251

แผนบรหารการสอนประจาบทท� 7

เน�อหาประจาบท บทท� 7 การรวบรวมและเกบตวอยาง เคร�องมอท�ใชในการเกบรวบรวมตวอยาง การรกษาสภาพตวอยางสตว ระเบยบวาดวยการเขาไปศกษาหรอวจยทางวชาการในพ.นท�อนรกษ ปฏบตการท� 12 การรกษาสภาพตวอยางสตว บทสรป คาถามทบทวน เอกสารอางอง

วตถประสงคเชงพฤตกรรม เม�อเรยนจบบทเรยนน.แลว นกศกษาจะมความสามารถในเร�องตอไปน.

1. อธบายความหมายของตวอยาง 2. อธบายความสาคญของการรวบรวมและเกบตวอยาง 3. อธบายวธการรวบรวมและเกบตวอยาง 4. อธบายวธการรกษาสภาพตวอยางสตว 5. อธบายการใชเคร�องมอท�ใชในการเกบรวบรวมตวอยาง 6. อธบายระเบยบวาดวยการเขาไปศกษาหรอวจยทางวชาการในพ.นท�อนรกษ 7. เขยนโครงการวจยเพ�อเขาไปศกษาหรอวจยทางวชาการในพ.นท�อนรกษ

วธการสอนและกจกรรม

1. บรรยาย อภปราย และซกถามระหวางการเรยนเปนรายบคคลในหวขอพฤตกรรมของสตว

2. แบงกลมนกศกษาเพ�อทาปฏบตการ อภปรายหนาช .นเรยน และงานท�ไดรบมอบหมายเปนการบาน

252

ส�อการเรยนการสอน

1. เอกสารประกอบการสอน 2. โปรแกรมสาเรจรปและคอมพวเตอร 3. อนเทอรเนต 4. ภาคสนาม

การวดผลและการประเมนผล

1. ตรวจสอบการเขาช .นเรยนและความสนใจการฟงคาบรรยาย 2. การซกถามระหวางเรยน 3. สงเกตทกษะการทาปฏบตการ 4. การอภปรายหนาช .นเรยน 5. สอบเกบคะแนนกอนทาปฏบตการ ระหวางทาปฏบตการ และหลงทาปฏบตการ 6. ตรวจรายงานปฏบตการ และการบาน

253

บทท� 7 การรวบรวมและเกบตวอยาง

จากการศกษารายวชาสตววทยาท�ผานมาจะเหนไดวา ตวอยางสตว (animal specimen) มความสมพนธเก�ยวของกบเน.อหาท .งหมด ดงน .นการศกษาสตววทยาจงใหความสาคญในการรวบรวมและเกบตวอยาง จากหลกฐานจากศกษาทางสตววทยาทาใหทราบวามการรวบรวมและเกบตวอยางมาต .งแตสมยกรกโบราณจนมาถงปจจบน ซ�งเคร�องมอและวธการรวบรวมตวอยางท�ใชในการศกษาจะแตกตางกนไปในแตละยคสมย แตมวตถประสงคเดยวกน คอ ใชเปนตวอยางอางองทางอนกรมวธาน (reference collections หรอ voucher specimens) โดยนกอนกรมวธานจาแนกชนดของตวอยางส�งมชวตหลายลกษณะตามลาดบของการเกบตวอยาง เชน ตวอยางตนแบบแรก (holotype) เปนตวแทนของส�งมชวตเพยงตวอยางเดยวท�มลกษณะมาตรฐานของชนดอยางชดเจน ถอเปนตวอยางตนแบบท�มความสาคญท�สด ลาดบตอมา คอ ตวอยางคตวอยางตนแบบ (isotype) เปนตวอยางยอยของตวอยางตนแบบแรก ถดมาเปนตวอยางเคยงตวอยางตนแบบ (paratype) ซ�งเปนตวแทนตวอยางตนแบบแรก โดยตองอางองในเอกสารวชาการพรอมกบตวอยางตนแบบแรก และตวอยางใหมแทนตวอยางตนแบบ (neotype) เปนตวแทนท�ทาข.นใหมเพ�อเปนตวอยางตนแบบ เน�องจากตวอยางตนแบบแรกถกทาลายหรอสญหาย เปนตน ซ�งตวอยางเหลาน.จะถกใชเปนตวแทนในการอธบายลกษณะของสตวชนดน .น ๆ ดงน .นสมบรณและความถกตองของตวอยางจงมความสาคญมากในการศกษา เน�องจากขอมลเหลาน.จะถกใชในการอางองทางวทยาศาสตร โดยแหลงท�ไดมาซ�งตวอยางท�ดท�สดในประเทศไทยจะอยในเขตพ.นท�อทยานแหงชาต ในการศกษาบทน.มวตถประสงคเพ�ออธบายเคร�องมอท�ใชในการเกบรวบรวมตวอยาง การรกษาสภาพตวอยางสตว และระเบยบวาดวยการเขาไปศกษาหรอวจยทางวชาการในพ.นท�อนรกษ รวมไปถงตวอยางการเขยนขอเสนอโครงการวจยเพ�อขออนญาตเขาไปทาการศกษาหรอวจยทางวชาการในพ.นท�อทยานแหงชาต เพ�อใหมความรพ.นฐานและสามารถเขยนขอเสนอโครงการวจยไดถกตองตามระเบยบของกรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช เคร�องมอท�ใชในการเกบรวบรวมตวอยาง เน�องจากสตวสามารถอาศยไดท .งบนดน ใตดน ในน.า อากาศ แหลงอาศย โรงเรอน หรออยตามรางกายของส�งมชวต นอกจากน.เวลาในการหาอาหารของสตวกมความหลากลาย โดยบางชนด

