ӘОЖ 612.821:618.956 Қолжазба құқығында

ӘБІТАЕВ ДАРХАН САЙЛАУБЕКҰЛЫ

" Жер асты электрослесарь мамандығын кәсіби табысты игеруді анықтайтын жасөспірімдер организімінің психофизиологиялық

ерекшеліктері"

14.00.07- «Гигиена»

Медицина ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

авторефераты

Қазақстан Республикасы Алматы, 2007

2

Жұмыс Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі Еңбек гигиенасы және кәсіби аурулар Ұлттық орталығында орындалды

Ғылыми жетекшілері: - ҰҒА академигі, медицина ғылымдарының докторы, профессор - медицина ғылымдарының докторы, профессор А. А. Исмайлова Ресми оппоненттері: - медицина ғылымдарының докторы, профессор Бекбосыныв Т.К. - медицина ғылымдарының кандидаты Оспанова Г. Қ. Жетекші мекеме: - Е.А. Бөкетов атындағы. Қарағанды Мемлекеттік Университеті

Қорғау 2007 жылдың « » айының « » жұлдызында сағат « » Қазақ тағамтану академиясының ОД 53.28.01 Диссертациялық кеңестің мәжілісінде өтеді: мекен-жайы 050008, Алматы қаласы, Клочков көшесі, 66 Диссертациямен Қазақ Тағамтану академиясының кітапханасында танысуға болады (050008, Алматы қаласы, Клочков көшесі 66) Автореферат 2007 жылдың «____» желтоқсанда таратылды.

Біріктірілген диссертациялық кеңестің Ғалым хатшысы, биология ғылымдарының докторы, профессор О.В. Багрянцева

Ғ.Ә. Құлқыбаев

3

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Экономикалық реформалар кезеңінде

қазіргі әлеуметтік-экологиялық жағдайдың ерекшеліктері және еліміздің шаруашылықты жаңа тәсілмен басқаруға өтуі жұмыс істеуші тұрғындардың барлық кәсіби-жастық топтарында еңбектің құрамы мен құрлымының өзгеруіне әкеп соқтырды [Н Новичкова., Л.Н. Левин.1996; А.А. Исмайлова 2003]

Қазіргі кезде жоғары мамандандырылған жұмысшы кадрларды дайындау негізінен орта кәсіби техникалық училищелер мен техникумдар жүйесі арқылы жүзеге асатыны белгілі. Жастарды кәсіпке бағдарлау жүйесінде денсаулық жағдайы мен жекелеген психофизиологиялық ерекшеліктері сай келетін мамандықтарды таңдауға көмектесуге үлкен көңіл бөлу қажет. Жасөспірімдердің жекелеген психофихиологиялық қасиеттер мен организімдерінің ерекшеліктерін ескермей мамандық таңдауы, денсаулықтың төмендеуіне, мамандығына көнілі толмауына, өндіріс өнімділігінің төмендеуіне, жас жұмысшылар арасында көптеген кадрлар ағымына сияқты қолайсыз әлеументтік зардаптарға әкелуі мүмкін [Г.Н. Сердюковская., Н.В. Алишев1991; Н.Ф Измеров 2006].

Кейінгі жылдары кәсіби іріктеу тәжрибесінде адамның жеке бас қасиеттері мен психологиялық тұрақтылығына коп көңіл аударылып жүр. Осы сияқты сұрақтарды тиімді шешуде түрлі өмір жағдайларында, соның ішінде еңбек қызметінде де адамның мінез-құлығын анықтайтын, адамның тұрақты психологиялық қасиеттерін ашуға көмектесетін, түрлі психофизиологиялық әдістер қолданыс тауып жүр [Құлқыбаев Ғ.Ә., Исмайлова А.А.2002].

Жұмысшы организімнің кәсіпке жарамдылықты анықтайтын психофизиологиялық көрсеткіштер кешенін қолдану еңбек өнімділігін жоғарлатуға, еңбек қызметін апатсыз және тұрақты орындауға мүмкіндік береді . Кәсіпке жарамдылықты анықтағанда, зерттеу функциялар кешеніне, оқу үрдісінде өзгеріске ұшырамайтын және қажетті болжау критериялары бола алатын, тұрақты белгілер кіру қажет деп есептейді. Бұндай белгілер болып жүйке жүйесінің негізгі қасиеттері: жүйке үрдісінің күщі мен қозғалғыштығы, тактилді анализаторлардың жоғары сезімталдығы және т.б болып табылады [Тодоров В.И., Думкин В.Н].

