ธรรมขนตนอาจารย สจนต บรหารวนเขตต

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา

เราแตละคนคงจะมความคด และความเขาใจ ในเรองของชวตไมเหมอนกน ชวตคออะไร เรามาจากไหน ตวเรามจรงหรอ

คำาตอบทแทจรง และถกตองทสด คงไมมใครตอบได นอกจากพระปญญาคณของพระอรหนตสมมาสมพทธเจาททรงคนพบสจจธรรมเหลานน และทรงแสดงแกพทธบรษท ทำาใหสาวกทงหลายสามารถประจกษแจงสจจธรรมตามททรงตรสร ได ชาวพทธบางกลม ไมสนใจศกษาพระธรรมโดยละเอยด เพราะคดวายากเกนไป บางกลมกเขาใจผดวา พระธรรมเปนเรองงายๆ โดยเฉพาะผทมการศกษาสง อาจจะเขาใจวาพระธรรมคำาสอนมเพยง เรองทำาความด ละความชวทำาจตใจใหผองแผวบรสทธเทานน

พระธรรมคำาสอน เปนความจรงทพระอรหนตสมมาสมพทธเจาทรงตรสรดวยพระปญญาระดบ "สมมาสมพทธะ" เมอเราเปนสาวกเปนพทธบรษท กจะตองศกษาตามคำาสอนทพระพทธองคทรงเทศนา โดยไมนำาพระธรรมไปเทยบเคยงกบวชาการทางโลก และไมคาดคะเนเรองของธรรมไปตางๆนานา ตามความนกคดของแตละคน ซงมกจะมพนฐานมาจากการศกษา การเรยนร ทเคยสะสมมา มฉะนนเราจะไมสามารถเขาใจความละเอยด ลกซงของพระธรรมได และยงคงเปนผไมรความจรงเกยวกบตวเรา และทกสงทกอยางทปรากฏในชวตประจำาวนอยนนเอง

เราลองมาคนหาคำาตอบกนวา ชวตคออะไรกนแน และ "พทธธรรม" จะเปน ทพงของชวต ไดอยางไร

ทกวนนเราอยในโลกของ ความคด และ ความจำา วามตวเรา มแขน ขา ปอด หวใจ ฯลฯ รวมทงมคนอนรอบตวเรา เชน พอแม ญาตพนอง สาม ภรรยา สตว สงของ นาคดวาตวเราจรงๆ ทมแขน ขา ปอด หวใจรวมทงอวยวะตางๆทวรางกายมหรอไมพอแม ญาตพนอง สาม ภรรยา ของเรา มจรงและเปนของเราจรงหรอไม

ลองจบท "แขน" ของคณดสวา กระทบอะไร จะบอกวา กระทบ "แขน" หรอเปลา ลองหลบตา แลวจบท "แขน" อกสกครงวา จรงๆแลว กระทบอะไรบางคนอาจบอกวา กระทบ ความออนนม (ถาแขนของคณ นม อยางนน) บางคนอาจ

บอกวา กระทบ ความแขง (ถาแขนของคณไมนม แตผวแหงแตก มเนอนอย) บางคนอาจบอกวา กระทบ ความเยน (ถาคณอยในหองแอร เยนเฉยบ) บางคนอาจบอกวา กระทบ ความอน (ถาตวคณอนๆ เพราะเปนไข ตวรอน)

เหนไหมวา คณไมไดกระทบ "แขน" จรงๆ แตเปน ความออน แขง เยนหรอรอนตางหาก ทเคยคดวา เปน "แขน" เพราะเคยไดเหน แลวจำาไว เคยไดจบตอง แลวจำาไว

คราวน ลองหลบตาอกครง คณ "เหน" อะไรบาง เหนแต "ความมด" ใชหรอไมพอลมตามความสวาง และสสนตางๆ ปรากฏ เปนรปทรงหลากหลายคราวนหลบตาอกครง แลวลองนกดสวา เมอสกคร (ตอนลมตา) เหนอะไรบางคณอาจบอกไมไดทงหมดทคณไดเหนเพราะจำาไมไดหมด

ความจรงกคอตอนทคณ "เหน" จรงๆ (ลมตา) กบตอนทคดวา "เหนอะไร" (หลบตา แลวคด) ตางกน แตในชวตประจำาวน ขณะทไมหลบ คณลมตาเกอบตลอดเวลาจงดเหมอนวา คณเหนสงนนสงน เหนคน เหนวตถความจรงกคอ คณเหนเพยง"สตางๆ" แลวคดตอวาเปน "คน" เปน "วตถ" เปนสงตางๆ เพราะวา คณเคยเหน แลวจดจำาไววา สงทคณเหน เรยกวา "คน" หรอวตถสงของตางๆมากมาย