254

ออกหาอาหารในเวลากลางวน (diurnal animals) เชน นก สตวเล.ยงลกดวยน.านมขนาดใหญ ผเส.อ มด และผ.ง เปนตน และบางชนดออกหาอาหารในเวลากลางคน (nocturnal animals) เชน คางคาว ผเส.อกลางคน และดวงตางๆ เปนตน แตสตวบางชนดจะพบเฉพาะในฤดกาลใดฤดกาลหน�งเทาน .น ดงน .นการเกบรวบรวมตวอยางของสตวจงมความจาเปนตองใชเคร�องมอท�ใชในการรวบรวมตวอยางหลายชนด ไดแก สวงจบและตาขาย (nets) ขวดสารเคมฆา (poison bottles) กบดก (trap) บนทกประจาตวของตวอยาง และภาชนะเกบตวอยาง 1. สวงจบและตาขาย สวงจบ (ภาพท� 7.1) มลกษณะเปนถงผาและมดามถอ โดยดามถออาจเปนไมหรอทอพวซลกษณะกลมมขนาดเสนผาศนยกลางประมาณ 1 น.ว และยาวประมาณ 1 เมตร สวนถงสวงเปนผาโปรง เชน ผามง หรอผาท�มตาหางกวาผาธรรมดา กนถงมลกษณะสอบลงและควรลกประมาณสองเทาของเสนผาศนยกลางของปากถง สวงจบม 3 ชนดหลก คอสวงจบในอากาศ (aerial net) และสวงจบแมลงในน.า (water net) และสวงตกแพลงกตอน (plankton net) นอกจากน.ยงสามารถใชตาขายขงเพ�อจบนก คางคาว หรอแมลง และยงใชแหในการจบสตวน.า

ภาพท� 7.1 สวงจบ

(ท�มา: Borror et al., 1989)

255

2. ขวดสารเคมฆา เน� องจากสตวท�เกบรวบรวมมาไดไมสามารถนามาศกษาไดทนท ดงน .นการทาใหตวอยางสลบหรอตายจงจาเปนตองอาศยขวดสารเคมฆา (ภาพท� 7.2) โดยขวดท�ใชควรมขนาดตาง ๆ กนเพ�อฆาสตวท�มขนาดตางกน ในทางปฏบตมกนยมใชขวดปากกวาง ฝาเกลยวพลาสตก และใส เพ�อจะไดมองเหนตวอยางท�อยในขวดงาย ซ�งสารเคมท�นยมใชในปจจบน คอ สารเอทธล อะซเตท (ethyl acetate) คารบอนเตตระคลอไรด (carbon tetrachloride) อเทอร (ether) และคลอโรฟอรม (chloroform) การเตรยมขวดฆาแมลงทาไดโดยเทสารเคมลงท�กนขวด ใชสาลปดทบไวใหมความหนาประมาณ 1 เซนตเมตร เทปนพลาสเตอรทบประมาณ 2 เซนตเมตร วางกระดาษกรองทบ สาหรบฝาขวดดานในเอากระดาษกรองอดไวเพ�อชวยในการดดความช.น และกนขวดพนดวยกระดาษกาวเพ�อกนขวดแตกกระจาย ตดฉลากขางขวดดวยคาวา สารเคมมพษเพ�อฆาตวอยางสตว โดยขวดสารเคมฆาสามารถใชไดประมาณ 2 – 3 เดอน หรอสงเกตระยะเวลาการตายของตวอยางหากชาลงใหเทสารเคมเพ�มได