Кешенді өндірістік зиянды факторлармен айқындалатын, көмір өндірісіндегі өзіне тән жұмыс жағдайы, кеншілердің денсаулық жағдайы мен олардың организмдерінің функционалдық жағдайына жоғары талап қойады. Бұл, көмір кеніштерінде өндірістік тәжрибе жұмыстарын атқарып жүрген жеткіншектердің, өскелең организімдерінің анатомиялық-физиологиялық жағдайының ерекшеліктеріне және тау-кен кәсіби техникалық училищесінің кәсіби талаптарына салыстырмалы түрде үлкен қауіп тудыруы мүмкін. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, КТУ -да тау-кен жұмысшы мамандығын игеріп жатқан жеткіншектерде өндірістік тәжрибе жұмыстары кезінде денсаулық жағдайының едәуір төмендеуі, организімнің негізгі функцияларының

4

шаршаңқырауы мен сипатталатын өгерістер байқалған [Харковенко А.Т., Зарковский Г.М., Тарасова Л.А. 1986].

Кейбір авторлар кәсіби жарамдылықты бағалағанда тек ғана « кәсіби маңызды» дамудың деңгейін немесе негізгі психофизиологиялық функцияларды ғана емес, сонымен қатар психофизиологиялық статустың әлді және әлсіз жақтарын анықтау керек деп есептейді. Бұл, жеткіншектерге психофизиологиялық статусы мен дене дамуына сай келетін кәсіп таңдауына, ұсыныс жасауға және жеткіншектердің организімінің шамасы келмейтін мамандықты таңдауына жол бермеуге ықпал етеді. Кейінгі жылдары кәсіби жарамдылықтың физиологиялық негізі мен оның құрылу механизімі туралы түсінік кеңейіп әрі нақтылана түсті

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Кенші мамандығын табысты игеру деңгейіне жер асты электрослесарь мамандығына оқып жатқан оқушылардың психофизиологоиялық статусының ерекшеліктерін анықтау және кәсіби іріктеу тәжірибесінде қолдануға болатын психифизилогиялық критерилерді іріктеп алу.

1. Қолайлы жағдайда ақыл-ой тестерін орындау кездерінде техникалық колледж оқушыларының психофизиологиялық статусын бағалау. 2. Кәсіпті табысты меңгеру деңгейіне байланысты оқушылар организмінің психофизиологиялық жағдайына шу жүктемесінің әсер ету ерекшеліктерін анықтау. 3. Жарық жеткіліксіздігі жағдайында оқушылар организмінің энергиямен қамтамасыз етуші жүйелері мен басқарушы жүйелерінің функционалды жағдайының өзгеру заңдылықтарын анықтау. 4. Кенші мамандығын табысты игеруды анықтайтын мейлінше ақпаратты психофизиологиялық көрсеткіштерді анықтап, оларды кәсіби іріктеуде қолдану тиімділігін ашып көрсету. Жұмыстың ғылыми жаңалығы:

- кәсіпті табысты игеру деңгейіне байланысты оқушылар организмнің психофизиологиялық статусының өзгеру ерекшеліктері алғаш рет анықталды.

- түрлі физикалық әсерлер жағдайында (шу және жарық жеткіліксіздігі) оқушылар организмінің басқарушы жүйелерінің функционалды жағдайының өзгерістерімен әсерге тұрақтылықтың құрылу заңдылықтары алғаш рет анықталды.

