МАРГИНАЛИЗАММАРГИНАЛИЗАМ(ПОЛЕЗНОСТ - РЕТКОСТ - МАКСИМУМ 3АДОВОЛСТВО)(ПОЛЕЗНОСТ - РЕТКОСТ - МАКСИМУМ 3АДОВОЛСТВО)•• 1. ПОИМ И НАСТАНУВАЊЕ1. ПОИМ И НАСТАНУВАЊЕ•• Во почетокот на седумдесеттите години на XIX век (1871-1874) настана нова насока на економската мисла Во почетокот на седумдесеттите години на XIX век (1871-1874) настана нова насока на економската мисла

позната под називите: маргинализам, маргиналистичко учење, маргиналистичка школа, неокласична школа позната под називите: маргинализам, маргиналистичко учење, маргиналистичка школа, неокласична школа и сл. и сл.

•• Нејзиното настанување беше означено од страна на некои економски мислители како маргиналистичка Нејзиното настанување беше означено од страна на некои економски мислители како маргиналистичка револуција и нова економска парадигма. револуција и нова економска парадигма.

•• Маргинализмот доби голем број приврзаници и израсна во доминантна школа на економската мисла до Маргинализмот доби голем број приврзаници и израсна во доминантна школа на економската мисла до настанувањето на кејнзијанизмотнастанувањето на кејнзијанизмот..

•• Основачи на маргинализмот се:Основачи на маргинализмот се:

•• Карл Менгер во Австрија и Карл Менгер во Австрија и •• Стенли Џевонс во Англија, Стенли Џевонс во Англија, •• Леон Валрас во Швајцарија, Леон Валрас во Швајцарија,

независно еден од друг дошле речиси во исто време до слични сознанија. независно еден од друг дошле речиси во исто време до слични сознанија. •• За творештвото на Стенли Џевонс се вели дека најдобро ја презентира утилитаристичката верзија на За творештвото на Стенли Џевонс се вели дека најдобро ја презентира утилитаристичката верзија на

маргинализмот; маргинализмот; •• Творештвото на Карл Менгер се потпира на психолошката верзија на маргинализмот и Творештвото на Карл Менгер се потпира на психолошката верзија на маргинализмот и •• Во творештвото на Леон Валрас е содржана математичката верзија на маргинализмот.Во творештвото на Леон Валрас е содржана математичката верзија на маргинализмот.•• ОСНОВНИ КАРАКТЕРИСТИКИОСНОВНИ КАРАКТЕРИСТИКИ•• СубјективизамСубјективизам •• Индивидуална психологијаИндивидуална психологија•• Примена на маргиналистичкиот принципПримена на маргиналистичкиот принцип•• Теорија на маргиналната продуктивностТеорија на маргиналната продуктивност •• Нов предмет на изучувањеНов предмет на изучување (размената и цените)(размената и цените)•• Примена на математички методи и настојување за изградба на чиста економија. Примена на математички методи и настојување за изградба на чиста економија. •• Либерална економска политика Либерална економска политика •• СубјективизамСубјективизам •• За маргиналистите е карактеристично што ја поддржуваат субјективната теорија на вредноста.За маргиналистите е карактеристично што ја поддржуваат субјективната теорија на вредноста.

•• Вредноста на добрата зависи од нивната полезност и реткост.Вредноста на добрата зависи од нивната полезност и реткост. •• Според субјективната теорија на вредноста, основа за одредување на вредноста е субјективната оценка на Според субјективната теорија на вредноста, основа за одредување на вредноста е субјективната оценка на

поединецот за полезноста и реткоста на добрата. поединецот за полезноста и реткоста на добрата. •• Доколку некој оцени дека некое добро за него е пополезно тогаш ќе му припише поголема вредност, и Доколку некој оцени дека некое добро за него е пополезно тогаш ќе му припише поголема вредност, и

обратно.обратно.•• Исто така некое добро ќе има поголема вредност доколку е поретко и обратно. Исто така некое добро ќе има поголема вредност доколку е поретко и обратно. •• Индивидуална психологијаИндивидуална психологија •• Маргиналистите го застапуваат принципот на хедонизам (зголемување на насладата или уживањето во Маргиналистите го застапуваат принципот на хедонизам (зголемување на насладата или уживањето во

нешто, а намалување на напорот за неговото постигнување). нешто, а намалување на напорот за неговото постигнување). •• Секогаш кога се презема одредена активност човекот прави споредба на напорот што треба да го вложи и Секогаш кога се презема одредена активност човекот прави споредба на напорот што треба да го вложи и

добивката (ползата, уживањето) што очекува да ја добие. добивката (ползата, уживањето) што очекува да ја добие. •• Доколку оцени дека ползата ќе биде поголема од напорот, тогаш ќе пристапи кон нејзино Доколку оцени дека ползата ќе биде поголема од напорот, тогаш ќе пристапи кон нејзино

извршување, и обратно. извршување, и обратно. •• Примена на маргиналистичкиот принципПримена на маргиналистичкиот принцип•• Економските категории и појави не се одредуваат од нивните просечни големини, туку од нивните Економските категории и појави не се одредуваат од нивните просечни големини, туку од нивните

маргинални (гранични) големини и нивната маргинална корисност. маргинални (гранични) големини и нивната маргинална корисност. •• Под маргинална корисност се подразбира корисност од консумирање на последната (маргиналната, Под маргинална корисност се подразбира корисност од консумирање на последната (маргиналната,

граничната) единица на некое добро кое човекот како потрошувач е склон да го купи заради задоволување граничната) единица на некое добро кое човекот како потрошувач е склон да го купи заради задоволување на неговите потреби. на неговите потреби.

•• На пример, пазарната цена на добрата што се формира на пазарот, е со помош на последната, На пример, пазарната цена на добрата што се формира на пазарот, е со помош на последната, маргиналната вредност на последната единица на доброто што се продава или користи во даден маргиналната вредност на последната единица на доброто што се продава или користи во даден момент. момент.

•• Подоцна принципПодоцна принципooт се користи за да се означат дополнителниот износ на одреден трошок на некој фактор ит се користи за да се означат дополнителниот износ на одреден трошок на некој фактор и добивката што се остварува од неговото ангажирање.добивката што се остварува од неговото ангажирање.

•• Теорија на маргинална продуктивностТеорија на маргинална продуктивност •• Според маргиналистите, сите фактори на производството се производствени и даваат придонес за Според маргиналистите, сите фактори на производството се производствени и даваат придонес за

зголемување на производот (аутпутот). зголемување на производот (аутпутот). •• Под маргинална продуктивност се подразбира зголемувањето на производот (аутпутот) како последица на Под маргинална продуктивност се подразбира зголемувањето на производот (аутпутот) како последица на

зголемувањето на инпутот за една единица. зголемувањето на инпутот за една единица. •• Со оваа теорија маргиналистите настојуваат да докажат дека во капитализмот нема експлоатација на Со оваа теорија маргиналистите настојуваат да докажат дека во капитализмот нема експлоатација на

работниците од страна на капиталистите, како што тврдат марксистите, туку секој фактор на производствотоработниците од страна на капиталистите, како што тврдат марксистите, туку секој фактор на производството добива соодветна награда за извршената услуга.добива соодветна награда за извршената услуга.Нов предмет на изучување(размената и цените)Нов предмет на изучување(размената и цените)

•• Во центарот на творештвото на маргиналистите се размената и цените, а појдовната основа при нивното Во центарот на творештвото на маргиналистите се размената и цените, а појдовната основа при нивното изучување се потребите на луѓето. изучување се потребите на луѓето.

•• Маргиналистите се концентрираат на изучување на цените, и тоа таму каде што се манифестираат - на Маргиналистите се концентрираат на изучување на цените, и тоа таму каде што се манифестираат - на пазарот (микроекономски пристап).пазарот (микроекономски пристап).

Примена на математички методи и настојување за изградба на чиста економија. Примена на математички методи и настојување за изградба на чиста економија. •• Маргиналистите сакале од економската наука да изградат чиста економија, која ќе претставува егзактна Маргиналистите сакале од економската наука да изградат чиста економија, која ќе претставува егзактна

наука како што се механиката, физиката и др.наука како што се механиката, физиката и др.•• При изучувањето на бројни економски категории и појави применувале математички методи и се јавуваат При изучувањето на бројни економски категории и појави применувале математички методи и се јавуваат

како основачи на математичката економија. како основачи на математичката економија. •• Либерална економска политика Либерална економска политика

•• Според меркантилистите, економскиот либерализам овозможува постигнување максимум задоволство при Според меркантилистите, економскиот либерализам овозможува постигнување максимум задоволство при минимален напор. Поради тоа маргиналистите биле поддржувачи на либерална економска политика. минимален напор. Поради тоа маргиналистите биле поддржувачи на либерална економска политика.

•• Маргиналистите ги нагласуваат: индивидуалната слобода, приватната сопственост, ефикасноста, Маргиналистите ги нагласуваат: индивидуалната слобода, приватната сопственост, ефикасноста, слободната конкуренција, осцилациите на цените нагоре и надолу, пазарот како најдобар облик на слободната конкуренција, осцилациите на цените нагоре и надолу, пазарот како најдобар облик на координација на економските активности и сл. координација на економските активности и сл.