คณรวาเปน สงหนงสงใด เพราะเคยไดเหน เคยไดรมากอน แลวจดจำาไดถาเหนสงทไมเคยไดเหน ไมเคยไดรจกมากอน กจะไมรวา สงนนเปนอะไรนอกจากจะร วา มสอยางนน และรปรางอยางนน ตามทไดเหนสงทปรากฏใหเหนทางตา เปนสงทมอยจรง และสภาพนนเปลยนแปลงไมได

แตความคดทวา สงทเราไดเหนคออะไร แตกตางกนไปตามการปรงแตงความคดของผทไดเหนเพราะบางครงคนสองคน ไดเหนสงเดยวกน แตเขาใจไปคนละอยาง หรอเรยกชอไปตางๆกนเ ชน คนสองคน เหน "เชอก" เสนเดยวกนคนหนงเหนเปน "เชอก" แตอกคนอาจเหนเปน "ง" และไมวาจะเปน "เชอก" หรอ เปน "ง" กเรยกชอแตกตางกนไปตามภาษาทใช

"เชอก" หรอ "ง" เปน คำาทเราสมมตเรยกขนมา เพอใหเขาใจความหมายหลงจากการไดเหนและจำาสสนตางๆ หรอตรกนกถงรปรางสณฐานนนๆ"เชอก" หรอ "ง" จงเปน "สมมตสจจะ" หมายถง ความจรงทมอยโดย

สมมตสวน สงทปรากฏใหเหนทางตา เปนสงทมจรงโดยมลกษณะเฉพาะของเขาเองซงลกษณะนนๆไมสามารถเปลยนแปลงเปนอยางอนได

สงทปรากฏทางตา เปน "ปรมตถสจจะ" หมายถง ความจรงแท หรอความจรงอยางยง ฉะนน เมอเราพจารณาดใหด แขน ขา ปอด หวใจ และตวคณตงแต

ศรษะตลอดเทาทเราจำาไวนน ไมมจรง ทเราเขาใจวาม เพราะเราคดถงสงเหลาน ขณะทนอนหลบสนท (ไมฝน ไมละเมอ) ไมมอะไรเลยแมแตตวเราเองกหายไปดวย ไ มวาจะเปนเศรษฐหลายลาน หรอ(อดต)เศรษฐหนหลายลานทรพยสนเงนทอง พอ แม ญาต พ นอง นน กไมม เพราะขณะทหลบสนทไมไดคดถงเรองราวของตวเอง ไมไดนกถงวงศาคณาญาต หรอทรพยสมบตตางๆหรอแมขณะนทคณกำาลงใหความสนใจกบเรองราวในไซต คณกไมไดนกถงแขน ขา ปอด หวใจหรอครอบครว ญาตพนองของคณ สงเหลาน หายไปหมดขณะทคดถง "แขน" กไมไดคดถง ขา ปอด หวใจ รวมทงอวยวะอนๆ และถาขณะน ทคณกำาลงอานขอความบนจอคอมพวเตอรของคณทมคำาวา "แขน" คณอาจนกถง แขนของคณ แตคณไมไดมองทแขนหรอจบทแขนของคณจรงๆเพยงแตคดถง "แขน" เทานนหรอถาบางคนขณะน (ทเรมไมแนใจวาแขนยงอยหรอเปลา) อาจมองดแขนของตวเอง (ยงอย )

คณเหนอะไร "แขน" หรอเปลา หรอเพยงสสน และรปรางสณฐาน แลวคดวา เปน "แขน"เพราะจรงๆแลว คณตองไดเหน นาฬกา หรอ สรอยขอมอ บนแขน ดวย (ถาม)เหนสงอน ๆ ทอยใกล ๆ แขนของคณ แตคณไมสนใจและไมไดคดถงสงเหลานนใชไหม สตางๆ เปนสงทมจรง เพราะเปนสงทเราเหนไดจรงๆ เปน"ปรมตถสจจะ"ออน แขง เยน รอน เปนสงทมจรง เพราะเปนสงทเรากระทบสมผสไดจรงๆ เปน "ปรมตถสจจะ"

แขน ไมมจรงๆ จะมได กตอเมอเราคดวา ทไดเหนเปนอะไร กระทบ (จบ)เปนอะไร เราไมไดเหน "แขน" จรงๆ ไมไดกระทบ "แขน" จรงๆ แตเหน "สตางๆ" หรอ กระทบ "ออน แขง เยน รอน" แลวจำาไดวาสสนอยางน สมผสแบบน เรยกวา "แขน" และถาเปนภาษาอน กไมไดเรยกวา "แขน" แตเรยกชอตามภาษานน ๆ แขน จงเปน "สมมตสจจะ"ซงรวมทง "ขา ปอด หวใจ ตบมาม ลำาไส ฯลฯ" กเปน "สมมตสจจะ" ดวยเหตผลเดยวกน

