludopruìli papke i „staqinizam” i „wegova varijanta karde-qizam”, po mom utuk-u~itequ lijepom vladawu.

Dirqivije je rugawe mojoj interpretaciji mi{qewa veli-kog ekologa Franca Vebera da }e u Crnoj Gori u budu}nostiwene ~iste vode i vazduh zna~iti {to i Kuvajtu nafta. Bu-kvalni komentar tog mi{qewa glasi: „[to [vajcarci neugrabi{e kuvajtske devize nego ih ostavi{e nama?” Ovo nezvu~i kao uli~ni „fazon”!

ûo je, vaqda, moj utuk-ruga~ da [vajcarci dobro vode ra-~una o svakome metru svoje zemqe, da i za kilometar puta tre-

- 214 -

Komnen Be}irovi}

ba odobrewe naroda, a Jugoslaviji je vra}en na doradu proje-kat zgrade ambasade zbog jednog drveta. Jo{ dirqiviji je pod-meta~ na ra~un mog navo|ewa Veberovog mi{qewa, kad kaè„va`no je da je stranac”, po{to je znano kako patim za tu|imi kako prosim po svijetu pomo} za potapawe Crne Gore.

Ing. Vuk~evi} me priu~ava da stavim „pod navodnice”misao koju sam „preuzeo od drugih” – dana{wi nara{taji ne-maju tapiju na prirodna dobra i qepote, niti dozvolu da ihpotro{e na svoje dobrobiti, po{to su ih od budu}ih nara-{taja preuzeli samo pod zakup, na kori{}ewe i ~uvawe, pane mogu budu}e nara{taje li{iti svega onog {to sudana{wim nara{tajima u{~uvali i dodali na{i blaèno-po~iv{i preci. „Stvarno to je lijepo re~eno”, priznaje miinèwer, ali zna da to „lijepo re~eno” nije moje, ve} sam to„preuzeo od drugih”, samo on ne zna od kojih to drugih, vjero-vatno od wega i wegovih instruktora pravopisa. Vrli mojinstruktore pravopisanija, stavi}u vala to „lijepo re~eno”„pod navodnice” ~im mi poru~ite od kojih sam „drugih” uzeou va{em utuku iskasapqenu a ovdje doslovno ispisanu misao.

ûdi me {to ing. G. V. ne polemi{e sa razlozima ekono-miste Boà Kova~a, inèwera Branka Kujovi}a i drugihstru~waka, koji brane Mora~u od potro{a~ke agresije, negotro{i svoju fino}u na kavge sa „pjesnicima i kwièvnici-ma”. [to wima ne dokaèmo kako }e potapawem Crne Goreusre}iti Crnogorce, kao {to su usre}ili Pivqane pota-pawem Pive, ili izgradwom KAT-ove trova~nice na{enajqep{e zemqe Zete?

Ing. G. V. se otprilike najvi{e zbunio {to sam u mom ot-pisu na wegov napis u osamdeset procenata samo citirao sup-tilne, produhovqene, blage, mudre, utje{ne, odmjerene, objek-tivne, neplemenske, procije|ene od truwa, bri`ne, uqudne,ugla~ane, umivene, pro~e{qane, zavidne, neporecive, nikadavi{e izrecive, obi~nim smrtnicima nepojmqive, oprobane,svekorisne, shvatqive samo vrhovnim mozgaqima i mozgoqi-cama, a na radost roda, izmozgane „spoznaje” i dokaze wegove.

êstitam ing. G. V. {to je u „35-godi{wem radu u privre-di i organizacijama republi~ke uprave spoznao da je Crna Go-ra, neblagovremenim obezbje|ewem energije, pretrpjela nena-

- 215 -


doknadive {tete”, kao i na konstataciji da „pjesnik ne shvatapotrebe” (vaqda, energetske), {to ostavqam bez komentara,sre}an {to zbog mawka energije nijesam okrivqen, ali mi se~ini da uvaèni ing. G. V. ne shvata potop, ni qude koje ne è-le da budu usre}eni i osvijetqeni tamom potopa.

Pobjeda, 5 april 1990.

- 216 -

Komnen Be}irovi}

MILOST ZA MORAÛ

Obra}awe Franca Vebera Mihailu Gorba~ovu. Spasiti kawon i manastir

SSlavni {vajcarski ekolog Franc Veber koji je, izme|uostalog, spasio Apolonovo svetili{te u Delfima sa dvamiliona maslina, vinograde Lavoa za koje je pisac Fer-

dinand Remiz rekao da su najqep{e stepenice na svijetu, doli-nu Engadina u [vajcarskoj, gdje je Ni~e napisao Zaratustru,Henbur{ku {umu kraj Be~a na Dunavu, koja je postala nacio-nalni park, zauzeo se prije dvije godine za Studenicu i Mora-~u. ûv{i za ponovnu opasnost nad Mora~om u ~ijoj je lavri,kako je sam rekao, osjetio da na wega silazi kosmi~ka mo},obratio se Mihailu Gorba~ovu sqede}im pismom:

„Ekselencijo,

Sa uzbu|ewem sam saznao iz jugoslovenske {tampe da pro-tokol sovjetsko-jugoslovenske ekonomske saradwe predvi|agradwu brana na rijeci Mora~i, u Crnoj Gori, kao i da bi va-{a zemqa dala potrebnu opremu ili pak sama pravila brane icentrale s ciqem da se za 500 miliona dolara olak{a sovjet-ski dug koji sada dostiè 2 milijarde.

Me|utim, ostvarewe tog projekta dovelo bi do propastimanastira Mora~e iz HÀÀÀ vijeka, slavnog svojim neimarstvomi zidnim slikarstvom i po~itovanog kao svetili{te vjere ikulture srpskog naroda. Vode iza brane bi progutale veli~an-stveni kawon Mora~e, star 50 miliona godina, s arheolo{kompreistorijskim nalazi{tima koja se smatraju kolijevkom ne-andrertalskog ~ovjeka. @ivopisni put provalijama, gra|enpedesetih godina po cijenu ogromnih napora i brojnih qud-skih ìvota, tako|e bi nestao.

- 217 -

Odgovaraju}i na uzbudqiv poziv Udruèwa pisaca, umjet-nika, istori~ara umjetnosti Crne Gore i Srbije, suprotsta-vio sam se tom projektu 1988 godine, pokrenuv{i protiv wegazna~ajan dio javnog mnewa Evrope. Da se taj projekat oìvqu-je ovoga puta pod pokroviteqstvom Saveza Sovjetskih Socija-listi~kih Republika, to zaprepa{}uje ne samo Srpsku pravo-slavnu crkvu, Srpsku i Crnogorsku akademiju i pomenutaudruèwa, sve poslenike na poqu vizantologije na ~elu sa Di-mitrijem Obolenskim sa Oksfordskog univerziteta, ve} icio civilizovani svijet.

Stoga vam se obra}am, Ekselencijo, da ne dozvolite ost-varewe tog projekta. Nikad jedno takvo djelo ne bi moglo na-doknaditi ogromni gubitak za Jugoslaviju u kulturnim, vjer-skim, ekolo{kim i turisti~kim vrijednostima.

Jedan va{a rije~, Ekselencijo, i taj projekat ne}e nikadugledati dana. U ime Udruèwa za spas Mora~e ~iji sam po~a-sni predsjednik, u ime moje Zadu`bine i wenih 240 hiqada~lanova i prijateqa, molim vas da izgovorite tu rije~. To odvas i{tem u ime javnog mnewa Jugoslavije, kao i u ime velikogdijela javnog mnewa Evrope.

Ra~unaju}i na va{e dobrobitno i spasonosno zauzimawe,molim vas da primite, Ekselencijo, izraz mog visokoguvaàvawa i divqewa.

Franc Veber, Predsjednik Zadu`bine Franc Veber i

Po~asni predsjednik Udruèwa za spas Mora~e.

Pobjeda, 13 april 1990.Ve~erwe Novosti, 14 april 1990.

Journal Franz Weber, april-maj-juni 1990.

- 218 -

Komnen Be}irovi}

GOJKO BO@OVI],kwièvnik

HRANITI I BRANITI PROROKA

Crna Gora bez Mora~e je isto {to i Lov}en bez Kapele.Potope li Mora~u, ~u}e se sa ~uvene freske stra{ni

glas - graktaj crne ptice

onovo je na sceni ideja da se Mora~a, izgradwom brane„Andrijevo”, potopi.Upornost zagovornika poku{ava da bude srazmjerna

mi{qewu qubiteqa prirode i razuma. Korifeji potopa kaoda ho}e da dokaù da novac i kolovat-~asovi mogu da prevagnunad duhom naroda.

Strah me je za sudbinu Mora~e jer, „neznawe je mo}”.A sva je Crna Gora potopqena. Ono {to je preteklo rato-

vima i smrti, nije golooto~ewu i socijalisti~koj obnovi iizgradwi. Sve „neophodno” je prepu{teno plahoj vodi, uni-{teno, zgaèno, obesve}eno, prognano, zatrpano.

Mislio sam da je manastir Mora~a – taj Nojev kov~eg du-hovnosti i svijesti u srpskoj Sparti koji }e nam pomo}i da is-plivamo. Sad ho}e i wega da potope, i raskuju. Da nam ga otmu.

Zahtjev za potapawe Mora~e je na liniji ranijih potopa iuni{tavawa. Podgorica je prevjerena u Titograd, a Crna Go-ra nije, a mogli su {ta su joj ~inili i ~ine, u Titanik. Da bise sru{ila narodna svijest, treba prvo sru{iti wene stubovejer se ona tako brzo tro{i i lako nestaje.

Razgradwom najistaknutijih toponima narodne svijesti,pripremano je duhovno rastrojstvo naroda. Ru{ene su sveteku}e i mjesta da bi nam docnije lak{e nametnuli Ku}u cvi-je}a.

Ku}a cvije}a je na{a Ku}a àlosti. S razlogom smo je za-lili suzama. Na{e rosno cvije}e je Bodlerov izum.

„Hramovi su bili glavni gradovi sredwovjekovne Srbije”,kaè Matija Be}kovi}. Danas su to pup~ana vrpca sa pam-

- 219 -

PP

}ewem i istorijom. Mora~ki manastir ima tu svoje posebnomjesto.

Crna Gora bez Mora~e je otprilike isto {to i Lov}en bezKapele.

Isto kao {to „Crnogorci ne qube lance”, tako ni Mora-~i ne pogoduju betonske mengele. Podlokavawem manastira,umjesto svetiwe, napravila bi se cisterna.

Potop Mora~e je uvertira op{teg potopa. Slijedi potomTara ~ime }e se ugasiti legenda o krilatom bijelom kowu iwegovom juna~kom gospodaru ali i mnoge druge skaske. Ho}eli to neko da Crnogorce popne na sojenice i da jedini znak iz-nad potopqene Crne Gore bude Me{trovi}ev mauzolej!? Ho}eli se to od Crne Gore da pravi Crno More!?

Mora~a i Tara su crnogorska vena i arterija. Uzalud po-stoji jedna ako presijeku drugu. Zato ako je, eto, nekakoodbrawena Tara, mora se vapiti za Mora~u. Jer, u protivnom,Crna Gora }e postati kanal otpadnih voda, povr{inska kana-lizacija.

Tvrde da se manastiru ne}e desiti ni{ta, mada je ve} sampotop previ{e. Tako|e, ne mogu se u na{oj svijesti potrijetislike poskitanih svetaca sa freski pivskog manastira koji suprotjerani uz planinu na jo{ jedno sveta~ko isku{ewe, ne-mo}ni, rasku}eni i razqu}eni, da traè smiraj i utjehu. Umje-sto blagostawa koje nam je nemilice obe}avano, doìvjelismo veliku sramotu pod ~ijim teretom moramo da hodimo.

Mora~a sa svojim manastirom je prirodna rijetkost i ri-jetka qepota. Wen kawon je jedna od najve}ih galerija u CrnojGori. Jer, crnogorske galerije su, prije svega, prirodne uz onerijeke {to su nalik na galerije – zgrade u drugim krajevima.

Mora~a i Tara su duhovni zavi~aj Starca Milije, StarcaRa{ka, Damqana Dulovi}a i drugih Vukovih kaziva~a a prekowih i Bana Strahiwi}a, Maksima Crnojevi}a, Leke kapetana,Lima barjaktara, Rajka vojvode i Margite djevojke, Sava pa-trijarha, Mine vojvode, Mijata serdara, haramba{e VukaLopu{ine, Lazara Pecirepa i tolikih drugih.

Brana bi za Mora~u bila stra{ni sud. Ali neka se „zabo-ravni” opomenu: Mora~a nije „pusta o~evina”.

- 220 -

Komnen Be}irovi}

Prva asocijacija koja mi se javqa na pomen Mora~e i ma-nastira je freska Gavran hrani proroka Iliju. Ova freska jesrpska Gernika. Na woj je ispisana ~itava srpska istorija.Ona prije nastanka freske i ona poslije we. Isto kao {to jeto slu~aj sa Kosovkom djevojkom. Onom iz ìvota, onom iz pje-sme i onom sa slike. Gavran }e, vjerujem, ne samo hraniti negoi braniti proroka.

Potope li Mora~u i time oskrnave manastir, ~u}e se saove divne i stravi~ne freske stra{ni glas – graktaj crneptice.

îni mi se da ga ve} sada ~ujem kako brani proroka i mo-li se za wega ali i za nas.


- 221 -


Mramor Vuka Lopu{ine Trebje{kog na planini Loli vi{e izvora Mora~e, gdje je poginuo na Petrovdan 1793.

(Snimio Komnen Be}irovi})

TATJANA PEJOVI]*ALEKSANDAR ÎLIKOV**

MANASTIR MORAÂ KAO DIOOP[TEÔVJEÂNSKE BA[TINE

Jezero pored manastira zna~ilo bi wegovu brzu i sigurnu smrt

KKao stru~waci iz oblasti za{tite spomenika kulture,apelujemo na naj{iru javnost Crne Gore, kao i na javnostvan we, da se odustane od gradwe hidrosistema na Mora-

~i u slu~aju postojawa opasnosti uni{tewa kako manastira,tako i kawona sa izuzetno zna~ajnim i rijetkim prirodnimokruèwem. Nadamo se da }e naredni redovi razjasniti na{eprofesionalne i moralne motive za ovakav stav.

Mora~a nije samo jedan u nizu vrijednih, sredwovjekovnihmanastira, rasutih po bespu}ima Balkana. U poku{aju isti-cawa wene personalnosti te{ko je izdvojiti koji od kultur-no-umjetni~kih slojeva ima prioritetan zna~aj.

[to je to {to Mora~u ~ini neponovqivom u kontekstimana{e kulturne ba{tine? Da li je to samo gra|evina, vitka,skladnih proprcija, u kojoj su sretno zaìvjele estetike dva-ju hri{}anskih svjetova – Istoka i Zapada, gdje sve stoji u iz-vornom obliku (izuzev krovnih partija stradalih tokom vre-mena), sa uklesanim ktitorskim natpisom Stefana Vukanovi-}a iz 1252 godine? Ili je to o~uvani ciklus fresaka SvetogIlije, na osnovu kojeg moèmo stvoriti predstavu o izuzetno-sti sredwovjekovnog mora~kog fresko-slikarstva HÀÀÀ vijeka.Starozavjetni prorok koga hrani gavran, sinonim Mora~e,

- 222 -

* Istori~ar umjetnosti, konzervator u Zavodu za za{titu spomenikaCrne Gore.** Istori~ar umjetnosti, direktor Zavoda za za{titu spomenikaCrne Gore.

evropski je op{tepoznat kao jedna od najqep{ih fresaka u vi-zantijskom svijetu uop{te.

Ni Mora~a HÁÀ vijeka ne moè nas ostaviti ravondu-{nim. Nakon turskih pohara, manastirska crkva decenijama jezjapila bez krova, nestale su manastirske dragocjenosti ipropao je sjajan ìvopis. Iguman Toma i knez Vu~i} Vu~eti}obnavqaju i ponovo ìvopi{u crkvu. Nove freske, kvalite-tom ne kao stare kraqevske, imaju ~ari naro~ito u pogledusvjeìne naivnosti wihovih anonimnih autora koji su stvara-li u te{kim i mu~nim vremenima.

Mora~a sa kraja HÀÁ-og i u prvoj polovini HÁÀÀ-og vijekaponovo se uzdiè do umjetni~kih visina svog prvobitnog bi-}a. Sticajem povoqnih istorijskih okolnosti, za{ti}enadramati~nom zabito{}u, postaje stjeci{te najtalentovanijihmajstora tada{weg pravoslavnog svijeta, koji u woj ostavqajuremek-djela ikonopisa i ìvopisa.

Plejada velikih umjetnika po~iwe sa radom doma}eg zo-grafa pop Strahiwe iz Budimqa, zatim slijede hilandarskimonah Georgije Mitrofanovi} i sredinom vijeka, najtalento-vaniji ali i najtajanstvaniji, kir Kozma. Slijede AvesalomVuji~i} i pripadnici slikarske {kola Rafailovi}a – Dimi-trijevi}a. Mora~a tog doba blista punim sjajem. Izgra|uje sepozla}eni, duborezni ikonostas, kojeg krase ikone re~enihmajstora. Postavqaju se renesansno shva}ene, monumentalne,bo~ne ikone i intarzirani mobilijar. @ivopi{u se prosko-midija, priprata, spoqna zapadna fasada, ukra{avaju se ci-klusima fresaka paraklis svetog Stefana i crkvica svetogNikole. Jednom rije~ju, u Mora~i se odvija „labudova pjesma”postvizantijske umjetnosti u svojim najqep{im iskazima, jo{nedotaknuta degeneracijom i provincijalizmom kasnijih vre-mena. Sve je tu vrhunsko i jedinstveno.

Umjetni~ki sadràji su samo jedna od mora~kih dimanzi-ja, ona najsna`nija, koja je ~ini op{te~ovje~anskom ba{ti-nom. Istovremeno, Mora~a je i centar kulturne i politi~-ke istorije jednog naroda, wegovih relacija sa svijetom,wegove iskonske borbe sa svim nadolaze}im neprijateqima.Tu su se ~itale i prepisivale kwige i organizovao otpor za-vojeva~ima.

- 223 -


Mora~a predstavqa jednu od rijetkih integralno o~uva-nih srewevjekovnih cjelina u Crnoj Gori. Wene crkve, kona-ci, odbrambeni zidovi, kapije, potok, vodenica, vodopad Sve-tigora, kalu|erski most, vo}waci, pa{waci i {umarci, ~inejedinstven organizam kroz koje se ogleda harmonija prirode iqudskog truda, zatim harmonija duhovnog ìvota sa na~inomekonomskog privre|ivawa manastirskog bratstva. Svi ovielementi su podjednako va`ni i ìve u nepomu}enom skladupunih 738 godina.

Slu`ba za{tite se decenijama borila da manastir ostanei daqe draguq na mora~koj terasi, borila se da wegovi kona-ci zadrè prvobitnu namjenu (u wima je se nalazila stanicamilicije i ìvjele su porodice), borila se da je o~uva od pro-fanih sadràja – ugostiteqstvo. Poslije zemqotresa iz 1979godine, ~ije je posqedice osjetila i drevna Mora~a, na kom-pleksu su izvedeni zna~ajni konzervatorsko-restauratorskiradovi. Sanirana je arhitektura obje crkve, otkloweneskora{we degradacije porte, konzerviran ìvopis i monu-mentalni ikonostas.

Zavr{eni su i opse`ni radovi sanacije konaka, koje sadamogu postepeno da se revitalizuju, prema usvojenom programu(riznica, etnografska zbirka, prostor za rad i boravak po-slenika nauke i umjetnosti). I upravo u trenutku, kada je dru-{tvo uloìlo ogromna sredstva da se sve ovo realizuje, nadmanastirom se nadnijela sjenka propasti.

Slu`ba za{tite spomenika kulture je blagovremeno upo-zorila na opasnost koja prijeti sloènom organizmu Mora~eod vje{ta~kog jezera. I pored uvjeravawa da }e se manastir„potpuno za{tititi”, svjesni smo da to nije mogu}e. Izgrad-wom akumulacije, mnogi prate}i objekti Mora~e na{li bi sepod vodom. Ostao bi tuàn manastir, da ga zapquskuje mrtvojezero, osu|en na lagano umirawe, koje bi se aktivirawem ne-ke od potencijalnih, ali sasvim realne opasnosti, pretvori-lo u brzu i sigurnu smrt. Da ne govorimo o mijewawu mikro-klima i drasti~nom gubitku neponovqivog mora~kog kawona.

Na kraju èlimo ista}i sqede}e. Sigurni smo da nemamaweg prostora na teritoriji Jugoslavije, pa i Evrope, kojije, u ime progresa (~ije blagodeti jo{ nijesmo i pored

- 224 -

Komnen Be}irovi}

obe}awa „svijetle budu}nosti” doìvjeli), morao da „`rtvu-je” vi{e spomenika od Crne Gore.

U drugim sredinama radi se o usamqenim pojavama, dok sekod nas, na àlost, praksa slu`be za{tite neprekidno bavipremje{tawem spomenika ili wihovom za{titom od budu}ihenergetskih projekata. Izmje{tawe Pive, patrijar{ijske za-du`bine, zatim mona{ke Dubo~ice, i sada neizvjesnost nadsudbinom kraqevske zadu`bine Mora~e, ipak je previsoka ci-jena koju Crna Gora ulaè u svoj razvoj. Suvi{e mnogo i za ve-}e zemqe i za ve}e narode…


- 225 -


ZAGOVORNICI POTOPA GLUVI NA SVE, SEM NA KILOVATE

PPostoji projekat za izgradwu hidroelektrana, a time iakumulacionog jezera na Mora~i, ~ime bi se direktnougrozio kawon i manastir Mora~a. Kada mu se sve vreme

od HÀÀÀ veka naovamo nije moglo ni{ta, kao da za to ho}e sadada se pobrinu savremeni hidrograditeqi. Mitropolija crno-gorsko-primorska protivi se izgradwi hidroelektrana kao ibilo kakvoj izgradwi koja bi bila na {tetu manastira iwegovog kulturnog blaga.

Manastir Mora~u u kawonu reke Mora~e, na ~etrdesetomkilometru od Titigrada, osnovao je 1250 godine Stefan Vu-kanovi}. U wemu se nalazi, me|u zna~ajnim delima sredwo-vekovnog freskoslikarstva, i ~uvena freska iz HÀÀÀ veka Ga-vran hrani proroka Iliju, kao i vi{e zna~ajnih maniskripa-ta. Republi~ki zavod za za{titu spomenika kulture saCetiwa do sada se brinuo o o~uvawu i za{titi ovog izuzet-nog kulturno-istorijskog i duhovnog objekta. Stru~waciovog zavoda su u nekoliko posledwih godina izveli niz zna-~ajnih radova na wegovoj konzervaciji. Prilikom nedavnoodrànog sastanka Mitropolije, RSIZ-a kulture, Fonda zaobnovu i izgradwu Cetiwa, predstavnika ove op{tine i Za-voda, obezbe|ena su sredstva za zavr{etak gra|evinskih ra-dova kao i za revitalizaciju pokretnog fonda manastiraMora~a. Zavod za za{titu spomenika kulure Crne Gore istru~ne slu`be smatraju da se, u slu~aju izgradwe planiranehidroelektrane, ne moè garantovati bezbednost i o~uvaweovog izuzetnog spomenika kulture.

Direktor Republi~kog zavoda za za{titu spomenika kul-ture Aleksandar ^likov kaè: „U slu~aju izgradwe hidroe-lektrane i formirawa predvi|ene akumulacije, manastirMora~a }e biti potpuno uni{ten. Pravdawe ovih projekata

- 226 -

ekonomskim interesima nije razlog za uni{tewe ovog evrop-skog i svetskog spomenika kulture, jer ukoliko je bitan ma-terijalni interes naroda koji ìvi na teritoriji Crne Go-re po cenu gubqewa duhovne kulture, onda je boqe da se ovajspomenik proda visokorazvijenim zemqama. Tvrdim da jewegova cena sto puta vi{a od predvi|ene investicije zaelektranu, a i u tom slu~aju bi manastir ostao ~itav, samo{to bi to zna~ilo prodati svoju duhovnu kulturu”.

Zvani~nu izjavu o opasnosti po manastir od eventualneizgradwe akumulacije nisu dali ni jugoslovenski ekspertiiz oblasti za{tite spomenka kulture, iako je Zavod saCetiwa takav zahtev uputio jo{ pro{le godine. Nije dobije-na ni ekspertiza stru~waka Uneska na kojoj }e Zavod insisti-rati. Stav ekolo{kog skupa Akademije nauka koji je odrànpo ovom pitawu je negativan. Arheolog, profesor DragoslavSrejovi} kaè da u kawonu Mora~e ima oko sedamdeset neis-pitanih pe}ina, stani{ta pra~ovjeka.

Na pismo Udruèwa Kwièvnika Srbije u vezi s Mora-~om, Unesku, direktor Odseka za svetsku kulturnu ba{tinuove organizacije, Rax Izar, je odgovorio: „Iako Mora~a nijeupisana u Listu svetske kulturne ba{tine, ovaj manastir zra-~i mnogim verskim, istorijskim i kulturnim vrednostima itrebalo bi da bude za{ti}en za dobro svih.”

Urednik ekolo{ke rubrike pariskog Monda Roè Kan usvom listu je napisao: „Da bi se dospelo do manastira Mora~aod glavnog grada Crne Gore, Titograda, ima samo ~etrdesetkilometara, ali kakvih! Put vijuga u dnu divqih `drela kojaispuwava miris kleke, ~empresa i maj~ine du{ice. Reka Mo-ra~a, silna bujica koja izbija iz dinarskih Alpa, vaqa svojezelene talase u zavojima jednog kawona koji je sakriva gotovona ~itavom wenom toku. Ne vidi se, a ~uje se.”

Skoro je isto i sa izgradwom „budu}e” elektrane i akumu-lacije. Sakriva se – ne vidi se, a ~uje se. U saop{tewu Dru-{tva konzervatora Srbije, izme|u ostalog, kaè se: „Ne pita-ju}i za mi{qewe slu`be za{tite tvrdograditeqi smi{qaju,ovog puta, ogromno ve{ta~ko jezero u podno`ju manastira Mo-ra~e. Ne mogav{i, da kao konzervatori Srbije, za{titom za-kona branimo spomenik u drugoj republici, protestujemo na

- 227 -


ovaj na~in zbog varvarskog ugroàvawa drevnog srpskog spo-menika utkanog u neponovqiv predeo sa plavim prolomom re-ke Mora~e. Razumemo tragediju reke Mora~e i zbog wene sli~-nosti sa onom koja se sprema manastiru Studenici, a koju ve}duè vreme poku{avamo da zaustavimo.”

Ova dva zdawa su istog graditeqskog stila, a wihove rekesu im dale ve~no obele`je, samo da ih ovo vreme i „neki” qudine pretvore u uzrok wihovog uni{tewa!

Slobodan \ukanovi}Politika, 29 april 1990.

- 228 -

Komnen Be}irovi}

MATIJA BE]KOVI],pjesnik, ~lan SANU

POTOP KAO JEDINA NADA*

PProtivim se potapawu i stvarawu ve{ta~kih jezera i danije manastirâ koje ugroàvaju. Kad su u pitawu jo{ imanastiri – onda pogotovu.