•• Значи, улогата на државата треба да се сведе главно на одредување на правилата на играта (закони), Значи, улогата на државата треба да се сведе главно на одредување на правилата на играта (закони), чување на приватната сопственост и обезбедување. чување на приватната сопственост и обезбедување.

•• Маргиналистите ставаат акцент на побарувачката, субјективните димензии на активностите на човекот и Маргиналистите ставаат акцент на побарувачката, субјективните димензии на активностите на човекот и веруваат во ефикасноста на пазарот за рационално користење на ресурсите и сл.веруваат во ефикасноста на пазарот за рационално користење на ресурсите и сл.

•• Со некои од своите карактеристики маргинализмот се разликува од класичната економија.Со некои од своите карактеристики маргинализмот се разликува од класичната економија.

•• На пример, главен предмет на изучување во класичната економија се производството и На пример, главен предмет на изучување во класичната економија се производството и распределбата, додека кај маргиналистите тоа се размената и цените. распределбата, додека кај маргиналистите тоа се размената и цените.

•• Но со други елементи маргинализмот е сличен со класичната економија и претставува нејзнн Но со други елементи маргинализмот е сличен со класичната економија и претставува нејзнн континуитет. континуитет.

•• АВСТРИСКА СУБЈЕКТИВНА ШКОЛААВСТРИСКА СУБЈЕКТИВНА ШКОЛА•• КАРЛ МЕНГЕР (Carl, Menger, 1840-1921)КАРЛ МЕНГЕР (Carl, Menger, 1840-1921)•• ОЈГЕН ФОН БЕМ-БАВЕРК (Eugen von Böhm-Bawerk, 1851-1914) ОЈГЕН ФОН БЕМ-БАВЕРК (Eugen von Böhm-Bawerk, 1851-1914) •• ФРИДРИХ ФОН ВИЗЕР (Friedrich von Wieser, 1851-1926)ФРИДРИХ ФОН ВИЗЕР (Friedrich von Wieser, 1851-1926)•• КАРЛ МЕНГЕР (Carl, Menger, 1840-1921)КАРЛ МЕНГЕР (Carl, Menger, 1840-1921)

Вредноста зависи од важноста што им ја припишуваме на добрата. Вредноста зависи од важноста што им ја припишуваме на добрата. К. МенгерК. Менгер•• Менгер е еден од основоположниците на маргинализмот. Менгер е еден од основоположниците на маргинализмот. •• Најпознат е со субјективната теорија на вредноста, со учењето за маргиналната полезност на добрата, со Најпознат е со субјективната теорија на вредноста, со учењето за маргиналната полезност на добрата, со

таблицата на добра и потреби и сл. таблицата на добра и потреби и сл. •• Теорија на добратаТеорија на добрата•• Под поимот добро го подразбира секое нешто што задоволува некоја човечка потреба. Под поимот добро го подразбира секое нешто што задоволува некоја човечка потреба. •• За нешто да има карактер на добро треба да задоволи четири претпоставки: За нешто да има карактер на добро треба да задоволи четири претпоставки: •• да постои човечка потреба, да постои човечка потреба, •• својството на нештото да задоволува одредена потреба, својството на нештото да задоволува одредена потреба, •• да е создадена причинско-последичната врска меѓу потребата и доброто и да е создадена причинско-последичната врска меѓу потребата и доброто и •• да се има власт над нештата за да може да се дозволи нештото да задоволува одредена човечка потреба.да се има власт над нештата за да може да се дозволи нештото да задоволува одредена човечка потреба.•• Теорија на добратаТеорија на добрата•• Менгер правинподелба на добрата, и тоа на слободни и економски добра. Како критериум за оваа поделба Менгер правинподелба на добрата, и тоа на слободни и економски добра. Како критериум за оваа поделба

го користи факторот реткост. го користи факторот реткост. •• Доколку некое добро го има во изобилство, него го смета за слободно добро, а ако е ретко, ограничено во Доколку некое добро го има во изобилство, него го смета за слободно добро, а ако е ретко, ограничено во

однос на потребата за него, го смета за економско добро. однос на потребата за него, го смета за економско добро. •• Поделба не е постојана, бидејќи некое добро што било слободно може да стане економско, и обратно. На Поделба не е постојана, бидејќи некое добро што било слободно може да стане економско, и обратно. На

пример, ако некое добро било ретко, а подоцна станува изобилно, тогаш тоа се трансформира од економскопример, ако некое добро било ретко, а подоцна станува изобилно, тогаш тоа се трансформира од економско во слободно добро. во слободно добро.

•• Менгер врши поделба на добрата во неколку групи. Според една поделба разликува добра од прв ранг, вторМенгер врши поделба на добрата во неколку групи. Според една поделба разликува добра од прв ранг, втор ранг, трет ранг итн.ранг, трет ранг итн.

•• Теорија на потребитеТеорија на потребите•• Менгер истакнува дека човекот има разни потреби со различна важност. На пример, потребите за храна, Менгер истакнува дека човекот има разни потреби со различна важност. На пример, потребите за храна,

облека, стан и сл. се позначајнп од другите потреби. облека, стан и сл. се позначајнп од другите потреби. •• Во рамките, пак, на една потреба разликува различно чувство (интензитет) на нејзина задоволеност. На Во рамките, пак, на една потреба разликува различно чувство (интензитет) на нејзина задоволеност. На

пример, потребата од првото парче леб е најголема, за второто е помала итн. пример, потребата од првото парче леб е најголема, за второто е помала итн. •• Заклучува дека и потребите можат да се мерат, и тоа во зависност од нивниот интензитет и да се направи Заклучува дека и потребите можат да се мерат, и тоа во зависност од нивниот интензитет и да се направи

ранг-листа на различните потреби.ранг-листа на различните потреби.•• Теорија на вредностаТеорија на вредноста

•• Вредноста ја дефинира како психолошки однос на човекот спрема природата и истакнува дека зависи од Вредноста ја дефинира како психолошки однос на човекот спрема природата и истакнува дека зависи од полезноста и од реткоста на добрата. Доколку човекот оцени дека некое добро е пополезно и истовремено еполезноста и од реткоста на добрата. Доколку човекот оцени дека некое добро е пополезно и истовремено е ретко, тогаш ќе му припише поголема вредност, и обратно. ретко, тогаш ќе му припише поголема вредност, и обратно.

•• На пример, водата за човек што се наоѓа блиску до бунар или до каков било извор на вода нема никаква На пример, водата за човек што се наоѓа блиску до бунар или до каков било извор на вода нема никаква вредност, додека за жеден човек во пустина таа е нешто највредно. Во двата случаја водата има различна вредност, додека за жеден човек во пустина таа е нешто највредно. Во двата случаја водата има различна вредност поради различното чувство за нејзиното изобилство или реткост.вредност поради различното чувство за нејзиното изобилство или реткост.

•• Менгер ја објаснува конкретната висина на вредноста на добрата со помош на нивната маргинална Менгер ја објаснува конкретната висина на вредноста на добрата со помош на нивната маргинална полезност, односно со полезноста на последното количество од доброто што е употребено или купено. полезност, односно со полезноста на последното количество од доброто што е употребено или купено.

•• ОЈГЕН ФОН БЕМ-БАВЕРКОЈГЕН ФОН БЕМ-БАВЕРК(Eugen von Böhm-Bawerk, 1851-1914)(Eugen von Böhm-Bawerk, 1851-1914)

•• Централното место во творештвото на Бем-Баверк го има учењето за каматата. Тој се обидува каматата да Централното место во творештвото на Бем-Баверк го има учењето за каматата. Тој се обидува каматата да ја објасни со помош на фактори од објективна и фактори од субјективна природа. ја објасни со помош на фактори од објективна и фактори од субјективна природа.

•• Најпознат е со теоријата на заобиколено производство.Најпознат е со теоријата на заобиколено производство.•• Неговото творештво е изложено и на критика. На пример, американскиот економист Јозеф Шумпетер ќе Неговото творештво е изложено и на критика. На пример, американскиот економист Јозеф Шумпетер ќе

рече дека теоријата на Бем-Баверк не е созреана.рече дека теоријата на Бем-Баверк не е созреана.•• Вредност и цениВредност и цени•• Бем-Баверк смета дека субјективната вредност на добрата зависи од два фактора: полезноста и реткоста. Бем-Баверк смета дека субјективната вредност на добрата зависи од два фактора: полезноста и реткоста.

Таа е правопропорционална со полезноста, а обратнопропорционална со реткоста на одредено добро.Таа е правопропорционална со полезноста, а обратнопропорционална со реткоста на одредено добро.•• Неговата теорија на цените тргнува од претпоставката дека размената е нееквивалентна, односно дека Неговата теорија на цените тргнува од претпоставката дека размената е нееквивалентна, односно дека

секој во неа дава помалку, а добива повеќе. Кога давањето и добивањето ќе се изедначат, тогаш ќе секој во неа дава помалку, а добива повеќе. Кога давањето и добивањето ќе се изедначат, тогаш ќе престане интересот за размена. престане интересот за размена.