ปรมตถสจจะ จะเรยกชอหรอไม กเปนจรงอยางนน ไมวาจะปรากฏกบผใดแมแตสตวเดรจฉานถามนษย และ สนข ไดเหนสสนทเหมอนๆกน แตเมอคดนกถงสงทเหน มนษยเรยกชออยางหนง สวนสนขกมภาษาทใชสอความหมายตางกนกบมนษย เดกทารก กกระทบ เยน รอน ออน แขงได โดยทยงไมรจกคำาวา "เยน รอน ออน หรอแขง" เลยการเหน การกระทบสมผส เปนสงทมจรงเชนเดยวกน เหนจรงๆ กระทบสมผสจรงๆ) จงเปน "ปรมตถสจจะ" การคดนก สภาพทกำาลงนกคดนนเปนสงทมจรง แตบางครงกเปนการคดถงสงทไมมจรง เชน คดถง "แขน" การคดนกจงเปน "ปรมตถสจจะ" รวมทง สงอนๆ ในชวตประจำาวน เชน

การไดยนเสยง การไดกลน การลมรสตาง ๆ ความโลภ ความโกรธความรก ความชง ความหลงลม ความถอตว (วาด เกง ใหญ มอำานาจรวย ฯลฯ) ความอจฉา ความรษยา ความตระหน ความเมตตา ความกรณา ความสงบ ความฟงซาน ความตงใจจงใจ ศรทธา ความขยนความเขาใจถก ความสงสย สข ทกข ดใจ เสยใจ เฉยๆ พอใจเปนตน

พอมาถงตอนน เราเขาใจตามเหตผลหรอยงวา ตวเราจรงๆนนไมม เพราะแขน กไมมจรง ขา กไมมจรงปอด หวใจ ตบ มาม อวยวะทกสวนตงแตศรษะจรดเทา ไมมจรง โดยปรมตถสจจะและ พอ แม ญาต พ นองเพอนฝง วงศาคณาญาตของเรา กไมมจรงดวยตวเรา พอ แม ญาต พนอง เพอนฝง วงศาคณาญาตของเรา จะมตอเมอเราคดแลวตวเราอ ย ท ไ ห น ทเปนทงตวทงกอนทงแทง ทกำาลงนง(นอน)อานขอมลบนจอคอมพวเตอรอยนละคออะไร ใครกำาลงเหน ใครกำาลงคด ใครกำาลงอาน ใครกำาลงใชคอมพวเตอร และใครกำาลงสงสยอยขณะน โปรดคนหาความจรงตอไปแลวคณจะตอบได ดวยตวคณเอง

ตงแตเกดจนขณะน เราไมเคยรความจรงเหลานเลย หรอรมาอยางผดๆ เขาใจผดมาตลอด ถาไมไดศกษาพระธรรมซงเปนคำาสอนท พระอรหนตสมมาสมพทธเจา(สมมาสมพทธะ) ทรงตรสรและประจกษแจงดวยพระปญญาของพระองคเองทไดสะสมอบรมถง ๔ อสงไขยแสนกปป (หมายความวา นานมาก เกดแลวเกดอกนบชาตไมถวน) กไมสามารถจะเขาใจความจรงเหลานได

การศกษาพระธรรม จะทำาใหสามารถรและเขาใจความจรงทพระองคทรงตรสร และทรงเทศนาสงสอนพทธบรษท ตลอด ๔๕ พรรษา ดวยพระมหากรณาอนสงสด ทจะใหเวไนยสตว (สตวผควรแกการแนะนำาสงสอนหรอสตวทพงแนะนำาได) พนทกขเชนเดยวกบพระองค ดวยการดบกเลสตามลำาดบขน จนสามารถบรรลถงความเปนพระอรหนต หมดจดจากกเลสทงปวงพนทกขอยางถาวร

พระธรรมคำาสอนของพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจา ไดสบทอดมาจากการจดจำาของพระอรหนตสาวก ผกระทำาสงคายนาพระธรรมวนยเปน ๓ ปฎก เรยกวา พระไตรปฎก ซงไดแก

พระวนยปฎก เปนการประมวลพทธพจนทเกยวกบขอประพฤตปฏบตทางกายวาจา รวมทงความเปนอยตางๆ ของภกษ และภกษณ เปนสวนใหญ เพอการประพฤตพรหมจรรยขนสงขนไปพระสตตนตปฎก เปนการประมวลพทธพจนเกยวกบพระธรรมเทศนาททรงแสดงแกพทธบรษท ณ สถานทตางๆพระอภธรรมปฎก เปนการประมวลคำาสอนเกยวกบสภาพธรรมทมจรง พรอมทงเหตและผลเพราะฉะนน การศกษาพระธรรมคำาสอนของพระผมพระภาคจากพระไตรปฎกโดยตรง จะทำาใหสามารถเขาใจพระธรรมโดยไมคลาดเคลอนและถกตองตรงตามทพระพทธ