Reke i jezera su ve} tamo gde ih je priroda rasporedila ra-dom miliona godina. Ve{ta~ka jezera su poku{aj da se zemqavrati nazad u haos iz koga se rodila i jedva iskoprcala. Pri-roda se ve} brani od tog nasiqa, a moèmo slutiti kakva }ebiti wena kona~na osveta.

Na infantilne ideje o potapawu dolazi se gubqewempam}ewa i kopwewem kulturnog identiteta. Takve zemqe slu-è za potapawe i zakopavawe sme}a. Mi nemamo zemqe zapotapawe. To se pogotovu odnosi na Crnu Goru. U woj je jo{ostalo zemqe za dva jezera i ono {to se ne moè potopiti. Cr-na Gora je ono {to viri iz vode, {to je ostalo posle Potopa.

Za{to bi najmawa zemqa imala najve}e hidrocentrale? Ikad se sve potopi kome }e ta energija trebati? Studenica vi-{e vredi nego sve hidrocentrale zajedno. Mi smo jedina zem-qa na svetu koja je potopila svoju teritoriju, a hidrocentra-la je u drugoj dràvi. Treba li re}i da se to moglo desiti je-dino na Kosovu? Treba li se ~uditi projektima koji ugroà-vaju Pe}ku patrijar{iju? Zar to nije poku{aj da se dokraj~ivodom ono {to je zapo~eto vatrom? Sasvim je razumqivo da seza takve projekte ne pita koliko ko{taju. Za wih }e se uvekna}i donatori {iroke ruke. Moè li se zamisliti da se gra-de jezera u neposrednoj blizini Delfa, Jerusalima, [artra,Suzdaqa ili Kremqa? Sre}a {to Hilandar nije u na{ojzemqi, ve} bi se na{la neka ustava iznad wega.

- 229 -

* Rije~ na skupu za spas Studenice, Mora~e i Pe}ke patrijar{ije,odrànom na Kolar~evom univerzitetu, 28 aprila 1990.

Potapaju se nigdine i pustiwe. Pa i potapawa pustiwa do-nela su svetu, pored energije koju nije imao, poreme}aje i ne-sre}e za koje nije znao. Koliko mi je znano, ni jedan dosa-da{wi poduhvat nije uspeo, ali se od novih ne odustaje. Poslesmaka Avale, sumraka Lov}ena, tragedije Pive, potopa Lepen-skog vira, na redu su Studenica, Mora~a, Pe}…

Koliko vredi jedan grob, ku}ni prag i ogwi{te? Kakva jeto politika koja je qude dovela dotle da im je jedina nada vo-da, a izlaz i perspektiva Potop? Wihova imawa imaju nekakvuvrednost, jedino ako postanu dno jezera. Zar je malo grobova icrkava ostalo pod vodom?

I na kraju jedno pitawe koje bi moglo biti i jedino i naj-va`nije: ko ima pravo da potapa zemqu jednog naroda? îja jezemqa? Na{a ili smo mi weni? Ko ima ovla{}ewa da je pota-pa? Ima li ve}e izdaje i gore zloupotrebe vlasti? Ho}emo libudu}im nara{tajima ostaviti zemqu ili vodu? Zar je slu~aj-no da se na takve zamisli dolazi samo u zemqama u kojima je va-ìla lozinaka: elektrifikacija plus industrijalizacija jed-nako je socijalizam.

Politika Ekspres, 29 april 1990.

- 230 -

Komnen Be}irovi}

NARODNI SABOR ZA SPAS MORAÊ

VELIKU MORA^KU SVETIWU BRANIMO DA BI OSTALI VELIKI

UUporti manastira Mora~a ju~e je, u prisustvu vi{e hiqa-da gra|ana okolnih mjesta Crne Gore, odràn veliki na-rodni sabor na kojem je usvojen samo jedan zakqu~ak: ni-

ko nam zbog dnevno-politi~kih ciqeva, kakav je i nakana da segradi brana „Veliko Andrijevo”, ne moè potopiti vi{evje-kovnu istoriju i sru{iti jedno od najsvetijih mjesta koje suna{i preci generacijama odràvali!

Sabor su organizovali Udruèwe za spas Mora~e, Udru-èwe kwièvnika Crne Gore i Ekolo{ko dru{tvo ove repu-blike, a skup je otvoren zvucima gusala Bo{ka Vuja~i}a i po-zdravnom rije~ju Vu~ice Radovi}a, predsjednika Mjesne zajed-nice Manastira Mora~e. On je podsjetio da su ovda{wiìteqi ve} dva puta protestovali, odgovornima pisali da sene dira Mora~a, ali da jo{ – nema odgovora.

– Na{ veliki zadatak i obaveza je, rekao je potom vladikaNikanor, da ~uvamo i sa~uvamo Mora~u, ovu na{u velikusvetiwu. Veliko, rekao je on, branimo i odbranimo radi veli-kog. Ko ima pravo, upitao se on, da uzme Mora~u i izbri{e jesa lica zemqe? Moramo je ~uvati i sa~uvati radi ogromnogzna~aja ove svetiwe, istorije i naroda. Jer, nijedan narod ne-}e biti slavan, ako to sebi uskrati. Za to nam je, nastavio jeGospodin Nikanor, svjedok Kosovo”.

U nastavku izlagawa on je izrazio razumijevawe za potre-be za energijom, ali je kazao da se nikad ve}e ne moè zamije-niti mawim. Na kraju, on je istako da se velika opasnost nad-vila nad najve}om svetiwom koju srpski narod ima u Crnoj Go-ri, a da takvu sudbinu, ukoliko se ne podigne glas savjesti, ~e-ka i Pe}ku patrijar{iju i manastir Studenicu!

U ime Udruèwa za spas Mora~e, prisutnima se potomobratio wegov potpredsjednik Momir Vojvodi} koji je ista-

- 231 -

kao da neki, prije svih najodgovorniji predstavnici Elektro-privrede Crne Gore, Mora~u prodaju, a da za to nikoga ne pi-taju. Nazivaju}i ovaj sabor „mora~kom vije}nicom”, Vojvodi}je naglasio da „nama nije do struje, nego do onog – {to je odav-de sedam vijekova strujalo.”

„Ako su nam preci za ovo svetili{te smjeli ginuti, mibar smijemo zinuti protiv wegovog potapawa. Ne dozvolimozato, rekao je Vojvodi}, da nam potomci na dnu jezera traè{ta smo im ostavili”. S tim u vezi, on je upozorio crnogorskuvladu da zahtjev naroda okupqenog na saboru primi k znawujer „ne}emo dozvoliti da bude potopqena ova svetiwa kao{to smo dozvolili da vrhovni jagwefuk Vidoje @arkovi} po-topi manastir Pivu… Ako voda do|e do ovog praga, zavr{ioje, prvi }e zaigrati papa!”

Pitaju}i se ko to sebi daje za pravo da ru{i na{e sveti-we, pjesnik Budimir Dubak, govore}i u ime Udruèwa kwi-èvnika Crne Gore, rekao je da je „manastir Mora~a na{ pr-vi univerzitet, slikarska radionica, muzi~ka kutija,uxbenik istorije… Je li mogu}e da u bescjewe prodajemo ononajskupqe {to imamo?” On je upozorio da „ukoliko se ne od-ustane od ovog velikog bezumqa, okupi}emo se kao danas i ti-jelima braniti Mora~u. No, nadamo se zavr{io je Dubak, dado toga ne}e do}i.”

Isti~u}i da je Crnoj Gori dosta zla nanijela nerazumnopostavqena politi~ka industrija, dr Branko Boqevi}, govo-re}i u ime Ekolo{kog dru{tva Crne Gore, je tu tvrdwu pot-krijepio primjerima zatrovanosti Pqevaqa, mojkova~kogkanceroznog jalovi{ta, sve ve}om zaga|eno{}u Boke i Zete…Dr Boqevi} je predloìo ukidawe najve}eg zaga|iva~a u Cr-noj Gori, Kombinata aluminijuma u Titogradu, sa obrazlo-èwem da, u tom slu~aju, ne bi trebalo graditi nove elektra-ne, ve} da bismo imali struje i za izvoz. Izgradwu elektranepoput „Velikog Andrijeva” on je ozna~io „suludom idejom”.

Ovaj veliki skup su, potom, pozdravili i dali svoj obol uborbi za spas Mora~e pjesnici: Ranko Jovovi}, Kosta Radovi}(Pivqanin, dakle „~ovjek iz vode”), Dragan Laki}evi}, Rado-mir Uqarevi}, Boìdar Filipovi}, Ilija Laku{i}, JankoVujisi}, Milutin Mi}ovi} i Miodrag Tripkovi}.

- 232 -

Komnen Be}irovi}

Na kraju sabora predstavnici Inicijativnog odbora Na-rodne stranke, koja }e biti konstituisana 12 maja, dr Bori-slav Filipovi} i dr Novak Kilibarda, obrazloìli suosnovna programska na~ela ove stranke kojoj je potom pristu-pio veliki broj u~esnika ovog skupa.

Narodnom saboru za spas Mora~e stiglo je vi{e telegra-ma podr{ke iz zemqe i inostranstva.

V. K. i M. P.Pobjeda, 3 maj 1990.

- 233 -


NARODNI ZBOR ZA SPAS KAWONA I MANASTIRA MORAÊ

NAROD KOJI UNI[TAVA SVOJE SPOMENIKE,LI[AVA SE PRO[LOSTI I BUDU]NOSTI

NNarod koji ne po{tuje vrednosti iz svoje pro{losti, kojiuni{tava jedinstvene lepote prirode, ne moè ra~unatina boqu sutra{wicu – osnovna je poruka sa ju~era{wog

zbora vi{e hiqada qudi u porti manastira Mora~a. Okupilisu se da bi digli glas u odbranu jednog od najvrednijih spome-nika na{e pro{losti – manastira Mora~e – koji je 1252 godi-ne sagradio Nemawin unuk Stefan, kao i da bi spasli prele-pi kawon Mora~e, za{titili od potapawa oko hiqadu hekta-ra obradivog zemqi{ta i zaustavili seobu vi{e od dve stoti-ne doma}instava. Zbor su organizovali ~lanovi Udruèwa zaspas Mora~e, crnogorski kwièvnici i Dru{tvo za za{tituìvotne sredine Crne Gore. Me|u prisutnima bio je i velikibroj nau~nih radnika, pesnika, slikara, crkvenih velikodo-stojnika. Sa zbora je upu}en zahtev Izvr{nom ve}u i Skup-{tini Crne Gore da spre~e tragediju Mora~e i da se ne pono-ve nesre}e Lov}ena i Pive, da prestanu strahovawa za mana-stir Mora~u, jedan od posledwih spomenika iz vremenaNemawi}a u Crnoj Gori, kao i da eho sa ovog zbora dopre doonih koji prete Studenici i Pe}koj patrijar{iji.

Na ju~era{wem narodnom zboru u manastirskoj porti ni-smo sreli sagovornika koji pamti toliko sveta kraj manasti-ra. Do{li su iz svih krajeva Crne Gore, sa Durmitora i pri-morja, sa Grahova i ̂ akora. Svi sa istom ̀ eqom: da upute apeli spre~e gradwu hidroelektrane „Veliko Andrijevo”, koja bipotopila kawon Mora~e i uni{tila istoimeni manastir;zbog zabrinutosti, ne zbog slavqa kao toliko puta ranije,okupio se narod. Ne treba se, onda, ~uditi {to prvi put ju~e,otkad qudi pamte, na vrelu Mora~e nije povedeno kolo, nitisu se ~ule druge pesme osim onih uz gusle. A u re~ima govorni-

- 234 -

ka bilo je dosta revolta uperenog protiv biv{eg crnogorskogrukovodstva, no i opomena sada{wem.

Zbor je po~eo kao u stara vremena. Umesto zaduènih zaotvarawe, pojavio se guslar Bo{ko Vuja~i}. Pesmom je pre-korevao zaboravne i podse}ao ih da }e sva~ije delo do}i podsud istorije. Britku poruku guslara jo{ vi{e je izo{triopesnik Momir Vojvodi}, koji je kao potpredsednik Odboraza spas Mora~e.

– Mora~om se ne trguje. Ona se ne prodaje, kao {to se neprodaju ime, vjera, ~ast, sloboda, otaxbina, kolijevka i grob.Do{li smo da branimo rijeku Mora~u, kojom teku suze i krvna{ih predaka, u kojoj se ogledaju na{e o~i i na{a nebesa.Mo}nici Elektroprivrede Crne Gore, sa svojim ortacima,prodaju rijeku Mora~u, wenu qepotu i snagu, bijeli vodopadSvetigoru, na{e oxake, wive, ba{te, livade, {ume i grobqa, ada nikoga ne pitaju. Nagla{avaju da su uradili planove kodbeogradskog „Energoprojekta” i da su potro{ili za to grdnedolare, pa sada traè, ko }e da finansira wihove ambicije –rekao je Vojvodi} i naglasio: „Po{to je Svjetska banka odu-stali da kreditira takav zlo~in, sada prose pomo} od Rusa zapotop Mora~e”.

Vojvodi} je rekao i da je onima koji pripremaju potop,struja samo izgovor. „Wima smeta ono {to je odavde vjekovimastrujalo”.

– Ovdje, na izvoru Svetigore, arhimandrit Mora~e, Dimi-trije Radojevi} je pri~estio ~etu pred wen udar na silnikaSmail-agu ~engi}a. Odavde su Mora~ani, Rov~ani i uskocikrenuli u pomo} Kara|or|u. Odavde su hajduk Veqko i MutapLazar, vojvode velikog srpskog Vo`da. Odavde se razgovaralosa Hilendarom, Ostrogom, Cetiwem, Prizrenom, Pe}kom pa-trijar{ijom, Petrogradom, svetim Kijevom i Moskvom – re-kao je Vojvodi}.

Govore}i o planiranoj hidroelektrani na Mora~i, „Ve-liko Andrijevo”, Vojvodi} je podsetio i na opasnost koja }eizgradwom brane zapretiti glavnom gradu Crne Gore i na toda Crna Gora nema vi{e zemqe za potapawe.

Vladika Nikanor, zamenik mitropolita crnogorsko-pri-morskog Danila, govorio je o slavnim qudima ovog kraja: pa-

- 235 -


trijarhu Gavrilu, episkopu Amfilohiju Radovi}u i duhovnomWego{evom nasledniku, Matiji Be}kovi}u. – Ako nestaneMora~e, ne}e biti najve}e srpske svetiwe u Crnoj Gori, niti}e slavan biti narod koji napu{ta svoja ogwi{ta.

Jedan od onih koji su, potopom Pive, ostali bez ogwi{ta,pesnik Kosta Radovi} je kazao da je Piva dovoqna opomena zaceo svet. „Svaka seoba nosi golemu tugu. Ja sam je preìveo.Ne dao Bog to ni mojem zlotvoru. Uni{tavaju nam manastire,te na{e vekovne univerzitete, bez kojih bismo bili divqepleme.”

– ôvjek postaje sve ve}a opasnost za prirodu – rekao jepredsednik Ekolo{kog pokreta Crne Gore dr Branko Boqe-vi}. To je zato {to ~ovjek zbog trenutne koristi od prirodevi{e uzima nego {to joj vra}a. Moramo zaustaviti djela upor-nih tupoglavaca onih koji su pune ~etiri decenije uni{tava-li qepote Crne Gore.

– Mora~u moramo da branimo, ako ve} Lov}en nismo od-branili – rekao je pesnik Budimir Dubak, a wegov drug po pe-ru Radomir Uqarevi} je podsetio na sudbinu manastira Sve-tog Arhangela u Prizrenu, od ~ijeg je kamena sagra|ena xami-ja. Ho}e li i od kamena manastira Mora~e neko da gradi xam-iju, ~ije }e minare biti brana „Andrijevo”? – upitao je on.

– Zar ne vidimo da je ovo jo{ jedan poku{aj da se i posled-wi ostaci nemawi}kih gra|evina uklone iz Crne Gore? Neznamo drugi na~in predvi|awa budu}nosti osim po osvrtawuna pro{lost. Zar je mogu}e da se izbegne sud istorije za zlo-~ine u~iwene prirodi i zna~ajnim ostacima pro{losti – re-kao je dr Borislav Filipovi} na ju~era{wem zboru kraj ma-nastira Mora~a.

Organizatorima zbora stigao je veliki broj telegrama.Kolektivi i pojedinci ih ohrabruju da istraju u o~uvawu ma-nastira i reke Mora~e.

– Do{ao sam u èqi da i preko ovog skupa poru~im onimakoji odlu~uju da odustanu od sulude namjere da izgrade elek-tranu, kako bi se spasao manastir i ovaj divni kraj – rekao jena zboru Miodrag Perunovi}, profesionalni {ampion Evro-pe u boksu.

- 236 -

Komnen Be}irovi}

– Ukoliko se dozvoli izgradwa brane, manastir ne samo da}e biti ugroèn, ve} i uni{ten. Mi smo se okupili da damopodr{ku onima koji brane manastir od brane. Samo tako uspe-}emo da sa~uvamo ovu svetiwu i ovaj jedinstveni kawon – re-kao je sve{tenik Rafailo, iguman manastira Mora~e.

– Srbija ~etrdeset posto svoje energije izvozi. Crnoj Go-ri nedostaje onoliko koliko bi se dobilo potapawem ovogdraguqa. Ako jedan Obrenovac, kada bude dovr{en, bude pro-izvodio pedeset miliona kilovat-~asova dnevno, to bi zna~i-lo da bi za sedam-osam dana proizveo onoliko koliko Andri-jevo za godinu. Zar se ne moè na}i sporazum izme|u Srbije iCrne Gore, ~esto se pitam ja koji cijelog ìvota slikam Pla-tije – rekao je Nikola Vujo{evi}, slikar.

Boìdar Milo{evi}Stanko Papovi}


- 237 -


TELEGRAMI SABORU

Priduùjemo se va{im naporima za o~uvawe manastiraMora~e.

Mnogobrojni arhitekti i prijateqi iz Pariza

Molim vas da u~esnicima Sabora prenesete moje uvjereweu uspjeh zajedni~kih napora za spas manastira i ~udesnih lepo-ta doline Mora~e!

Milka Medi}-ânak, arhitekta, Beograd

Najodlu~nije se pridruùjem va{em zahtevu da se smestaobustave sve radwe u vezi sa pripremama realizacije suludeideje o izgradwi brane i jezera „Veliko Andrijevo”.

Batri} Jovanovi}, publicista, Beograd

Za odbranu srpskih tekovina kulture od savremenih van-dala. Sa vama,

Krsto Martinovi}, arhitekta, Pariz

Pozdravqam Sabor za spas Mora~e i u mislima svim u~e-snicima steèm ruku u znak podr{ke. Ovoga puta kawon Mo-ra~e rodio je tvrde orahe.

Radosav Zekovi}, arhitekta, Beograd

Sa dubokim uvjerewem da obavqate plemenitu i uzvi{enumisiju spasavaju}i draguq srpske kulture, srda~no vas poz-dravqam i pruàm maksimalnu podr{ku.

Radomir Stani}, Direktor Republi~kog zavoda za za{titu spomenika kulture, Beograd

- 238 -

Svekolikom narodu na Saboru u Mora~i, koji dolazi dasnagom svoga duha za{titi svoj veliki spomenik, upu}ujemonajqep{e èqe i bezrezervnu podr{ku.

Republi~ki zavod za za{titu spomenika SR Srbije

Pozdravqam Sabor u slavnom manastiru Mora~i i veomaàlim, bra}o i sestre, {to nijesam i stvarno, kao {to sammi{qu, danas me|u vama.

Predlaèm Saboru da donese i uputi na ozvani~ewe Skup-{tini Crne Gore, odluku kojom se ukida smrtna presuda kojusu izrekli Mora~i oni {to su, izme|u ostalog, divni i gordivrh Lov}ena razorili, prekrasnu dolinu Pive potopili, ablagoslovenu zemqu Zetu, trovawem vazduha, vode i tla, uukletu zemqu pretvorili.

Prenosim Saboru sve ve}u podr{ku ma|unarodne javnostiza spas Mora~e. U Unesku, svjetskoj organizaciji za o~uvawesveop{te prirodne i kulturne ba{tine sa sjedi{tem u Pari-zu, bili bi raspoloèni da Mora~u uvrste u prirodnu i kul-turnu ba{tinu ~ovje~anstva.

Niko nije toliko bezdu{an koliko na{i crni usre}i-teqi da, sem iz neznawa, digne ruku na Mora~u, na wene qe-pote i veli~ine zemaqske i nebeske!

Ne dajmo da bude, sa Mora~om ono {to su joj weni zlotvo-ri naumili!

Mora~a je na{e dobro, na{ ponos i na{e lice pred svije-tom!

Komnen Be}irovi}, ParizBarske Novine, maj-jun 1990.

- 239 -


BO@IDAR FILIPOVI]

LOV]EN NASAMAREN, MORAÛ ZAUZDAVAJU

(Jaha~ima apokalipse)

ov}en s glave utu~en,gustim sumrakomi crnim mermernim bez~a{}em

plovi.Ako sli~na sudbinauzvodno stignedo svete Lavre Nemawi}a,Gospode, mora}e{ qepote nove,Ove }emo, crna obraza u svijetle kilovat/~asove.

* * *

Lov}en se Wego{evim grobompretakao u nebo.Nebo mora~kim Manastirom uzemqu.Izme|u je istina o nama.

* * *

A nadle`ni navodwavaju, potapajuistinu i na{u svijest o sebi,koja preliva lobawu, jer, prijete vjekovi u te~nomstawu.

* * *

Crn Gavran nadgleda wive{to ho}e da rode.

- 240 -

LL

Nadzire vodu, nad rijekom sevije:– Bi}e hrane, grak}e, bi}e i vode,a 'o}e li mene i Ilije?

* * *Letom po nebu i vodina{ i Poov Gavranposledwu opomenu pi{e:– „Nikad vi{e!”

* * *Ovdje je Bog najqep{e suze ispustio.A da je potop htio – ne bi tolikostrpqiv bio.Mokrio bi bez pla~ai ne bi poslovi~ili:– „Kap po kap – Mora~a”.

* * *Zamislite lekciju o Mora~iu „Poznavawu prirode i dru{tva”,za neki razred o. {kole:Mora~a izvire iz Manastirai uliva se u Kombinat aluminijuma.(Malo ne{to ide i Muju za struju,kad oblaci ukinu Mjesec).

* * *U novinama bi pisalo:– Poznata lica izvr{ila atentatna boìjeg i narodnog poslanikau kawonu Mora~e.Istraga se ne nastavqa.

* * *Hidrometeorolo{ki bilten:– Vodostaj svijesti – nizak.

- 241 -


* * *U pomenima umrlim Mora~animapisalo bi: Grob ne}emo posjetiti.Grobovi su na dnu (jezera).

Da danas ko ju~e stoje stvari,vjerovao bih; sve je zbog toga{to je Manastir na desnoj obali

Ako se ledeni bregovina{eg bezumqa istopeko lawski swegovi,HE (hidrocentrala) }e raditiudarni~kia u postojbini pra~ovjekapobijediti ~ovjek.

Razume, upali svjetlo!

Manastir Mora~a, 1 maj 1990.

Barske novine, maj-jun 1990.

- 242 -

Komnen Be}irovi}

LABUD DRAGI],kwièvnik

ÛDESNA ZEMQA PRVOG ÔVJEKA

Mora~a od izvora do uvora

MMe|u zapadnim vrhovima Kape Mora~ke ima jedan mitskigrad od okamewenih ~udovi{ta, litica i pe}ina, pro-slopa, strugova i to~ila – kameni lavirint kojem su ko

zna kad dali ime Vragodo.Danas je to pust i turoban krajolik, gotovo u potpunosti

odre|en svojim imenom. Nekoliko ubo{kih kolibica, {to sesve re|e dime, samo nagla{avaju siroma{tvo ovog predela.Nekad su svi ti prodoli i litice bili ukra{eni i zaklowenigustim bukovim {umama, a iz vrletnih lastava i litica nad-nosilo se gorostasno borje; u dragama i proplancima punimbujne planinske trave pasli su buquci srna i divokoza i pre-deo je posedovao veli~anstvo dostojno onog iz vremenapostawa. Danas je to divqi i opusto{eni vilajet. Imao je sud-binu onih predela koje qudsko prisustvo nije oplemenilo ve}unakazilo. U podno`ju litica, severoisto~no – tamo gde po~i-we jo{ uvek gusta bukova {uma pro{arana retkim jelama – pe-ni se vrelo. To je izvor Mora~e. Pre no {to se pojavi ispodvaqa se ~uje prigu{ena huka – ceo hor podzemnih vreoca i iz-vor~i}a. Kriptogramska mreà odaje se {umnim saglasjem ukojem se skriva zbuwuju}a jednostavnost prirodnih zakonito-sti. Sve se to ovome svetu objavquje zapewenim izvorom usredoro{enog vaqa zaraslog u mahovinu i slatku paprat. U ovimgorskim vrelima ìvi jedna vrsta jarko zelenih algi, jedrihvlati poput ov~ijih runa.

Za vreme su{nih leta vrelo pritawi, utihne podzemna hu-ka, dopire samo grgoq, isprekidano ùborkawe – ~ini se da ivoda beì od ège i odmara negde u podzemnim odajama. Ali, sprole}a i u poznu jesen otvore se izvori i u liticama – svugdese pojave krhki vodeni slapovi, a glavni izvor prokqu~a – no-

- 243 -

si bukove trupce i ovr{ke pose~enih jela, a iz korita dopirepotmuli tutaw i miris zdrobqena kamena kao kad se minamacepa u kamenolomu. Na smom po~etku voda je napravila veli-ki usek ispod strugova i to~ila i posle jednog kilometra to-ka, reka se survava vodopadom. Voda se pod sna`nim udaromrazbija, diè se du` slapa ìva maglena ruà, a za sun~anihdana nad celim prizorom izvija se tanana duga. Reka se daqelomi celim nizom mawih kaskada, kao da su se niz ovo vrlet-no i divqe korito, puno {kripova i kamenih gromada, razi-grali beli divojarci. Tim zapewenim skokovima stiè uQevi{ta gde se, znatno smirena i uve}ana prvim pritokama,provla~i kroz vrbake podno sela prislowenih iznad wenihobala, na pristrancima i zaravnima. Reka vijuga daqe krozgromadne kamene blokove {to ih je u biv{im pomamama otr-gla od planinskih litica, jurca podno prla i urvina {to jepovremeno zasipaju i mute, silazi k Dragovi}a Poqu.

Znatno mirnija, ali i ja~a, oboga}ena dvema pritokama ko-je u lokalnoj hidrografiji imaju status reka – Ratwom i Trno-vicom – Mora~a se pribliàva zrelom dobu. Kod mesta Jelareka se probija kroz uzanu i dotle najve}u klisuru. Kao da jeovde imala prvo veliko isku{ewe i prvu pobedu kojom je ne-izbe`no stekla status Reke. Koliko li je milenija trajaloprosecawe ove litice? Ste{wena u steni, probila je dotlenaj~vr{}u prepreku uporno{}u i snagom neimara. U dnu seno-vitog korita zeleni se i peni. Potom se utapa u uska grotla,mili ispod osojnih i tamnih zape}aka, smiruje se u zelenomr-kim virovima do kojih sunce nikad ne dopire. U wima se hitrepastrmke mrkih le|a nadmudruju s vidrama. Niko drugi ne mo-è tu da ih lovi. Ostavqaju}i za sobom sva sela Gorwe Mora-~e, reka prolazi kroz otvor Grlo.