•• Цените ги анализира во три случаи на размената.Цените ги анализира во три случаи на размената.•• Првиот случај е изолирана размена во која учествуваат еден продавач и еден купувач и секој од нив нуди и Првиот случај е изолирана размена во која учествуваат еден продавач и еден купувач и секој од нив нуди и

купува по едно добро.купува по едно добро.•• Кога вредноста на двете добра ќе се изедначи (на она што се купува и на она што се продава), тогаш ќе Кога вредноста на двете добра ќе се изедначи (на она што се купува и на она што се продава), тогаш ќе

престане интересот за размена. престане интересот за размена. •• Горната граница на цената се одредува со субјективната оцена на вредноста од страна на купувачот, а Горната граница на цената се одредува со субјективната оцена на вредноста од страна на купувачот, а

долната граница со субјективната оцена на вредноста од страна на продавачот.долната граница со субјективната оцена на вредноста од страна на продавачот.

•• Втор случај на размена е во услови на ограничена конкуренција на страната на продавачите или на Втор случај на размена е во услови на ограничена конкуренција на страната на продавачите или на страната на купувачите (состојба на едностран монопол). Разликува две состојби: страната на купувачите (состојба на едностран монопол). Разликува две состојби:

•• прво, конкуренција на страната на купувачите, а монопол на страната на продавачите (еден продавач) и, прво, конкуренција на страната на купувачите, а монопол на страната на продавачите (еден продавач) и, •• второ, конкуренција на страната на продавачите, а монопсон на страната на купувачите (еден купувач). второ, конкуренција на страната на продавачите, а монопсон на страната на купувачите (еден купувач). •• Во таков случај цената ја диктира, пред се, оној на чија страна е монополот, односно монопсонот.Во таков случај цената ја диктира, пред се, оној на чија страна е монополот, односно монопсонот.•• Трет случај е размена во услови на неограничена, перфектна конкурепција на страната на продавачите и на Трет случај е размена во услови на неограничена, перфектна конкурепција на страната на продавачите и на

страната на купувачите, односно постојат повеќе продавачи и повеќе купувачи. страната на купувачите, односно постојат повеќе продавачи и повеќе купувачи. •• Во такви услови цената се утврдува од т.н. граничен пар на купувачи и граничен пар на продавачи. Во такви услови цената се утврдува од т.н. граничен пар на купувачи и граничен пар на продавачи. •• Горната граница на цената ја претставува субјективната оцена на т.н. граничен пар купувачи, т.е. на Горната граница на цената ја претставува субјективната оцена на т.н. граничен пар купувачи, т.е. на

купувачот кој последен купил и оној кој, поради прениска оцена, прв е исклучен од размената. купувачот кој последен купил и оној кој, поради прениска оцена, прв е исклучен од размената. •• Долната граница, пак, ја претставува субјективната оцена на граничниот пар продавачи, т.е. продавачот кој Долната граница, пак, ја претставува субјективната оцена на граничниот пар продавачи, т.е. продавачот кој

последен продал стока и оној кој, поради превисока оцена, прв е исклучен од размената.последен продал стока и оној кој, поради превисока оцена, прв е исклучен од размената.•• Капитал и каматаКапитал и камата •• Според Бем-Баверк капиталот претставува комплекс на посредни производи што се јавуваат во многуте Според Бем-Баверк капиталот претставува комплекс на посредни производи што се јавуваат во многуте

фази на „заобиколувачкото производство”. фази на „заобиколувачкото производство”. •• Разликува општествен производен капитал, во кој ги вклучува посредните производи, залихите на готови Разликува општествен производен капитал, во кој ги вклучува посредните производи, залихите на готови

производи и парите, и приватен капитал, во кој се вклучени споменатите елементи плус оние потрошни производи и парите, и приватен капитал, во кој се вклучени споменатите елементи плус оние потрошни добра кои сопственикот не ги троши, туку ги користи за стекнување доход. На пример, давање под закуп и добра кои сопственикот не ги троши, туку ги користи за стекнување доход. На пример, давање под закуп и добивање кирија, рента и сл. добивање кирија, рента и сл.

•• Тој се обидува каматата да ја објасни со помош на фактори од објективна и фактори од субјективна Тој се обидува каматата да ја објасни со помош на фактори од објективна и фактори од субјективна природа. природа.

•• Субјективното објаснување на каматата е тезата дека луѓето им даваат предност на сегашните во споредба Субјективното објаснување на каматата е тезата дека луѓето им даваат предност на сегашните во споредба со идните уживања (задоволства) и дека добрата имаат поголема вредност денес одошто во иднина. со идните уживања (задоволства) и дека добрата имаат поголема вредност денес одошто во иднина.

•• Го објаснува со психологијата на потрошувачите и наведува три главни причини за депрецијација Го објаснува со психологијата на потрошувачите и наведува три главни причини за депрецијација (обезвреднување) на вредноста на добрата во иднина: (обезвреднување) на вредноста на добрата во иднина:

•• прво, имагинацијата на луѓето е недоволна за да може да го замисли, да го долови, интензитетот на идните прво, имагинацијата на луѓето е недоволна за да може да го замисли, да го долови, интензитетот на идните потреби; потреби;

•• второ, човечката природа е слаба да им се спротивстави на сегашните желби и затоа она што може да го второ, човечката природа е слаба да им се спротивстави на сегашните желби и затоа она што може да го потроши не го остава за иднина и, потроши не го остава за иднина и,

•• трето, човечкиот живот е краток и несигурен, па затоа она што се има денес треба да се потроши. трето, човечкиот живот е краток и несигурен, па затоа она што се има денес треба да се потроши. •• Каматата има задача да ја изедначи пониската вредност на добрата во иднина со нивната повисока сегашнаКаматата има задача да ја изедначи пониската вредност на добрата во иднина со нивната повисока сегашна

вредност. вредност.

•• Со зајмувањето пари заемодавецот се лишил да купи сега добра и затоа бара да му се вратат во иднина Со зајмувањето пари заемодавецот се лишил да купи сега добра и затоа бара да му се вратат во иднина зголемени со каматата. Заемопримачот си овозможил со зајмените пари веднаш да купи добра, па затоа е зголемени со каматата. Заемопримачот си овозможил со зајмените пари веднаш да купи добра, па затоа е согласен да плати камата за зајмените пари.согласен да плати камата за зајмените пари.

•• Објективното објаснување, тој тргнува од тезата дека сегашните добра служат за производство на идни Објективното објаснување, тој тргнува од тезата дека сегашните добра служат за производство на идни добра и дека го прават производството позаобиколено. добра и дека го прават производството позаобиколено.

• ФРИДРИХ ФОН ВИЗЕР(Friedrich von Wieser, 1851-1926)

•• ВредностВредност •• КапиталКапитал•• Теорија на импутацијата (припишување)Теорија на импутацијата (припишување)•• Опортунитетни трошоци Опортунитетни трошоци ВредностВредност•• Вредноста зависи од два алтернативни фактора: трошоците на производството или субјективната проценка Вредноста зависи од два алтернативни фактора: трошоците на производството или субјективната проценка

на потрошувачот. на потрошувачот. •• Првиот фактор е релевантен за репродуктивните дрбра во нормални услови, додека детерминанта на Првиот фактор е релевантен за репродуктивните дрбра во нормални услови, додека детерминанта на

вредноста во ненормални услови е субјективната проценка од страна на потрошувачот.вредноста во ненормални услови е субјективната проценка од страна на потрошувачот.•• Визер е автор на теоретскиот систем наречен „природна вредност”. При нејзиното изградување тргнува од Визер е автор на теоретскиот систем наречен „природна вредност”. При нејзиното изградување тргнува од

претпоставката дека содржината на разменската вредност се одредува од елементите што дејствуваат како претпоставката дека содржината на разменската вредност се одредува од елементите што дејствуваат како „природни фактори”, како фактори што дејствуваат во сите општества, независно од општествено „природни фактори”, како фактори што дејствуваат во сите општества, независно од општествено економските односи и организација на општествениот живот. економските односи и организација на општествениот живот.

КапиталКапитал•• Капиталот за самостоен фактор на производството и за економско добро кое ќе постои се додека не стане Капиталот за самостоен фактор на производството и за економско добро кое ќе постои се додека не стане

изобилно. Капиталот го дели на фиксен (основен) и обртен, со таа разлика што воведува нови називи за изобилно. Капиталот го дели на фиксен (основен) и обртен, со таа разлика што воведува нови називи за овие елементи. овие елементи.

•• За фиксниот капитал го користи називот траен капитал и во него ги вклучува машините, постројките и За фиксниот капитал го користи називот траен капитал и во него ги вклучува машините, постројките и другите добра што се трошат постепено, додека обртниот капитал го нарекува тековен и во него ги вклучува другите добра што се трошат постепено, додека обртниот капитал го нарекува тековен и во него ги вклучува суровините, полуфабрикатите, погонскиот материјал и др.суровините, полуфабрикатите, погонскиот материјал и др.

•• Визер зборува и за бруто-принос на производството, за кој смета дека се состои од дел кој служи за Визер зборува и за бруто-принос на производството, за кој смета дека се состои од дел кој служи за обновување на капиталот, дел за потрошувачка и дел за зголемување на капиталот. Последниве два дела обновување на капиталот, дел за потрошувачка и дел за зголемување на капиталот. Последниве два дела ги смета за принос на капиталот и за индикатор на продуктивноста на капиталот.ги смета за принос на капиталот и за индикатор на продуктивноста на капиталот.