องคทรงตรสรและทรงเทศนาพระธรรม ทพระพทธองคทรงตรสร ลกซง และ เหนยากถาเรา เขาใจวาสามารถบรรลธรรมได โดยไมตองศกษาพระธรรมตามทพระองคทรงแสดง ซงไดถกรวบรวมไวในพระไตรปฎก ผด หรอ ถก ถาคณตอบวา "ถก" กรณายอนกลบไปอานเรอง พทธะ ๓ อกครง(คณขามหนานนไปหรอเปลา หรอ คณอาจกำาลงเขาใจผดวา คณเปน"สมมาสมพทธะ" หรอ "ปจเจกพทธะ" ทสามารถรแจงธรรมไดเอง)ถาคณตอบวา "ผด" ขอแสดงความยนดดวย นนหมายถง คณมความเขาใจทถกตอง เพราะ เราไมสามารถประจกษแจงธรรมไดเอง เราเปนเพยง สาวกหรอ พทธบรษท ซงตองเปน "ผฟง" (ความหมายของ "สาวก") และศกษา ปฏบตตามคำาสอนของพระผมพระภาค จนสามารถเปน "อนพทธะ" คอตรสรตามพระธรรมคำาสอนของพระอรหนตสมมาสมพทธเจา ในทสดความจรงทพระพทธองคทรงตรสร และเทศนาสงสอนพทธบรษทใหเขาใจ และประพฤตปฏบตตาม จนสามารถเหนความจรงนนๆดวยปญญาของตนเอง กคอ สงทงหลายทปรากฏนน ทกอยาง เปนธรรมแตละชนด แตละประเภทไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน ไมใชวตถ สงของ สงหนงสงใดธรรมทงหลายเหลานน เกดขนได เพราะมปจจยปรงแตงและเมอเกดขนแลว กดบไปอยางรวดเรว ไมไดอยคงทนถาวรเลยสทปรากฏทางตา เสยงทปรากฏทางห กลนทปรากฏทางจมก รสทปรากฏทางลน เยน รอน ออน แขง ทปรากฏทางกาย เหลาน เปน ธรรมแตละประเภททปรากฏไดเฉพาะทางส ปรากฏทางตา จะปรากฏทางห หรอทางจมก กไมไดเสยง ปรากฏทางห จะปรากฏทางตา หรอทางกายกไมได กลน รส เยน รอนออน แขง กนยเดยวกน ส เปนเพยง สสนวรรณะตางๆ หรอสภาพทปรากฏทางตา แตเมอเราเหนสแลว คดนกตอวา เปนสงหนงสงใด เชน เปนแขน เปนขา เปนมอ เปนคอมพวเตอร ตามความร และ ความจำาทเคยสะสมมา เสยง เปนเพยง เสยง หรอสภาพทปรากฏทางห มลกษณะดง แตเมอเราไดยนแลว กคดนกตอไปวา เปนเสยงของใคร หรอเปนเสยงอะไรเชน เสยงของพอ เสยงของแม เสยงนกรอง เสยงสนขเหา เสยงโทรศพทมอถอ เสยงพดลม เสยงฟารอง เปนตน กลน เปนเพยง กลน หรอสภาพทปรากฏทางจมก แตเมอเราไดกลนแลว กคดนกตอไปวา เปนกลนอะไร เชน กลนดอกกหลาบ กลนนำาพรกกะป กลนทเรยน กลนขยะ กลนนำาหอม (บางคนบอกยหอไดเลย เพราะจำาได) เปนตนรส เปนเพยง รส หรอสภาพทปรากฏทางลน เมอมการลมรส แตเมอรสปรากฏ กคดนกไปวา เปนรสของอะไร เชน รสของแกงไตปลา รสของหมสบ รสของกาแฟ รสของนำาพรก เปนตน

เยน รอน ออน แขง กเปนเพยง สภาพทปรากฏใหรทางกาย เมอกระทบสมผสกบความเยน ความรอน ความออน ความแขง แตเรากคดนกไปวา เปนสงหนงสงใดทมลกษณะเหลานน เชน ลมเยน อากาศรอน เบาะออน(นม)โตะแขง เปนตน

เพราะฉะนน ส เสยง กลน รส เยน รอน ออน แขง เหลานเปนธรรมแตละอยาง ไมใชตวตน สตว บคคล ไมใชสงหนงสงใด อยางทเราคดนกและยดถอดวยความเขาใจผด