Slede}i je daqe ispod Kalu|erova mosta, neoprezan pra-tilac ne}e ni opaziti da mu je po desnoj ruci ostalo prekra-sno zdawe Zadu`bine Nemawi}a. Tek kad se s Krivog vira ba-ci pogled uzvodno, pred wegovim o~ima blesnu}e pravo ~udo –ble{tavo belo zdawe manastira Mora~e. Srebrno bela groma-da hrama otkriva se u veli~anstvenom sjaju, kao da je na livad-nu terasu obrubqenu mrkim borovima odnekud isplovila kri-stalna gromada gle~era, dok se ispod wega leluja otegnut veo

- 244 -

Komnen Be}irovi}

vodopada Svetigora. I nehotice putnik }e poverovati da senalazi u ovoj dolini ~uda kojom (mo`da jo{ uvek) jezdi viteziz poznate pesme Edgara Poa:

„Kroz àr i hladTaj vitez mlad,Prepreke silne svlado –Uz pesme poj,Jedan sni boj:On traì Eldorado!”

U svim vremenima i svim krajevima sveta, smele vitezoveje mamila Eldorado. Mo`da je mladi knez Stefan Nemawi}pro{ao ovom dolinom s ~uvstvom Prvog ~oveka, misle}i da seba{ u tom obiqu oblika – skrovitih kutaka, dolina, zaravnii {umovitih glavica, skriva ta ve~no traèna zemqa. Mo`daje potom, ne na{av{i je, ovde kraj bistre reke, podigao ovajveli~anstveni spomenik qudskoj nadi. Kao da je ova bela,skladna gra|evina uzvisila ceo predeo do nekog sakralnog imisti~nog zna~aja, daju}i mu kona~an smisao. Bilo kako bilo– delo Bo`je i delo ~ovekovo traju u savr{enom skladu, u bo-ànskoj harmoniji.

Po{to mine livadne terase Me|urije~ja i prihvati voduMrtvice – Mora~a ulazi u Platije, u svoje zrelo doba. U{av-{i u ovaj kawon star pedeset miliona godina, li{i}ete sesvake sumwe da niste u dolini ~uda.

Duboko dole u koritu voda klobu~a, peni od teskobe i zo-ra, vri, belasa se, hu~i… Tu otpo~iwe niska virova od smarag-dno zelenih i tirkizno plavih, do onih tamno-modrih {toprete dubinom i neispitanim tamama ponora. Ovi plavetnimedaqoni povezani su brzacima niz koje igraju grivasti tala-si {to se neo~ekivano preobraàvaju u jata razigranih labu-dova; tu voda vrtloì i klobu~a i u nedrima stene kopa dubo-ke doqe gde pravi kratke predahe, tvore}i grumewe beline uplavetnim virovima. U kolenima gde se matica pribija uzastene, reka obgrqava sprudove od prepranog, sedefasto zacak-qenog {qunka. Za veoma velikih poplava ovaj razjareni demi-jurg u stvarala~koj pomami nehajno je za sobom ostavio bjelo-kosne kupove {quna~nog bisera u zatonima i okukama.

- 245 -


I ovde se reka uhvatila u ko{tac s nemogu}im i nemogu}eosvojila. Iz samih zelenih virova diù se put nebesa kao no-èm odrezane gotske vertikale, a ponegde se i nadnose nadvodom, i u~ini se da }e se, usled obostrane ùdwe, liticepoqubiti i sklopiti nad rekom. Iz visokih proslopa i nagnu-tih litica `mari voda. U dugim razmacima kapqu te{ke kapi.Uz boì}ne cikovine odande vise duga~ki mosurovi pa se u~i-ni na~as da su se iz nedara stene samo bradama pokazali tamoskriveni sveci – spremni da se svakog ~asa pojave otuda i ba-ce pogled na nas gre{nike. Pred putnikom se otvaraju mitskipredeli urvina i raselina. Ponegde se usred kawona uzdiùizdvojeni {iqci, prkosno odolevaju vremenu, okameweni vi-tezovi. Katkad se s vrletnih visova, odozgo s vrha litice, oti-snu potpri{tene kamene gromade – xilitnu se u ponor: zadimipra{ak zdrobqena kamena, vine se u nebo beo mlaz…

Pojavom prvih terasa izlazimo iz glavnog dela kawona.Te su terasice nastale na vekovima taloènim naslagamasamolepqenog peska i {qunka. Na rubovima tih livadaka, nadsamom rekom, rastu samonikle smokve – krivudavo kr`qavastabalca re{ena da ceo vek pretraju nad ambisom. Za{to ba{ni~u nad samim ponorom? Odgovor se verovatno krije u trivi-jalnoj ~iwenici da svake godine vlasnik taj mali prostor pre-liwa o{trom kosom te svaku vi{egodi{wu biqku ukine u sa-mom nastanku. Ostaju samo one {to su iznikle na samom rubuambisa gde ih ni kosa ne moè dohvatiti. Sli~no je i s qudi-ma, s celim plemenima a mo`da i narodima. Neki svu svojuistoriju grade na ovakvim rubovima izme|u ìvota i smrti.Analogija izme|u qudi i biqa ~esto se sama name}e, ponekadje i neizbe`na. Ko bi jo{ mogao ostati ravnodu{an pred vite-{kim fanatizmom borova ro|enih u glatkim liticama?!…Vekovima se oni nadnose nad ambisima – crpe}i sokove kame-na i àr sunca, utkivaju}i ih u svoju gra|u otpornu na prola-znost i truqewe. Na pojedinim mestima terase su se otkinulei strovalile u korito reke. Gromade su ispunile korito, alije reka na{la na~ina da ih zaobi|e i mine. Priroda je nepo-gre{iva i kad ostavqa utisak haoti~nosti. Na tim vertikal-nim presecima jasno se razaznaju vekovima taloèni slojevipeska i {qunka. Paralelno su naslagani i wihove boje se kre-

- 246 -

Komnen Be}irovi}

}u od svetlo sivih do zagasito ùtih i mrkih tonova. Kolikoli je samo trebalo da pro|e vekova da bi se stvorio samo jedanod ovih slojeva. Ovde se brè i lak{e nego na teolo{kim ras-pravama moè u~iti o krhkosti i kratkotrajnosti qudskogbivstvovawa pod suncem. Svi su qudski napori i poduhvatini{tavni sub specie aeternitatis. „ôvjek je trska koja misli iu misli je svo wegovo dostojanstvo”

Tamo gde se ispod terase naziru pe}ine – jasno je da je ne-kada u tom nivou tekla voda i da se tamo ukopavala. êsto sena tim mestima terase odlome, obi~no posle velikih smrzli,kad naglo ojuì i otkravi. U nekim budu}im vekovima reka }ei te gromade isplakati i pretvoriti u one kupove {qunka.Priroda }e i ovde pokazati svoju trijumfalnu ravnodu{nost.

Si{av{i u Zetsku ravnicu, reka vi{e ne obe}ava nikakvaiznena|ewa. Ona neosetno mili, spremna da se sjedini s mir-nim vodama jezera, silazi u „jednostavno dovr{ewe, kao {to jesmrt, zakon najve}eg pada, zakqu~ak silogizma”. A wen prati-lac, vitez iz Poove pesme zasta}e s pogledom uprtim udaqinu:

Al starost gleNa wega gre –Srce, o gde si mlado?Sve odno vrag, Nigde ni trag –Toj zemqi Eldorado.”

Pobjeda, 19 maj 1990.

- 247 -


FRANC VEBER,ekolog

MORAÂ KATEDRALA VJE^NOSTI

U Mora~i sam doìvio neku vrstu otkrovewa, vaseqenskogpotresa... U Mora~i postoji mnogostruka divota: rijeka,divqa, ~ista, kawon, manastir, okolni predio, planine,rastiwe, zelenilo, {ume - sve je to u savr{enom skladu

SSlavni {vajcarski ekolog Franc Veber (63), ve} ~etvrtstoqe}a vodi borbu {irom svijeta za spas prirodne i ci-vilizacijske ba{tine. Wegovim zalagawem spa{eno je u

dva maha (1978 i 1986) Apolonovo svetili{te u Delfima odotvarawa rudnika boksita i gradwe fabrike aluminijuma utom kraju. Zahvaquju}i Veberovom zauzimawu, sli~an podu-hvat je sprije~en i u Bou, najqep{em dijelu Provanse. Veberje spasao i divnu dolinu Engadina u [vajcarskoj, kao i vino-grade Lavoa po padinama koje se spu{taju ka Lemanskom jeze-ru, izme|u Lozane i Montreja.

Veber je tako|e, prije pet-{est godina, omeo uni{tewevelikih postpotopskih {uma Henburga, izme|u Be~a i Brati-slave, gdje je bilo planirano vje{ta~ko jezero radi gradwehidroelektrane. Nedjeqama je ~uveni ekolog sa svojim prista-licama, ostao na licu mjesta, sve dok austrijska vlada nije po-vukla odobrewe za sje~u {uma i gradwu centrale, i progla-sila Henburg za nacionalni park.

Franc Veber, koji se od 1988 godine zauzima za odbranuMora~e i Studenice, i koji se, zbog Mora~e u aprilu obratiopismom Gorba~ovu, vrlo rado je prihvatio ovaj razgovor za na-{u javnost, u kome iznosi i razloge svoga zauzimawa za spasslavnih manastira sa okolnom im prirodom. Razgovor je vo|enu Veberovom domu u Montreju, na obali Lemanskog jezera.

• Gospodine Veber, da po~nemo, ako ho}ete, na{ razgovorjednim pregledom stawa u kome se danas nalazi na{a planeta.

- 248 -

[ta, po vama, najvi{e zabriwava: ozonska rupa iznad Zemqeili nestanak {uma koje su plu}a svijeta?

– Rekao bih da to ima isti uzrok, to jest ~ovjekovu nesvje-snost i lakomislenost. Jo{ se ne shvata da smo samo dioStvarawa i da wime ne moèmo gospodariti. Pozitivisti~ko-marksisti~ki san da se gospodari prirodom, obi~na je ludost.Priroda je mnogo ja~a od nas. Ona je u stawu da nas se otarasii ona, uostalom, to i ~ini, bolestima kao {to su rak i sida.Bi}e i drugih zala, jer priroda ho}e da se otarasi ~ovjeka uko-liko se ovaj ne zaustavi i ne prestane da siluje wene zakone.To je kao kad bi majmun rekao: „Ho}u sada da upravqamZemqom!” Mi ne moèmo da vladamo svijetom, jer smo samo je-dan wegov djeli}. Treba po{tovati zakone prirode, jer u pri-rodi ne postoje prava, ve} samo zakoni; kad se vr{i nasiqe nadwima, uzrokuju se nesre}e, a mi smo ti koji silujemo zakoneprirode.

Sebi~nost je u osnovi svakog razarawa. Upravo ta sebi~-nost, nehat i nesavjesnost tamani amazonske {ume, zaga|ujemora, rijeke, vazduh. Ali ve}inu svijeta je ba{ briga, zbog nez-nawa, umora i lijenosti. A upravo suprotno treba postupati,to jest da se svako bori za sredinu u kojoj ìvi, za spas jednogobi~nog drveta ili livade. Treba da se svako bori za spasZemqe kao da je ona ~itava wegova!

• Po va{em mi{qewu, jesmo li stigli do granice odaklevi{e nema povratka? Moè li jo{ da se spasi svijet?

– U potpunosti sam uvjeren da moèmo jo{ spasiti Zemqu,ali zato treba imati stra{nu, gvozdenu, voqu. Vidite {ta senajednom desilo na Istoku, gdje je granula nova svjetlost.Isto tako, radi spasa Zemqe, moè granuti svjetlost u na{imsrcima i du{ama. Vjerujem u znawe i svijest ~ovjekovu.

Po{to se sve organski drì, priroda sada moè da se po-redi sa jednim tijelom ~iji mali prst treba lije~iti da ne bicio organizam bio zahva}en i da ne bi cijelo tijelo po~elo datrune. Velika priroda svoju propast ne}e dozvoliti, prije }e~ovjeka odbaciti.

- 249 -


• Htio bih da ~ujem va{e mi{qewe o ozonskoj rupi nanebesima: koji je wen uzrok?

– Uzrok joj jo{ nije poznat. Kad tvrde da su to sprejovi, ovimogu da budu samo jedan od uzroka, ali sada ima nau~nika kojise pitaju: za{to nema ozonske rupe iznad Sjevernog, ve} samoiznad Ju`nog pola? To dolazi od atomskih eksplozija, mada nu-klearna industrija to nikad ne}e priznati, jer im odgovaraba{ taj uzrok koji je, u pore|ewu s ovim pravim, smije{an. Tonaravno ne zna~i da treba nastaviti s proizvodwom sprejova.

• [to se ti~e {uma, posebno onih u Amazoniji, da li jewihovo uni{tewe zaustavqeno, posqedwih godina?

– Nije! Uostalom i sam nastojim da pokrenem javnost okotoga. Ogromni su interesi u osnovi pusto{ewa amazonskih{uma. To su mo}ni japanski i ameri~ki preduzima~i, tu je in-dustrija papira, tu su vlasnici plantaà pamuka i tropskogvo}a. To je zlikova~ki poduhvat! Ni{ta nemam protiv toga dase neko bogati, ali da to ne ~ini na tako kriminalan na~in.To su zlo~ini svjetskih razmjera, ne{to suludo, jer ho}e dauni{te plu}a planete. Pomislite da se u Amazoniji godi{weuni{ti po sto hiqada hektara {ume! Ali to se ne de{ava sa-mo u Amazoniji, ve} i u Kanadi i Australiji.

Japanci su danas prava po{ast! Oni u Japanu {tite svoje,a drugdje, ne po{tuju ekolo{ke zakone, nego haraju.

• Kako stoji stvar s odumirawem ìvotiwskih vrsta,na primjer slonova koji su bez sumwe najugroèniji?

– Kitovi su jo{ ugroèniji od slonova. Nosorozi tako|e.Kad sam po~eo borbu za spas mladun~adi foke, govorili su mi:„Vi spa{avate fokinu mladun~ad jer su lijepa, poku{avaju}ida pridobijete qude preko osje}awa, ali probajte da spaseteneku ru`nu ìvotiwu”. Ja sam im odgovarao: „Prije svega, ne-ma ru`nih ìvotiwa”. [to se slonova ti~e, bilo ih je dosko-ra oko milion, a sad ih je ostalo jedva 400.000.

• Do sada smo razgovarali o stawu zemqe i neba, sad dapre}emo na stawe mora i okeana u koje se baca sva{ta, ~ak iatomski otpad.

- 250 -

Komnen Be}irovi}

– Da, mora su veoma zaga|ena i {ta vi{e izlovqena. I tu,opet, predwa~e Japanci koji na hiqade kilometara razapiwumreè i kupe sve, ~ak i mla|, tako da iza wih ni{ta ne ostaje.Ali ne treba pusto{iti more. Kad lav lovi gazelu, on ne ubijasve gazele, ~itavo stado, jer nije lud da sebe osudi na smrtgla|u. Lav shvata ono {to ~ovjek ne shvata, ho}u da kaèm:tamo gdje ima foka, ima riba, tamo gdje ima lavova ima gazela,ali tamo gdje je ~ovjek nema ni riba, ni lavova, ni gazela - jeron tamani sve pona{aju}i se kao Luj HÁÀ koji je govorio„Poslije mene potop!”

• Me|u va{im brojnim bitkama, naravno su i bitke zaspas na{ih manastira Mora~e i Studenice s okolnom priro-dom. Iznesite nam neka od svojih sje}awa na va{ put kroz Cr-nu Goru i Srbiju.

– To je, prije svega, poj prirode u stawu ~istote. ôvjek seosje}a u saglasju sa ne~im velikim i najednom sre}an, budu}iproèt qepotom. U Mora~i se sam spomenik u potpunostisjediwuje s predjelom. Tu sam doìvio neku vrstu otkrovewa,vaseqenskog potresa. Ima mjesta koja su kosmi~ka vrata, iMora~a je jedno od wih. Tu se ~ovjeku ~ini da oslu{kuje, da ta-ko kaèm, ultra-zvuke iz veseqene, {to je ne{to uzvi{eno.

Mora~u sam doìvio nekud ja~e i od same Studenice, jertu postoji mnogostruka divota: rijeka, divqa, ~ista, kawon,manastir, okolni predio, planine, rastiwe, zelenilo, {ume– sve je to u savr{enom skladu. I kad neko ima takvo savr{e-no jedinstvo, treba da ga po{tuje. Niko nema pravo da digneruku na to, jer ako se to uni{ti, zemqa i narod se osiroma-{uju, a sem toga, dolazi i do lan~ane reakcije koja donosidruge neda}e. To su duhovna svetili{ta. Delfi su jedno odwih, Mora~a je jedno od wih. Studenica tako|e, i ta svetili-{ta treba ~uvati, jer kroz wih svemir govori.

• Rekli ste novinarima koji su vas, u junu 1988, pratilikroz Crnu Goru i Srbiju, da je Mora~a kao Betovenova sim-fonija.

– Stoga, {to u toj ti{ini ima jedna gromovita silina.Ima se utisak kako }e se ta ti{ina najednom prolomiti, kao

- 251 -


neka Betovenova simfonija. Manastir koji se vidi izdalekaje kao neki poziv, kao ne{to skoro nestvarno, ali {to je na-domaku i gdje se, kad do|e, ~ovjek osjeti kao da se na wega izli-la milost.

• Urednica va{eg lista, Ursula [pilman, prilikom togputovawa, je napisala: „Prolaze}i kawonom Mora~e, osje}alasam se kao da prolazim kroz katedralu vremena”.

– Da to je katedrala vje~nosti! Platije su Bo`ja pismena!I ovaj put kroza wih je izvanredan – trebalo bi ga proglasi-ti istorijskim spomenikom.

• A Studenica?

– U Studenici, to je bio mo}ni bruj zvona u rasvit dana ko-ji se budi. Potom milozvu~na ti{ina koja ~ovjeka ispuwava.To se utislo u mene. Onda, kasnije, u crkvi, sje}awe na poj ri-jeke, {to se stapa sa liturgijskim pojawem. Nigdje drugdje, ni-jesam tako ne{to doìvio. Li{iti crkvu, kako studeni~ku ta-ko mora~ku, tog poja rijeke, zna~ilo bi uni{titi im diowihove du{e, jedan od razloga wihovog postojawa. Jer, gra-diteqi hramova, katedrala i manastira, imali su ~ulo za pri-sustvo kosmi~kih vrata o kojima smo malo~as govorili, pa surekli: „Tu treba graditi!” Osjetili su sklad izme|u netaknu-te prirode i pobo`nosti, {to je trebalo krunisati podiza-wem hramova na tim mjestima.

Sem toga, postoji naravno velika umjetnost: Prorok Ili-ja u Mora~i, Hristos u Studenici, Bogorodica u Sopo}animagdje smo zastali prije Studenice. Varvarstvo bi bilo u to di-rati!

• Nikada, prije proqe}a 1988 nijesti bili u Jugoslaviji,tako da je va{e upoznavawe s na{om zemqom bilo kroz Mora-~u i Studenicu…

– I moram da kaèm, najboqe mogu}e upoznavawe. Ja ubudu-}e vidim va{u zemqu kroz te lijepe krajeve, kroz te {ume,kroz te rijeke i svetili{ta podignuta na wihovim obalama.Ako bi se to naru{ilo ili uni{tilo, va{a zemqa vi{e ne bibila ono {to je. To apsolutno treba sa~uvati, kao dio svjetskeba{tine.

- 252 -

Komnen Be}irovi}

• Na{i politi~ari su, uprkos zdravom razumu i opomena-ma nau~nika, postavili zaga|iva~ku aluminijumsku indu-striju u Zetskoj ravnici, u glavnom gradu Crne Gore, na oba-li Mora~e i na domaku Skadarskog jezera. Zaga|ivawe vazdu-ha, zemqe i vode raznim otrovima, koje vr{i Kombinat alu-minijuma u Titogradu, prelazi sve dozvoqene granice, popri-miv{i razmjere pravog hemijskog rata protiv tog dijela Cr-ne Gore. Kako, kao ekolog, vidite tome lijeka?

– Zaga|iva~i moraju da budu i plati{e. Ako bi pla}alipunu cijenu zaga|ivawa, prestali bi da budu rentabilni. Tre-balo bi da naprave svoje fabrike tako da ne zaga|uju. Da stavefiltere i da preduzmu sve neophodne mjere. Mora se biti svestroìji, radi na{eg opstanka. To {to se radi kod vas, je ~u-dovi{no! To je ~ak smije{no, gore od nesvijesti! Zar mora, dabi imalo posla nekolike hiqade osoba, da desetine i stotinehiqada drugih od toga stradaju, ukqu~uju}i tu i same zaposle-ne koji su najvi{e izloèni?! A ve} koliko priroda strada!Pa to je bezumno!

• Me|u velikim ekolo{kim bitkama koje ste vodili i odkojih ste ve}inu dobili, na koju ste od wih najvi{e ponosni?

– Po~eo sam jo{ 1965 kad niko nije mislio na ~ovjekovusredinu i ekologiju. Te godine spasio sam Azolu, mali itali-janski renesansni grad – pravi draguq.

Zatim sam spasio prekrasnu dolinu Engadina u {vajcar-skoj, koja je trebalo da postane plijen {vajcarskih i italijan-skih preduzima~a. Htjeli su jednostavno da ukaqaju tu qepotu,prave}i u dolini Engadina, odurne betonske zgradurine pa daih, onda, prodaju.

• U va{oj borbi imali ste velikog saveznika u li~nostifilozofa Denija de Ru`mona, preminulog prije neku godinu.

- Umro je 1985, a on je jedan od najboqih prijateqa koje samimao. Potpuno, do kraja me podràvao u svakoj od mojih kam-pawa i divio mi se. âk je govorio da sam ja najve}i realistadruge polovine HH vijeka, misle}i time da kaè da sam jarazumio {ta je prava vrijednost i {ta treba braniti.

- 253 -


Realizam nije u tome da se proizvodi do besvijesti ve} u tomeda se uvidi dokle se moè i}i i gdje su granice.

• U osnovi va{e borbe za opstanak ~ovjeka na planeti, na-lazi se cijela jedna filozofija prirode i ìvota. Koji su au-tori, filozofi, mislioci pro{losti na vas uticali?

– Naravno da sam mnogo ~itao. Jedan od pisaca koje mi senajvi{e svi|a, jeste Tolstoj. Tako|e, ~itao sam Kanta, [open-hauera i Ni~ea. Me|utim, vaqa oslu{kivati sebe, jer svakoqudsko bi}e treba da bude stvarala~ko. Postoji u nama jedanpoj i treba da se taj poj razvije. Ne treba se zadovoqiti onim{to su drugi rekli. Ako razvijete va{ sopstveni poj, postaje-te stvaralac. U prilici ste da oslu{kujete sebe i svijet i dabudete ispuweni po{tovawem prema prirodi, prema qepoti,jer je poimate u svojoj du{i, jer ste u vezi s tom prirodom i sonim {to vas prevazilazi, sa cijelom vasionom, na jednoj pan-teisti~koj razini, ako ho}ete.

Po~eo sam vrlo rano da oslu{kujem taj poj u sebi. Kad ~i-tam, na primjer Getea ili Rusoa, ~itam ih i najednom se zausta-vim i razmi{qam u potrazi za sopstvenom istinom. I ti fi-lozofi mogu da budu varnica iz koje }e se razgorjeti u vama taistina. Jedan ~ovjek moè da u~ini ogromno stvari, ali trebada ima hrabrosti i da bude spreman da plati svojom li~no{}u.Jer, ni{ta se nema tek onako! Ako sijete nesre}u oko sebe, vi}ete na kraju i da je àwete. To je vje~ito zlo i dobro. Posto-ji neka vrsta neumitne pravde.

Pobjeda, 10 jun 1990.

- 254 -

Komnen Be}irovi}

SVETSKA BANKA ODUSTAJE DA FINANSIRAPROPAST MORAÊ

NNedavna izjava Momira Bulatovi}a, ~elnika crnogorskihkomunista, da postoje izgledi da Srbija i Crna Gora po-stignu dogovor oko druga~ije valorizacije hidrocentra-

le „Piva”, {to bi Crnu Goru u dogledno vreme oslobodiloobaveze da gradi nove energetske objekte, obradovalo je mnoge,a posebno borce za spas kawona Mora~e i wenog manastira.

Udruèwe za spas Mora~e i drugi ekolozi su jedna od na-da da }e ovaj kawon trajno biti za{ti}en. Na istoj tribini,na kojoj su govorili Momir Bulatovi} i Novak Kilibarda,lider Narodne stranke, koja ima sve vi{e pristalica u CrnojGori i van we, Kilibarda se zaloìo da se Mora~a trajno za-{titi. Po{to }e ta stranka, kao i komunisti~ka, ubudu}eigrati zna~ajnu ulogu u Crnoj Gori, moglo bi se re}i da za Mo-ra~u dolaze boqi dani.

– Poznata su ve} mora~ka ~udesa Platije, za koja nedavnopoznati svetski ekolog Franc Veber re~e da su bo`ja pisme-na, ali su mawe poznata ili sasvim nepoznata ~udesa u wenomizvori{nom delu, posebno weni vodopadi – kaè Komnen Be-}irovi}, predsednik Udruèwa za spas Mora~e. – Ta ~udesasmo videli i u nedavnoj emisiji prikazanoj na TV TitogradMora~a od izvora do jezera. Trebalo bi nastojati da se tajfilm delimi~no prikaè i na nekim svetskim TV mreàma,da se vidi kakvu ~udesnu zemqu imamo. Ti prizori najboqe de-mantuju one koji zagovaraju potapawe doline Mora~e. Ako biMora~a bila ispregra|ivana, kako je to zamislio zagreba~kiprofesor Hrvoje Poàr, koga je angaòvala Elektroprivre-da Crne Gore, onda bi ona bila uni{tena od izvora do uvora,a ne samo na delu na kome se planira ve{ta~ko jezero.

- 255 -

Udruèwe za spas Mora~e stupilo je i u kontakt sa Svet-skom bankom, od koje je jugoslovenska vlada traìla kredit zaizgradwu elektrana na Mora~i.

– Znamo za jako protivqewe tom projektu za{titnika ~o-vekove okoline, kao i ostalih u Jugoslaviji i van we – odgovo-rio je Eu|enio Lari, direktor Svetske banke za Evropu,Sredwi istok i Severnu Afriku. – Neki od mojih saradnikakoji su posetili kawon Mora~e i manastir Mora~u tako|esu me obavestili o wihovoj slikovitoj lepoti i wihovomzna~aju za ba{tinu podru~ja Mora~e. Prema tome moète bi-ti uvereni da Svetska banka u potpunosti shvata razloge kojeiznosite. U sprovo|ewu svoje delatnosti ona pridaje velikizna~aj o~uvawu ~ovekove okoline i posebno ima stroge ekolo-{ke propise, koji uslovqavaju wenu pomo}”.