•• Теорија на импутацијата (припишување). Теорија на импутацијата (припишување). •• Теорија ја објаснува улогата на одделните фактори на производството (трудот, капиталот и земјата) за Теорија ја објаснува улогата на одделните фактори на производството (трудот, капиталот и земјата) за

создавањето на готов производ и врз таа основа ја објаснува распределбата на доходот. создавањето на готов производ и врз таа основа ја објаснува распределбата на доходот. •• Визер смета дека производството е резултат на трите фактори на производството (трудот, капиталот и Визер смета дека производството е резултат на трите фактори на производството (трудот, капиталот и

земјата), тој признава дека трудот е единствениот „творец на производството и на вредноста” или, како што земјата), тој признава дека трудот е единствениот „творец на производството и на вредноста” или, како што вели самиот, претставува „свесна творечка жива сила”. вели самиот, претставува „свесна творечка жива сила”.

•• За другите два фактора (капиталот и земјата) смета дека претставуваат услови на производството, кои без За другите два фактора (капиталот и земјата) смета дека претставуваат услови на производството, кои без со дејство со трудот немаат никакво значење за производството. со дејство со трудот немаат никакво значење за производството.

•• Објаснувањето што го дава Визер е наречено теорија на импутацијата (припишување) поради тоа што на Објаснувањето што го дава Визер е наречено теорија на импутацијата (припишување) поради тоа што на секој фактор на производството му се припишува одредена улога во создавањето на производството и на секој фактор на производството му се припишува одредена улога во создавањето на производството и на вредноста, а потоа врз таа основа се оправдува доходот што го добива секој од трите основни фактори на вредноста, а потоа врз таа основа се оправдува доходот што го добива секој од трите основни фактори на производството.производството.

•• Опортунитетни трошоциОпортунитетни трошоци•• Денес теоријата на опортунитетни трошоци (теорија за алтернативни трошоци) е прифатена во економската Денес теоријата на опортунитетни трошоци (теорија за алтернативни трошоци) е прифатена во економската

наука и е влезена во фондот на позитивни знаења. За нејзин автор се смета Визер. Според неа, добрата наука и е влезена во фондот на позитивни знаења. За нејзин автор се смета Визер. Според неа, добрата можат да се користат алтернативно и во различни комбинации.можат да се користат алтернативно и во различни комбинации.

•• Под опортунитетен или алтернативен трошок се смета трошокот или придонесот што би настанал при Под опортунитетен или алтернативен трошок се смета трошокот или придонесот што би настанал при користењето на некој фактор во друга гранка, во друга комбинација, друга најдобра комбинација, покрај користењето на некој фактор во друга гранка, во друга комбинација, друга најдобра комбинација, покрај онаа во која се користи.онаа во која се користи.

•• 2. ЛОЗАНСКА ШКОЛА2. ЛОЗАНСКА ШКОЛА(ШКОЛА НА СТОПАНСКАТА РАМНОТЕЖА)(ШКОЛА НА СТОПАНСКАТА РАМНОТЕЖА)

•• Тоа се нарекува лозанска школа, поради тоа што нејзините претставници работеле на Универзитетот во Тоа се нарекува лозанска школа, поради тоа што нејзините претставници работеле на Универзитетот во Лозана (Швајцарија). Лозана (Швајцарија).

•• Претставници: Леон Валрас и Вилфредо Парето. Претставници: Леон Валрас и Вилфредо Парето. •• Исто така се среќава и под називот школа на стопанската рамнотежа, бидејќи стопанската рамнотежа Исто така се среќава и под називот школа на стопанската рамнотежа, бидејќи стопанската рамнотежа

зазема централно место во творештвото на овие економски мислители. зазема централно место во творештвото на овие економски мислители. •• И на крајот, учењето се среќава и под називот математичка школа, бидејќи се користат математички методи И на крајот, учењето се среќава и под називот математичка школа, бидејќи се користат математички методи

при изучувањето на економските појави.при изучувањето на економските појави.•• ЛЕОН ВАЛРАСЛЕОН ВАЛРАС

(Leon Walras, 1834-1910)(Leon Walras, 1834-1910)•• Разменска вредност и цени.Разменска вредност и цени.•• Парцијалната рамнотежаПарцијалната рамнотежа •• Претприемач.Претприемач.

•• Чиста, применета и социјална економијаЧиста, применета и социјална економија •• Примена на математички методиПримена на математички методи • Разменска вредност и цени•• Валрас го застапува гледиште дека разменската вредност се одредува од полезноста и реткоста на Валрас го застапува гледиште дека разменската вредност се одредува од полезноста и реткоста на

одредено добро.одредено добро. •• Се залага за едновремено изучување на разменската вредност и истакнува дека цените треба да се Се залага за едновремено изучување на разменската вредност и истакнува дека цените треба да се

изучуваат таму каде што настануваат на пазаротизучуваат таму каде што настануваат на пазарот •• Суштината на теоријата на вредноста е да се објасни како се формира нивото на цените и како се остваруваСуштината на теоријата на вредноста е да се објасни како се формира нивото на цените и како се остварува

стопанската рамнотежа. При анализата тргнува од функционалната меѓузависност на понудата, стопанската рамнотежа. При анализата тргнува од функционалната меѓузависност на понудата, побарувачката и цените, истакнувајќи дека тие категории зависат од маргиналната полезност. побарувачката и цените, истакнувајќи дека тие категории зависат од маргиналната полезност.

•• Во натамошната анализа ја изостава понудата и го разгледува односот меѓу побарувачката и цените. Тоа го Во натамошната анализа ја изостава понудата и го разгледува односот меѓу побарувачката и цените. Тоа го направил затоа што ги изучувал статичката рамнотежа и моменталното ниво на цените. направил затоа што ги изучувал статичката рамнотежа и моменталното ниво на цените.

•• Според неговите, побарувачката е функција на цените, па поради тоа, врз основа на односот меѓу Според неговите, побарувачката е функција на цените, па поради тоа, врз основа на односот меѓу побарувачката и цените, се воспоставува рамнотежа во даден момент. побарувачката и цените, се воспоставува рамнотежа во даден момент.

Парцијалната рамнотежаПарцијалната рамнотежа•• Изучувајќи ја парцијалната рамнотежа, Валрас дошол до сознанието дека пазарниот механизам Изучувајќи ја парцијалната рамнотежа, Валрас дошол до сознанието дека пазарниот механизам

функционира на следниов начин: функционира на следниов начин: •• прво, во услови на перфектна конкуренција за едно хомогено добро во даден момент постои само една ценапрво, во услови на перфектна конкуренција за едно хомогено добро во даден момент постои само една цена

која се формира на ниво на кое е воспоставена рамнотежа меѓу цената и побарувачката; која се формира на ниво на кое е воспоставена рамнотежа меѓу цената и побарувачката; •• второ, ако во даден момент побарувачката е поголема или помала од понудата, тогаш ќе се воспостави второ, ако во даден момент побарувачката е поголема или помала од понудата, тогаш ќе се воспостави

нова рамнотежа со помош на промена на цената и, нова рамнотежа со помош на промена на цената и, •• трето, во монополската состојба, која ја сметал за реткост, цените се оддалечуваат од реалните трошоци.трето, во монополската состојба, која ја сметал за реткост, цените се оддалечуваат од реалните трошоци.Општа стопанска рамнотежаОпшта стопанска рамнотежа•• Тргнувајќи од сознанијата што ги добил при анализата на цените и парцијалната рамнотежа, Валрас го Тргнувајќи од сознанијата што ги добил при анализата на цените и парцијалната рамнотежа, Валрас го

изградил и своето учење за општата стопанска рамнотежа (се однесува на вкупниот економски систем).изградил и своето учење за општата стопанска рамнотежа (се однесува на вкупниот економски систем). •• Како најдобар механизам за воспоставување на општата стопанска рамнотежа ја смета слободната Како најдобар механизам за воспоставување на општата стопанска рамнотежа ја смета слободната

конкуренција. конкуренција. •• Според Валрас, системот на цени во една конкурентска и децентрализирана економија овозможува Според Валрас, системот на цени во една конкурентска и децентрализирана економија овозможува

реализација на рамнотежата и поврзаност на сите понуди и сите побарувачки на сите пазари на производи иреализација на рамнотежата и поврзаност на сите понуди и сите побарувачки на сите пазари на производи и услуги на производителите.услуги на производителите.

• Чиста, применета и социјална економија

•• Според Валрас, чистата економија е наука која покажува дека слободната конкуренција ги комбинира Според Валрас, чистата економија е наука која покажува дека слободната конкуренција ги комбинира услугите и природните ресурси на таков начин што како резултат се добива максимум задоволство Таа не е услугите и природните ресурси на таков начин што како резултат се добива максимум задоволство Таа не е само рационална наука, туку и наука за математичка детерминираност на цените и добрата што се само рационална наука, туку и наука за математичка детерминираност на цените и добрата што се разменуваат преку механизмот на конкуренцијата. Таа го изучува моделот на чисто стопанство, независно разменуваат преку механизмот на конкуренцијата. Таа го изучува моделот на чисто стопанство, независно од класните односи. од класните односи.

•• Применетата економија ги корнсти сознанијата на чистата економија и им помага на економските субјекти воПрименетата економија ги корнсти сознанијата на чистата економија и им помага на економските субјекти во практичното разрешување на одредени економски проблеми и во остварувањето на одредени цели. Таа ја практичното разрешување на одредени економски проблеми и во остварувањето на одредени цели. Таа ја изучува конкретната економска активност на една земја. изучува конкретната економска активност на една земја.