ส เสยง กลน รส เยน รอน ออน แขง เหลาน เปนธรรมแตละประเภททไมสามารถรอะไรไดเลย สสนวรรณะตางๆ ทปรากฏทางตา เกดขนแลวกดบไป โดยไมรและไมสนใจวา จะมใครเหนหรอไมเสยงทปรากฏทางห เกดขนแลวกดบไป โดยไมมความตงใจวา จะใหใครไดยนกลน รส เยน รอน ออน แขง กโดยนยเดยวกน

สภาพธรรมทไมสามารถรอะไรไดเลยเหลาน เรยกวา รปธรรมรปธรรม ทงหมดม ๒๘ ประเภท " รปธรรม " ในทนมความหมายทแตกตางกบ" รปธรรม " ทเราเคยเขาใจและใชกนในภาษาไทยวา เปนสงทมองเหนหรอจบตองไดสภาพธรรมทกอยางทมจรง และเปนสภาพทไมสามารถรอะไรไดเลย เปน รปธรรม ไมใชเพยงสงทมองเหนได หรอ จบตองไดเทานน เราไมสามารถมองเหน หรอจบตอง เสยง กลน หรอ รส แตธรรมเหลานไมสามารถรอะไรไดเลยจงเปน รปธรรม สำาหรบ เยน รอนออน แขง แมเรามองไมเหน แตรไดเมอมการกระทบสมผส กเปน รปธรรม เชนเดยวกน เพราะเปนสภาพทไมรอะไร

แตการท ส เสยง กลน รส เยน รอน ออน แขง จะปรากฏได ตองมสภาพธรรมทเปน สภาพร เกดขนเพอรสงเหลานสภาพเหน เปนสภาพธรรมทร ส ทปรากฏทางตาสภาพไดยน เปนสภาพธรรมทร เสยง ทปรากฏทางหสภาพไดกลน เปนสภาพธรรมทร กลน ทปรากฏทางจมกสภาพลมรส เปนสภาพธรรมทร รส ทปรากฏทางลนสภาพกระทบสมผส เปนสภาพธรรมทร เยน รอน ออน แขง ทกระทบสมผสไดทางกายสภาพรเหลานเกดขนเพอรสงหนงสงใด ตามความสามารถของสภาพร แตละอยางสภาพร ไมใชตวตน สตว บคคล เปนสภาพธรรมทมจรงทเราเคยเขาใจวา เราเหน เราไดยน เราไดกลน เราลมรส เรากระทบสมผสแทจรงแลว เปนสภาพร แตละอยาง ซงเมอเกดขนแลว เรากยดวา สภาพรเหลานนเปนเราถาไมไดศกษาความจรงตามทพระผมพระภาคทรงแสดง กจะไมสามารถไถถอน ความเหนผด และความเขาใจผดวา สภาพธรรมทงหลายเปนเรา

ไดเลย สภาพธรรมทเปนสภาพร เรยกวา นามธรรม ซงเมอเกดขน ตองรสงหนงสงใด และ สงทนามธรรมร เรยกวา อารมณ

อารมณ ในทนมความหมายทแตกตางจากทเราเคยเขาใจและใชกนในภาษาไทยวา อารมณด อารมณเสย หรออารมณบด เปนตน แต อารมณ ในภาษาบาลซงเปนภาษาทใชอธบายธรรมตางๆทพระพทธองคทรงแสดงจะมความหมายวา สงทนามธรรมกำาลงรส เปน อารมณ ของ สภาพเหน ทางตาเสยง เปน อารมณ ของ สภาพไดยน ทางหกลน เปน อารมณ ของ สภาพไดกลน ทางจมกรส เปน อารมณ

ของ สภาพลมรส ทางลนเยน รอน ออน แขง เปน อารมณ ของ สภาพกระทบสมผส ทางกายสภาพเหน สภาพไดยน สภาพไดกลน สภาพลมรส สภาพกระทบสมผสเหลาน เปนนามธรรม ทเรยกวา จต

จต เปนนามธรรมทเปนใหญ เปนประธานในการรอารมณสภาพเหนทางตา เรยกวา จตเหน เปนใหญ เปนประธาน ในการเหนสภาพไดยนทางห เรยกวา จตไดยน เปนใหญ เปนประธาน ในการไดยนสภาพไดกลนทางจมก เรยกวา จตไดกลน เปนใหญ เปนประธาน ในการไดกลนสภาพลมรสทางลน เรยกวา จตลมรส เปนใหญ เปนประธาน ในการลมรสสภาพกระทบสมผสทางกาย เรยกวา จตกระทบสมผส เปนใหญ เปนประธานในการรสมผส นอกจากน ยงมสภาพคดนกถงสงตางๆ เรยกวา จตคดนกเปนใหญ เปนประธานในการคด จตคดนก สามารถม อารมณ เปนสงทมจรงคอ ปรมตถสจจะ หรอเปนเรองราวทไมมจรง คอ สมมตสจจะ กไดถาไมม จตเหน เราจะไมสามารถเหน สสนวรรณะตางๆ บนโลกนได เหมอนคนตาบอดถาไมม จตไดยน เราจะไมไดยน เสยงตางๆ บนโลกน เหมอนคนหหนวกถาไมม จตไดกลน เราจะสดดม กลนตางๆ บนโลกนไมไดเลยถาไมม จตลมรส เราจะไมสามารถร รสชาดของอาหารประเภทตางๆไดเลยถาไมม จตกระทบสมผส เราจะไมรความเยน ความรอน ความออนนมหรอความแขงไดเลยถาไมม จตคดนก เรากจะไมสามารถรบรเรองราว หรอตดตอสอสารกบผคนบนโลกนได