Gospodin Lari je tako|e obavestio da je Svetska banka1988 godine, dobila molbu od jugoslovenske vlade da razmatramogu}nost nov~ane pomo}i tom projektu. U skladu sa uobi~a-jenom praksom, po~elo je prikupqawe podataka u vezi sa pro-jektom, ukqu~uju}i one koje se odnose na posledice po ~oveko-vu okolinu. Od tada, pi{e u odgovoru, na{a daqa aktivnost natome se smawila.

To bi moglo da se tuma~i i kao odustajawe Svetske banke,s obzirom da je shvatila kakve ekolo{ke posledice projekatizaziva. Utoliko je ovo tuma~ewe logi~nije, ukoliko je u pos-ledwe vreme prisutna ideja da se hidroelektrane na Mora~igrade u aran`manu s Rusima.

Iako u „Elektroprivredi” obe}avaju da nijedan pijuk ne-}e udariti dok ne budu sigurni u za{titu manastira (problemkawona za wih ne postoji), jo{ uvek se ne predaju i pored broj-nih dokaza da je manastir nemogu}e za{titi od uticaja vlageiz jezera. Neki kaù da je to „zacrtano” pre nekoliko godinai da mora da se radi. Kao da nije ve} jasno da su mnoge „zacrta-ne” gluposti po~iwene, a da one koje nisu treba zaustaviti navreme. A da gluposti nema kraja govore i izjave pojedinih cr-nogorskih ~elnika da im nije jasna buka oko Mora~e jer, eto ina primorju ima dosta manastira pored vode, pa im ni{ta nefali. Nau~no, nema {ta.

Momir âbarkapa,Ve~erwe Novosti, 13 juni 1990.

- 256 -

Komnen Be}irovi}

SVJETSKA BANKA OSJETQIVA NA QEPOTE MORAÊ

Prepiska Komnena Be}irovi}a, predsjednika Udruèwa zaspas Mora~e sa Eu|enijem Larijem, direktorom Svjetske

banke za Evropu, Bliski Istok i Sjevernu Afriku

Dragi gospodine Lari,

NNedavno sam pro~itao u jugoslovenskoj {tampi da supredstvanici Svjetske banke bili u posjeti Jugoslavi-ji, ali razlog te posjete nije iznijet u novinama. Veoma

se bojim da je tom prilikom moglo biti rije~i i o projektuelektrana na rijeci Mora~i u Crnoj Gori.

Prije skoro godinu dana, poslao sam vam, preko va{eg sa-radnika, gospodina Tima Kalina, u sjedi{tu Svjetske banki uParizu, iscrpan dosije o rijeci Mora~i, budu}i da je vlada Re-publike Crne Gore bila podnijela va{oj banci molbu zadobijawe kredita za projekat elektrana na Mora~i.

Taj dosije pokazuje kako bi ostvarewe tog projekta bilokobno po prirodnu, istorijsku i kulturnu ba{tinu Crne Go-re, potapawem veli~anstvanih rje~nih kawona Mora~e i Mr-tvice sa wihovim ìvopisnim putem i arheolo{kim nalazi-{tima, kao i opasno{}u kojoj bi, blizinom vje{ta~kog jezera,bio izloèn manastir Mora~a iz HÀÀÀ vijeka, ~uven po svomslikarstvu i neimarstvu.

Zbog svih ovih i drugih razloga, kao {to je stvarawe 500miliona kubika vi{e glavnog grada Crne Gore, ovaj projekatje krajwe nepopularan i èstoko osporavan od strane javnog

- 257 -

* Taj dosije je sadràvao oko 60 dokumenata; tekstova (na srpskom,francuskom, engleskom i wema~kom jeziku), kao i niz fotografijakawona, manastira i ostalih mora~kih prizora.

mwewa Crne Gore i Srbije, dvije republike kojih se on najvi-{e ti~e.

Iskreno se nadam da je, i da }e i daqe, pitawe Mora~e bi-ti razmatrano od strane Svjetske banke, posebno od stranewenog Odsjeka za za{titu ~ovjekove sredine, sa svom pa`womkoju ta stvar zasluùje.

U tom smislu, bio bih veoma zahvalan da dobijem povoqanodgovor od Svjetske banke, ili bar uvjerewe da Svjetska ban-ka ne namjerava da dadne bilo kakva sredstva za ostvarewe ka-tastrofalnog projekta na rijeci Mora~i, po{to postoje dru-ge mogu}nosti da se dobije, uz daleko mawe `rtve, elektri~naenergija neophodna za razvoj Republike Crne Gore.

Iskreno va{,

Pariz, 28 marta 1990. Komnen Be}irovi},

Dragi gospodine Be}irovi}u,

HHvala vam na va{em pismu od 28 marta u kome izraàva-te bojazan za posqedice po ~ovjekovu okolinu, koje biizazvalo ostvarewe predloènog projekta elektrana

na Mora~i. Hvala vam tako|e {to ste mi ranijom prilikom(preko na{eg sjedi{ta u Parizu) dostavili potpuni dosije otoj stvari.

Znamo za jako protivqewe tom projektu od strane za{tit-nika ~ovjekove okoline, kao i ostalih u Jugoslaviji i van we.Neki od mojih saradnika koji su posjetili kawon Mora~e imanastir Mora~u, tako|e su me obavijestili o wihovoj sliko-vitoj qepoti i wihovom zna~aju za ba{tinu podru~ja Mora~e.Prema tome, moète biti uvjereni da Svjetska banka u potpu-nosti shvata razloge koje iznosite.

Godine 1988 primili smo molbu Jugoslovenske vlade darazmotrimo nov~anu pomo} Svjetske banke za predloèniprojekat elektrana na rijeci Mora~i. Odgovaraju}i na to, i uskladu sa na{om uobi~ajenom praksom, po~eli smo saprikupqawem podataka u vezi s tim projektom, ukqu~uju}i i

- 258 -

Komnen Be}irovi}

one koji se odnose na posqedice po ~ovjekovu okolinu. Od ta-da na{a daqa djelatnost na tome se smawila, pogotovo zbog na-{eg bavqewa drugim projektima koji imaju prednost u Jugo-slaviji sada.

Mogu vas uvjeriti da Svjetska banka u sprovo|ewu svojedjelatnosti pridaje veliki zna~aj o~uvawu ~ovjekove okolinei posebno ima stroge ekolo{ke propise koji uslovqavajuwenu finansijsku pomo} bilo kakvom hidroenergetskom pro-jektu. Ove norme bi, naravno, bile primijewene pri svakomdaqem prou~avawu projekta Mora~a. U tom slu~aju, razlozikoje ste istakli bili bi u potpunosti razmatrani.

Na kraju, nedavna posjeta Jugoslaviji predstavnika Svjet-ske banke, o ~emu ste ~itali u {tampi, je svakako posjeta go-spodina Vapenhansa, podpredsjednika na{e banke za Evropu,Bliski Istok i Sjevernu Afriku. Tom prilikom se nijeraspravqalo o projektu Mora~e, ve} je posjeta bila usmjerenana podr{ku Svjetske banke ekonomskim mjerama jugoslovenskevlade. Hvala vam na va{em interesu i {to ste nam prenijeliva{u zabrinutost.

Iskreno va{,

Va{ington, 28. marta 1990. Eu|enio F. Lari

Barske Novine, maj-jun 1990.

- 259 -


PO[AST POLITI^KE INDUSTRIJE

Razgovor sa dr-om Brankom Boqevi}em, predsjednikomEkolo{kog pokreta Crne Gore

KKakvim prirodnim bogatstvima Crna Gora raspolaè?Najprije, ima 278 kilometara raznovrsne i lijepe obale,od toga 108 kilometara plaè, vode bezbrojnih kra{kih

vrela koja teku u Jadransko i u Crno more. Na malom prosto-ru, ona ima pet kawona izuzetne svjetske qepote, a najdubqi uEvropi – kawon Tare uvr{ten je u svjetsku ba{tinu. Treba do-dati i ~etiri nacionalna parka, i jo{ uz Taru, dva dobra uvr-{tena u svjetsku ba{tinu: Durmitor i Kotor. Uskoro bi naspisku nacionalnih parkova trebalo da se na|u jo{ dva: \alo-vi}a klisura i pra{uma na Orijenu. Ako se svemu tome doda ineprocjewivo {umsko blago rasprostraweno na 545000 hekta-ra (vi{e od tre}ine prostora Crne Gore), najstarija borova{uma u Evropi u Crnim podima u kawonu Tare, kao podatak dau Crnoj Gori ima 2833 biqne vrste i podvrste – nije ni ~udo{to je Ekolo{ki pokret Crne Gore sve aktivniji, kaè pred-sjednik, dr Branko Boqevi}.

• Pitamo: ima li zaista razloga za zabrinutost?

– Jo{ pitate, ne samo da ima razloga za zabrinutost, ve}smo do{li u situaciju da to ogromno blago moè biti veoma br-zo uni{teno, a sa wime i normalni uslovi ~ovjekovog ìvqe-wa i opstanka. Sada{wa situacija nije od ju~e. Uzroci ovakvogstawa nastali su posqedwih ~etrdesetak godina kao rezultatqudskog egoizma, neznawa, nesposobnosti i neodgovornosti, jerse neprikosnoveni mo}nici nijesu pla{ili nikoga, budu}i dasu bili za{ti}eni sistemom koji su sami stvorili.

Nijesu razmi{qali kako }e Crna Gora sa~uvati u svijeturijetko vi|eno bogatstvo – prirodu.

- 260 -

Tipi~an primjer je Kombinat aluminijuma, koji je izgra-|en u zoni gdje ìvi tre}ina stanovni{tva Republike, unajqep{em kutku – po rije~ima eksperata, na pedesetak kilo-metara od mora i planina. Savremeni, civilizovani svijet seli{ava prqave industrije, pogotovo aluminijumske, a na{imo}nici su se utrkivali u svojoj ludosti i sujeti i tako dono-sili vitalne odluke.

Savezni zavod za zdravstvenu za{titu dao je mi{qewe oelaboratu za{titi ~ovjekove sredine na ovom podru~ju, ~ak ujunu 1983 godine, potenciraju}i da su ve} tada zaga|ene pod-zemne vode i Mora~a, fenolom, toksi~nim metalima i ìvomsodom. Zavod je ve} tada ozbiqno upozorio da dolaze u pitawevode Skadarskog jezera. Me|utim, koncentracije fluorovihjediwewa u atmosferi prelaze maksimalno dopu{tene grani-ce utvr|ene republi~kim propisima, osam do 12 kilometaraoko Kombinata, tako da se cio Titograd nalazi u zoni zaga-|ewa, ~ak i u slu~aju kada se koriste filteri. Zato Kombinataluminijuma ni danas nema sanitarnu saglasnost za rad.

Eksperti u svojstvu sudskih vje{taka sredinom 1985 godi-ne iz navedene dokumentacije, utvrdili su da je u vi{e navratajanuara iste godine do{lo do izlivawa velike koli~ine veo-ma zaga|ene vode iz bazena za odlagawe crvenog muqa Fabrikeglinice, pa je ta voda, zbog propusnosti bazena broj 2, prodrlau zemqu i dovela do zaga|ewa podzemnih voda. Zbog toga su pod-zemne vode postale neupotrebqive i to kako za pi}e i sanitar-ne potrebe tako i za poqoprivredne namjene. Nauka ozbiqnoupozorava, ukoliko se nastavi sa ovakvim tempom, zaga|ewepodzemnih voda ne da se ne}e smawiti, ve} da }e se, naprotiv,pove}ati, pomjeri}e se front zaga|ewa nizvodnije od Kombi-nata – prema Skadarskom jezeru. Eksperti predlaù, ukolikose odlagawe crvenog muqa ne moè obezbijediti po tehnologi-ji \ulinija, neophodno je izgraditi novi nepropusni bazen.

Republi~ki komitet za poqoprivredu, {umarstvo i vo-doprivredu, 17 aprila 1986 godine, obavje{tava republi~kiSekretarijat za rad i zdravstvo, da je u bunarima i bu{oti-nama na podru~ju sela Qajkovici, Srpska i Cijevna do{lo dozabriwavaju}eg pogor{awa kvaliteta vode. Podaci su zaistazastra{uju}i. Kada smo uz sve ovo saznali {ta se sve radilo sa

- 261 -


piralenom u krugu Kombinata aluminijuma, pani~no se boji-mo od totalnog uni{tewa vode ju`no od kombinata.

Djeluje se na qudski organizam kancerogeno i mutageno.Paradoksalno je, ali istinito, da je trebalo da protekne pu-nih deset godina da bi se moglo otvoreno govoriti o svim ne-dostacima i propustima te prqave industrije. Qudi koji sudosada davali mi{qewa o elaboratu o za{titi prirodne sre-dine, krili su od javnosti podatke ugra|ene u te elaborate. Tisu podaci, zamislite, karakterisani kao poslovna tajna. Zarje zaista tolika duboka kriza morala kad se radi i o ìvoti-ma qudi – pita se dr Branko Boqevi}.

Ako podijelimo qude na bistre i uporne, bistre i lijewe,tupe i lijewe i tupe i uporne, na àlost, mi smo u Crnoj Goriimali nesre}u da su u zadwih 40 godina preovladavali oviposqedwi koji ne samo {to su nas doveli do prosja~kog {ta-pa, nego su i uàsno uni{tavali prirodna dobra ne za{titiv-{i vazduh, vodu i tlo od odpadaka neprirodno postavqene po-liti~ke industrije.

• A argument i za to?

– Ima ih bezbroj, nastavqa dr Boqevi}. Termoelektrana irudnik ugqa ~ine zlo Pqevqacima. Do ju~e ih je i cementaraubijala. Tamo padaju kisele ki{e - i qudi i {ume se gu{e. Bo-ka Kotorska je primjer kako se more zaga|uje. Mojkova~ko jalo-vi{te kancerogen je poklon nerazumnih privrednika. A i sadaneki ho}e da pod prizmom kvazi nauke ugroze ono {to nam je jo{ostalo netaknuto. Pucali su nedavno na Biogradsku goru as-faltnom bazom, a ~eka nas izgleda i potapawe kawona Mora~e.

• [ta o tom projektu misle ekolozi, konkretno vi, igdje je u toj op{toj gu`vi Kombinat aluminijuma?

– ^vrst sam u stavu da se ne moè oteti narodu bistra vo-da koja vjekovima kroz kawon proti~e. Ne smiju se gasitiogwi{ta koja su stotinama godina bila neprelazna predstra-à crnogorske dràve. Nequdski je pokrivati grobqe preda-ka – potopili bi na{u pro{lost i uni{tili tragove na{ihuzora. Mora~a je obraz crnogorskog naroda kojeg èle neki daukaqaju. Istoimeni manastir uvijek je bio upori{te pred ko-

- 262 -

Komnen Be}irovi}

jim se neprijateq zaustavqao a prijateq privla~io. Kulturaovoga kraja zapisana je u toj gra|evini kojoj sada èle pro-{lost. U manastiru su se odràvali sastanci, sabori i skup-{tine, ~uvale relikvije. Nadam se da }e i ubudu}e.

Mora se ne samo sprije~iti izgradwa centrala na Mora~inego i jo{ mnogo drugih napada na ovaj dio na{e zemqe jer tre-ba li re}i: na u{}u u Skadarsko jezero voda je ~etvrte (najgo-re) kategorije! Pro{log qeta na{a se djeca nijesu smjela ku-pati u toj vodi koju titogradske otpadne vode i industrijskizaga|iva~i ~ine ubistvenim i za ribe.

Zato se glas ekologa mora ~uti. Radi sre}e na{eg potom-stva kojeg ne smijemo ostaviti bez prirode u kojoj smo, izgle-da, sebi~no ar~ili, jer evo, tu prirodu neki ne èle da ostaveonakvu kakvu su je zatekli. Potapawe Mora~e je suluda idejakoja se ne smije ostvariti. U~ini}emo sve da sprije~imo bilokoji poduhvat koji stoji nasuprot ~istoj prirodi, zdravqu,kulturnim vrijednostima te prirodnim qepotama Crne Gore.

• Ministar za razvoj Crne Gore tvrdi suprotno od vas,da je stawe prirode takvo da ga za sada ne treba lije~iti,ve} samo spre~avati. Ima dosta ekologa koji se sa wime sla-ù. Zna~i nema jedinstvenog stava. Za{to?

– Ako je ne{to u medicini toliko bolesno onda je i zalije~ewe. Prirodni procesi nijesu stati~ni, naprotiv, dina-mi~ni su – nepovratni procesi. Kako objasniti zonu Skadar-skog jezera, gdje eksperti 1986 godine konstatuju da podzemnevode nijesu za upotrebu za pi}e, sanitarije, i poqoprivrednenamjene? Ekolo{ka àri{ta toliko su evidentna na podru~-ju na{e republike da nam ne trebaju nikakvi posebni nau~nielaborati da to dokazuju, osim na{eg zdravog razuma. Drugimedicinski termin ima preventivni karakter. Zna~i, imamodvije vrste bolesti: jedne stvarno treba lije~iti, i preduze-}emo sve da to uradimo, a glavni na{ naredni ciq je da spri-je~imo daqe oboqevawe, odnosno agresivnost ~ovjeka na pri-rodne resurse – zakqu~uje dr Branko Boqevi}.

Slavko Vuka{inovi},Borba, 31 jul 1990.

- 263 -


PROF. DR BRANISLAV M. ]IRI],geolog

UGRO@EN OPSTANAK PRIRODNOG I DUHOVNOGBLAGA CRNE GORE

Ono {to je stvarano kroz geolo{ka doba, moè brzo da seuni{ti. Mora~a je prekrasna od ~elenke, od svojih

istoka pa do uvora. Ponori gutaju vodu u kawonima Mora~e i Mrtvice

UUsavremenom svetu, pa i u onom wegovom delu koji se bavigeonaukama, preovla|uje zanimawe ne za stvarawe, zaproblem porekla i postawa, nego za mogu}nost preina-

~avawa prvobitnih prirodnih celina. To se u fundamental-noj nauci ogleda u moru publikacija – ~iji se broj svakodnev-no usugubquje – posve}enih raspar~avawu i preina~avawuprakontinenata. Primewene geolo{ke nauke, sa svim prate-}im tehni~kim sredstvima, usmerene su na promenu reqefa iìvotne sredine a sve u ciqu materijalne koristi: ru{e seplanine, od dolina nastaju akumulaciona jezera, a i prirodnajezera se iscrpquju i voda pretvara u energiju. Donedavno suse u SSSR-u nosili mi{qu da ~ak i velike severne reke okre-nu unatrag da teku ka jugu. „Vlast sovjeta plus elektrifikaci-ja = komunizam.

U istom smeru se dela i kod nas, u skladu sa civilizacij-skim stupwem naredbodavaca i na{im ili ne~ijim interesima.

Zna se da obiqe prirodnih retkosti krasi Crnu Goru. Me-|u wima su i pravi draguqi: Lov}en, uzet kao heraldi~ki znakRepublike, Durmitor sa jezerima, duboke re~ne doline od ko-jih se naj~e{}e spomiwu kawoni Tare, Pive i Mora~e. Uposledwe vreme javqaju se, po ko zna koji put, ideje o wihovojtransformaciji od prirodnih u privredne objekte, u ve{ta~-ka jezera sa postrojewima za proizvodwu elektrike ili u spo-menike na{eg doba.

- 264 -

U neka vremena, pre vi{e od 30 godina, bio sam pozvan izaduèn da se i sam bavim tim problemima; ose}am se, zbog to-ga, obaveznim da se podsetim i da podestim na – da li zabo-ravqene? – ~iwenice.

Ve}ina terana sada{we Crne Gore, ukqu~uju}i pomenuteprirodne draguqe, stvarana je, uglavnom, u razdobqu od pre240 miliona godina pa do pre 70 miliona godina, dakle u raz-dobqu od 170 miliona godina koje se zove mezozoik. Sada{wiizgled, u svetu jedinstven po ~udesnim oblicima skoncentri-sanim na tako maloj teritoriji, nastao je u posledwoj geolo-{koj eri, u kenozoiku. Profesor Borivoje @. Milojevi}, do-stojan Cviji}ev |ak, zaqubqenik u Crnu Goru, veli da je za na-stanak kawona Tare, Pive i Mora~e bio potreban erozionirad reka po~ev od eocena (dakle od pre 50 miliona godina), pado danas. Bivalo je to u vi{e navrata, uz uzdizawe kre~wa~kogplatoa kroz koji su se reke usecale, sa zastojima, kada su stva-rane re~ne terase.

Na jednom od takvih terena, u Pivi, bio je Pivski mana-stir, {to ga u HÁÀ veku podiè mitropolit Savatije, potowipatrijarh, da u te{kim vremenima podse}a na pro{lost i bo-dri da se, sa verom, istraje. Rasturen i izme{ten zbog ve{ta~-kog jezera, sada je problem Zavoda za o~uvawe spomenika. Dru-gi je tako|e na skrovitom mestu, u Dowoj Mora~i, jo{ za triveka stariji, jo{ ~uveniji, nemawi}ki, kome je nameweno datrpi uticaje ve{ta~kog jezera i oscilacije wegovog nivoa priproizvodwi elektrike. U nedavnim napisima (Politika, 8april 1990) Republi~ki zavod za o~uvawe spomenika obe}a da}e se starati da do toga ne do|e.

Ne znam na koji rok se ra~una kori{}ewe zami{qenih ve-{ta~kih objekata, {to svakako zavisi od mnogih ~inilaca,ali iskustvo govori da je wihovo trajawe ograni~eno na neko-liko desetina, do najvi{e stotinu godina. Ono ~udo na Lov}e-nu, {to je unakazilo simbol-planinu i zadovoqilo inat vla-stodràca i zlurade nebra}e, evo, raspada se pred na{im o~i-ma. I jo{ se vode rasprave treba li ga maknuti?! Rane na sve-toj planini osta}e kao trajni spomenik bezumqu, da podse}ajuna vreme kad je narod bio nemo}an da spre~i napasnike da jebrutalno skrnave.

- 265 -


O~igledno, ono {to je stvarano kroz geolo{ka doba i previ{e vekova, moè brzo da se uni{ti.

A zami{qene su mnoge prepravke.Na Tari, u Bakovi}a klisuri, bila je predvi|ena brana sa

jezerom koje bi potopilo Kola{in, i iz koga bi se tunelomprevela voda u Mora~u, kod Ra{kovog Luga povrh manastira,da uve}a wenu snagu.

Mora~a je prekrasna od ~elenke, od svojih istoka, pa doutoka. Veli~anstvene su i wene pritoke, osobito Mrtvica sasvojim kawonom. Kad vode nado|u, po wihovim koritimavaqa se grdno kamewe, i preko wega preska~u i me|usobno sepreska~u pomamni talasi; pojavquju se nova vrela na strana-ma; huka se nadaleko ~uje. No to ne traje dugo, i kad zasu{i,javqaju se nova ~uda: ponori gutaju vodu ponegde u toj meri dana wima, ispod korita reke, rade vodenice. To se vidi na po-vr{ini. A ispod we? Ja sam na Andrijevu, na mestu glavne vi-soke brane, koja bi – ako bi se izgradila – usporila vodu dokote 283 m – do u temeqe manastira Mora~e – u istra`noj ga-leriji na levom boku, daleko od reke, slu{ao ùborewe pod-zemnog toka; nijedna od 6 zrakastih bu{otina nije mogla daga otkrije, i ne zna se gde i koliku vodu vodi podzemna reka.Na desnom boku kawona, uzvodno od Andrijeva, druga je zago-netka: iz karstne {upqine, desetak metara iznad reke izbi-ja sna`no vrelo, oko 1 m3 u sekundi, prizor koji privla~i okoi uho prolaznika koji ne jure; ali povr{ina wegovog slivanije dovoqna za toliku izda{nost i wegovo poreklo se nezna. A ne zna se ni kako bi se pona{alo kad bi se na{lo nadnu, 140 metara ispod nivoa planinskog jezera. Ima prirodaneke svoje zakone…

Jezero, kako je zami{qeno, zalazilo bi uz sve Mora~inepritoke, potapalo wihove doline i pretvaralo ih u neku vr-stu fjordova. Pod wim, ili na wegovom obodu, na{le bi se,na primer, u umrtvqenoj Mrtvici pukotine neizvesnog pona-{awa u novim uslovima, ali i ~uvena vrela Tijesno i BijeliNerini ~iji je sabirni kanal pouzdano utvr|eni rased; nawemu je i pe}ina zvana Jama, iz koje za visokih voda, kad za-du{i Tijesno, oti~e ~itav potok. Oni sada izbijaju na 15 do20 m iznad reke, {ikqaju i penu{aju kroz i preko kre~-

- 266 -

Komnen Be}irovi}

wa~kih blokova, te im od bele pene i pridev imenu. Po tojrazu|enoj obali vode bi natapale i stene glinovitog sastava,podlo`ne klizawu, a mestimi~no i stara primirena klizi-{ta; najprostranije je, svakako, ono na levoj obali reke pre-ko puta od manastira - selo \u|evina.

Vaqalo je, po ne~ijoj zamisli, graditi vodojaù i na Mr-tvici, mesto Veqeg Dubokog stvoriti akumulacioni basen,pa kroz tunel voditi vodu do elektrane negde povrh Dukqe.Da proverim izglednost te zamisli bi mi su|eno da sa mla-|im kolegom, Jovanom An|elkovi}em, prvi i – do tada, a mo-`da i do danas – jedini posle rata pro|emo koritom od Bije-lih Nerina pa do u Veqe Duboko, plivaju}i po jezercima sti-snutim izme|u stena i veru}i se uz vodopade. Tako upoznahMrtvicu, ~ari i }udi ~udesnog kawona sa okomitim strana-ma visokim i do 1000 m. Kad se kr{ od vi{e kubnih metaraopu~i, na dnu se razbija u prìnu i prah. Upoznah i re~itezamqake Pesnika koji je tada tek pojmio pevawe da danas pe-va na ~ast svemu Srpstvu.* Tu i saznah da se Mrtvica smatraneprolaznom: „vaistinu, da nijesmo vi|eli oklen idete, nebi vi vjerovali”; i jo{ {to{ta.

Kawon Mrtvice – tamo gde bi bila brana – nije no re{e-to: zjapi pukotina do pukotine. Tako i izvestim da je mesto zatu namenu nepogodno, nasuprot ustaqenom o~ekivawu da se zasvaki predlog dâ povoqno mi{qewe; izve{taji sa negativnimstavom jednostavno su zanemarivani, ~ak bez rasprave, koja uovom slu~aju nije izostala: „Pa zar ba{ ne moè; a je l' to ~i-sto stru~no mi{qewe, ili…” Nesporno je da se brana moèsvuda podi}i, pa i „|e niti je splake ni potoka; kad prigradispazi se za vodu!” No treba li tako?

Naj~uveniji predeo sada{we Crne Gore, bez sumwe, pred-stavqa Durmitor. Gle~eri su izbrusili taj brilijant i opko-lili ga bisernim jezerima. Domi{qani bi, me|utim, i ovdeuveli prepravke i „pokorili prirodu”, i to dosta jednostav-no. Oni bi da zagade visoke vode Crnog Jezera na Ponoru, daih kanalom prevedu u novu akumulaciju u Barama, a zatim u Bu-

- 267 -


* Autor misli na Matiju Be}kovi}a, rodom iz Rovaca.

kovicu… Sli~na ideja je izneta i za Biogradsko jezero iwegovu otoku.