•• И на крајот, социјалната економија ги изучува проблемите на распределбата во контекстот на односите И на крајот, социјалната економија ги изучува проблемите на распределбата во контекстот на односите држава - индивидуа. Според Валрас, социјалната средина е продукт на државата, а во неа се создаваат држава - индивидуа. Според Валрас, социјалната средина е продукт на државата, а во неа се создаваат услови и правила за реализирање на индивидуални интереси преку обезбедување на слободна услови и правила за реализирање на индивидуални интереси преку обезбедување на слободна конкуренција. Државата треба да одржува услови за реализирање на социјална правда.конкуренција. Државата треба да одржува услови за реализирање на социјална правда.

•• ВИЛФРЕДО ПАРЕТОВИЛФРЕДО ПАРЕТО(Vilfredo Pareto, 1848-1923)(Vilfredo Pareto, 1848-1923)Да се избира онаа промена која не му штети на никој субјект и која ја подобрува ситуацијата на сите. В. Пирето

ВредностВредност•• Тој ја прифаќа субјективната теорија на вредноста, според која вредноста зависи од полезноста и реткоста Тој ја прифаќа субјективната теорија на вредноста, според која вредноста зависи од полезноста и реткоста

на добрата. Според него полезноста е од оргинален карактер и како таква е немерлива.на добрата. Според него полезноста е од оргинален карактер и како таква е немерлива. •• Под ординална корисност (полезност) се подразбира онаа која е немерлива, но кај неа може да се каже декаПод ординална корисност (полезност) се подразбира онаа која е немерлива, но кај неа може да се каже дека

едно добро е покорисно или помалку корисно од друго добро.едно добро е покорисно или помалку корисно од друго добро.•• Оптимум на вкусови и линија на индеференцијаОптимум на вкусови и линија на индеференција

•• Според Парето, економските проблеми се комплицираат главно поради две причини. Според Парето, економските проблеми се комплицираат главно поради две причини.

•• Вкусовите на луѓето се многубројни и, за да се задоволат, постојат низа решенија меѓу кои треба да се Вкусовите на луѓето се многубројни и, за да се задоволат, постојат низа решенија меѓу кои треба да се врши селекција. врши селекција.

•• Проблемите не се поставуваат само за една индивидуа, туку за заединица на индивидуи. Проблемите не се поставуваат само за една индивидуа, туку за заединица на индивидуи.

Поради тоа, се поставува прашањето како да се постигне оптимум за сите.Поради тоа, се поставува прашањето како да се постигне оптимум за сите.•• Оптимум на вкусови и линија на индеференцијаОптимум на вкусови и линија на индеференција

•• Парето препорачува да се почитува следниов општ критериум: да се избира онаа промена која не му штети Парето препорачува да се почитува следниов општ критериум: да се избира онаа промена која не му штети на никој субјект и која ја подобрува ситуацијата на сите. на никој субјект и која ја подобрува ситуацијата на сите.

•• Тоа негово учење е познато во економската литература како Паретов оптимум. Тоа негово учење е познато во економската литература како Паретов оптимум. •• Суштината на тој поим се состои во тоа што се смета „дека при постојниот придонес на факторите на Суштината на тој поим се состои во тоа што се смета „дека при постојниот придонес на факторите на

производството и при постојната распределба на доходот користа за една индивидуа не може да порасне, а производството и при постојната распределба на доходот користа за една индивидуа не може да порасне, а во исто време да не се намали за друга индивидуа”.во исто време да не се намали за друга индивидуа”.

•• При изучувањето на општата стопанска рамнотежа си поставил задача да одговори на прашањето која е При изучувањето на општата стопанска рамнотежа си поставил задача да одговори на прашањето која е оптимална (ефикасна) структура на производството, потрошувачката и вкупното стопанство.оптимална (ефикасна) структура на производството, потрошувачката и вкупното стопанство.

•• За оптимална (ефикасна) структура на производството ја смета онаа кога не е можно да се зголеми За оптимална (ефикасна) структура на производството ја смета онаа кога не е можно да се зголеми производството на некое добро, а да не се намали производството на друго добро. Притоа, тргнува од производството на некое добро, а да не се намали производството на друго добро. Притоа, тргнува од претпоставката на постојното количество на ресурси и постојната технологија.претпоставката на постојното количество на ресурси и постојната технологија.

•• За оптимална (ефикасна) структура на потрошувачката, при дадено количество на добра и преференција на За оптимална (ефикасна) структура на потрошувачката, при дадено количество на добра и преференција на поединци, ја смета онаа кога не е можно да се подобри положбата на некој поединец, а да не се влоши поединци, ја смета онаа кога не е можно да се подобри положбата на некој поединец, а да не се влоши положбата на друг.положбата на друг.

•• За оптимална (ефикасна) структура на вкупното стопанство (економскиот систем на една земја) ја смета За оптимална (ефикасна) структура на вкупното стопанство (економскиот систем на една земја) ја смета онаа кога добрата се оптимално распределени меѓу поединци, било да се гледа од аспектот на онаа кога добрата се оптимално распределени меѓу поединци, било да се гледа од аспектот на производството, било да се гледа од аспектот на потрошувачката.производството, било да се гледа од аспектот на потрошувачката.

РаспределбаРаспределба•• Парето дошол до заклучокот дека не постојат суштински разлики во доменот на распределбата, односно Парето дошол до заклучокот дека не постојат суштински разлики во доменот на распределбата, односно

дека постои одредена нејзина стабилност во сите земји и времиња. Неговите ставови за распределбата се дека постои одредена нејзина стабилност во сите земји и времиња. Неговите ставови за распределбата се познати како Паретови закони. познати како Паретови закони.

•• Според него нееднаквостите што постојат во доменот на распределбата на доходот произлегуваат од Според него нееднаквостите што постојат во доменот на распределбата на доходот произлегуваат од нееднаквостите во способностите на луѓето, а кои може да се отстранат само ако „производството и доходотнееднаквостите во способностите на луѓето, а кои може да се отстранат само ако „производството и доходот растат побрзо од населението”.растат побрзо од населението”.

•• 3. АНГЛИСКА (КЕМБРИЧКА) МАРГИНАЛИСТИЧКА ШКОЛА3. АНГЛИСКА (КЕМБРИЧКА) МАРГИНАЛИСТИЧКА ШКОЛА•• За основач на англиската маргиналистичка школа се смета Стенли Џевонс, додека нејзин главен За основач на англиската маргиналистичка школа се смета Стенли Џевонс, додека нејзин главен

претставник е Алфред Маршал.претставник е Алфред Маршал. •• СТЕНЛИ ЏЕВОНССТЕНЛИ ЏЕВОНС

(Stanley, Jevons,1835-1882 )(Stanley, Jevons,1835-1882 )•• Економијата е сметка за напорите и уживањата.Економијата е сметка за напорите и уживањата. С. Џевонс С. Џевонс

Примена на математички методи во економијата.Примена на математички методи во економијата.•• Применува математички методи со цел од економијата да направи егзактна наука. Во врска со тоа пишува: Применува математички методи со цел од економијата да направи егзактна наука. Во врска со тоа пишува:

„Економската наука, ако треба воопшто да биде наука, треба да е математичка наука. „Економската наука, ако треба воопшто да биде наука, треба да е математичка наука.

ВредностВредност•• Џевонс смета дека вредноста се одредува од полезноста и реткоста. Џевонс смета дека вредноста се одредува од полезноста и реткоста.

•• Пример: Најголема вредност при јадењето на чорба и придава на првата лажица, бидејќи му обезбедува на Пример: Најголема вредност при јадењето на чорба и придава на првата лажица, бидејќи му обезбедува на човекот најголемо задоволство, а со секоја натамошна лажица од чорбата задоволството се намалува, што човекот најголемо задоволство, а со секоја натамошна лажица од чорбата задоволството се намалува, што предизвикува намалување и на вредноста на чорбата. Последната лажица од чорбата што ја консумира му предизвикува намалување и на вредноста на чорбата. Последната лажица од чорбата што ја консумира му прави најмало задоволство и нејзе човекот и припишува најмала вредност. прави најмало задоволство и нејзе човекот и припишува најмала вредност.

ВредностВредност•• Полезноста на последната лажица од чорбата ја нарекува финална полезност и неа ја смета за Полезноста на последната лажица од чорбата ја нарекува финална полезност и неа ја смета за

детерминанта на вредноста. Покрај финалната полезност на едно добро Џевонс зборува и за вкупната детерминанта на вредноста. Покрај финалната полезност на едно добро Џевонс зборува и за вкупната полезност, а тоа е всушност збирот на полезноста на одделни делови на едно добро.полезност, а тоа е всушност збирот на полезноста на одделни делови на едно добро.

•• Џевонс ја изведува следнава верига на зависност: Џевонс ја изведува следнава верига на зависност:•• трошоците на производството ја определуваат понудата (т.е. реткоста), трошоците на производството ја определуваат понудата (т.е. реткоста), •• понудата ја определува финалната полезност, а понудата ја определува финалната полезност, а •• со финалната полезност се определува вредноста.со финалната полезност се определува вредноста.