ภาพท� 7.2 ลกษณะของขวดสารเคมฆา (ท�มา: Borror et al., 1989)

3. กบดก กบดก (ภาพท� 7.3) เปนเคร�องมอรวบรวมตวอยางวธการหน�งท�ผเกบตวอยางไมจาเปนตองไปตามหาตวอยางเอง แตใชอปกรณท�พฒนาข.นเพ�อลอหรอดงดดสตวใหเคล�อนเขาหา เม�อสตวเขามาแลวจะไมสามารถหลดออกไปได โดยเหย�อท�ใชลอหรอดงดดข.นอยกบพฤตกรรมการกนของสตว เชน เหย�อท�เปนของเนาเป�อย เน.อสด น.าหวาน และผลไม เปนตน นอกจากอาหารแลวยงใชแสงไฟเปนกบดกลอสตวไดอกดวย เชน กลมของแมลงท�ชอบเลนแสงไฟ เปนตน

256

กบดบแบบเหย�อลอ

กบดกแบบขดร

กบดกแบบใชแสง

ภาพท� 7.3 กบดก (ท�มา: Borror et al., 1989)

257

4. บนทกประจาตวของตวอยาง การบอกรายละเอยดเก�ยวกบสตวท�เกบรวมรวบมาไดเปนส�งสาคญ โดยเฉพาะเก�ยวกบสถานท�จบ วน เดอน ป ท�จบ ถ�นท�อาศย กระดาษท�ทาฉลากเปนกระดาษสขาวขนาดมความเหมาะสมแตกตางกนตามชนดของตวอยาง 5. ภาชนะเกบตวอยาง ควรทามาจากวสดท�ปดมดชด เชน ขวดแกว กลองไม และกลองพลาสตก เปนตน เพ�อปองกนความช.นหรอสตวอ�นเขาไปทาลายตวอยางท�เกบไวได ตลอดจนการระเหยของสารเคมรกษาสภาพตวอยาง หากเปนกลองพ.นกลองควรบรรจไมคอรก สาล หรอแผนยาง เพ�อใหเขมปกตวอยางหรอวางตวอยางลงได กอนนามาใชควรทาความสะอาดและเชดดวยสารเคมกนเช.อรา เชน ฟนอล (phenol) หรอครโอซอล (creosol) สารเคมท�ใชกนมาก คอ ลกเหมน (naphthalene) การรกษาสภาพตวอยางสตว การเกบรกษาตวอยางสตวนอกจากนยมดองในสารละลายฟอรมาลนท�มความเขมขนรอยละ 10 หรอในสารละลายเอทล แอลกอฮอลท�มความเขมขนรอยละ 70 แลว การเกบรกษาตวอยางสตวดวยวธการแชแขงจดเปนอกวธท�นยม เพราะงายตอการเกบรกษาสภาพตวอยาง นอกจากน.ยงสามารถเกบรกษาตวอยางดวยวธการทากระดก การดองใส และการทาตวอยางแหง

1. การทากระดก การทากระดกมประโยชนในการศกษาทางดานกายวภาคของโครงกระดกของส�งมชวตม

หลกการในการศกษา คอ การแยกช.นสวน การตม การแช และการตอ โดยการแยกช.นสวนเปนการเลาะเน.อเย�อออกจากกระดกในแตละโครงสรางออกท .งหมด กอนนากระดกเหลาน. ไปตมดวยผงซกฟอก เพ�อชวยในการกาจดไขมนและเศษเน.อเย�อออกจากโครงกระดก ตอจากน .นจงทาใหโครงกระดกท�ไดท .งหมดไปทาใหมสขาวข.นดวยสารละลายไฮโดรเจน เปอรออกไซด (hydrogen peroxide) เปนระยะเวลาประมาณ 12 – 48 ช �วโมง หลงจากน .นใหตากแดดใหแหง กอนนาตวอยางกระดกไปจดเรยงตอกน โดยมลวดเปนตวเช�อมและกาวเปนตวประสาน