Nisu, me|utim, na{i spomenici duhovnosti i prirodneretkosti na udaru ovako zami{qenih projekata samo u CrnojGori. Reklo bi se da su svi energetski izvori i sve mogu}no-sti za hidrogradwu iscrpeni {irom Srbije. Ho}emo li, zai-sta, ekonomski propasti ako ne ugrozimo opstanak, ve} danas,Studenice, Pe}ke Patrijar{ije, Gorwaka… A sutra? Jo{ sene spomiwe Mile{eva…

Pre 50 godina je francuski nau~nik, geolog i teolog PjerTejar de [arden uveo pojam noosfera za sav prostor na Zemqigde vlada razum. Postoji li ona i kod nas? Nadam se.

Pravoslavqe, 1-15 avgust 1990.

- 268 -

Komnen Be}irovi}

Hridine oko ~elenke Mora~e.(Snimio Komnen Be}irovi})

LUKA MALIKOVI],pravnik

KO PRODAJE NA[U ZAMQU?

Velika Albanija i hidroelektrana na Mora~i

UUraspravu za (ne)izgradwu hidorelektrane „Andrijevo”

na reci Mora~i nije ukqu~en jedan bitan ~inilac, kojirasvetqava genezu ovog slu~aja.

Re~ je o jugoslovensko-albanskim odnosima.Oni su, nema sumwe, decenijama ostvarivani na grubu ma-

terijalnu i moralnu {tetu na{e zemqe. O tome svedo~i ~iwe-nica da nikad, u posleratnom periodu, Jugoslavija nije izgra-dila, niti je imala javnu koncepciju svoje spoqne politikeprema Albaniji. A, ostvareni odnosi, mereni kvantitativnimi kvalitativnim pokazateqima, ukazuju na dominantno prisu-stvo antijugoslovenske politike, koja je vi{e vo|ena iz Beo-grada, nego iz Tirane.

Obe su bile objediwene od strate{ke zamisli o stvarawu„jedinstvenog albanskog kulturnog prostora” ([keqzen Ma-li}i), odnosno o postepenom funkcionicawu tzv. velike Al-banije.

Bezo~nost te i takve politike najboqe se ogleda u geno-cidnom poloàju delova na{ih naroda u susednoj Albaniji iostvarivawu procesa albanizacije, tj. podràvqewu delovaSrbije, Makedonije i Crne Gore u korist Albanije. To se mo-è objasniti i jednim ilustrativnim primerom kao {to jeizgradwa HE „Andrijevo”. Javnost je opravdano uzbu|ena~iwenicom da bi prakti~na realizacija projekta izgradwevisoke brane u kawonu reke Mora~e („Energoprojekt”), u su-{tini zna~ila katastrofalno uni{tewe vertikala prirodei civilizacije: kawona Mora~e i manastira Mora~e.

[ta podrazumeva politika o tzv. jedinstvenom albanskomkulturnom prostoru?

- 269 -

Svaki kulturni prostor, te i albanski, podrazumeva pos-tojawe svih prorodnih i dru{tvenih resursa, odnosno sve ob-like i manifestacije privrednog, kulturnog i dru{tvenogìvota. A, ako se taj prostor iskazuje i propagira kao jedin-stven, kao {to je to slu~aj sa albanskim, onda je, nema sumwe,re~ o politici. A kakvu smo mi to politiku vodili?

Postoji obiqe podataka koji svedo~e da su vi{e od dece-niju izme|u Tirane i Pri{tine postojali usagla{eni plano-vi ekonomskog, obrazovnog, nau~nog i kulturnog razvoja na„jedinstvenom albanskom kulturnom prostoru”. Kako se tajprostor podudara sa geopoliti~kom kartom velike Albanije,Tirana je uspela da svoje ambicije jednim delom usaglasi i saSkopqem i Titogradom (bili su potpisani protokoli osaradwi izme|u univerziteta u Tirani, Skopqu i Titogradu).Vaqa se za trenutak prisetiti upornog odbijawa Qubqane iPri{tine da prihvate koncepciju o jugoslovenskom kultur-nom prostoru. Tada{wi ~elnici, tada{wih SR Slovenije iSAP Kosova, prilikom vo|ewa poznate javne rasprave o tzv.zajedni~kim jezgrima u kulturi jugoslovenskih naroda i na-rodnosti, istovremeno su pojedina~no i zajedni~ki javno pro-movisali postojawe svoje (izvangrani~ne) politike o svojimkulturnim prostorima. I sada, uzgred re~eno, u potpunoizmewenim uslovima, lako se dokazuje da izme|u Qubqane iPri{tine (jo{ uvek) opstaje ta vanbra~na zajednica.

Jugoslavija je uloìla ogromna finansijska sredstva, uzi-maju}i i inostrane kredite, u oìvotvorewe strate{ke poli-tike o „jedinstvenom albanskom kulturnom prostoru”, odno-sno o postepenom funkcionisawu Velike Albanije na svojimprostorima: ̀ elezni~ku prugu Skadar – Titograd („jedinstve-ni albanski saobra}ajni prostor”), hidroakumulaciju Fijer-za (kod Prizrena) sa hidroelektranom „Svetlost Partije”(albanske), koja je „skladno povezana sa Termoelektranama„Kosovo” („jedinstveni albanski energetski prostor”). Zar12. TV kanal, sam po sebi ne svedo~i o politici „jedinstvenogalbanskog informativno-propagandnog prostora”? Ako bi seskinuli svi tamni velovi sa celokupne dokumentacije o odno-sima sa Albanijom, pri ~emu treba imati u vidu da ti tamnivelovi postoje samo u Jugoslaviji (ne i u Albaniji), verujemo

- 270 -

Komnen Be}irovi}

da bi se mogla dokazati i teza da u Jugoslaviji nije pokretannijedan zna~ajniji investicioni poduhvat na geopolit~kojkarti Velike Albanije, a da za to nije prethodno znala Alba-nija, da nije pitana ili od we traèna saglasnost.

Na ovu tvrdwu nas vodi i misao vezana za samu ideju oizgradwi HE „Andrijevo”. Sva na{a istraìvawa nisu moglada otkriju tvorca ove zamisli. Ali smo uspeli, izme|u osta-log, da utvdimo i dve bitne ~iwenice.

Naime, u planovima razvoja Jugoslavije i Crne Gore, ovaideja se ne pomiwe sve do perioda koji se karakteri{e (neo-pravdano) kao „vreme boqih odnosa sa Albanijom”. Ona je isastavni deo te i takve ocene. Od Albanije je (tada) traènai dobijena saglasnost za realizaciju HE „Andrijevo” (?!) Za-{to je traèna saglasnost? Da li samo zbog toga {to se mana-stir Mora~a nalazi na geopoliti~koj karti Velike Albani-je? Koji drugi razlog navesti, kada se zna, kako bi generali re-kli, da se manastir nalazi u strate{koj dubini SFRJ? Sada seideja pravda nedostatkom elektri~ne energije. A, na Saboruza za{titu Mora~e, odrànom 1 maja ove godine, nisu ospore-ni argumentovani predlozi da se hidroelektrana gradi na dru-gim (bliskim) podru~jima.

Ko je i kada vodio razgovore u Tirani?Na{u delegaciju predvodio je in`. Jovan \eri}. U sasta-

vu delegacije su bili: in`. Bratislav Subawovi}, in`. Du{anDragovi}, Nastadin Radovi}, Mili{ Slovi} i Predrag Dimi-trijevi}. Razgovori su vo|eni u Tirani od 27 juna do 17 juladavne 1961 godine u formi zasedawa („vanrednog”) Zajedni~kekomisije za vodoprivredu. To govori, uzgred re~eno, o metoduvo|ene politike, kada se o najva`nijim me|udràvnim odno-sima, koji se ti~u i suvereniteta, odlu~uje preko tehni~kihkomisija sastavqenih od qudi bez politi~kog sluha. Sa sigur-no{}u se moè tvrditi da je inèwer Jovan \eri} postupaopo li~nim instrukcijama Kostadina – Ko~e Popovi}a, tada{-weg ~elnika SIP-a i ~lana SIV-a, koji u svojim memoarskimkazivawima odnose sa Albanijom, kao jednim od najbitnijihfaktora na{e drame, ni{ta ne govori.

Kakva instrukcija, takav rezultat.

- 271 -


Zajedni~ka komisija (NRA i SFRJ) tada je u Tirani done-la mnoge zakqu~ke. Izdvajamo deveti (od 14) po redu. On gla-si: „Da se hidroelektrana „Andrijevo” moè izgraditi s na-vedenim karakteristikama”.

Svi tada odobreni parametri – visina brane (133 m), za-premina akumulacije (330 miliona m3 vode), korisna zapremi-na, protok vode, reìm rada i ostalo, su sada sadràni u pro-jektu izgradwe.

Druga~ije ne moè ni biti, jer bi u slu~aju me|unarodnogspora, on bio re{en u korist Albanije. Ovo tim pre {to jeovaj zakqu~ak potvrdio i tada{wi SIV, vlada SFRJ na ~elusa svojim predsednikom J. B. Titom, zaobilaze}i Saveznuskup{tinu.

Na dokumentu (p. c. br. 170 od 11 decembra 1962 g.), koji jeprosle|en Albaniji, stoje potpisi Edvarda Kardeqa i VeqkaZekovi}a – potpredsednika i sekretara SIV-a.

U navedenom je ujedno sadràn i odgovor na jedno gotovonepotrebno, ali zna~ajno pitawe: da li je Tito znao za sve ovo,da nije krivo bio informisan? On je, kako se i u ovom slu~a-ju potvr|uje, bio privatizovao spoqnu politiku SFRJ. U od-nosima sa Albanijom to se jasno vidi kao na dlanu. Takvuwegovu politiku vodili su, a ne samo izvr{avali – Ko~a Po-povi}, Milo{ Mini}, Stane Dolanc, Fadiq Hoxa, Josip Vr-hovec i drugi. Otuda i mnogi misle da nije ni moralno poteza-ti iskqu~ivu odgovornost Fadiqa Hoxe za stawe na Kosovu iMetohiji, odnosno za veleizdaju. Nije on sam.

Ali, to nije sve i takva sumanuta politika jo{ nije okon-~ana. Pomenimo samo najnoviji slu~aj. Malo je poznato da jeskoro Albanija od nas traìla novo potapawe na{e terito-rije, koju ona dugo svojata za svoju. Re~ je o delu zapadne Make-donije. Ho}e Albanija da gradi nove hidroakumulacije na na{ra~un i da nam prodaje struju i preko naz izvozi u druge zemqe.A, Makedonija nema dovoqno ni struje ni vode. Ona to moèimati ako je integrisana u Jugoslaviju. Na{i zvani~nici ni-su odbili zahtev Albanije, nego prihvatili?! Spremaju sekalkulacije: {ta da se traì kao nakoknada? U sklopu toganajteè }e biti pribaviti narodnu (vi{estrana~ku) sagla-snost. Ako je verovati nekim analiti~arima makedonskih

- 272 -

Komnen Be}irovi}

(ne)prilika, u toku je priprema terena: posebne emisije RTVSkopqe o katastrofalnoj energetskoj situaciji, narodni (is-provocirani) sukobi oko izvora i vodovoda Studen~ica, zah-tev za prekrajawe granica prema Srbiji i drugo.

Otuda, kako tvrde ovi analiti~ari, treba o~ekivati daMakedonija u pregovorima sa Albanijom, kao nadoknadu zaustupawe svoje teritorije, zatraì struju, vodu i pare.

Ali, bitno je da sve, {to se sa Albanijom tajno dogovori,mora u javnosti biti predstavqeno kao iznu|en potez u koristnaroda.

Vide}emo {ta }e biti?

Politika, 6-7 oktobar 1990.

- 273 -



Polemika izme|u Komnena Be}irovi}a, predsjednikaUdruèwa za spas Mora~e, i Vojina \ukanovi}a,

crnogorskog ministra za privredu

SA MORAÔM U EVROPU

Zar je malo {to je potopqena prekrasna dolina Pive, {toje otrovana blagoslovena sun~ana zemqa Zeta, {to je

Skadarsko jezero osu|eno na smrt, {to iz Boke, nevjeste Jadrana, biju zadah i zaraza, {to je zeleni Limi pretvoren u

smradnu kaqugu, {to su Pqevqa postala nemogu}a za ìvot…

PPreduga~ak je spisak prirodnih i civilizacijskih doba-ra koja bi bila uni{tena ili ugroèna, potapawem do-line rijeke Mora~e, kao {to bi time bio krajwe pore-

me}en ìvot stanovnika Rovaca i Mora~e, a ìvot onih niz-vodno od Platija, posebno u glavnom gradu Crne Gore, izlo-èn stalnoj opasnosti. Stoga je sigurno da nikada i nigdje nasvijetu, jedan projekat hidroelektrana nije nai{ao na toli-ko neodobravawe i osporavawe od strane javnosti, koliko jeto slu~aj sa projektom hidorelektrana na Mora~i. I zaista,od svega {to je, posqedwih godina, re~eno i napisano, kodnas i u svijetu, u odbranu i slavu Mora~e, mogla bi se sasta-viti ~itava kwiga, koja bi predstavqala svojevrsnu poemu owenom veli~anstvu Mora~i, kako je nedavno nazva slavni{vajcarski ekolog Franc Veber.

Mislili smo da je sve ono {to su toliki umni, nadahnutii upu}eni qudi rekli o Mora~i, prosvijetlilo i najzatravqe-nije du{e i savjesti, kao nekad Orfejeva pjesma {to se takla{umskih zvijeri, drve}a i kamewa, ali, na àlost, to ne izgle-da da je slu~aj, posebno kod nekih odgovornih qudi u vladi Cr-ne Gore. Tako na sva na{a odnosno ~uvenih prirodwaka ukazi-vawa da je kawon Mora~e jedno od ~uda prirode, nastalo tokom

- 274 -

miliona godina, pa stoga, qetopis vje~nosti, biblija svijeta,povijest planete, veli~anstvo za oko, poziv du{i i umu da sevinu kroz vrijeme, – ministar za privredu u vladi Crne Gore,gospodin Vojin \ukanovi}, u Pobjedi od 30 decembra, odgova-ra: „Nijesam ba{ siguran da je kawon Platije od izuzetne vri-jednosti”. Neka ~itaoci sami ocijene svu neodgovornost ovihrije~i od strane ~ovjeka koji u~estvuje u odlu~ivawu o sudbi-ni zemqe, ali po~ujmo {ta gospodin \ukanovi} kaè daqe:„Takvih kawona, mo`da atraktivnijih, Crna Gora ima jo{.Recimo kawon Mrtvice ili onaj Nevideo”. Ovo, da je kawonMrtvice jo{ nekud ~udesniji od samog kawona Mora~e, staja-lo bi kad se ne bi, projektom velikog vje{ta~kog jezera An-drijevo, kawon Mrtvice tako|e potapao i pretvarao u jedanobi~an zaliv tog jezera. A kawon Komarnice, Nevideo, krajweje nepristupa~an, za razliku od kawona Mora~e koji, zahvaqu-ju}i putu, moè da vidi najve}i broj qudi. Sem toga, Mora~aje daleko va`nija i slavnija rijeka od Komarnice, koliko godda je i ova divqa i lijepa.

„Kawon Platije je u proteklih deset godina – nastavqaministar \ukanovi} – zbog lo{eg i opasnog puta, progutao120 qudskih ìvota. Taj gubitak se te{ko moè nadoknaditi,o materijalnim {tetama da i ne govorimo. Izgradwom elek-trana na Mora~i, ovaj bi se put izmjestio, manastir Mora~aza{titio, a dobili bismo dragocjen hidroenergetski poten-cijal sa neograni~enim resursima.”

Tako, umjesto da sagledava mjere kojima bi se put kawonomMora~e, jedan od najìvopisnijih na svijetu, opravio i u~iniobezbjednijim, ministar \ukanovi} jednostavno zagovara wego-vo potapawe, a samim tim i potapawe ogromnih `rtava i napo-ra, qudskih i materijalnih, uloènih svojevremeno u gradwuputa kroz Platije. Je li Crna Gora, zaista, toliko bogata da bimogla da sebi dozvoli tolika odricawa? A {ta tek da se kaèo bezdu{nosti prema herojskim graditeqima puta kroz Plati-je, potapawem wihovog veli~anstvenog podviga?! Me|utim, kadje rije~ o udesima na putu kawonom Mora~e, za to nije tolikokriv sam put koliko pona{awe voza~a. Bio sam svjedok neko-lika udesa, samo na relaciji Crkvine–Manastir–Me|urije~je,zbog nepropisane brzine i opasnog preticawa. Tako|e nije ja-

- 275 -


sno {ta bi se dobilo izmje{tawem puta iz vrletnih Platija uvrletna Gorwa Rovca ispod Maganika gdje su snijeg i led dale-ko znatniji no u Me|urije~ju i u Platijama, i odakle bi se,umjesto u Mora~u, slijetalo u jezero. Uostalom, nekoliko sa-vjesnih inèwera i privrednika mi je reklo da se taj put pre-ko Gorwih Rovaca ne bi mogao bez jada napraviti, jer bi morao,zbog terena koji ima oblik pro{irenog lijevka, i}i uglavnomvijaduktima ili tuwelima. A ko{tao bi sa podzi|ivawem ibetonirawem litica Svetigore, radi za{tite manastira, vje-rovatno koliko i same elektrane, {to zna~i jo{ pola milijar-de dolara. Najzad, treba imati u vidu da }e se put kawonom Mo-ra~e veoma rasteretiti i postati iskqu~ivo turisti~ki, grad-wom magistralnog puta kroz Ku~e ili Bratonoì}e.

[to se pak ti~e sanacije i za{tite temeqa manastiraMora~e, neka gospodin \ukanovi} to prepusti Zavodu za za-{titu spomenika Crne Gore i Mitropoliji crnogorsko-pri-morskoj, jer stvarno nije jasno, pogotovo kad se uzmu sva dosa-da{wna negativna iskustva kod nas i u svijetu, kako se jedanhram i kulturno-istorijski spomenik moè za{tititi dovo-|ewem jezera u wegove temeqe i promjenom mikroklime.[to gospodin \ukanovi} navodi kao primjer Gospu od [kr-pjela za koju veli da su joj freske pretrajale hiqadama godi-na, ministar o~igledno pretvara vjekove u milenijume, budu-}i da taj spomenik poti~e tek iz HÁÀÀ vijeka, a slike TripaKukoqa i ~uveni vez na svili Hijacinte Kuni}-Mijovi}, tejadranske Penelope, u freske! Sve je to u javnosti, povodomMora~e, ve} razja{weno. Kao {to je razja{weno da bi \uka-novi}ev neograni~eni energetski potencijal na Mora~i saplaninrane ~etiri elektrane, Andrijevo, Raslovi}i, Milu-novi}i, Zlatica, iznosio jedva 720 miliona kilovata, prinajidealnijim uslovima, koji na Mora~i ne postoje posebnou su{nim periodima, zbog ~ega je upravo zagovarano pre-vo|ewe Tare u Mora~u. A velika su nepoznanica i Mora~i-ni ponori od Platija do Smokovca.

Me|u nevjerovatnim tvrdwama kojima obiluje \ukanovi-}ev intervju Pobjedi, frapira i ova: „U svijetu ~uveni kawonKolorado kompletno je ispregra|ivan elektranama, ali jeo~uvan najatraktivniji dio kawona”, veli ministar privrede.

- 276 -

Komnen Be}irovi}

Me|utim, to je daleko od svake istine, budu}i da je VelikiKawon Kolorada, koji sam posjetio qeta 1968, i o kome sam ta-da pisao,* pretvoren u nacionalni park gdje je zabraweno gra-diti ne samo elektrane, ve} i put, kako se ne bi naru{iliprirodni izgled i qepota kawona, pa se posjeta ovome vr{ipje{ice, na mazgama, na splavovima ili pomo}u malih avio-na koji se spustaju izme|u litica razmaknutih i po nekolikokilometara. O~igledno je da je ministar \ukanovi} pomije-{ao kawon i rijeku Kolorado na kojoj doista postoje centra-le, ali tek nizvodno od kawona, kao Velika Huverova cen-trala, na granici Nevade i Arizone, odnosno na 1500 kilo-metara od izvori{ta Kolorada. Ovo samo pokazuje svu neodr-ìvost pore|ewa Mora~e, ~iji tok dostiè tek stotinak ki-lometara, i Kolorada, koji od svog izvora u Stjenovitimplaninama do svog uvora u Kalifornijski zaliv, te~e sjever-no-ameri~kim kontinentom na duìni od 2330 kilometara,od kojih 450 ~ine duìnu Velikog Kawona.

Sem navedenih proizvoqnosti i nedopustive mawkavostiprema ~iwenicama, jo{ poraznije djeluju optu`be ministra\ukanovi}a na ra~un branilaca Mora~e da su oni maltene na-rodni neprijateqi i zlotvori, {to je odraz jednog brozoidnogduha, upravo onog koji je zamislio pokaru na Mora~i. Kao daje malo {to je potopqena prekrasna i istorijska dolina Pi-ve; {to je otrovana blagoslovena sun~ana zemqa Zeta, a Ska-darsko jezero osu|eno na ekolo{ku smrt; {to iz voda Boke, ne-vjeste Jadrana, biju zadah i zaraza; {to su Pqevqa postala ne-mogu}a za ìvot; {to je zeleni Lim bio ~etvrt stoqe}a pre-tvoren u smradnu kaqugu; {to je opusto{ena veli~anstvenapra{uma Semoq sa drugim {umskim kompleksima; {to su za-pustjela i zapu{tena sela, a narod pretvoren u proletarijat;{to je, u tom samouni{tewu, obezglavqen Lov}en, taj na{znak za raspoznavawe me|u narodima. Traè se jo{ Mora~a iTara, preostale kao iza groma.

- 277 -


* Vidjeti moju reportaù u nastavcima S puta po SjediwenimAmeri~kim Dràvama, ÀÀÀ „U zidinama vje~nosti”, Nin, 5 À 1969.

Tolike `rtve bi bile prevelike, sve da je Crna Gora do-spjela do najvi{eg blagostawa, a nekmoli do prosja~kog {ta-pa! Pri~a pak o {terikama u Evropi, sasvim je besmislena,po{to Crna Gora ne samo da ima dovoqno struje za svoje sta-novni{tvo, nego bi je imali i za izvoz da nije ko{marne in-dustrije koja strahovito guta energiju, upropa{}uje i zaga-|uje zemqu, naru{ava zdravqe stanovni{tva, a donosi maloili nimalo koristi, sa izuzetkom Kombinata pa i to znamopo koju cijenu. Sa takvom industrijom i uop{te privredom,moèmo u}i u visokorazvijenu Evropu samo kao kolonija! A`rtvovawe Mora~e, koja predstavqa zna~ajan dio na{eg bo-gatstva i identiteta, bi to stawe jo{ vi{e pogor{alo. Mi uEvropu moèmo u}i ravnopravno i dostojanstveno, jedino sasvojim prirodnim, istorijskim i kulturnim bogatstvom, sa~istim morem i podnebqem, sa o~uvanom zemqom i narodom.Umjesto da nam daje milostiwu i da nas saàqeva, Evropatreba da nam se divi i da kod nas ostavqa jedan dio svoga bo-gatstva. To nam, uostalom, Evropa i poru~uje preko jednog odsvojih najve}ih qudi, ve} pomenutog Franca Vebera koji mije, prilikom onog na{eg razgovora pro{log proqe}a za Po-bjedu, jo{ i ovo rekao:

„Treba sa~uvati Crnu Goru u netaknutom stawu da bije mogli pokazivati kao jedno ~udo prirode. Jer, vi imatesve: morsku obalu, ravnice, planine, kawone, ~iste rijeke.Treba to pokazati najve}em broju qudi, kao jedno ~udo pri-rode. ~itavu Crnu Goru! U tome je ogromna turisti~kavrijednost. Stoga treba sa~uvati va{u zemqu u svoj ~i-stoti da bi je mogli pokazivati ~itavom svijetu. Ako nebudete imali ni{ta vi{e da pokaète, ne}e biti ni turi-sta. Kad bi svuda bile fabrike, ko bi do{ao da vas vidi? Usvakom slu~aju, turisti~ki interes je sada u porastu.Qudi ho}e da vide neobi~ne stvari, koje nemaju, a vi te neo-bi~ne stvari u va{oj zemqi imate”.

Stoga nije ni ~udo {to je gospodin Veber, na vijest iza-{lu u na{oj {tampi da se odustalo od gradwe elektrane naMora~i, pohitao da o tome obavijesti evropsku javnost i daoda priznawe crnogorskoj vladi, kao {to je to u~inilo i na-{e Udruèwe. Ali vlada je tu vijest demantovala, prvo po-

- 278 -

Komnen Be}irovi}

slav{i svoga predstavnika da u~estvuje u ekolo{koj radio-emisiji o Mora~i, u kojoj je u~estvovao i Franc Veber, 17 de-cembra, a zatim, evo, i preko ministra za privredu, gospodi-na \ukanovi}a koji maltene èli da pretvori Crnu Goru ujezersku i ostrvsku zemqu.

Po{to dosada{wa vlada o~igledno nije bila dorasla, niposlije svega {to je re~eno u javnosti, da u~ini o~ekivanigest prema Mora~i, zbog koga da zamalo ne stekne svjetskuslavu, prirodno bi bilo da taj gest u~ini sqede}a vlada i datako skine hipoteku potopa sa Mora~e. Nova vlada bi timedostojno zapo~ela rad i eru demokratije u Crnoj Gori, i po-kazala da su opravdane nade koje se u wu polaù.

Ve~erwe novosti, 9 januar 1991.Pobjeda, 13 januara 1991.

- 279 -


POTAPAWE NEBESKIH VRATA

Jednodu{nost poznatih nau~nih radnika, SretenaPetkovi}a, Branislava ]iri}a, Dragoslava Srejovi}a,Vojislava Kora}a, Aleksandra îlikova, u stavu da se

sprije~i da Crna Gora ne postane HE Crna Gora, prema rije~i Matije Be}kovi}a

MMora~ki manastir Uspewa Bogorodice zidan je, premalegendi, od ùte sige iz drobwa~kog kraja. Narod jestvorio dan hoda dugu kolonu qudi – i tako prebacivao

sigu od ruke do ruke. Podigao ga je, ina~e, Stefan Vukanov,unuk Nemawin, u doba kraqa Uro{a À, 1252 godine.

Kada su Turci, 1504 godine, osvojili Mora~u, poharali sumanastir i odneli wegov olovni krov, ostaviv{i ga tako se-damdesetak godina, pa je vreme uni{tilo freske. Iz HÀÀÀ vekajedine su o~uvane: Gavran hrani proroka Iliju, Pomazivawecareva i proroka, Ro|ewe Sv. Jovana Krstiteqa. Manastir jeobnovqen krajem HÁÀ veka, da bi wegov opstanak danas pono-vo do{ao u pitawe. Da li }e ove vredne sredwevekovne freskepreìveti i ovu „najezdu”?

U sklopu manastira je i jednobrodna crkva Svetog Niko-le, podignuta 1635 godine, sa fresko-dekoracijom iz istog pe-rioda.