Трудот Трудот

•• Џевонс смета дека трудот претставува напор, мака, што го прави човекот за да добие некое добро. Човекот Џевонс смета дека трудот претставува напор, мака, што го прави човекот за да добие некое добро. Човекот ќе се реши на одреден напор под услов вкупниот напор (трудот) да е помал од ползата што ќе се добие. Во ќе се реши на одреден напор под услов вкупниот напор (трудот) да е помал од ползата што ќе се добие. Во спротивно нема да вложува труд. спротивно нема да вложува труд.

РазменаРазмена•• При анализата на размената Џевонс, објаснува три поими: употребна вредност, вредност и куповна моќ. При анализата на размената Џевонс, објаснува три поими: употребна вредност, вредност и куповна моќ.

Употребната вредност ја изедначува со вкупната полезност, вредноста со финалната полезност и куповнатаУпотребната вредност ја изедначува со вкупната полезност, вредноста со финалната полезност и куповната моќ со разменската вредност. Според него размената ќе постои додека не се постигне финалната полезностмоќ со разменската вредност. Според него размената ќе постои додека не се постигне финалната полезност на некое добро.на некое добро.

Кризи и деловни циклусиКризи и деловни циклуси•• Џевонс смета, дека под дејство на неекономски фактори (колебања на сончевата активност) настануваат Џевонс смета, дека под дејство на неекономски фактори (колебања на сончевата активност) настануваат

различни расположенија кај економските субјекти (песимизам или оптимизам), а тоа се одразува врз различни расположенија кај економските субјекти (песимизам или оптимизам), а тоа се одразува врз стопанската активност (депресија или просперитет)стопанската активност (депресија или просперитет)

•• АЛФРЕД МАРШАЛАЛФРЕД МАРШАЛ(Alfred Marshall, 1842-1924)(Alfred Marshall, 1842-1924)

•• За неговиот метод на изучување е карактеристичен микроекономскиот аспект на анализата. Ги изучува, За неговиот метод на изучување е карактеристичен микроекономскиот аспект на анализата. Ги изучува, проблематиката на производството, распределбата, размената и потрошувачката од аспект на поединците, проблематиката на производството, распределбата, размената и потрошувачката од аспект на поединците, домаќинствата, претпријатијата. домаќинствата, претпријатијата.

•• Ги поставил и основите на парцијалната анализа, а со неговото вкупно творештво се јавува во улога на Ги поставил и основите на парцијалната анализа, а со неговото вкупно творештво се јавува во улога на основоположник на микроекономијата. Неговото учење влегува во основите на микроекономијата и на основоположник на микроекономијата. Неговото учење влегува во основите на микроекономијата и на неокласичната (неолибералната) школа. неокласичната (неолибералната) школа.

•• Маршал смета дека задачата на економската наука се состои во прибирање, групирање и анализирање на Маршал смета дека задачата на економската наука се состои во прибирање, групирање и анализирање на економски факти и потоа стекнатите знаења да се користат при одредувањето на непосредни и посредни економски факти и потоа стекнатите знаења да се користат при одредувањето на непосредни и посредни ефекти од разни групи причини. ефекти од разни групи причини.

•• Задачата на економската наука се состои во нејзиниот придонес за решавање на проблемите на Задачата на економската наука се состои во нејзиниот придонес за решавање на проблемите на економијата и општеството. економијата и општеството.

•• Синтеза на класичната и субјективната (психолошката) школаСинтеза на класичната и субјективната (психолошката) школа•• Маршал настојувал да ги помири претставниците на објективната теорија на вредноста во обликот на Маршал настојувал да ги помири претставниците на објективната теорија на вредноста во обликот на

теорија на трошоците на производство и претставниците на субјективната (психолошката) теорија на теорија на трошоците на производство и претставниците на субјективната (психолошката) теорија на вредноста. вредноста.

•• Поинаку кажано, сакал да ги помири класичната школа и маргинализмот.Поинаку кажано, сакал да ги помири класичната школа и маргинализмот. •• Претставниците на објективната теорија на вредноста ја објаснуваат вредноста само со помош на елементиПретставниците на објективната теорија на вредноста ја објаснуваат вредноста само со помош на елементи

на страната на понудата. на страната на понудата. •• Претставниците на субјективната теорија на вредноста го прават тоа со елементи на страната на Претставниците на субјективната теорија на вредноста го прават тоа со елементи на страната на

побарувачката. побарувачката. Таквиот пристап се одразува и врз толкувањето на други економски категории и појави.Таквиот пристап се одразува и врз толкувањето на други економски категории и појави.

•• ПобарувачкаПобарувачка•• Врз основа на анализата на побарувачката, Маршал го дефинирал општиот закон на побарувачката. Тој Врз основа на анализата на побарувачката, Маршал го дефинирал општиот закон на побарувачката. Тој

гласи: гласи: „Доколку е поголемо количеството што треба да се продаде, дотолку мора да биде пониска цената по која ќе„Доколку е поголемо количеството што треба да се продаде, дотолку мора да биде пониска цената по која ќе се купи, за да може да најде купувач, или, со други зборови, количеството што се бара расте со се купи, за да може да најде купувач, или, со други зборови, количеството што се бара расте со намалувањето на цените и се намалува со нивното зголемување “Maršal, Alfred 1986, стр. 80). намалувањето на цените и се намалува со нивното зголемување “Maršal, Alfred 1986, стр. 80).

•• При анализата на побарувачката Маршал вовел во употреба неколку поими, како што се: закон на При анализата на побарувачката Маршал вовел во употреба неколку поими, како што се: закон на задоволувачките потреби (или намалувањето на полезноста), маргинална купувачка, маргинална полезност,задоволувачките потреби (или намалувањето на полезноста), маргинална купувачка, маргинална полезност, маргинална цена на побарувачката, поединечна и вкупна побарувачка, општ закон на побарувачката, маргинална цена на побарувачката, поединечна и вкупна побарувачка, општ закон на побарувачката, еластичност на побарувачката, потрошувачката вишок и др.еластичност на побарувачката, потрошувачката вишок и др.

Законот на задоволувачките (заситени) потреби Законот на задоволувачките (заситени) потреби •• Се состои во тоа што со зголемување на потрошувачката на одредено добро се зголемува и полезноста од Се состои во тоа што со зголемување на потрошувачката на одредено добро се зголемува и полезноста од

него, но со намалувачка стапка. него, но со намалувачка стапка. •• Поинаку кажано, дополнителната полза што човекот ја извлекува од дополнителното зголемување на Поинаку кажано, дополнителната полза што човекот ја извлекува од дополнителното зголемување на

залихите на одредено добро, се намалува со секое ново зголемување на залихите со кои се залихите на одредено добро, се намалува со секое ново зголемување на залихите со кои се располага (Marshall, Alfred, 1986, стр. 76). располага (Marshall, Alfred, 1986, стр. 76).

•• Маршал ја изедначува маргиналната купувачка со она количество од одредено добро, што купувачот одвај Маршал ја изедначува маргиналната купувачка со она количество од одредено добро, што купувачот одвај решил да го купи, ценејќи дека му е потребно. решил да го купи, ценејќи дека му е потребно.

•• Полезноста на тоа количество од доброто ја нарекува маргинална полезност, а цената по која се купува тоа Полезноста на тоа количество од доброто ја нарекува маргинална полезност, а цената по која се купува тоа количесто ја нарекува маргинална цена на побарувачката.количесто ја нарекува маргинална цена на побарувачката.

•• Под поимот поединечна побарувачка ја подразбира побарувачката на едно добро, додека под вкупна Под поимот поединечна побарувачка ја подразбира побарувачката на едно добро, додека под вкупна побарувачка го разбира збирот на индивидуалните побарувачки на добрата.побарувачка го разбира збирот на индивидуалните побарувачки на добрата.

Еластичност на побарувачкатаЕластичност на побарувачката•• Маршал, под тој поим ги подразбира промените на побарувачката во зависност од промените на цените. Маршал, под тој поим ги подразбира промените на побарувачката во зависност од промените на цените. •• Еластичноста на побарувачката ја изразува со помош на коефициентот на еластичност на побарувачката, Еластичноста на побарувачката ја изразува со помош на коефициентот на еластичност на побарувачката,

кој може да биде рамен на еден, помал од еден и поголем од еден. кој може да биде рамен на еден, помал од еден и поголем од еден. •• На пример, тој ќе биде рамен на еден тогаш кога со зголемување на цените на некое добро за На пример, тој ќе биде рамен на еден тогаш кога со зголемување на цените на некое добро за

одреден процент ќе дојде до намалување на побарувачката на тоа добро за ист процент.одреден процент ќе дојде до намалување на побарувачката на тоа добро за ист процент.

•• Зголемување на цените на одредено добро може да предизвика различен коефициент на еластичност на Зголемување на цените на одредено добро може да предизвика различен коефициент на еластичност на неговата потрошувачка, во зависност од тоа дали станува збор за сиромашен или за богат дел од неговата потрошувачка, во зависност од тоа дали станува збор за сиромашен или за богат дел од населението.населението.