2. การดองใส การดองใสเปนวธการรกษาสภาพตวอยางวธการหน�ง สามารถทาเพ�อใชในการศกษา

โครงกระดกของสตวท�มขนาดเลกหรอสตวท�ไมสามารถทาเปนกระดกแหงได แตสตวเหลาน .นตองมกลามเน.อไมหนามากหรอมความหนาไมเกน 2.5 เซนตเมตร ทาโดยนาตวอยางสตวท�ตองการจะดองใสมาทาใหสลบหรอทาใหตายดวยสารเคมหรอการแชแขงกอนนาตวอยางสตวมาขอดเกลดหรอ

258

ลอกหนงออก ทาความสะอาดกอนยายมาแชในน. ายาคงสภาพท�มอตราสวน 9 : 1 ระหวางสารละลายไฮโดรเจน เปอรออกไซด (H2O2) ท�มความเขมขนรอยละ 3 กบสารละลายโพแทสเซยม ไฮดรอกไซด (potassium hydroxide หรอ KOH) ท�มความเขมขนรอยละ 2 เปนเวลาประมาณ 1 – 2 วน หรอจนกวาสของกลามเน.อตวอยางจะเปล�ยนเปนสขาวซด ยายตวอยางสตวมาแชในสารละลายอลเชยน บล (alcian blue) เพ�อยอมสวนท�เปนกระดกออนเปนเวลาประมาณ 1 – 2 วน หรอจนกวาบรเวณโคนครบและเบาตาของตวอยางจะเปล�ยนเปนสฟา นาตวอยางมาแชในสารละลายโพแทสเซยม ไฮดรอกไซดความเขมขนรอยละ 2 เปนเวลาหลายวนจนกวาจะเร�มเหนกระดกสนหลงของตวอยาง ซ�งระยะเวลาในการแชจะแตกตางกนตามขนาดของตวอยาง ดงน .นควรเปล�ยนสารละลายโพแทสเซยม ไฮดรอกไซดทกวน หลงจากเหนโครงรางกระดกภายในของตวอยางชดเจน ยายตวอยางมาแชในสารละลายแอลซาลน เรด เอส (alizalin red S) จนกวากระดกท .งหมดจะตดสแดง นาตวอยางมาแชในสารละลายกลเซอรน (glycerine) ผสมกบสารละลายโพแทสเซยม ไฮดรอกไซดความเขมขนรอยละ 0.5 ในอตรสวนตาง ๆ ไดแก 1 : 3, 1 : 1 และ 3 : 1 ข .นตอนละประมาณ 2 วน ตามลาดบ กอนยายตวอยางมาแชในสารละลายกลเซอรนท�ใสไทมอล (thymol) อกประมาณ 7 วน จดตาแหนงของตวอยางในภาชนะท�ปดสนทและบรรจกลเซอรนไวแลว

3. การทาตวอยางแหง การทาตวอยางแหงวธน.มกจะใชกบสตวท�มโครงรางแขงภายนอก ไดแก โครงรางของ

ปะการง กลมของสตวขาขอ เปลอกหอย เมนทะเล เปนตน โดยตองนาเอาสวนท�สามารถเนาเป�อยออกใหหมดหรอทาใหแหงดวยระดบความรอนท�เหมาะสม หรอเอาฟอรมาลนท�มความเขมขนสงเขาไปแทนท� ตวอยางเชน การทาแหงตวอยางแมลง (ภาพท� 7.4) โดยวธการปกเขมแมลงจะปกเขมจากดานหลงทะลทองใหเขมอยในแนวด�งหรอตวแมลงอยในแนวต .งฉากกบเขมเสมอ หลงจากน .นใหจดระเบยบรางกายของแมลง โดยมรายละเอยดการปกตางกนในแมลงแตละกลม เชน กลมผเส.อ ใหปกเขมตรงบรเวณอกระหวางฐานปกคหนา ใหกางปกคหนาจนกระท �งขอบปกหลงกางต .งฉากกบลาตว ดงปกคหลงไปขางหนาเลกนอยและใหขอบปกหนาอยใตขอบปกหลงของปกคหนา กลมผ.ง แมลงชปะขาว และแมลงวน ใหปกเขมตรงบรเวณระหวางฐานปกคหนา โดยใหเย.องไปทางขวาเลกนอย และใหกางปกคหนาจนกระท �งขอบปกหลงกางต .งฉากกบลาตว ดงปกคหลงไปขางหนาเลกนอยและใหขอบปกหนาอยใตขอบปกหลงของปกคหนา กลมมวน ใหปกตรงแผนสามเหล�ยมกลางหลงโดยใหตาแหนงท�ปกอยใกลฐานสามเหล�ยม และเย.องไปทางขวาเลกนอย และไมกางปกกลมต lกแตน แมลงสาบ และจ.งหรด ใหปกตรงบรเวณสวนทายของโพรโนทมโดยเย.องไปทางขวาเลกนอย ใหกางปกคหลงจนกระท �งขอบปกหนากางต .งฉากกบลาตว ดงปกคหนาไปขางหนาเลกนอย และใหยกข.นเลกนอยจนกระท �งปกคหนาและหลงไมเกยทบกนเหมอนปกผเส.อ หรออาจไม