Nekada je u Crnoj Gori re~ imala meru i cenu. Osloniv{ise na to mitsko predawe, upali smo u sopstvenu zamku i pove-rovali da je crnogorska vlada odustala od gradwe hidroelek-trane na Mora~i i da je ta najbistrija reka spa{ena.

Ovih dana, me|utim, saznajemo da, bezmalo, nema reke nikawona u Crnoj Gori koji nisu, u nekoj doglednoj budu}nosti,osu|enosti na potapawe. Odgovor na pitawe: gde }e na}i toli-ku zemqu u maloj Crnoj Gori i {ta planiraju da urade sa onim{to ostane od we – ne znamo!

- 280 -

Za po~etak, kako je izjavio Vojin \ukanovi}, republi~kiministar za privredu, po~e}e da se gradi HE „Buk bijela” iprostira}e se du` Drine do [}epan Poqa, s tim {to }e zala-ziti u kawon Tare oko 12 i u kawon Pive oko 14 kilometara.Potom bi na red do{le hidroelektrane na slivu Mora~e, pana reci Limu, potom na Komarnici i sredwoj Tari – a u kojojduìni bi se ovde zahvatala reka, \ukanovi} nije precizirao.

Kada se sve to izgradi Crna Gora bi imala elektri~ni su-ficit, i mogla bi da redovno i dobro napaja Aluminijumskikombinat u Titogradu i @eqezaru u Nik{i}u (koji tro{e60% sada{we crnogorske elektri~ne energije, a koju, ina~ene pla}aju, jer, naravno, nemaju sredstava). U celoj ovoj pri-vrednoj ujdurmi, pitawe broj jedan, bar kad se radi o crnogor-skoj privredi, glasi: za{to se uporno proteìra i „razvija”industrija, kad Crna Gora niti je bila niti moè biti indu-strijska zemqa, svidjelo se to nekom ili ne, jer je ono {to je-ste i {to moè biti – zemqa turizma, sto~arstva, poqopriv-rede, i male privrede. Nije naodmet da podsetimo: pored toga{to je Aluminijumski kombinat podignut, kao i @elezara,tamo gde ih niko ne bi podizao, da su u Bjelopavli}koj ravni-ci postavqene betonske cevi–kanali za navodwavawe koji ni-su proradili ~ak ni za sve~ano otvarawe, da je Fabrika harti-je zagadila Lim, a onda, po „obavqenom poslu”, propala… Iz-gleda, naime, da su sve velike investicije u Crnoj Gori bile –nepogre{ivo pogre{ne.

Naravno, ako se sve ovo realizuje, Crna Gora bi morala dapromeni i svoje ime, kako je to predloìo pesnik Matija Be}-kovi} u – „HE Crna Gora”. Po{to je Elektroprivreda CrneGore ponovo aktuelizovala pri~u o potapawu kawona Mora-~e, nanovo su, po ve} vi|enom scenariju, krenuli i otpori iprotivqewa zaqubqenika u reku, kawon i wegov manastir.Stoga smo se i obratili jednom broju nau~nih i kulturnihradnika, da opet ~ujemo mi{qewe i nau~ne razloge za spasMora~e i ~uvenog manastira.

Kakav je stav Zavoda za za{titu spomenika Crne Gore oovim pitawima, upitali smo direktora te ustanove Aleksan-dra îlikova.

- 281 -


– Iako nismo uspeli da, kao {to smo to pre dve godineèleli i poku{ali, organizujemo sastanak stru~waka iz celezemqe na temu za{tite manastira Mora~e, mi od toga nismoodustali, ve} se spremamo da organizujemo simpozijum po tompitawu. Doskora smo bili u uverewu da je ovaj predlog o pota-pawu Mora~e odba~en, ali se eto ispostavilo, da je on samoodloèn. Ne moèmo se ovoj temi vra}ati svake godine, ve}jednom za svagda do}i do kona~ne odluke u kojoj bi glavnu re~imali stru~waci. U svoje ime tvrdim da na osnovu svetskih ievropskih iskustava, manastir ne moè opstati u takvoj aku-mulaciji gde }e voda do}i pet metara ispod crkve. Jer, freskesu nespojive sa vodom, u ~emu i mi, na àlost, imamo iskustva.Mora~ki manastir ne moè da se dislocira kao pivski, ilikao manastir Dubo~ica u kawonu ]ehotine. Po tome postaje-mo „poznati” u svetu. Nedavno me je jedan rimski kolega upi-tao: „Da li se va{a slu`ba bavi samo izme{tawem manasti-ra?” Tu sam i mogao da dam odgovor, ali nije mi jasno za{to nedobijem i ja odgovor na pitawe koliki je deformitet kod no-voro|en~adi u dolini Zete, zbog zaga|ene vode za pi}e od Alu-minijumskog kombinata. Niko od zvani~nika ne èli da dâjavno saop{tewe, a mi moèmo samo da naga|amo.

Koliko se kod nas stvari rade obrnutim redom, dokaz je ipri~a akademika Dragoslava Srejovi}a:

– Sa kolegama iz Crne Gore sam otpo~eo akciju ispiti-vawa kawona Mora~e, a koja se prekinula, ne iz pravih raz-loga, jer su tu sredstva bila simboli~na, ve} iz meni posvenejasnih. Samo {to smo u{li nekoliko kilometara u kawonMora~e, na{li smo deset arheolo{kih nalazi{ta, koja dati-raju 60 hiqada godina pre na{e ere. Mi ne znamo, dakle, ka-kvo sve blago tu moèmo da otkrijemo, ve} samo moèmo daslutimo. Zato sam i iznena|en {to se u ovom poslu stalo od-jednom, jer se to nekome nije dopalo. Elementarni patriot-ski i qudski zakoni nalaù da se Mora~a prvo istraì, paonda donese odluka, jer je sve to beskrajno va`no. Zadivqu-ju}e je {to smo odmah na po~etku otkrili sredwe i mla|e ka-meno doba, sa nekim specifi~nim crtama, potpuno novimstvarima koje dosad nismo poznavali, ni sa teritorije CrneGore, ni sa celog Balkanskog poluostrva. Ako ho}emo da sa-

- 282 -

Komnen Be}irovi}

znamo svoju istoriju, ako ho}emo da znamo prve straniceistorije Crne Gore, mi ne moèmo da dopustimo da se Mo-ra~a potopi. Bilo bi to nedostojno dana{weg civilizova-nog ~oveka – u najmawu ruku”.

Na na{e pitawe {ta misli o potapawu Mora~e, profe-sor-arhitekta Vojislav Kora} uzvratio nam je pitawem:

– [ta moè da se desi kada se arterija, ìla kucavicaprekine, {ta bi se dogodilo kada bi se potopila Mora~a?Jer ona je ìvi organizam i wenim prekidawem Crna Gorabi bila uni{tena. Na àlost, treba ponovo re}i, ono {to jeve} do sada toliko puta re~eno: na svaki na~in spre~itigradwu HE na Mora~i. Tu je manastir, jedan od najvrednijihkulturnih spomenika koje mi uop{te imamo, a u Crnoj Gorije u samom vrhu kulturne ba{tine. Stoga ne postoji cena ko-jom bi trebalo platiti, ako to uop{te treba tako, da sepostavqa, da bi se sa~uvao manastir. Vaqa podsetiti na jo{jednu ~iwenicu koje mi ~esto nismo svesni, da je broj kultur-nih spomenika koji se o~uvao kod nas veoma mali, iz raznora-znih razloga, i da smo zbog toga obavezni, figurativno re~e-no, da sa~uvamo svaki kamen. Ugroàvawe Mora~e i wenogmanastira bio bi teàk greh prema kulturi i prirodi koje suovoj generaciji poverene na ~uvawe.

Slede}i na{ sagovornik dr Branislav ]iri}, geolog,upitao se da li je ekolo{ki opravdano uni{tavati priroduzarad ne~ega {to ima ograni~en vek trajawa, nekih tridese-tak godina. Naime, to je vek trajawa hidroelektrana. Ovde, ubeogradskom Geozavodu, u Kara|or|evoj ulici, qudi su iz sil-ne qubavi prema elektrici, a pod utiskom ve~ite te`we daidemo u svetliju budu}nost, odeskli rog obiqa iz ruke bogiweFortune da bi tu na kipu postavili sijalicu. Sve je to zbogsitne, prividne koristi, a ovde se radi o ne~em mnogo ve}em,o brilijantu, i tu neponovqivu lepotu, zbog, efemerne dnev-ne potrebe ne treba dirati.

– Svi koji znaju poloàj Mora~e i wenog manastira, a ko-ji imaju iskustva u ~uvawu starih spomenika, zaprepa{}eni suidejom da se najzna~ajniji kontinentalni spomenik Crne Goremoè osuditi na uni{tewe, zbog izgradwe hidroelektrane,kaè profesor Sreten Petkovi}, pisac monografije Mora~a.

- 283 -


Svako ko poznaje osetqivost fresaka, koje su stare i do sedami po stole}a, zna da }e izuztna vla`nost vezduha, zbog hladnejezerske vode izazvati trajna o{te}ewa. Zaprepa{}uje~iwenica da pri razradi planova za izgradwu hidrocentrale,nisu konsultovani stru~waci, nadle`ni zavodi i upravo zbogtoga ovaj problem zahteva da se oko wega okupe najboqi jugo-slovenski i svetski stru~waci.

Veruju}i u jednom trenutku da je Mora~a spasena, KomnenBe}irovi}, publicista i kwièvnik iz Podgorice, saop{tioje to poznatom svetskom ekologu Francu Veberu. ûv{i, ve-selim glasom, Veber je rekao:

– Vrlo ~esto se prise}am kawona koji je pravo veli~an-stvo, ne{to zbiqa jedinstveno na svetu sa svojim liticama ibezbrojnim pe}inama u wima. Kad se govori o kawonu Mora~e,govori se o milionima, o desetinama miliona godina. To jejedno vrlo veliko prirodno bogatstvo!

A, onda, tu je i manastir koji sam doìveo kao prava nebe-ska, kosmi~ka vrata. Za mene je mora~ki manastir iz HÀÀÀ vekasa veli~anstvenom okolinom, kao Betovenova simfonija. Izaista je divno {to smo uspeli da to spasimo! Moram da kaèmda je vlada Crne Gore svojom odlukom da se ne gradi brana, po-stupila vrlo plemenito, uzdigla se”.

Koliko }e se, nova crnogorska vlada, koja se ovih danaformira, potruditi da ostane na tom nivou? Da li }e ovogaputa uvaìti i ~uti mi{qewa na{ih nau~nih i kulturnihradnika? Jedno je sigurno, Mora~u ima ko da brani.

Vjera Vukovi},Nedeqna Borba, 19-20 januar 1991.

Komnen Be}irovi}

- 284 -

DODATAK


OSTRVQENOST NA MORAÛ*

AAvet potopa ponovo lebdi nad Mora~om! Iako smo misli-li da se, poslije svega {to je u vrijeme velike borbe zaspas Mora~e, krajem 80-ih, re~eno i napisano u wenu od-

branu, kona~no odustalo od kobne zamisli potapawa, radidobijawa ne{to struje, neprocjewivih prirodnih i civiliza-cijskih dobara u dolini Mora~e. A re~eno je – da podsjetimo– da bi, podizawem velike brane u Platijama te stvarawemvje{ta~kog jezera u doworova~koj i dowomora~koj kotlini,gorska i slobodarska, ~ista i bistra rijeka Mora~a bilautamni~ena i wena iskonska jeka zauvijek zamrla u dubinamatoga jezera. Kao i da bi, potapawem veli~anstvenih kawonaMora~e i Mrtvice, tih spomenika vje~nosti na na{em prosto-ru, bilo potopqeno 50 miliona godina povijesti na{e plane-te, koliko su ti kawoni stari.

Tako|e je re~eno, u stvari do neba se zavapilo, da bi stva-rawem vje{ta~kog jezera pored samog manastira Mora~e, bilosmrtno ugroèno ovo hri{}ansko svetili{te zahvaquju}i ko-me je mora~ko-rova~ki narod vjekovima najstra{nijem zlu odo-lijevao, du{u svoju i sam sebe sa~uvao, preìvio i opstao. Uzna{e ugledne istori~are umjetnosti, kao {to su akademik De-jan Medakovi} i profesor Sreten Petkovi}, autor monogra-fije Mora~a, oglasili su se i strani, posebno britanski vi-zantolozi na ~elu sa Dimitrijem Obolenskim sa Oksforda,ukazav{i na svjetski zna~aj mora~kih sredwovjekovnih fresa-ka, kao i na ~iwenicu da bi, dovo|ewem vode u temeqe manasti-ra Mora~e, to umjetni~ko blago bilo na propast osu|eno.

Sa svoje strane, direktor za kulturnu ba{tinu Uneska, Ju-di{tir Rax Izar, u svom odgovoru braniocima Mora~e, 25

- 287 -

* Neobjavqeni ~lanak, upu}en {tampi 1997.

maja 1988, napisao je da, iako Mora~a nije upisana na Listusvjetske kulturne ba{tine, ovaj manastir vi{estruko zra~ivjerskim, istorijskim i kulturnim vrijednostima pa da bi gazato trebalo sa~uvati za dobro svih. Dok je ~uveni egiptolog,Seres Visa Vasef, pou~ena gorkim iskustvom stradawa spome-nika egipatske civilizacije od blizine Asuanskog jezera,upozorila da za{tite freskama od vlage nema niti je, nasada{wem stepenu nauke, moè biti. Istovremeno veliki{vajcarski ekolog i filozof prirode, Franc Veber, odu{ev-qen mora~kim ~udesima, rekao je da je Mora~a Betovenovasimfonija, katedrala vje~nosti, a sam manastir molitva ko-ja je, kroz neimarstvo i slikarstvo, poprimila najvi{i vidumjetni~kog djela, i dodao da ga sa rijekom i kawonom, trebapo svaku cijenu sa~uvati. Ekolozi su tako|e podvrgavali è-stokoj kritici `rtvovawe djevi~anski ~iste Mora~e zaga|i-va~kom Kombinatu aluminijuma koji je, trovawem vazduha, tlai vode, pretvorio blagoslovenu zemqu Zetu u ukletu, a Ska-darsko jezero, to nekada{we ~isto oko Balkana, u mrtvo more.

Na{i ugledni stru~waci, inèweri, veliki poznavaocimora~ke geologije i geografije, pokojni Vladislav Vlahovi}i Branko Kujovi} – mir pepelu wihovom – ukazivali su naklizi{ta u dowomora~koj kotlini, na veliku odrowivost mo-ra~kih strmina, na goropadnost Mora~e i wenih pritoka, tena neminovno zasipawe i zabarivawe planiranog jezera, pro-ri~u}i mu vijek od jedva nekih pedesetak godina. Tako|e suopomiwali, a sa wima i geolozi Zarija Be{i} i Branislav]iri}, na rasjeline u Platijama, na mogu}nost pucawa brane,usqed zemqotresa i ratnih djejstava, dakle na opasnost da bise Damoklov ma~ od 320 miliona kubika vode, koliko bi tre-balo da sadrì jezero „Andrijevo” na ~etrdesetak kilometarauzvodno od Podgorice, mogao jednog dana svom silinom obru-{iti na glavni grad Crne Gore i zbrisati ga sa lica zemqina.Istovremeno akademik Vladislav Vlahovi} je, uza sve potreb-ne argumente, predlagao gradwu elektrana na drugim crnogor-skim rijekama, na Peru}ici – jednostavnim dogra|ivawemjo{ jedne faze za koju postoji ve} ura|en projekat, na Komar-nici stvarawem vje{ta~kog jezera u Loncima niè [avnikate na vrelu Qutice kod \ur|evi}a Tare. Isticao je da izgrad-

Komnen Be}irovi}

- 288 -

wa elektro-energetskih objekata na tim vodotocima ne biuni{tila niti ugrozila nikakva prirodna ni kulturna dobra,da ne bi poremetila ìvot qudi, kao i da bi se samo naQutici moglo dobiti pola milijarde kilovata struje – skorodva puta vi{e nego stvarawem jezera „Andrijeva”, po cijenuprave katastrofe, na Mora~i.

Ba{ tih godina je na{ arheolog svjetskog glasa, zimuspreminuli akademik Dragoslav Srejovi}, otkrio stani{tapreistorijskog ~ovjeka u pe}inama – ispitao ih je nekolikood 70, koliko ih ima u kawonu Mora~e – i digao glas protivpotapawa kawona jer bi se time potopile mnoge tajne kojemo`da kawon krije, na{ih dalekih predaka, a time i „prvestranice istorije Crne Gore”. Kao {to bi se potopile tajnejedinstvenog biqa koje, po profesoru Radomiru Laku{i}u idrugim na{im uglednim prirodwacima, raste jedino ukawonima Mora~e i wenih pritoka i nigdje drugdje na pla-neti. Isti prirodwaci su opomiwali da bi se, pregra-|ivawem kawona Mora~e xinovskom branom visokom 150 me-tara, sprije~io prodor mediteranske struje uz Mora~u, a ti-me prouzrokovala dramati~na promjena klime u Mora~i iRovcima, {to bi se uveliko odrazilo na floru i faunu teìvot qudi tih krajeva.

Naravno da su Mora~ani i Rov~ani niz puta, posebno navelikom Saboru za spas Mora~e, odrànom u manastirskojporti 1 maja 1990, usprotivili ~udovi{nom naumu protivzemqe na kojoj su vjekovima ìvjeli i na kojoj se odvijalawihova epopeja – ona tako|e osu|ena da, kao i zemqa, budepotopqena. A neki su se u ~udu pitali, kao {to se i danas pi-tamo: zar da Deliba{a dobije bitku na Mora~i 170 godina po-{to je izgubio? Posebna zabrinutost je izraèna zbog pota-pawa puta napravqenog uz velike `rtve kawonom Mora~e, ko-ji povezuje sa svijetom Mora~ane i Rov~ane i zahvaquju}i ko-me oni mogu da iz wihovog najudaqenijeg sela lako dospiju zasat vremena do Podgorice na koju su prirodno upu}eni.

Dodajmo k svemu ovome da je Svjetska banka od koje jeonda{wa jugoslovenska vlada traìla kredit od 250 milionadolara za realizaciju projekta na Mora~i, zauzela negativanstav po tom pitawu upravo zbog zna~aja prirodnih i kultur-

- 289 -


nih dobara Mora~e. U svom odgovoru Udruèwu za spas Mora-~e, direktor Svjetske banke za Evropu, Bliski istok i Sjever-nu Afriku, Eu|enio Lari je, aprila 1990, napisao da je, osimod Udruèwa, obavje{ten od svojih saradnika o slikovitojqepoti kawona i manastira Mora~e i wihom zna~aju zaba{tinu ~itavog podru~ja, naglasiv{i da Svjetska banka imaza to puno razumijevawa.

Eto {ta se, u glavnim crtama, govorilo i pisalo u vrije-me velike bitke za Mora~u koja se vodila izme|u onda{wihvlasti s jedne strane i naroda i wegove inteligencije s druge.Nikad se povodom jedne sli~ne stvari, pa ~ak ni povodom Lov-}ena, nije postigla takva jednodu{nost me|u Srbima, kao {toje to tada bio slu~aj na Mora~i. I s razlogom, jer je Mora~abila jedna od tvr|ava srpstva u pro{losti na {to Mora~animogu da budu veoma ponosni. {tavi{e, nakon opravdanih po-hvala izre~enih Mora~i, wen manastir se na{ao na Prijavnojlisti svjetske kulturne ba{tine Uneska.

Sve {to je re~eno o Mora~i tada vaì i sada, tim vi{e{to je srpski narod u jugoslovenskoj kataklizmi tolike `r-tve podnio, tolike zemqe izgubio i tolika razarawa svojihkulturnih dobara i hramova – me|u kojima slavnih bogomoqau Mostaru, Karlovcu i Pakracu – doìvio, da je bilo za o~e-kivati da }e se ubudu}e ~uvati ono {to je ostalo i {to je, kaoMora~a, zle vjekove pretrajalo.

Me|utim, uprkos tome, kao i uprkos ~iwenici da su se zaspas Mora~e izjasnili najumniji qudi srpskog naroda i izvje-sni sa strane, na{la se neka vi{a pamet koja je sve to prene-bregnula, jednostavno pod noge bacila i ponovo potegla pita-we potapawa doline Mora~e, krenuv{i sa torbom u svijet upotrazi za pola milijarde dolara koliko je potrebno da se tozlo sovr{i! U isti mah Mora~a je ponu|ena na koncesiju, {to}e re}i na iznajmqivawe! Kakvog li ponièwa za Mora~ane!Ista pamet je tako|e pohitala da ispi{e manastir Mora~u saPrijavne liste Uneska, dav{i prednost, vaqda da pokaè ko-liko brine za crnogorsku ba{tinu, Biogradskoj gori kraj Ko-la{ina! A nije zaboravila ni da povampiri jednu od najcrwihzamisli iz Brozovog doba, zbog koje je Kola{in decenijama unerazvijenosti ~amio: prevo|ewe Tare u Mora~u.

Komnen Be}irovi}

- 290 -

Da li zbiqa ta pamet smatra da se ekolo{ka dràva CrnaGora pravi pretvarawem ove u jednu veliku hidroelektranu?I ~emu i kome tolika struja, kad je zapadne zemqe, koje bi jejedino mogle kupiti, imaju toliko da elektri~noj energiji pa-da cijena – u Francuskoj 14% do 2000-te godine? Ako ve} tre-ba da u|e strani kapital u Crnu Goru, {to je za poèqeti, ne-ka se onda ponude ne samoubila~ki, ve} vaqani i smisleniprojekti, na primjer istraìvawe kawona Mora~e ili sani-rawe Skadarskog jezera i wegovo pretvarawe u najve}i pri-rodni ribwak u Evropi. U svakom slu~aju, `rtvovati Mora~uu nadi da }e se rije{iti te{ko}e nagomilane tokom poluvje-kovnog boq{evi~kog harawa Crnom Gorom, ili da }e ona ti-me postati ekonomska sila ili se pak osamostaliti od Srbi-je u oblasti energije i svega ostalog, podsje}a donekle na onenevoqnike koji u zemqama biv{eg nesvrstanog svijeta – tenesu|ene uzdanice ~ovje~anstva – sami sebe sakate, prodaju}isvoj bubreg ili neki drugi vitalni organ u iluziji da }e takona}i lijeka svojoj nevoqi.

Najosnovniji zdrav razum nalaè da se odustane od katas-trofe na Mora~i, da se elektrane rade na drugim vodotoci-ma, na Peru}ici, na Komarnici i na Qutici, a da se, umjestopotopiteqa, iz svijeta pozovu u Mora~u geolozi, arheolozi,ekolozi, prirodwaci, istori~ari, kao i da se razmi{qa ojednoj enciklopediji Mora~e. Istovremeno, treba odmahvratiti na Prijavni spisak Uneska manastir Mora~u, tajbiser Crne Gore – kako ga prije sto godina nazva wema~kigeograf Bernhard [varc, saputnik i saradnik Rovinskog –da bi se lavra na Mora~i sa cijelim podru~jem, uvrstila unajvi{e kulturne i prirodne vrijednosti ~ovje~anstva istavila pod za{titu svjetske organizacije.

Svako drugo ~iwewe u vezi s Mora~om, svako daqe zago-varawe potopa, svako spre~avawe da se Mora~a uvrsti u svjet-sku ba{tinu i postane nam ponos pred svijetom – pogotovodanas kad nam je taj ponos potreban kao melem na rane – bilobi ravno te{kom nepo~instvu za koje ne bi moglo bitinikakvog opravdawa ni opro{taja pred qudima i istorijom.

Pariz, marta 1997.

- 291 -


PETICIJA ZA OÛVAWE MORAÊ: ZEMQE, REKE, MANASTIRA

Izraàvamo zabrinutost za sudbinu Mora~e: zemqe, reke,manastira, ako na tom podru~ju zapo~ne izgradwa hidroelek-trana, kako je nagove{teno.

Molimo odgovorne i dobronamerne – koji su u mogu}nostida uti~u na ove ozbiqne i dalekose`ne odluke – da pa`qivo iiskreno preispitaju mogu}nost ugroàvawa qudi, prirode ikulture koji Mora~u ~ine Mora~om, a Crnu Goru Gorom.

MMe|u potpisanima su: Komnen Be}irovi}, mitropolitAmfilohije, Matija Be}kovi}, kwiènvik, SretenPetkovi}, istori~ar umetnosti, Dejan Medakovi}, aka-

demik, Dobrica Eri}, pesnik, Dragan Laki}evi}, kwièvnik,Olivera @iì}, arheolog, Radomir Laku{i}, prirodwak,Dragan Nedeqkovi}, profesor univerziteta, Milenko Pajo-vi}, kwièvnik, Predrag Dragovi}, slikar, Jelena Ivani{e-vi}, glumica, Zoran Radisavqevi}, novinar, Milovan Vrì-na, kwièvnik, Radivoje Boji~i}, kwièvnik, Rade Vojvodi},kwièvnik, Slobodan @. Markovi}, profesor univerziteta,Slobodan Nikoli}, tehni~ki urednik Srpske kwièvne za-druge, Branko Popovi}, kwièvni kriti~ar, Stevan Rai~ko-vi}, kwièvnik, @arko Komanin, kwièvnik, Momir Vojvo-di}, kwièvnik, Miroslav Josi} Vi{wi}, kwièvnik, Tio-dor Rosi}, kwièvnik, Marko Nedi}, kwièvnik, Tawa Kra-gujevi}, kwièvnik, Radivoje Konstatinovi}, prof. univer-ziteta, Gordana Gordi}, prevodilac, Radosalv Brati}, kwi-èvnik, Milo{ Markovi} novinar, Milomir Miqani}, gu-slar, Vjera Trifunova-Mujovi}, glumica, Mile Kordi}, novi-nar, Slavko Aleksi}, guslar, Bo{ko Vuja~i}, guslar, Du{kaVrhovac-Pantovi}, kwièvnik, Jovan Radulovi}, kwièvnik,Milorad \uri}, kwièvnik, Babken Simonijan, jermenski

- 292 -

kwièvnik, Manojle Gavrilovi}, pesnik, Mladen Markovi},kwièvnik, Batri} Jovanovi}, publicist, Dobrica Gaji},kwièvnik, Pavle Zori}, kwièvnik, Jasmina Mila{ino-vi}, defektolog, Miodrag B. Proti}, slikar, Ivan Cekovi},kwièvnik, Vesna Aleksi}, kwièvnik, @ivojin Pavlovi},rediteq i kwièvnik, Nikola Rudi}, slikar i karikaturist,Zoran Vuja~i}, inèwer, \or|ije Vukovi}, kwièvnik, Mom-~ilo \uri}, prof. univerziteta, Voja ôlanovi}, kwièv-nik, [piro Radulovi}, lekar, Bo{ko Milosavqevi}, prevo-dilac, Aleksandar Jovanovi}, kwièvnik, Mirko Magara{e-vi}, lekar i kwièvnik, \or|ije Crn~evi}, vajar, BrankoGlumac, arhitekta, Veselin \ureti}, istori~ar, Vaso Milin-~evi}, prof. univerziteta, Milenko Pavlov, glumac, Vuk Gli-gorijevi}, kwièvnik, Dragi{a Kalezi}, kwièvnik, GoranPopovi}, slikar, Dragomir Brajkovi}, pesnik, Kornelija Ja-vor, profesor HÀ beogradske gimnazije, Ananda Javor, stu-dent, Du{ko M. Petrovi}, kwièvnik, Goran Ratkovi}, kari-katurist, Qiqana Lu~i}, novinar, Branislav M. \uri}, geo-log, Gordana Ne{i}-Laki}evi}, pravnik, Ranko Jovovi}, pe-snik, Jago{ Batri}evi}, profesor kwièvnosti, Qubica Ba-ra}-Vujovi}, glumica, Miodrag Tripkovi}, kwièvnik, Slav-ko @ivkovi}, kwièvnik, Zoran Laki}evi}, advokat...