จต จงเปนสภาพรททำาใหโลกนปรากฏแกเรา ทาง ตา (เหน) ห (ไดยน)จมก (ไดกลน) ลน (ลมรส) กาย (กระทบสมผส) และ ใจ (คดนก) ตาห จมก ลน กาย ใจ น เรยกวา " ทวาร " ใหจตเกดขนรอารมณขณะน ถาเราไมไดเหยยบอยบนโลกพระจนทร กไมเหน สสนตางๆ บนนน สบนโลกพระจนทร กไมไดเปน อารมณ ของ จตเหน ทาง ทวารตา ถาเราไมไดเขาไปในปา กไมไดยน เสยง ในปา เสยง ในปา กไมไดเปน อารมณของ จตไดยน ทาง ทวารห ถาเราไมไดฉดนำาหอมจากขวด กไมไดสดดมกลนนำาหอมนน กลนนำาหอม ในขวด กไมไดเปน อารมณ ของ จตไดกลน ทางทวารจมกแมจะมอาหารแสนอรอยอยในจาน ถาเรายงไมไดรบประทาน กยงไมไดลมรสอาหารนน รสของอาหาร กไมไดเปน อารมณ ของ จตลมรส ทางทวารลน ถาเราไมไดสมผสกอนนำาแขงทอยในตเยน กยงไมไดกระทบ ความเยน ของนำาแขงนนความเยน ของนำาแขง กไมไดเปน อารมณ ของจต กระทบสมผสทางทวารกาย และ ถาเรากยงไมไดคดนกถงสงหนงสงใด หรอเรองราวใดๆทงสนขณะนน จตคดนก ยงไมไดเกดขนร อารมณ ใดๆ ทาง ทวารใจถาจตไมเกดขนรสงใด สงนนกไมสามารถปรากฏใหเรารไดเลย

ยงมนามธรรมอกประเภทหนงทเกดพรอมกบจต และรอารมณเดยวกบจตแตไมไดเปนใหญ เปนประธานในการรอารมณ เหมอนกบจต เรยกวา เจตสกเจตสก ร

อารมณดวยลกษณะอาการตางๆ เชนร โดย จำาอารมณไวร โดย รสกในอารมณ เชน สข ทกข ดใจ เสยใจ หรอ เฉยๆร โดย ตดของตองการอารมณร โดย ไมชอบ ไมตองการอารมณนนร โดย มความเมตตา เปนมตร เปนเพอน กบบคคลทกำาลงเปนอารมณ

เจตสกมถง ๕๒ ประเภท ซงมลกษณะและกจหรอหนาทในการรอารมณแตกตางกนไปตามประเภทของเจตสกนนๆจตทเกดขน จะเปนจตทด กเพราะมเจตสกฝายดเกดรวมดวย เราเรยกวากศลจต ในทางตรงกนขาม เมอจตทไมดเกดขน กเพราะมเจตสกฝายไมดเกดรวมดวย เรยกวา อกศลจตเพราะฉะนน เมอเรากลาววา ใครกำาลงทำาความด ทำาบญ ทำากศล มเมตตากรณา หรอมศลด หมายความวา ขณะนน กศลจตของผนนเกดขน พรอมกบเจตสกทเปนกศลดวยและถาเรากลาววา ใครกำาลงทำาความชว ทำาบาปเบยดเบยนผอน ดวยกาย วาจา หรอแมเพยงคดไมดตอผอนโดยยงไมลวงออกมาทางกาย วาจา หมายความวา ขณะนน อกศลจต และอกศลเจตสกของผนนเกด ถาจะกลาวสนๆงายๆ กคอ คณธรรมและกเลสทงหลาย คอเจตสกทปรงแตงจตใหเปนจตทดหรอไมด นนเอง