•• Маршал ја поврзува еластичноста на побарувачката и со разни видови производи, кои задоволуваат Маршал ја поврзува еластичноста на побарувачката и со разни видови производи, кои задоволуваат позначајни или помалку значајни потреби на луѓето. Во таа смисла разликува три групи производи: средствапозначајни или помалку значајни потреби на луѓето. Во таа смисла разликува три групи производи: средства за живот од прва неопходност, индустриски добра и луксузни добра.” за живот од прва неопходност, индустриски добра и луксузни добра.”

•• Кај средствата за живот од прва неопходност (храна и сл.) побарувачката е релативно нееластична, односноКај средствата за живот од прва неопходност (храна и сл.) побарувачката е релативно нееластична, односно нивната побарувачка не се зголемува или намалува во оној сразмер во кој се намалуваат или се нивната побарувачка не се зголемува или намалува во оној сразмер во кој се намалуваат или се зголемуваат нивните цени. Тоа произлегува оттаму што човекот мора да консумира одредено количество зголемуваат нивните цени. Тоа произлегува оттаму што човекот мора да консумира одредено количество независно колку ќе се зголемат или ќе се намалат цените на добрата од таа група.независно колку ќе се зголемат или ќе се намалат цените на добрата од таа група.

•• Побарувачката на индустриските добра за широка потрошувачка многу повеќе реагира на промените на Побарувачката на индустриските добра за широка потрошувачка многу повеќе реагира на промените на цените. Тоа значи дека тие добра имаат повисока еластичност во споредба со оние од првата група.цените. Тоа значи дека тие добра имаат повисока еластичност во споредба со оние од првата група.

•• И, на крајот, луксузните добра имаат највисок коефициент на еластичност на побарувачката. Тоа значи декаИ, на крајот, луксузните добра имаат највисок коефициент на еластичност на побарувачката. Тоа значи дека нивната побарувачка е најосетлива на промените на цените.нивната побарувачка е најосетлива на промените на цените.

•• ПонудаПонуда•• Маршал спаѓа во групата економисти кои разликуваат четири фактори на производството: земја, труд, Маршал спаѓа во групата економисти кои разликуваат четири фактори на производството: земја, труд,

капитал и организација. Според него, цените на одделните фактори зависат од трошоците на капитал и организација. Според него, цените на одделните фактори зависат од трошоците на производството и тие ја формираат цената на понудата. производството и тие ја формираат цената на понудата.

•• Според Маршал постојат три закони на производството: Според Маршал постојат три закони на производството: •• закон на намалување на приносите, кој важи главно за земјоделството; закон на намалување на приносите, кој важи главно за земјоделството; •• закон на растечките приноси, кој е карактеристичен за индустријата, и закон на растечките приноси, кој е карактеристичен за индустријата, и •• закон на константните (пропорционални) приноси, кој настанува како резултат на дејството на двата други закон на константните (пропорционални) приноси, кој настанува како резултат на дејството на двата други

закона.закона.•• Предмет на изучување во творештвото на Маршал се и трошоците. Тој разликува две групи трошоци: Предмет на изучување во творештвото на Маршал се и трошоците. Тој разликува две групи трошоци:

примарни и дополнителни. примарни и дополнителни.

•• Во примарните ги вклучува варијабилните трошоци, односно оние што го менуваат износот во зависност од Во примарните ги вклучува варијабилните трошоци, односно оние што го менуваат износот во зависност од промените во обемот на производството. промените во обемот на производството.

•• Како дополнителни ги смета фиксните трошоци, односно оние што не се менуваат со промената на обемот Како дополнителни ги смета фиксните трошоци, односно оние што не се менуваат со промената на обемот на производството. Тоа важи за вкупниот износ на едните и другите трошоци. на производството. Тоа важи за вкупниот износ на едните и другите трошоци.

•• Сосема е поинакво реагирањето на едните и другите трошоци по единица производ. Имено, со менувањето Сосема е поинакво реагирањето на едните и другите трошоци по единица производ. Имено, со менувањето на обемот на производството варијабилните трошоци по единица производ остануваат непроменети, а на обемот на производството варијабилните трошоци по единица производ остануваат непроменети, а фиксните се менуваат во обратен сразмер од промените кај производството.фиксните се менуваат во обратен сразмер од промените кај производството.

•• Маршал под категоријата потрошувачки вишок го подразбира вишокот на цената која потрошувачот е Маршал под категоријата потрошувачки вишок го подразбира вишокот на цената која потрошувачот е согласен да ја плати за некое добро и над постојната цена на тоа добро на пазарот, или, со субјективистичкисогласен да ја плати за некое добро и над постојната цена на тоа добро на пазарот, или, со субјективистички јазик кажано, вишокот на задоволство кое го чувствува потрошувачот на некое добро по пониска цена од јазик кажано, вишокот на задоволство кое го чувствува потрошувачот на некое добро по пониска цена од онаа што би бил согласен да ја плати.онаа што би бил согласен да ја плати.

•• Потрошувачот ги купува добрата според нивната маргинална цена, па поради тоа при секое претходно Потрошувачот ги купува добрата според нивната маргинална цена, па поради тоа при секое претходно консумирано количество на одредено добро добива вишок на задоволство, кое не го плаќа.консумирано количество на одредено добро добива вишок на задоволство, кое не го плаќа.

•• Вредност и цениВредност и цени•• Маршал е застапник на една синтетска теорија на цените, според која цените се одредуват од понудата и Маршал е застапник на една синтетска теорија на цените, според која цените се одредуват од понудата и

побарувачката. побарувачката. •• Според него, понудата или трошоците на производството претставуваат објективен елемент при Според него, понудата или трошоците на производството претставуваат објективен елемент при

формирањето на цените, а неа ја претставуваат цените на четирите фактори на производството: земја, формирањето на цените, а неа ја претставуваат цените на четирите фактори на производството: земја, труд, капитал и организација. труд, капитал и организација.

•• Наспроти тоа, побарувачката ја смета за субјективен елемент при формирањето на цените и ја изедначува Наспроти тоа, побарувачката ја смета за субјективен елемент при формирањето на цените и ја изедначува со оцената на купувачот на полезноста на некое добро.со оцената на купувачот на полезноста на некое добро.

•• За многу кратки периоди ги смета периодите во кон доминантна улога при формирање на цените има За многу кратки периоди ги смета периодите во кон доминантна улога при формирање на цените има побарувачката. Во таков случај износот на понудата не може да влијае на цената, бидејќи е дадена побарувачката. Во таков случај износот на понудата не може да влијае на цената, бидејќи е дадена големина. Како пример на многу кратки периоди може да се наведе продажбата на јагоди што се изнесени големина. Како пример на многу кратки периоди може да се наведе продажбата на јагоди што се изнесени на пазар. Нивното количество во тој момент е дадена големина и цената ќе зависи во прв ред од на пазар. Нивното количество во тој момент е дадена големина и цената ќе зависи во прв ред од побарувачката. Цените што се формираат во многу кратки периоди ги нарекува пазарни цени.побарувачката. Цените што се формираат во многу кратки периоди ги нарекува пазарни цени.

•• За кратки периоди Маршал ги смета периодите во кои можат да се менуваат и понудата и побарувачката, паЗа кратки периоди Маршал ги смета периодите во кои можат да се менуваат и понудата и побарувачката, па затоа двете влијаат врз цената. Тој истакнува дека понудата може да се менува само со еден свој дел - со затоа двете влијаат врз цената. Тој истакнува дека понудата може да се менува само со еден свој дел - со варијабилните трошоци (менување во рамките на постојните претпријатија со постојниот капацитет), па варијабилните трошоци (менување во рамките на постојните претпријатија со постојниот капацитет), па затоа понудата влијае на цените само со тој дел (преку обртниот капитал). Во кратки периоди не може да се затоа понудата влијае на цените само со тој дел (преку обртниот капитал). Во кратки периоди не може да се менува капацитетот, па поради тоа понудата не може да влијае со елементот фиксни трошоци на висината менува капацитетот, па поради тоа понудата не може да влијае со елементот фиксни трошоци на висината на цените. Цените што се формираат под дејство на понудата и побарувачката во кратки периоди Маршал на цените. Цените што се формираат под дејство на понудата и побарувачката во кратки периоди Маршал ги нарекува нормални цени за краток период, односно субнормални цени.ги нарекува нормални цени за краток период, односно субнормални цени.

•• Маршал смета дека во многу кратки и кратки периоди нема време за промени на големината на капиталот, Маршал смета дека во многу кратки и кратки периоди нема време за промени на големината на капиталот, големината на населението, степенот на техниката, вкусовите на потрошувачката и др.големината на населението, степенот на техниката, вкусовите на потрошувачката и др.

•• Парцијална рамнотежаПарцијална рамнотежа

•• За рамнотежата Маршал расправа кога го разгледува односот меѓу понудата, побарувачката и цените. За рамнотежата Маршал расправа кога го разгледува односот меѓу понудата, побарувачката и цените. Според него, за рамнотежа може да се зборува тогаш кога цената на побарувачката е еднаква на цената на Според него, за рамнотежа може да се зборува тогаш кога цената на побарувачката е еднаква на цената на понудата, обемот на производството не покажува ни тенденција за зголемување ни тенденција за понудата, обемот на производството не покажува ни тенденција за зголемување ни тенденција за намалување.намалување.

•• Количеството на добра што е произведено во состојба на рамнотежа го нарекува рамнотежно количество, а Количеството на добра што е произведено во состојба на рамнотежа го нарекува рамнотежно количество, а цената по која се продава тоа количество е рамнотежна цена. цената по која се продава тоа количество е рамнотежна цена.