Politika, 6 mart 1998.


- 293 -

DRAGAN LAKI]EVI],pjesnik

SVETIONIK VERE I KULTURE

Mora~a, manastir iz HÁÁÁ veka, velika lavra Nemawi}a, crkva i {kola i galerija i svetionik vere i kulture nad

rekom, zemqom, plemenom i dràvom

ajpre je Bog stvorio svet. Pre, recimo, milion godina, oblikuju}i morska dna iprofile planina, mada taj Wegov posao nikad nije zavr-

{en, na~inio je Gospod kawone reka, visoravni, jezera, ravni-ce i provalije. Nema dela koje se s wegovim delom moè meri-ti, koje se sloènije i uzvi{enije moè tuma~iti.

Jedno do ~uda boànskog stvarawa ~ini – na na{im pro-storima – Mora~a.

Mora~a je reka, zemqa, kawon, manastir, pleme. O mora~ise dosta zna. Ali se, kao {to obi~no biva, najmawe zna o naj-va`nijim stvarima.

Geolozi kaù da se u kawonu Mora~e, kao u ìvoj sli-okvnici, vidi ritam stvarawa zemqe, postawe planine: slojpo sloj, ruda na rudu, mineral uz mineral – sloèno je ovde nastotine milenijuma.

Arheolozi su otkrili da je na mora~kim obalama ìveopra~ovek, da je tamo, u nepristupa~nim stenama, o sebi osta-vio trag. Jedini trag iza ~oveka jeste wegova kultura. Samopara nedostaje, pa da se i ta kultura uz reku Mora~u po~ne ot-varati i izu~avati. Pokojni akademik Srejovi}, koji nam jeotkrivao i tuma~io Lepenski vir i Gamzigrad – ostavio je sa-radnicima i naslednicima da odgonetaju Mora~u – wene pe}i-ne i slojeve.

Prirodwak, profesor Radomir Laku{i}, nau~nik svet-skog glasa, koji je izu~io svet evropske flore, tvrdi da je ukawonu Mora~e zbog reliktnih biqaka, koje mo`da samo jo{tu, kod nas, postoje. Ugroène biqne vrste utekle su, kao ne-

- 294 -

NN

kad ugroèni qudi, tamo gdje ih civilizacija te{ko sustiè.U Laku{i}evom popisu (biqnog) stanovni{tva Mora~e – na-laze se ìva bi}a s najlep{im narodnim imenima i s latin-skim sinonimima.

I najzad, delo ~oveka – opet u slavu Tvorca. Nalik gor-skim vrhovima, bo`jim hramovima, i ovaj stremi visini: Mo-ra~a, manastir ih HÀÀÀ veka, velika lavra Nemawi}a, crkva i{kola i galerija i svetionik vere i kulture nad rekom,zemqom, plemenom i dràvom. Sedam i po stole}a zra~i duhommira, pravoslavqa, lepote, uverava nas da nismo od ju~e, davaqa teìti postojanosti i savr{enosti.

Sve, dakle, upu}uje na trajawe. Ako je igde, ovde je po~inu-la ve~nost.

Me|utim, preti opasnsot da se sve to poremeti, uznemiri,pripremi za odrowavawe i propadawe. Ako se sprovede ve}donesena odluka da se u kawonu Mora~e, tu kraj manastira, za-po~ne izgradwa hidroelektrane – brane i jezera!

Ako se vodom ispune temeqi manastira i planine! Ako sefreskama i biqkama izmeni klima, ako se pra~oveku i sada{-wem Mora~aninu izmesti zavi~aj!

Struja i privreda i industrija – da, ali u Mora~i, avaj, ne!Ima pogodnijih mesta. Gdje je mawe {tete! Ima drugih vo-

dotokova, boqih na~ina, mawih zala.Za{to da za pola veka elektri~ne struje izgubio sedam i

po vekova manastira, milion vekova kawona? O qudima, pute-vima, grobqima – da ne govorimo!

Mora~a je sveto mesto. Da li da nam ostane u muqu i u r|iarmature – na dnu budu}eg jezera?

Kao {to jesetra iz Crnog mora ide uzvodno Dunavom doLepenskog vira, tako i jeguqa iz Skadarskog jezera ide uzvod-no Mora~om do Svetigore i manastira. Vu~e ih magnet drev-nih svetili{ta. Da li da se to potopi?

Nedavno je molba sa stotinu potpisa – na inicijativuKomnena Be}irovi}a, Mora~anina koji ìvi u Parizu, gde suprvopotpisani: mitropolit Amfilohije, Matija Be}kovi},Sreten Petkovi}, Dejan Medakovi}, Mi{a Janketi}, DobricaEri}, Olivera @iì}, Radomir Laku{i}, Dragan Nedeqko-

- 295 -


vi} – upu}ena u javnost, pozvanima i odgovornima – da prome-ne odluku.

Rizik i odgovornost ne padaju samo na vladu i ministre,nego i na savremenike jednog ~ina.

Setimo se Pive i Lov}ena.Znamo li {ta radimo i {ta gubimo?Budu}nost nije samo na{a, nego i onih koji }e do}i.Nemamo pravo da uni{timo ono {to je nekad stvorio Bog,

ono {to je u slavu Boga podigao veliki ~ovek. Na{e je da ~u-vamo i po{tujemo, a ne da ru{imo i potkopavamo.

Politika, 30 april, 1 i 2 maj 1998.

Komnen Be}irovi}

- 296 -

MORAÂ KAO SVJETSKA VRIJEDNOST

Razgovor sa Komnenom Be}irovi}em, piscem kwige o Mora~ina francuskom jeziku

VVe} decenijama ìve}i u Francuskoj skoro svakog qetapohodi{ svoju zavi~ajnu Mora~u. Ovoga qeta pohodi{Mora~u sa kwigom o Mora~i koju si sa~inio na jeziku

Viktora Igoa i Balzaka, a koju si nazvao „Ugroèna vje~-nost Mora~e”.

Zaista, ve} je blizu ~etrdeset qeta kako traje moje stran-stvovawe i kako se stalno vra}am na izvor Mora~e, na izvormoga postojawa. Andri} je rekao da svaki ~ovjek ima dug pre-ma svom zavi~aju. Naravno da je taj dug utoliko ve}i ukolikoje zavi~aj jedna tako ~udesna zemqa kao {to je Mora~a sa svo-jim planinama i kotlinama, sa svojim vodama i {umama, sa svo-jim veli~anstvneim klisurama koje je Mora~a sa wenim pri-tokama tokom miliona godina ukopala u reqef, sa svojomistorijom za koju je veliki ruski istraìva~ Jegor Kovaqev-ski rekao da je prava homerovska poema, sa svojom lavromNemawi}a koja je u sredi{tu mora~ke epopeje.

Mora~a je u stvari jedna veli~anstvena tvorevina koju jekroz vje~nost oblikovala sama rijeka Mora~a sa svojim pri-tokama u sadejstvu sa kosmi~kim silama, suncem, mrazevima,ki{ama, muwama, {to su izvajale mora~ko-rova~ke hridine.Kwièvnik arhimandrit Ni}ifor Du~i} koji je dosta pisaoo Mora~i, s pravom je rekao da veli~anstvenije konfiguraci-je od one mora~ko-rova~kog podnebqa nema. U toj vje~nostiprirode, ~ovjek je utisnuo svoj znak onako kako on poima i no-si vje~nost u sebi u vidu Boìjeg hrama, Crkve Uspewa SveteBogorodice na Mora~i. Kad kaèm vje~nost Mora~e, mislim

- 297 -

naravno na tu vje~nost, kao i na onu {to se o~ituje u kawoni-ma mora~e i Mrtvice, starim od 30 do 50 miliona godina.

Me|utim, nesre}nim projektom elektrana na Mora~i, na-stalim u boq{evi~ko vrijeme, zatim odba~enim od javnostikad je boq{evizam ve} bio na umoru i, najzad, povampiren odstrane sada{we valsti koja se zakliwe u demokratiju, - svo ne-izmjerno bogatstvo mora~ko-rova~kog podru~ja se uni{tavaili dovodi u pitawe: rijeke Mora~a i Mrtvica se utamni~a-vaju, wihovi kawoni sa iskonskim biqem, koje tu raste jedinona planeti, i sa tragovima praistorijskog ~ovjeka koji se tunalaze, se potapaju. Istovremeno se hram Svete Bogorodice ukome se nalazi jedan od najqep{ih i najduhovnijih likova {toih je ikada qudska ruka naslikala, freska Gavran hrani pro-roka Iliju, smrtno ugroàva dovo|ewem vje{ta~kog jezera utemeqe hrama. Tako|e se podizawem visoke brane u Platija-ma, prepreke prodoru mediteranske struje uz dolinu Mora~e,drasti~no mijewa mikro klima ~itavog kraja. Najzad se razbi-jawem cijelog prostora jezerom u doworova~koj i dowomora~-koj kotlini, Mora~a i Rovca obezqu|uju, a wihova istorija seobesmi{quje i potire.

Eto zato sam napisao kwigu u odbranu ugroène vje~nostiMora~e.

• U~inio si to na francuskom jeziku bez sumwe da biboqe skrenuo pa`wu evropske javnosti na pitawe Mora~e,kojim se ta javnost donekle bavila krajem osamdesetih, uvrijeme velike kampawe za spas Mora~e.

Svakako, u prvom redu da na jednom velikom svjetskom je-ziku napravim vaqan dosije Mora~e, ali i da prikaèm krozMora~u dio na{e ba{tine, da se pohvalim Mora~om, da treti-ram Mora~u kao svjetsku temu. I mislim da sam u tome uspio.Ve} su mi nekolika francuska prijateqa, visoka intelektu-alca, koji su kwigu pro~itali, rekli da moja pri~a o Mora~iotkriva jedan nepoznati dio istorije Balkana i Evrope. Semtoga, pisao sam na francuskom, jer mi je taj jezik postao pri-rodan na~in izraàvawa, gotovo kao i srpski. I izgleda da suepski sadràji Mora~e dobro stali u francuski jezik koji jetako|e jezik epopeje.

Komnen Be}irovi}

- 298 -

• Pada u o~i, listaju}i tvoju kwigu, da si obilno naveoniz evropskih autora, koji su tokom dva posqedwa vijeka pi-sali o Mora~i.

Upravo sam htio da kroz navo|ewe znamenitih stranih au-tora, kao {to su istraìva~i Jegor Kovaqevski i Pavle Ro-vinski, geografi Bernhard [varc i Kurt Hasert, istori~ariFransoa Lenorman i @or` Frilej, vizantolozi Gabriel Mi-je i Nikolaj Okuwev i drugi, smjestim Mora~u u evropskeokvire, a weno nasle|e prikaèm kao dio evropskog nasle|a.Svi ovi i drugi autori pisali su s divqewem i nadahnuto oMora~i, bilo da se radi o wenoj prirodi, wenoj istoriji ilipak wenoj lavri. Tako Kovaqevski, koji je proveo u Mora~inekoliko dana, qeta 1838, hvali Mora~u zbog wenih voda i {u-ma i veli da nigdje drugdje, ni na Kavkazu, ni u Sibiru, ni uKini, ni u Africi kuda je sve putovao, nije vidio tako veli-kih jela i bukava kao u Mora~i. Sa svoje strane, veliki pozna-valac Slovenskog juga, geolog i etnolog Ami Bue preuzima usvojoj ~uvenoj kwizi o Balkanu, Evropska Turska, iza{loj1840, pohvale Kovaqevskog prirodi Mora~e, ~ak pomiwe po-vodom izvora Mora~e moja Qevi{ta i posve|uje cio pasus ve-likoj bici na Mora~i od 1820. Ovo tako|e ~ini i poznati sla-vista Siprian Rober, profesor na Kolex de Frans, u svom dje-lu Sloveni Turske, objavqenom 1844, saop{tavaju}i nam i po-datak, koji nijesam na{ao kod na{ih istori~ara, da se bosan-ski vezir Xelaludin-pa{a, poslije svog poraza na Mora~iseptembra 1820, ubrzo zatim od sramote otrovao, u februaru1821. Fransoa Lenorman, pisac odli~ne kwige Turci i Crno-gorci, iza{le 1866, zadràva se op{irnije na borbi mora~kihuskoka sa Turcima i na prvom turskom porazu na Mora~i, juna1795, crpe}i svoje podatke uglavnom u djelima savremenika,Dimitrija Milakovi}a i Milorada Medakovi}a, koji su obabili Wego{evi sekretari, kao i u Kazivawu starih Trebje-{ana, objavqenom 1842 u Novom Sadu. Rovinski, koji je pisaosvoje ogromno djelo o Crnoj Gori 80-tih i 90-tih godinaHÀH-og vijeka, dodaje ovim turskim pogibijama na Mora~i ionu kod Manastira Mora~e, juna 1877. Od Rovinskog sam saz-nao ne{to {to sam odavno slutio: da je @enidba Maksima

- 299 -


Crnojevi}a, koju su Gete i Mickijevi~ visoko hvalili, ponik-la na obalama Mora~e. Gabrijel Mije, profesor vizantologi-je na Kolex de Frans, koji je posjetio Mora~u 1924, pokazuje naprimjeru mora~ke crkve kako su Srbi u osvjetqavawuunutra{wosti hramova, oti{li daqe od Grka. A profesorvizantologije na Pra{kom univerzitetu, Nikolaj Okuwev,koji je boravio u Mora~i 1937, kaè u svom iscrpnom radu oìvopisu mora~ke crkve, da je na~in na koji je u wenom |ako-nikonu predstavqen prorok Ilija sa gavranom koji ga hraniu pustiwi, jedinstven u vizantijskoj umjetnosti prije sredi-ne HÀÀÀ vijeka od kad datira ta freska.

Daqe: u svom opisu Crne Gore iza{lom 1822, Bernhard[varc, beskrajno zadivqen velelepnim zdawem mora~ke cr-kve, u jednom potpuno divqem i siroma{nim kraju, veli da jemanastir Mora~a biser Crne Gore. To mi{qewe sasvim dije-li ne{to kasnije posjetilac Mora~e, ~e{ki etnograf i sli-kar Ludvik Kuba koji dodaje da bi jedno takvo zdawe bilo za-vid i u najbogatijim i najrazvijenijim zemqama a nekmoli ujednoj siroma{noj i nerazvijenoj zemqi kakva je onda bila Cr-na Gora. On, kao i [varc, crta manastir s okolinom, opisuju-}i slikovito vodopad Svetigoru {to tako|e ~ine Hasert iRovinski. Sa svoje strane, ~uveni italijanski geograf i bota-ni~ar, Hasertov prijateq, Antonio Balda~i, veli da mana-stir Mora~a pruà kako istori~aru tako i arheologu ~ime daispune du{u. Naravno da se on, kao i ve}ina ostalih istraì-va~a Mora~e, divi samoj rijeci Mora~i ~ije se hu~ne vode opi-suju kao zelene, bijele, smaragdne zavisno od wene nabujalostii od godi{weg doba.

Moram da kaèm da sam, otkriv{i {ta su sve ovi i drugiznameniti autori pisali o Mora~i, jo{ vi{e shvatio razmje-re zlo~ina koji se sprema nad Mora~om. Samo nestanak Sveti-gore, wenim potapawem u jezero, zna~io bi udar na jedan kla-si~ni pejza` evropske geografske i istorijske nauke. Uni-{titi dio evropskog nasle|a u Crnoj Gori, {to predstavqaMora~a, bilo bi utoliko nevjerovatnije {to sada{wa crno-gorska vlast ne prestaje da se zakliwe u Evropu. Me|utim, ja-sno je da je neuporedivo korisnije da se, kao miraz, unese u

- 300 -

Komnen Be}irovi}

Evropu vje~nost Mora~e, umjesto ~etiri elektrane, utolikoprije {to Evropa ima na pretek struje od atomskih centrala.

• I zaista, ti ve} odavno pledira{, a to si, kako je{tampa prenijela, ponovio na prvoj promociji tvoje kwigekrajem juna u Parizu: da se Mora~a ne samo spase, ve} uvrsti usvjetska dobra Uneska. Kakve su za to {anse?

Mora~a kao izuzetna prirodno-istorijska cjelina o kojojsu se najpohvalnije izrazili znameniti evropski autori iz ra-znih oblasti, ima sve uslove za upis u svjetsku ba{tinu Une-ska. Za to postoji i potrebno raspoloèwe u krilu te svjetskeorganizacije po~ev od samog generalnog direktora FederikaMajora, nau~nika i pjesnika, pa do wegovih saradnika, kao{to je Judi{tir Rax Isar koji se jo{ prije deset godina izja-snio u ime Uneska za o~uvawe nasle|a Mora~e. Ina~e samimao priliku da u dva-tri susreta li~no upoznam gospodinaMajora koji me, prilikom jedne diskusije prire|ene u okviruUdruèwa strane {tampe u Parizu, zatim povodom izlaskamoje kwige o Malrou, po~astvovao svojom blagonaklono{}u.Naravno da je bio me|u prvima kome sam, odlaze}i qetos izPariza, poslao kwigu o Mora~i.

Podsje}am da bi Mora~a, u svakom slu~aju wena lavra ve}bila pod za{titom svjetske organizacije da je sa Prijavne li-ste Uneska, na kojoj se nalazila od po~etka 90-ih, nije skinulacrnogorska vlada prije otprilike tri godine u vrijemepovampirewa propalog projekta elektrana na Mora~i. Nakontoga Mora~a je stavqena na me|unarodni dobo{, ba~ena kaoplijen svjetskim zvjerovima gladnim profita. Drugim rije~i-ma, ponu|ena je mo}nim svjetskim kompanijama s predlogom da}e ona od wih koja uloì pola milijarde dolara u gradwuelektrana na Mora~i, imati pravo da tokom tridest {est go-dina raspolaè strujom sa tih elektrana i prodaje je Elektro-privredi Crne Gore po svjetskim cijenama! Tek nakon tog vre-mena, tokom koga }e vjerovatno do}i do ostvarewa Teslinihzamisli o kori{}ewu kosmi~ke energije, Crna Gora bi posta-la valsnik elektrana na Mora~i i povratila svoj suverenitetna tom dijelu svoje teritorije!

- 301 -


Iako izgleda nevjerovatno, sve to stoji u referatu {to gaje podnio na skupu elektro-energeti~ara na Zlatiboru, qeta1997, donedavni ministar Energetike u vladi Crne Gore, Mi-odrag Gomilanovi} koji za vrijeme svog ministrovawa nijeprestao da gomila oblake potopa nad Mora~om.

• Treba se nadati da }e odbrana Mora~e koju si objavio nafrancuskom, kao i ona koju se sprema{ da na nekoliko stoti-na strana objavi{ na srpskom, doprinijeti da se ukne smrt-na presuda Mora~i, izre~ena joj prije vi{e decenija od stra-ne totalitarne Brozove vlasti. To bi bilo utoliko nor-malnije o~ekivati od jedne vlasti koja se, kao ova sada, pro-klamuje demokratskom i reformskom.

Moja kwiga se upravo zavr{ava re~enicom: „Razum moèda zaustavi potop”. Zaista bi bilo stra{no da Mora~a po-stane sada `rtva demokratije i reformi, kao {to je nekadaLov}en postao `rtva famoznog bratstva i jedinstva. Treba,zbiqa, biti nesvjestan i neznaven, opijen vla{}u, zasli-jepqen kori{}u ili inatom pa da se po svaku cijenu istjerasvoje pa, uprkos tolikoj sili argumenata, istrajavati na kob-nom projektu potapawa doline Mora~e i spre~avati da onabude o~uvana i uvr{tena me|u najvi{e vrijednosti ~ovje~an-stva.

• O Mora~i je bilo qetos rije~i u nekim evropskim li-stovima povodom kampawe Franca Vebera za spas srpskihsvetiwa na Kosovu.

Kad je u drugoj polovini juna poveo kampawu za spas spome-nika srpske civilizacije na Kosovu, Franc Veber je bio optu-èn od antisrpski nastrojenih {vajcarskih medija da je upaou klopku srpske propagande i da sam ga navodno ja u to uvukao.Me|utim, Veber je odgovorio – to je odli~no prenio velikibelgijski dnevnik Soar – da se on jo{ prije deset godina, ta~-no proqe}a i qeta 1988, zauzimao za spas spomenika civiliza-cije na tlu onda{we Jugoslavije, Mora~e i Studenice. Sli~-nu izjavu {vajcarskoj {tampio dao sam i ja, naglasiv{i da jeFranc Veber tokom vi{e od trideset godina borbe za spas ve-likih tvorevina prirode i ~oveka, od doline Engadina, gdje je

Komnen Be}irovi}

- 302 -

Ni~e napisao svog Zaratustru, pa preko Delfa do Kosova,dokazao da ga nije potrebno mnogo ube|ivati ni moliti da sezauzme za odbranu ugroènog nasle|a bilo gdje na svijetu. Iz-gleda da je {vajcarska {tampa, da bi ostala pri svome, zataji-la moje pismo, ali }e ga Veber u cjelosti objaviti u najnovi-jem broju glasila svoje fondacije u kome }e bar na dvadesetstrana biti specijalni prilog o Kosovu.

Tako je do{lo do pomiwawa Mora~e qetos u evropskimlistovima. Ustvari, put Franca Vebera na Kosovo vodi prekoMora~e.

• Zna se tvoj udio u pokretawu Vebera za spas Studenicei Mora~e. Koliki je stvarno taj udio sada u Veberovoj akci-ji za spas kosovskih manastira.

Dok dijete ne zapla~e, majka ga se ne sje}a. Ja sam jo{ pri-je pet-{est godina, predvi|aju}i da }e se razbuktati {iptar-sko zlo, kao i hrvatsko-muslimansko koje je onda bilo u punomjeku, skrenuo pa`wu Franca Vebera na ogroman zna~aj srpskognasle|a na Kosovu. Dovoqno je bilo da, prilikom jednog na-{eg susreta kod mene u Parizu, zajedno prelistamo velikukwigu Zadu`bine Kosova, za ~iji izlazak je bio najzaslu`ni-ji na{ pokojni @ivorad Stojkovi}, pa da Veber shvati svu va-`nost te stvari: bio je prosto zabqesnut kako neimarstvomtako i slikarstvom na{ih hramova, wihovom qepotom i du-hovno{}u. Jo{ onda je htio da ide na Kosovo i ~ak je sve bilodogovoreno u saradwi sa Ministarstvom ekologije na ~ijem je~elu tada bio Pavle Todorovi}, ali su ratne prilike i stra-vi~na satanizacija Srba koja je u to vrijeme bijesnila, to ome-le. Me|utim, kako se proqetos, {iptarskom pobunom staonadnositi ma~ Nato-a nad Kosovom, ja i Veber smo se sponta-no ~uli negdje u aprilu, ali je on tada kretao na put u Afri-ku gdje radi na za{titi veli~anstvenih ìvotiwa slonova nateritoriji dràve Togo.

Najzad je do na{eg susreta do{lo, kao {to je to prenio ̀ e-nevski dnevnik Tan, 11 juna u Lozani gdje sam tada boravio ne-koliko dana upravo zbog izlaska moje kwige o Mora~i uizdawu ku}e L’Age d’Homme koju vodi na{ veliki poslenikna poqu izdava~ke djelatnosti, Vladimir Dimitrijevi}, a ~i-


- 303 -

je je glavnoo sjedi{te u tom gradu. Odmah smo se saglasili datreba ne{to preduzeti, da mr`wi i ubila~kom ludilu kojimasu ponovo bili zahva}eni humanisti Zapada u odnosu na Srbe,treba suprotstaviti slike mira, duhovnosti, mudrosti iqepote Boìjih hramova i svetiteqa te sprije~iti da varvar-stvo na{ih humanista ne uni{ti ~ak i ono {to je samo turskovarvarstvo po{tedjelo. Sre}om postojala je ve}, opet zah-vaquju}i naporima @ivorada Stojkovi}a kao i VladimiraDimitrijevi}a, bogato opremqena kwiga na francuskom iwema~kom o kosovskim manastirima, koju sam uru~io zadiv-qenom Veberu.

Dvadeset ~etiri ~asa nakon na{eg rastanka na obali Le-manskog jezera, Veber me pozvao u Pariz, rekav{i mi da je od-lu~io da u pratwi grupe novinara ide na Kosovo. U stvar se,naravno, ukqu~ilo Ministarstvo kulture Srbije koje se po-kazalo na sasvim potrebnoj visini.

Naravno da sam veoma ponosan {to sam doprinio da naKosovo do|e Franc Veber koji je jedna od rijetkih savjestidana{weg Zapada. I {to god da bude sa Kosovom, ~ak i akoNato po~ini zlo~in nad Kosovom, Franc Veber }e svojimzauzimawem za civilizacijsko blago u toj srpskoj pokrajini,u}i u epopeju Kosova, kao {to je ve}, zauzev{i se za Mora~u,u{ao u epopeju Mora~e za koju je rekao najqep{u rije~, na-zvav{i Mora~u katedralom vje~nosti.

Ko }e na sebe uzeti odgovornost da udari na katedraluvje~nosti?

Razgovor vodio Jovan Dujovi},Svetigora, br. 75-77, Usjekovawe, 1998.

- 304 -

Komnen Be}irovi}

VIDAK RAJKOVI],publicista

POZIV NA ODBRANU UGRO@ENE VJE^NOSTIMORAÊ

(Komnen Be}irovi}: L’ETERNITÉ MENACÉE DE LA MORATCHA, Lausanne-Paris, l’Age d’ Homme, 1998)

SSpasite na{e du{e, spasite svoje du{e! Poziv za pomo} -ne s pu~ine ni iz pustiwe, ve} s Mora~e, iz Mora~e. Nad-vila se nad wom avet potopa, potopa ne od stihije, ona tek

naknadno moè sti}i kao osveta, ve} od gusara novog vremena- biznismena, samozvanih tvoriteqa progresa, kupqenika zadolare a prodavaca nevoqnih.

Mora~a – geografska, duhovna i istorijska ki~ma CrneGore, neponovqiv predio, ~iji lik, flora i fauna traju odstvarawa svijeta, kolijevka osnova srpske istorije od jednoghiqadugodi{ta, stjeci{te i àri{te snaga samobitnosti uslozi i bratstvu s drugima, ogwi{te borbe, duhovne ravnote-è pokoqewa {to su pro{la, {to su sada i – to i jest razlogza uzbunu onih {to dolaze, u Mora~i i oko we.