สภาพธรรมทเปน ความรก ความโกรธ ความสข ความทกข ความตระหนความรษยา ความเมตตา ความกรณา ความถอตว ความขยนหมนเพยรความสงสย ความสงบ ความฟงซาน เปนตน เปนเจตสก ไมใชจต แตตองเกดกบจต ถาไมมจต เจตสกเหลานจะเกดไมไดเลย และการทจตแตละดวงทเกดขน มเจตสกเกดรวมดวยมากนอยแตกตางกนบาง เปนเจตสกตางประเภทกนบาง รอารมณตางกนบาง ทำากจตางกนบาง จงทำาใหจตมมากมายถง ๘๙ประเภท จตเหน ตางกบ จตไดยน เพราะรอารมณตางกน และกระทำากจตางกน แมจะมเจตสกทเกดรวมดวยเหมอนกน จตโลภ ตางกบ จตโกรธเพราะเจตสกทเกดรวมดวยตางกน และกระทำากจตางกนกศลจต ตางกบ อกศลจต เพราะเจตสกทเกดรวมดวยตางกน และกระทำากจตางกน จะเหนไดวา ไมมเราหรอใครทกระทำาบญหรอบาป มเพยงจตเจตสกฝายด หรอ ฝายไมดทเกดขนกระทำากจของตน แลวกดบไป ไมไดอยคงทนถาวร แตเพราะความเหนผด ความเขาใจผด ซงเกดจากการไมไดศกษาพระธรรมอยางละเอยด จงยดธรรมแตละประเภททเกดขนเพราะเหตปจจยวา เปนเราทกระทำาบญ เปนเราทกระทำาบาป แตแทจรงแลว เปนจต เปนเจตสกตางหาก ไมใชเราเลยสกขณะเดยว เชอมนมากขนหรอยงวา ตวเราไมมจรงๆมเพยง นามธรรม และ รปธรรมเทานน

จต เปนสงทมจรง ทเปนนามธรรม ซงเมอเกดขนแลว ตองรอารมณ จตจงเปนปรมตถสจจะ เรยกวา จตปรมตถเจตสก กเปนสงทมจรง เปนนามธรรมอกประเภทหนงทเกดรวมกบจตรสงเดยวกบจต ดบพรอมจต และเกดทเดยวกบจต

เจตสกจงเปน ปรมตถสจจะเรยกวา เจตสกปรมตถรปธรรม หรอเรยกสนๆวา รป เปนสงทมจรงทไมสามารถรอะไรไดเลยรปจงเปน ปรมตถสจจะ เรยกวา รปปรมตถ

จต เจตสก รป เปนสภาพธรรมทเกดขนแลว ตองดบไป เชน เหน เกดแลวกดบเพราะเราไมไดเหนอยตลอดเวลา เราไดยนดวย คดนกดวย ขณะทเหนไมใชขณะทไดยน และขณะทเหน หรอขณะทไดยน กไมใชขณะทกำาลงคดนกการทจต เจตสก รป เปนสภาพท เกดแลวดบ ไมเทยง จงเปน อนจจงและเพราะสภาพธรรมเหลานน ไมเทยง จงเปนทกข หรอ ทกขง เพราะทนอยไมได สภาพธรรมทกอยางทเกด-ดบ ทนอยไมได เปน "ทกข" ไมใชเฉพาะทกขกายเพราะความเจบปวด หรอทกขใจเพราะความลำาบาก การพลดพรากจากสงทเปนทรก หรอการประสบกบสงไมเปนทรก เทานน

จต เจตสก รป ทงหมด เปนทกข (ทกขง) เพราะ ไมเทยง (อนจจง)การเกด-ดบสบตอของ จต เจตสก รป เปนไปอยางรวดเรวมากจนทำาใหไมเหนการเกด-ดบจรงๆบางคนเขาใจวา จตเกด เมอคนหรอสตวเกด และจตจะดบเมอคนหรอสตวตาย ในความเปนจรง จต และเจตสก เกด-ดบ อยทกขณะบางคนกเขาใจวา รปคอยๆเปลยนแปลงไป เชน คนเราเกดมาเปนเดก ดสดใสเมอเวลาผานไป รปกคอยๆเปลยนเปนวยรน วยกลางคน และวยชราในทสดแทจรงแลว รปเกด-ดบอยตลอดเวลาอยางรวดเรวเพราะฉะนน ทกลาววาคนเกด สตวเกด เทวดาเกด เปนตนนน แทจรงคอ จต เจตสก เกดพรอมกบรปแลวสมมตเรยกกนวา คน สตว หรอเทวดา

ถาพระสมมาสมพทธเจาไมทรงแสดงธรรมทพระองคตรสรกไมมผใดสามารถประจกษการเกด-ดบของ จต เจตสก รป และความเปนจรงเกยวกบชวตไดพระพทธองคยงทรงแสดงอกวา สภาพธรรมใดเกดขน สภาพธรรมนนตองมปจจยปรงแตงใหเกด เมอไมมปจจย กไมเกด