•• Маршал зборува за моментна и стабилна рамнотежа. Маршал зборува за моментна и стабилна рамнотежа. •• Под моментна рамнотежа ја подразбира онаа што се формира во многу краток период како резултат на Под моментна рамнотежа ја подразбира онаа што се формира во многу краток период како резултат на

пазарните цени, додека под стабилна рамнотежа ја подразбира онаа состојба кога обемот на пазарните цени, додека под стабилна рамнотежа ја подразбира онаа состојба кога обемот на производството е нешто поголем, отколку што би бил во рамнотежна состојба и се стреми да се врати во производството е нешто поголем, отколку што би бил во рамнотежна состојба и се стреми да се врати во претходната состојба. претходната состојба.

•• Рамнотежата во краток период се формира под дејство на побарувачката, додека на долг рок таа е Рамнотежата во краток период се формира под дејство на побарувачката, додека на долг рок таа е одредена, пред се, од понудата (трошоците на производството).одредена, пред се, од понудата (трошоците на производството).

•• РаспределбаРаспределба•• Доходот во една земја Маршал го нарекува национална дивиденда и смета дека е резултат на четирите Доходот во една земја Маршал го нарекува национална дивиденда и смета дека е резултат на четирите

фактори на производството. Поради тоа, националната дивиденда се дели на четири дела, кои фактори на производството. Поради тоа, националната дивиденда се дели на четири дела, кои претставуваат цена на одделните фактори на производството. Имено, таа се дели на наемнина, како цена претставуваат цена на одделните фактори на производството. Имено, таа се дели на наемнина, како цена на трудот; камата, како цена на капиталот; рента, како цена на услугите на земјата; и профит, како цена на на трудот; камата, како цена на капиталот; рента, како цена на услугите на земјата; и профит, како цена на организацијата.организацијата.

•• Висината на наемнината се одредува со помош на понудата и побарувачката на труд. Во кратките периоди Висината на наемнината се одредува со помош на понудата и побарувачката на труд. Во кратките периоди решавачко влијание на наемнината има побарувачката на труд, а во долгите периоди тоа е понудата на решавачко влијание на наемнината има побарувачката на труд, а во долгите периоди тоа е понудата на труд.труд.

•• Маршал ја објаснува висината на каматата со понудата и побарувачката на капитал. Каматата ја смета за Маршал ја објаснува висината на каматата со понудата и побарувачката на капитал. Каматата ја смета за цена на паричната акумулација која како таква има задача да воспоставува рамнотежа меѓу паричната цена на паричната акумулација која како таква има задача да воспоставува рамнотежа меѓу паричната акумулација (понудата) и побарувачката на акумулација (инвестициите).акумулација (понудата) и побарувачката на акумулација (инвестициите).

•• За земјишната рента смета дека зависи од два фактора: прво, од понудата и побарувачката на земјоделски За земјишната рента смета дека зависи од два фактора: прво, од понудата и побарувачката на земјоделски производи и, второ, од законот на намалување на приносите во земјоделството. Слично како Рикардо, и тој производи и, второ, од законот на намалување на приносите во земјоделството. Слично како Рикардо, и тој зборува за тенденција на зголемување на рентата поради ограниченоста на обработливата површина.зборува за тенденција на зголемување на рентата поради ограниченоста на обработливата површина.

•• И на крајот, Маршал го разгледува профитот како доход на претприемачот за неговите претприемачки И на крајот, Маршал го разгледува профитот како доход на претприемачот за неговите претприемачки способности, но и како награда за ризик и за иноваторство. Неговата висина ја објаснува со понудата и способности, но и како награда за ризик и за иноваторство. Неговата висина ја објаснува со понудата и побарувачката на претприемачки способности.побарувачката на претприемачки способности.

•• МАРГИНАЛИЗМОТ ВО САДМАРГИНАЛИЗМОТ ВО САД•• ЏОН БЕЈТС КЛАРК (John Bates Clark, 1847-1938)ЏОН БЕЈТС КЛАРК (John Bates Clark, 1847-1938)•• Распределба во услови на хипотетска статика. - Како хипотетска статика ја смета онаа состојба во која Распределба во услови на хипотетска статика. - Како хипотетска статика ја смета онаа состојба во која

владее целосна економска слобода врз основа на приватна сопственост, постои мобилност на капиталот и владее целосна економска слобода врз основа на приватна сопственост, постои мобилност на капиталот и на готовите производи, начинот на производство не се менува, количествата на трудот и капиталот се на готовите производи, начинот на производство не се менува, количествата на трудот и капиталот се дадени и др. дадени и др.

•• Во распределбата учествуваат два фактора: трудот и капиталот. Земјата ја исклучува поради тоа што сметаВо распределбата учествуваат два фактора: трудот и капиталот. Земјата ја исклучува поради тоа што смета дека таа во услови на хипотетска статика не е лимитирачки фактор.дека таа во услови на хипотетска статика не е лимитирачки фактор.

•• Според Кларк, учеството на трудот и капиталот во распределбата се определува со нивото на маргиналнатаСпоред Кларк, учеството на трудот и капиталот во распределбата се определува со нивото на маргиналната продуктивност на тие фактори. Во согласност со тој критериум секој фактор добива толку колку што создал. продуктивност на тие фактори. Во согласност со тој критериум секој фактор добива толку колку што создал. При одредувањето на висината на наемнината и каматата го зема предвид и дејството на законот на При одредувањето на висината на наемнината и каматата го зема предвид и дејството на законот на намалувањето на приносите, за кој смета дека важи во земјоделството и во индустријата.намалувањето на приносите, за кој смета дека важи во земјоделството и во индустријата.

•• При објаснувањето на наемниата тргнува од претпоставка дека капиталот е определен (дадена големина), аПри објаснувањето на наемниата тргнува од претпоставка дека капиталот е определен (дадена големина), а се менува бројот на вработените лица. Во таков случај секој дополнително вработен дава помал ефект во се менува бројот на вработените лица. Во таков случај секој дополнително вработен дава помал ефект во споредба со оној кој е претходно вработен. Нивото на наемнината ја одредува со помош на маргиналната споредба со оној кој е претходно вработен. Нивото на наемнината ја одредува со помош на маргиналната наемнина, односно со онаа која постои во претпријатијата што работат без добивка, а во земјоделството безнаемнина, односно со онаа која постои во претпријатијата што работат без добивка, а во земјоделството без рента. Врз основа на маргиналната наемнина се формира и наемнината на работниците во другите рента. Врз основа на маргиналната наемнина се формира и наемнината на работниците во другите претпријатија.претпријатија.

•• При анализата на капиталот и каматата Кларк тргнува од претпоставка дека е даден бројот на вработените, При анализата на капиталот и каматата Кларк тргнува од претпоставка дека е даден бројот на вработените, а се менува износот на капиталот. Во таков случај за капиталот е карактеристично дејството на законот на а се менува износот на капиталот. Во таков случај за капиталот е карактеристично дејството на законот на намалувањето на приносите. Имено, со нови вложувања на капитал приносот се намалува и завршува на намалувањето на приносите. Имено, со нови вложувања на капитал приносот се намалува и завршува на една точка која Кларк ја нарекува маргинална полезност на капиталот. Според таа големина се одредува и една точка која Кларк ја нарекува маргинална полезност на капиталот. Според таа големина се одредува и висината на каматата како доход на капиталот. висината на каматата како доход на капиталот.

•• Со учењето за распределбата на доходот според маргиналната продуктивност на факторите на Со учењето за распределбата на доходот според маргиналната продуктивност на факторите на производството, Кларк сакал да докаже дека секој фактор на производството добива толку колку што производството, Кларк сакал да докаже дека секој фактор на производството добива толку колку што создава, дека распределбата е справедлива, а со тоа е справедлив и капиталистичкиот систем.создава, дека распределбата е справедлива, а со тоа е справедлив и капиталистичкиот систем.

• Распределба во услови на димамика. - Според Кларк димамиката е реална состојба и неа ја предизвикуваат следниве промени: порастот на населението, порастот на капиталот, промените кај техничкиот прогрес, промените во организацијата на производството (во насока на зголемување на ефикасноста), промените кај побарувачката и др.

• Со изучувањето Кларк дошол до сознанието дека порастот на населението ќе биде побавен од порастот на капиталот, па поради тоа на долг рок ќе се остварува економски прогрес. Кларк им се спротивставува на оние економисти кои сметаат дека техничкиот прогрес предизвикува пораст на технолошката невработеност и смета дека техничкиот и економскиот-прогрес овозможуваат скратување на должината на работниот ден и пораст на животниот стандард на населението.

• Истакнува и една негативна страна на дејството на факторите кои предизвикуваат динамика, а таа се состои во тоа што некои поголеми претпријатија ги доведуваат до состојба на монополска положба. Инаку, на монополите дава двојна оцена. Имено, смета дека, од една страна, тие овозможуваат зголемување на производството и наемнината, а од друга страна ги смета за несреќа на општествениот прогрес. Се залага државата да одржува конкурентска структура и да се бори против мопополите.

•• Неговата теорија на распределбата е позната и како теорија на маргиналната продуктивност на факторите како теорија на маргиналната продуктивност на факторите на производство.на производство.