Mora~a – to je rijeka Mora~a, mo}ni arhitekta provalija;kawon Mora~e – najduà i najqep{a ulica Crne Gore; nase-qena dolina s planinskim okruèwem, nerawena prirodausred ve} dosta rana, kutak stare zemqoradwe, sto~arstva ip~elarstva za uspomenu na bajne krajeve u kojima je tekao pra-vi med i pravo mlijeko; stani{te mitova i legendi i saveza sbogom gromovnikom, nosilac i narodnoga mita; manastir Mo-ra~a sa hramom, sada najstarijim sa~uvanim i najva`nijim srp-skim pravoslavnim hramom u Crnoj Gori, a u wemu freske, ame|u wima ciklus o Svetom Iliji i dvije Bogorodice s mla-dencem iz HÀÀÀ vijeka; vodopad Svetigora, arheolo{ko prei-storijsko nalazi{te.

Manastir Mora~a, biser civilizacije u divqini prirode,predodre|en je jo{ od izgradwe hrama Uspewa Bogorodice

- 305 -

1252 godine, koji je sabrao u sebi stilove i kulture Istoka iZapada – zapadne zidare i gr~ke freskopisce – da bude saborvje~nosti i istorije, narodnoga nadawa i po~ivawa. Zbog to-ga, ali i radi pqa~ke – demonski posao uni{tavawa crkve ra-di dobiti po~et je tada – Turci }e 1504 opqa~kati hram iolovni krov s wega. Obnovqen 1574, on }e nastaviti svoju mi-siju stvarawa istorije i kaqewa qudi u duhovne i ratni~kepregaoce: 1608 sabor plemenâ pod rukovodstvom patrijarha Jo-vana za pokretawe oslobodila~ke borbe; 1648 sabor za izborpatrijarha Maksima, koji }e se posvetiti organizovawu otpo-ra azijatskim osvaja~ima; 1820 bitka Mora~ana i susjednih br-|anskih plemena protiv sile od 12 000 Turaka i sva~ijih, isrpskih, prevjernika, poslije koje se wen zapovjednik, Xela-ludin-pa{a, otrovao od sramote za poraz i gubitak 1500 vojni-ka; juna 1877. opet ~uveni poraz turske sile od 30 000 vojnikapod komandom Mehmed Ali-pa{e - slavna stranica vasojevi}-kih ustanika Miqana Vukova i mora~kih branilaca manasti-ra: 2000 ubijenih osvaja~a (komisija koja je trebalo da provje-ri da se vojvoda nije prehvalio izbrojila ih je 700 po vrleti-ma klisure) i vojska koja se u rasulu vra}a natrag. Ovdje ijedno malo ~udo, od onih {to se pripisuju hramovima: mo}nipa{a, koji je sustopice pratio posustalu, gladnu, istjeranusa svoje zemqe ustani~ku vojsku, pogledao je negdje oko Mate-{eva austrijsku vojnu kartu: na woj je dolina Tare uzvodno,kuda su odstupali ustanici bila gre{kom predstavqena – ka-kva zla kob za wega a dobra za ustanike! – kao tjesnac, i on jeustuknuo da upadne u klije{ta i uputio se niz Taru: pohara-}e manastir Mora~u i preko planina izbiti na Bjelopavli-}e da se sjedini sa snagama Sulejman-pa{e; Miqan Vukov je –takva ponuda se ne ispu{ta – okrenuo i on put manastira, dagoni progoniteqa, i u tjesnacu pod manastirom, zajedno sMora~anima i jednom jedinicom Crnogorske vojske, satrotursku silu.

Manastir Mora~a je ~inilac i svjedok mnogih mawih su-koba s Turcima, on je na straì budnoj. On je u~ionica vite-zova uma, hrabrosti i ~asti – crkvenih qudi, kakvi su igumanToma, obnoviteq manastira, arhimandrit Avksentije [un-di}, pop Andrija Dragovi}, arhimandrit Dimitrije Radoje-

Komnen Be}irovi}

- 306 -

vi} – koji je u liku Maùrani}evoga Pastijera poru~io isvome pokoqewu, i nama: „Vas je ova zemqa porodila... Za vasqep{e u svijetu ne ima” – zatim arhimandrit, kasniji mitro-polit Mitrofan; junaka i glavara: vojvode Vuksana Bulatovi-}a, Mine Radovi}a, Mijata Dulovi}a, Mali{e Bu}i}a, VukaLopu{ine i drugih, koji su u{li u narodni ep. Stradawe zato-~nika za krst i slobodu Mora~e, samo je jo{ vi{e dizalomanastir u slavi: patrijarh Jovan zadavqen u Istanbulu, pa-trijarh Maksim obje{en izme|u dva hrasta u Brusi, patrijarhGavrilo dvostruki zato~enik u oba svjetska rata. Hrabri mo-ra~ki ratnici mawe su se pla{ili ginu}i, nego Turci ubija-ju}i: glavu Vuka Lopu{ine Turci su istakli na nik{i}ke zi-dine, ali trup su mu – u straha o~i velike – rasporili da po-traè drugo srce u junaka.

Mora~a, stani{te qudi {to ga je ostvario visoki ideali-zam, odwihala je i pjesnike: starca Miliju, ~ije dvije pjesme,@enidba Maksima Crnojevi}a i Banovi} Strahiwa, ulaze, posavr{enom vo|ewu epske radwe i po etici pjesni~kog vi|ewaqudske sudbine, u riznici svjetske literature, te RadovanaBe}irovi}a Trebje{koga, Matiju Be}kovi}a...

Da dobije novih 750 miliona KW ~asova energije, koja bibila kori{}ena da se napaja Kombinat aluminijuma Podgori-ca, koji je svojim lu~evinama i izmetom ve} uveliko zagadioravnicu Zetu – p~ela vi{e u woj ne moè da opstane – i Ska-darsko jezero, crnogorska vlada i grupa oko we dohvatila sestra{ne poluge neograni~ene vlasti ~ovjeka nad prirodom ivratila se projektu ranijega reìma za izgradwu hidrosiste-ma na Mora~i. Samo taj je reìm ve} bio u~inio nasiqe nadLov}enom i nije se usudio da vodi oholi razgovor s podanici-ma: ko da meni kaè: {ta to radi{? Ovaj se prislonio uz silui ve} traì finansijere i izvo|a~e po svijetu za ~etiri bra-ne na Mora~i.

Najve}a brana, Andrijevo, visine 150 metara zaustavilabi masu vode u duìni od 25 kilometara. Ona bi potpila rije-ku, kawon, klisuru, vodopad, uni{tila floru (a ova je dovo-qan razlog da se od projekta odustane), poremetila faunu, iz-mijenila klimu; voda bi bila navrnuta pod sami manastir, napet metara visine od wegovih temeqa, koje bi podlokala, a u


- 307 -

crkvu unijela vlagu, smrtonosnu za spomenike („Ne dozvoliteni po koju cijenu da se voda primakne va{im spomenicima”,poru~ili su stru~waci koji se brinu za o~uvawe egipatskihspomenika u Luksoru). Kad su [iptari 1902 htjeli da uni{teDe~ane, oni su vodu navrtali samo odozgo; savremeni ru{i-teqi imaju mogu}nost da je navrnu odozdo.

Uz to, rijeka Tara bi bila pokradena dovodom wenih vodana petu branu, na Ko{tanici. Skadarsko jezero bi bilo zagu-{eno bez vode, zaustavqene u jezerima, a Zeta bi ostala beznade na povratak u ìvot; wihov ìvot je siguran samo ako sea`daja na ]emovskom poqu, koja nam pro`drije {to imasmolijepo i nevino, vrati kona~no u bajku.

Osim toga, zapeta vodena bomba – izvrnuto, te~no brdo du-ìne 25 kilometara, visine od 0 do 150 metara, {irine s brdau brdo, koje se na mogu}i zemqotres moè prolomiti od An-drijeva i vodama i materijalom zanavijek uni{tio ostatakklisure i Podgoricu. K tome dodajemo gubqewe vlasti nad di-jelom teritorije: Crna Gora bi kupovala svoju struju od neko-ga iz svijeta; mati~na dràva toga gazde bi – takav je odnossnaga – koristila svaku priliku da joj drì {aku u per~in.

Na kraju, ili na po~etku: oskrnavqena istorija i duh Mo-ra~e, savjest Crne Gore. Ova bi bila sau~esnik u zlo~inu kojine bi nikad zastario, Crna Gora bi prolazila pored mr{e odsvog ubistva, uvijek u sukobu sa `rtvom i sa samom sobom,rawiva od samoprezira. Zar nije u woj ve} po~iweno dovoqnoskrnavqewa, nego s wima treba nastaviti?

Crnogorska javnost – ona koqena {to nijesu klekla predzlatnim teletom - vaqa da stane u savez s braniocim Mora~e:Crkvom, Akademijom nauka i umjetnosti, intelektualcima izCrne Gore, Srbije i svijeta, Svjetskom bankom, koja je odre-kla (istina 1990, prije no je mogla dobiti politi~ke poruke,ni{ta ne jam~i da se ona ne}e obno} predomisliti) da finan-sira ekolo{ko, duhovno i eti~ko samoubistvo Crne Gore.

Progla{ewe Crne Gore za ekolo{ku dràvu bilo je tekdje~ja igra: sigrala se djeca igre u modi, pa {ta? Danas su se tanekada{wa djeca pribila uz jednooke divove, zametnula topuzi traè da im vjerujemo i kada idu s podvalom u ustima.

Komnen Be}irovi}

- 308 -

Prorok sveti Ilija s freske u crkvi Uspewa Bogorodiceje pregrmio mnoge nesre}e, spokojno slijede}i svoju misao oqudskoj sudbini i bdije}i iz hrama nad duhovnim zdravqemMora~e i srpstva: nesre}e su dolazile od po{asti kojima su semogli suprotstaviti Mora~ani i Sveti Ilija Gromovnik, ko-ji lebdi nad Mora~om; prorokovo po~ivalo sada gubi tlo podsobom, nesre}a dolazi odozdo, iz dowega svijeta, od gramzivihala koje ùre na plijen, koje hitaju na pqa~ku.

Autor ove kwige, Komnen Be}irovi}, ima nadu na upor-nost borbe, savjest qudi, me|unarodne stru~wake... Mo`da seglavari lakomi na sramotu mogu povratiti sa zloga puta?

Oslawati se na ustaqeni poredak vrijednosti, to je pre-vi{e optimizma. Nekada je plemstvo, ~ojstvo, moglo biti za-log da }e se imalac apsolutne vlasti nad drugima sam kontro-lisati; upravo nam sa izvora Mora~e dolazi slavni primjervelikodu{nosti: Banovi} Strahiwa. Wegovo odbijawe da upo-trebi apsolutnu vlast nad svojom nevjernom qubom zadivila jei za~udila pedantne Evropqane: jeste zov qudskosti, ali zov.Otad su Evropa i trka~i za wom zaboravili i da se prisje}ajuda je tako ne{to moglo biti.

[to ne zna~i odustati od borbe protiv sila ada: borba jeznak i put slobode i postizawa ciqa.

Ova kwiga, i da nije napisana da se bori protiv najavqenenesre}e, sada bi posluìla za taj ciq.

Ona mora biti prevedena na srpski; ali jo{ boqe: da jesam autor dade u srpskoj verziji, i to upravo ovu kwigu, u ovo-me obimu. Autor je wu pisao kao publicisti~ki rad, a ona sepreobrazila u djelo lijepe kwièvnosti, nije va`no koje vr-ste i kojega roda – svoje vrste i svojega roda: optu`nica, od-brana, poema, elegija, ditiramb, himna, pla~. Djelo je posti-glo pravi obim i pravu mjeru; to se ne smije pre}i. Drugakwiga bi bila druga kwiga, novi poklon za ~itaoce i borce zaMora~u.

Na srpskom jeziku ona ne}e dobro do}i kod sada{weg to-talitarnog reìma u Crnoj Gori, koji je u woj jo{ i dobro za-|enut. To se ne moè ni o~ekivati od reìma koji pod vidomdemokratskih reformi sprema demone da u odre|enom ~asuudare, izudaraju Crnu Goru sjekirom po ciku: po Mora~i, po


- 309 -

mitu, po narodnosti, po slobodi, po dràvi. Huk Mora~e, zoviskona smeta skorote~iocima koje su oni jednooki divovi za-vlastili. Svejedno, vaqana kwiga se ne moè uzaptiti kao vo-da, po }efu ni najbahatijega satrapa.

Prije dva vijeka, Mora~anka Plana Toma{eva Dragovi}je, tu`balicom za ~edom koje su joj Turci bili ugrabili iz na-ru~ja i zadavili u Mora~i, opomenula, prekorila i podstaklamuà i druge Mora~ane da se iz odstupnice pred silom povr-nu – prepuklo im srce – u pobjedu i osvetu nad krvnicima.*

Neka se zbude da i pla~ Komnena Be}irovi}a dozove napodvig!

Stvarawe, januar-maj 1999.

* Vidjeti Petar Petrovi} Wego{, Klorinda srpska, Ogledalo srpsko.

Komnen Be}irovi}

- 310 -

DANIEL VINCEK,botani~ar

SAÛVATI RAZDRAGANU KAMENU QEPOTU: KAWON MORAÊ

Neka, umjesta te{kih gra|evinskih ma{ina, u|u u wegageolozi, botani~ari, biolozi, arheolozi...

NNarodni naziv Platije, wegovog naj~udesnijeg dijela, sli-kovito ukazuje na slojeve plo~a, na naslage aluvijuma ideluvijuma kroz koje su svoj tok dubili veli~anstveni

talasi rijeke Mora~e. Ishodi{te ovih vodenih masa bile sumora~ke planine i okolna brda.

U svom izvori{nom dijelu amfiteatar Mora~e pruào jeuto~i{te stotinama usko~kih familija, a u svom sredi{wemdijelu sa~uvao je u Mora~kom manastiru iskonsko trajawe jed-ne religije, opstanak civilizacije vizantijskog duha.

Najstarija Botani~ka ba{ta svijeta u Padovi nedavno jeproslavila 450 godina neprekidnog trajawa. Manastir Veli-ke Gospojine traje 750 godina. ûvar je vjere, a wegov kawonskloni{te mnogih biqnih vrsta: hajdu~ka oputa, kr~agovina,sabqica, crnogorska mqe~ika, zvon~ac, modro lasiwe, boì-kovina, tisa. Mnoge od biqnih vrsta nijesu jo{ inventarisa-ne. Na tome rade mladi botani~ari. Ovaj posao se mora osmi-sliti i finansijski podràti, jer se ovaj kawon Mora~e stal-no zasipa kamenim odronima i olupinama kamiona.

Kawon je sve vi{e ugroèn buji~nim potocima koji sastrmih ogoqelih starna i platoa, zbog sje~e drve}a, snosemuq, isprano zemqi{te, te sitneòm pune kawon. Danas toreguli{e brzi tok rijeke Mora~e, dok }e u zami{qenim aku-mulacijama ovaj proces taloèwa stalno napredovati. Pro-jektovane brane }e smawiti, ~ak i obustaviti formirawe{qunka i prìne. Spu{tawe i dizawe nivoa vode u akumula-cijama bi}e obiqeèno ru`nim ogoqelim trakama na liti-

- 311 -

cama kawona, kao {to }e erodirati bogate forme wegovihgorskih skulptura.

Kawon je po sebi rezultat rada miliona godina prirode.U wegovim virovima ìvio je bogat ribqi svijet. Uz mawe za-hvate cio kawon, u stawu kakav je danas, mogao bi se osposobi-ti za kajaka{ku atrakciju, kao jo{ jedan izvor turisti~kogprihoda.

Ne ùrimo sa upu}ivawem te{kih gra|evinskih ma{ina uovaj kawon, ali odmah zapo~nimo sa ispitivawem i wegovimsnimawem. Neka ve} sjutra u|u u wega geolozi, botani~ari,biolozi, arheolozi. Neka u|u televizijske i filmske ekipeda zabiqeè ovu razdraganu kamenu qepotu.

Neka i daqe ̀ ivi kawon Mora~e. Neka traje wegov podvigrazigranih mo}i prirode. Da bi mogli i oni poslije nas da mujo{ dugo zadivqeni prilaze i na|u se na wegovim pjeskovitimsprudovima. Sprije~imo da ne bude udavqen mutnim bujicamai otpacima plasti~nih boca, koje }e vrtjeti svoje mrtva~kokolo i opelo potopqenoj qepotici, uni{tenoj zauvijek.

Civilizacija da, ekonomija da, ali neka poìve wegoviendemiti, relikti. Neka ne budu zamijeweni plasti~nim cvi-je}em. [um Mora~e neka nadja~a udare mega decibela i noveplasti~ne polietilen civilizacije.

Avgust, 2002.

- 312 -

Komnen Be}irovi}

SADR@AJ

MORAÂ KAO TVR\AVA SRPSTVA.........................................................5UVODNA RIJE^ FRANCA VEBERA...........................................................7

PREDGOVOR

MORAÂ I ROVCA U PROTEKLIH [EZDESET GODINA...........11ZAVIÂJ KAO VJEÎTO NADAHNU]EIZVOR MORAÊ...............................................................................................32

BORBA ZA SPAS MORAÊ 1987 - 1991.

Budo Simonovi}NEBRIGA I JEZERO OZBIQNO PRETE MORA^KOM MANASTIRU.........................................................................37

Dr Vladislav Vlahovi}ÎJA JE MORAÂ............................................................................................40

Dr Radoman J. \urovi}MORAÛ NA SVETLOST DANA................................................................42

Komnen Be}irovi}DA SE MORAÂ NE UTAMNIÎ..............................................................44

Janko Vujisi}NE PRENAGLITI S MORAÔM................................................................48

Dragomir Be}irovi}PREVISOKA CIJENA ELEKTRANA NA MORAÎ..........................50

Mom~ilo Cemovi}ZA[TO NE KORISTIMO LIM?................................................................53

Dragiwa Kujovi}POGUBNOST PROJEKTA AKUMULACIJE ANDRIJEVO..............55

Branko Kujovi}POTAPAWE ISTORIJSKOG PODRU^JA GDJE JE SVAKI KAMEN OPJEVAN...........................................................................................57

Komnen Be}irovi}SAÛVATI PRIRODNA I KULTURNA DOBRA U DOLINAMA MORAÊ I STUDENICE À...............................................60

- 313 -

Slobodan Rakiti}PISCI BRANE MORAÛ.............................................................................64

In`. Radosav Zekovi}Mr Stevan Vukajlovi}VI[ESTRUKE PREDNOSTI HIDROELEKTRANA NA LIMUNAD ONIM NA MORAÎ......................................................................66

Cane Jani}ijevi}ENERGETIÂRI BI POTOPILI SVE KAWONE I POTPALILI SVE ZALIHE UGQA........................................................68

Prof. dr Sreten Petkovi}MORAÂ U OPASNOSTI............................................................................70

Miroslav Qubisavqevi}DA LI JE MORAÂ PRED UNI[TEWEM?...........................................73

Dr Vladislav Vlahovi}BEZBOLNIJI NAÎN DOBIJAWA STRUJE NA MORAÎ..........78

Momir Vojvodi}MORAÂ SE SELI U PREDAWE?.............................................................81

Momir Vojvodi}VAPAJ IZ PLATIJA......................................................................................84

Momir âbarkapaFATALNA IDEJA............................................................................................86

Komnen Be}irovi}SAÛVATI PRIRODNA I KULTURNA DOBRA U DOLINAMA MORAÊ I STUDENICE ÀÀ..............................................88

Budo Simonovi}KAWON MORAÊ KAO NADAHNU]E SLIKARA VUKA RADOVI]A....................................................................91

Dr Pavle Mijovi}UNI[TEWE VELIÂNSTVENE ZEMQE CRNE GORE.................93

Quba Popovi}[TA HO]E NOVI VARVARI?....................................................................98

Budo Simonovi}NAROD MORAÊ I ROVACA PROTIV POTOPA............................100

Komnen Be}irovi}STRU^WACI UNESKA: NIPO[TO VODA BLIZU SPOMENIKA..................................................................................102

Komnen Be}irovi}

- 314 -

Profesori i asistenti Odjeqewa za Istoriju umjetnosti Filozofskog fakulteta, BeogradAPEL ZA ODBRANU STUDENICE I MORAÊ................................105

Prof. dr Dragoslav Srejovi}TAJNE KAWONA MORAÊ........................................................................108

Kosta âki}PRAÔVJEK U KAWONU MORAÊ.......................................................111

Dragomir Be}irovi}MORAÂ NOVA NEPOTREBNA @RTVA?...........................................116

Batri} Jovanovi}MANASTIR MORAÂ I KAWON MORAÊ NIJESU NIÎJIFEUDI, VE] ZAJEDNI^KA BA[TINA DANA[WIH IBUDU]IH POKOQEWA.............................................................................118

Arh. Radosav Zekovi}Mr Stevan Vukajlovi}PRIRODNA I KULTURNA BA[TINA - @RTVE PROIZVOQNOG DONO[EWA ODLUKA............................................123

OÛVAJMO ZA BUDU]E NARA[TAJE MANASTIR MORAÛ, KAO [TO SU GA ZA NAS OÛVALI NA[I PRECI...................126Slavko @ivkovi}NE PRIREDITE MORAÎ SUDBINU PIVE.....................................129

Bojana Vujanovi}LEPOTA JE EKONOMSKI POJAM.......................................................131

Goran Sekulovi}JEDNODU[NA OCJENA STRU^WAKA: UKUPNA BA[TINA UOPASNOSTI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

Komnen Be}irovi}SVI MISLE]I QUDI NA SVIJETU SU ROD MORA^KOMPROROKU ILIJI...........................................................................................138

Zuko XumhurPLATIJE....................................................................................................141

Prof. dr Aleksandar Dra{kovi}POMILOVAWE ZA MORAÛ...................................................................142

Prof. dr Dejan Medakovi}STUDENICA I MORAÂ KAO SPOMENICI EVROPSKE CIVILIZACIJE..................................................................148


- 315 -

Jovanka Vuja~i}KAWON MORAÊ KAO NADAHNU]E SLIKARA NIKOLE VJUJO[EVI]A..................................................151

Vu~i} Tomovi}QUTICA PO(D)MIRUJE STRUJNE POTREBE..................................154

Jovan Dujovi}SVJETSKI BOJ ZA MORAÛ.....................................................................156

Komnen Be}irovi}RIJE^ O MORAÎ.........................................................................................160

Budimir DubakMANASTIR MORAÂ..................................................................................167Budo Simonovi}Rade Vuki}evi}MRAK NOVE SVETLOSTI....................................................................169

Goran Sekulovi}ZA SVESTRANI PRISTUP PITAWU MORAÊ.............................171

PROGLAS ZA SPAS MORAÊ..................................................................173

Momir âbarkapaJEDINA ZA[TITA ODUSTAJAWE OD GRADWE............................176

Vuksan Simonovi}

BEZBROJ PITAWA KOJA ÊKAJU ODGOVORBROJ......................178

Veselin Bato \urovi}U KAWONU MORAÊ U ÔVJEKU SE BUDI ISKONSKIOSJE]AJ PRIPADNOSTI PRIRODI..................................................180

Dragan Laki}evi}VAPAJ S MORA^KOG KOCA..................................................................183

Komnen Be}irovi}URA\ENA ALTERNATIVNA RE[EWA SE KRIJU OD JAVNOSTI.................................................................................................186

OPREZNO S MORAÔM..............................................................................190

Ilija Laku{i}MO@E LI GAVRAN PREHRANITI ILIJU?......................................192

Branko Kujovi}VISOKA LU^NA BRANA I RIZICI...................................................194

TEK [TO SAVLADASMO BESPU]E, VE] NAM PRIJETI JEZERO.......................................................................................198

- 316 -

Komnen Be}irovi}

Momir Vojvodi}NEOSNOVANE OPTU@BE NA RAÛN BRANILACA MORAÊ............................................................................200

Labud Dragi}NEÂSTIVI NA MORAÎ.......................................................................205

Boò Kova~ADVOKATI NA[EG SAMOUBISTVA.................................................209

Kosta Radovi}ODBRANA OD ZLE SUDBINE..................................................................211

Momir Vojvodi}KAD SE NE SHVATA POTOP....................................................................213

Franc VeberMILOST ZA MORAÛ.................................................................................217

Gojko Boòvi}HRANITI I BRANITI PROROKA........................................................219

Tatjana Pejovi}Mr Aleksandar îlikovMANASTIR MORAÂ KAO DIO OP[TE ÔVJEÂNSKE BA[TINE....................................................222

Slobodan \ukanovi}ZAGOVORNICI POTOPA GLUVI NA SVE, SEM NA KILOVATE....................................................................................226

Matija Be}kovi}POTOP KAO JEDINA NADA...................................................................229

NARODNI SABOR ZA SPAS MORAÊ: VELIKU MORA^KU

SVETIWU BRANIMO DA BI OSTALI VELIKI...........................231

Boìdar Milo{evi}Stanko Papovi}NARODNI ZBOR ZA SPAS KAWONA I MANASTIRA MORAÊ: NAROD KOJI UNI[TAVA SVOJE SPOMENIKE, LI[AVA SE PRO[LOSTI I BUDU]NOSTI.................................234

TELEGRAMI.....................................................................................................238

Boìdar Filipovi}LOV]EN NASAMAREN, MORAÛ ZAUZDAVAJU?........................240

Labud Dragi}ÛDESNA ZEMQA PRVOG ̂ OVJEKA...................................................243


- 317 -

Franc VeberMORAÂ KATEDRALA VJE^NOSTI....................................................248

Momir âbarkapaSVETSKA BANKA ODUSTAJE DA FINANSIRA PROPAST MORAÊ.....................................................................................255Komnen Be}irovi}Eu|enio F. LariSVJETSKA BANKA OSJETQIVA NA QEPOTE MORAÊ...........257

Slavko Vuka{inovi}PO[AST POLITI^KE INDUSTRIJE................................................260

Prof. dr Branislav M. ]iri}UGRO@EN OPSTANAK PRIRODNOG I DUHOVNOG BLAGA CRNE GORE..............................................................264

Luka Malikovi}KO PRODAJE NA[U ZEMQU...................................................................269

Momir âbarkapaMINISTAR NE RAZUME MORAÛ......................................................256

Komnen Be}irovi}SA MORAÔM U EVROPU.........................................................................274Vjera Vukovi}POTAPAWE NEBESKIH VRATA..........................................................280

DODATAK

Komnen Be}irovi}OSTRVQENOST NA MORAÛ................................................................287PETICIJA ZA OÛVAWE MORAÊ: ZEMQE, REKE, MANASTIRA.....................................................................................292

Dragan Laki}evi}

SVETIONIK VERE I KULTURE.............................................................294

Jovan Dujovi}MORAÂ KAO SVJETSKA VRIJEDNOST............................................297

Vidak Rajkovi}POZIV NA ODBRANU UGRO@ENE VJE^NOSTI MORAÊ.......305Danijel VincekSAÛVATI RAZDRAGANU KAMENU QEPOTU: KAWON MORAÊ.................................................................................311

Komnen Be}irovi}

- 318 -

POSEBNO IZDAWE POVODOM 750 GODINA MANASTIRA MORAÊ

S blagoslovom

Wegovog Visokopreosve{tenstva Mitropolita Crnogorsko-primorskog Amfilohija

Komnen Be}irovi}ODBRANA MORAÊ OD POTOPA

Izdava~SVETIGORA

Izdava~ka ustanova Mitropolije Crnogorsko-primorske

Za izdava~aProtojerej Radomir R. Nik~evi}

Kompjuterska obradaMiomir Kra~kovi}

Tira`500

[tampaPRINT - Podgorica

Documents

45778940 Odbrana Morace Od Potopa