259

กางปก เปนตน หากเปนแมลงท�ขนาดเลกจะผนกแมลงดวยกระดาษรปสามเหล�ยม (card point) แทนการปกเขมบนตวแมลง โดยตดกระดาษเปนรปสามเหล�ยมฐานกวาง 3 – 4 มลลเมตรและยาวประมาณ 8 – 10 มลลเมตร ในการผนกแมลงใหเอาเขมปกท�ฐานของกระดาษสามเหล�ยม เอาปลายแหลมของกระดาษแตะกาวเลกนอย แลวนาไปตดกบดานขางอกขวาของแมลง

ภาพท� 7.4 การทาแหงตวอยางแมลง (ท�มา: Gullan and Cranston, 2000)

การเขยนโครงการวจยเพ�อขอเกบตวอยางในพ�นท�อนรกษ เน�องจากทรพยากรความหลากหลายทางชวภาพของประเทศเปนส�งสาคญ ประเทศไทยจงมการจดต .งพ.นท�อนรกษและพ.นท�สงวนไวมากมาย ซ�งการเกบตวอยางในพ.นท�เหลาน.จาเปนตองทราบระเบยบตาง ๆ ท�เก�ยวของเพ�อประโยชนของผทาวจยหรอรวบรวมตวอยาง ปจจบนประเทศไทยยงถอปฏบตตาม “ระเบยบกรมปาไม วาดวยการเขาไปศกษาหรอวจยทางวชาการในพ.นท�ปาไม

260

พ.ศ. 2542” พรอมตองเสนอโครงการวจยตามระเบยบกรมปาไม (ภาคผนวก ก) และแนบโครงการวจยท�ผานการพจารณาตามระเบยบกรมปาไม (ภาคผนวก ข) โดยสวนประกอบของโครงการวจยเพ�อเกบตวอยางในพ.นท�อนรกษตองประกอบไปดวยสวนตาง ๆ รวมท .งส.น 11 หวขอ โดยแตละหวขอตองมความชดเจนและมรายละเอยดครบตาม “ระเบยบกรมปาไม วาดวยการเขาไปศกษาหรอวจยทางวชาการในพ.นท�ปาไม พ.ศ. 2542” ดงน. 1. ช�อเร�อง ใหระบช�อโครงการวจยท .งภาษาไทยและภาษาองกฤษ 2. ช�อหวหนาโครงการและคณะ ใหระบช�อหวหนาโครงการและผรวมโครงการทกคน ตลอดจน

ตาแหนงและสถานท�ทางาน 3. ช�อหนวยงานท�ทาการวจย (ถาม)

3.1 ใหระบหนวยงานท�ทาการวจย 3.2 ใหระบช�อหนวยงานท�รวมโครงการวจย

4. ช�อสถาบนทางวชาการหรอหนวยงานราชการในประเทศไทยท�รบรองและรวมรบผดชอบโครงการวจย กรณท�ผขออนญาตเปนชาวตางประเทศหรอบคคลท �วไปหรอองคกรเอกชน ใหระบช�อสถาบนทางวชาการหรอหนวยงานราชการในประเทศ ซ�งจะเปนผควบคม ดแล ใหผดาเนนการวจ ยปฏบตตามระเบยบของกรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช ตามระยะเวลาท�กาหนด