จต เจตสก รป เปนปรมตถสจจะ ทเกดขนเพราะมปจจยปรงแตง เรยกวาสงขารธรรม ยงมปรมตถสจจะอกประเภทหนง ซงเปนนามธรรมทไมเกด จงไมดบ เปนสภาพธรรมทดบทกข เรยกวา นพพาน หรอ นพพานปรมตถนพพาน เปนนามธรรมทไมรอารมณ ตางกบจต และเจตสกซงเปนนามธรรมทรอารมณ แต นพพาน เปนอารมณของจตททำาหนาทดบกเลสตามลำาดบขนจต เจตสก รป เปนทกข เพราะไมเทยง แต นพพาน เทยง ไมเกด ไมดบ ไมมปจจยปรงแตง จงเปนสข เพราะฉะนน นพพาน จงเปนวสงขารธรรมหลายๆคนทยงไมไดศกษาพระธรรมโดยละเอยด อาจจะปรารถนา นพพานโดยทรจกนพพานเพยงชอ แตยงไมรลกษณะของนพพานจรงๆ เพราะฉะนนการปรารถนานพพานนน จงเปนเพยงความอยาก

ความตองการ ดวยกเลสไมใชดวยความรทถกตองวา ทกอยางเปนธรรม คอ จต เจตสก รปซงเกด-ดบ ไมเทยง และเปนทกข นพพานเทานนทเปนสขอยางแทจรง เพราะไมเกดไมดบ การประจกษลกษณะของ "นพพาน" ตองประจกษแจงลกษณะของจต เจตสก รป กอน ตองศกษาอบรมปญญาเพอใหมความเหนถก ความรถกวาไมมตวตนจรงๆ มแตสภาพธรรม จงจะละคลายการยดถอธรรมวาเปนเราได ซงไมใชเพยงเวลาไมกวน ไมกเดอน หรอไมกป แตตองอบรมไปอกหลายภพหลายชาต

จต เจตสก รป และนพพาน เปนสงทมจรง เปนปรมตถสจจะ หรอเรยกวาปรมตถธรรม ปรมตถธรรมทง ๔ คอ จต เจตสก รป และ นพพานไมใชตวตน ไมอยในอำานาจบงคบบญชาของใคร ไมมใครสามารถบงคบให จต เจตสก รปใดเกด หรอบงคบใหประจกษสภาพของนพพานไดธรรมทงปวง จงเปน อนตตาและเมอธรรมทงหลายเปนอนตตา ไมอยในอำานาจบงคบบญชาของใครแลว จงเรยกธรรมทมจรงเหลานวา" อภธรรม " คอธรรมทยงใหญ ละเอยด ลกซง นนเอง

การศกษาพระธรรมคำาสอนของพระอรหนตสมมาสมพทธเจาโดยละเอยดทำาใหเราเขาใจความจรงของชวตมากขน และสามารถตอบคำาถามตางๆเกยวกบตวเราและชวตของเราไดเอง ดวยปญญาของแตละคนทไดศกษาตามคำาสอนของพระพทธองค

ผทกลาววา พระธรรม ยากผนนกำาลง สรรเสรญพระปญญาคณของพระอรหนตสมมาสมพทธเจาเพราะวาถาพระธรรมเปนเรองงายๆ ทใครๆสามารถรเอง เขาใจไดเองโดยไมตองศกษาคำาสอนของพระพทธองค กไมตองม "พทธะ" คอปญญาถง ๓ ระดบ ผทอบรมปญญาจนปญญาคมกลาและมกำาลง สามารถประจกษแจงธรรม บรรลคณธรรมเปนพระอรหนต หมดจดจากกเลสทงปวงไดโดยการทไดฟงพระธรรมทพระสมมาสมพทธเจาทรงตรสรนน เปน "อนพทธะ"ผตรสรตาม "สมมาสมพทธะ" เปนผไกลจากกเลส หมดทกขทงปวงเพราะไมตองเวยนเกดเวยนตายอกตอไป การเกด เปนทกข เพราะ เมอเกดแลวตองแก ตองเจบ ตองตาย เมอไมมปจจยใหเกดอกแลว คอเปนพระอรหนตกไมตองทกข เพราะการแก การเจบ การตายอก รวมทงไมตองทกขเพราะความไมเทยงของสภาพธรรมตางๆ จงเปนความสขอยางถาวรเหนความละเอยด ลกซง นาอศจรรยของธรรมทพระพทธองคทรงตรสรหรอยง ยงมสงทเรายงไมรในเรองธรรมอกมากมายจรงๆ ถาไมศกษากคงไมรตอไป ลองถามตวเองวา การรความจรงของชวต กบ การไมรอยางไหนจะดกวากน