5. ระยะเวลาดาเนนการ ใหระบระยะเวลาในการดาเนนการศกษาวจยต .งแตตนจนส.นสดโครงการ และเวลาท�จะเขาไปศกษาวจยในพ.นท�ปาอนรกษ ท .งน. กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช สงวนสทธ qท �จะตดลดเวลาท�จะเขาไปศกษาวจยในพ.นท�อนรกษตามความเหมาะสม

6. สถานท�ดาเนนการ ใหระบสถานท�ดาเนนการวจย (วาอยในเขตพ.นท�ปาเพ�อการ อนรกษประเภทใดท�กรมอทยานแหงชาตฯ ควบคม ดแลอย) 7. หลกการและเหตผล ใหช.แจงหลกการและเหตผลในการวจยโดยละเอยด 8. วตถประสงคของโครงการวจย ใหระบวตถประสงคท�สาคญเปนขอ ๆ 9. วธดาเนนการ ใหบรรยายวธการ ข .นตอน และตารางเวลาดาเนนการ

ตลอดจนขอบเขต สถานท�ท�ทาการวจยในการดาเนนการโครงการวจยโดยละเอยดหากผขออนญาตประสงคจะขอเกบตวอยางทรพยากรธรรมชาตจะตองระบเพ�มเตมดงน.

261

(1) ใหระบจานวน ชนด ขนาด ปรมาณและวธการเกบตวอยางให ชดเจน

(2) ใหระบเหตผลความจาเปนในการจดเกบตวอยาง (3) หากประสงคจะนาตวอยางออกนอกประเทศ ตองระบ

เหตผลความจาเปน และสถานท�ท�จะนาไปศกษาวจยโดยละเอยด

(4) ใหระบวธการจดการกบสวนหรอซากของตวอยางท�เหลอจากการวจ ย หากมโครงการหรอกจกรรมยอยภายใตช�อโครงการวจยท�เสนอตองแยก อธบายวธการ และสถานท� ตลอดจนข .นตอนการดาเนนการโดยละเอยด เสมอนหน� งเปนโครงการเอกเทศในแตละโครงการ ท .งน. กรมอทยานแหงชาต สตวปาและพนธพช สงวนสทธ qท�จะตดลดพ.นท�วจยและจานวนตวอยางท�ขอเกบลงตามความเหมาะสม

10. ผลท�คาดวาจะไดรบ ใหระบประโยชนท�จะไดรบจากดาเนนการโครงการวจย 11. งบประมาณดาเนนการและแหลงทน ใหแจงรายละเอยดงบประมาณตามหมวดรายจายแยก

แตละกจกรรม/โครงการ เปนรายป จนเสรจส.นโครงการ ตลอดจนแจงแหลงทนดาเนนการและแจงสถานภาพ เพ�อใหทราบวาไดรบการอนมต เ ง น ท น แ ล ว ห ร อ ไ ม ประการใด

บทสรป ตวอยางสตวเปนหลกฐานในศกษาดานอนกรมวธาน ซ�งเปนรากฐานของการศกษาศาสตรอ�น ๆ ในสาขาวชาชววทยา เพ�อใหตวอยางสตวท�เกบรวมรวบไดอยในสภาพสมบรณท�สด จงควรคานงถงการเลอกเคร�องมอท�ใชในการรวบรวมและเกบตวอยาง วธท�เหมาะสมในการรกษาสภาพตวอยางสตว และตองความเขาใจถงระเบยบกรมปาไม วาดวยการเขาไปศกษาหรอวจยทางวชาการในพ.นท�ปาไม พ.ศ. 2542 รวมไปถงวธการเขยนขอเสนอโครงการวจยเพ�อขออนญาตเขาไปเกบรวมรวมตวอยางในพ.นท�อนรกษและพ.นท�สงวนของกรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช

262

คาถามทบทวน จงเขยนโครงการวจยเพ�อขอเกบรวบรวมตวอยางในพ.นท�กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช พรอมบอกหลกการท�เลอกเคร�องมอท�ใชในการเกบรวบตวอยางและเหตผลท�เลอกวธการรกษาสภาพตวอยางสตว เอกสารอางอง Borror, D.J., Triplehorn, C.A. & Johnson, N.F. 1989. Study of Insects, 6th ed. USA:

Saunders College Publishing. Gullan, P.J. & Cranston, P.S. 2000. The Insects: An Outline of Entomology, 2nd ed.

Oxford: Blackwell Science.