- кәсіби іріктеу тәжірибесінде қолдануға болатын кенші мамандықтарын табысты игеруді анықтайтын, мейлінше ақпаратты психофизилогиялық көрсеткіштер алғаш рет іріктелетін болады

Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар: Болашақ кенші мамандығын игеруші жасөспірімдердің мамандықты

табысты игеруіне тек қана сабақ үлгерімі ғана емес, сонымен қатар өндіріс жағдайындағы түрлі зиянды факторларға олардың жас организімінің функционалды мүмкіншіліктерінеде байланысты. Түрлі өндіріс тапсырмаларын сапалы және уақытында орындауға, еңбекке қабілеттілігі тез қалпына келуі жасөспірімдер организімінің денсаулық жағдайы мен олардың жекелеген

5

психофизиологиялық ерекшеліктеріне де байланысты. Жасөспірімдердің мамандықты табысты игерудің негізі ретінде мынадай психофизиологиялық қасиеттерді атап өтуге болады. Жүйке үрдістерінің күші мен қозғалғыштығы, анализатролардың өткізу жылдамдығы, назар тұрақтылығы мен шоғыры сияқты қасиеттер.

Құрастырылғын физиологиялық критерилер көмір өндірісіне жасөспірімер арасынан болашақ кадрларды дайындауда , мамандықты қандайда бір деңгейде табысыты игеретіндігі жайында болжам жасап, кәсіби іріктеу тәжрибесінде кеңінен қолдануға болады.

Диссертацияның теориялық және практикалық құндылығы: Зерттеу көрсеткіштері бойынша кәсіби мектептерде сапалы мамандарды

дайындауға мүмкіндік беретін, кәсіби жарамдылық пен кәсіби іріктеу тәжірибесінде физиологиялық критерилерді қолдану бойынша 2 әдістемелік нұсқауы жасалып, оған қоса 4 тәжірибеге енгізу актісі алынды.

Диссертация жұмысының талқылануы мен жариялануы. Диссертация-ның негізгі қағидалары мен нәтижелері «Қазіргі кездегі еңбек гигиенасы және кәсіби аурулар» халықаралық конференциясында (Алматы-Қарағанды, 1998 ж); «Актуальные вопросы гигиены труда в угольных разрезах при современных условиях» халықаралық ғылыми конференциясында (Донецк, 2000ж); Түркістанның 1500 жылдығына аранлаған ғылми-тәжрибелік конференция (Түркістан 2000ж); «Салауатты өмір салтының физиологиялық негіздері» халықаралық ғылыми-практикалық конфе-ренциясында (Алматы, 2005 ж.);

Диссертациялық жұмыстың әртүрлі халықаралық және мемлекеттік

бағдарламалар мен басқа да ғылыми зерттеу жұмыстарымен байланысты-лығы. Диссертациялық жұмыс Еңбек гигиенасы және кәсіби аурулар Ұлттық орталығының негізгі жоспары бойынша 2000-2002 жылдары ( МТ 0100 ҚР 00200) орындалған «Стандартты және стандартты емес ақыл ой қызмет түрлеріндегі адамдардың дисрегуляторлы өзгеріс механизімін зерттеу және олардың қызметін түзету үшін жаңа биокибернетикалық әдістер құрастыру» тақырыбындағы ғылыми зерттеу жұмысының бір фрагменті болып саналады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1 Зерттеу бағыттарын негіздеу Индустриясы дамығын елдерде, кәсіби жұмысшы кадрларды дайындау

жүйесі алдында жаңа міндеттер туындады. Олар: қазіргі өндіріс талабына және өндірістің шынайы жағдайына сай жұмысшыларды дайындау. Сондықтан, жұмысшы кадрларды дайындау жүйесінде организімнің психофизиологиялық қасиеттері мен адамның өзіне тән ерекшеліктерін зерттеу негізгі мәселердің бірі болып табылады. Кәсіпке бағдарлау жүйесінде, жасөспірімдердің денсаулық жағдайы мен жекелеген психофизиологиялық ерекшеліктері сай келетін мамандықтар таңдауна үлкен көңіл бөлу қажет. Жасөспірімдердің жекелеген психофизиологиялық қасиеттері мен өзіндік ерекшеліктерін ескермей мамандық тадауы, денсаулықтарының төмендеуіне, мамандыққа көңіл

6

толмауына, өндіріс өнімдерінің төмендеуіне және жұмысшылар арасында кадрлардың көптеп кетуі сияқты қолайсыз әлеуметтік-биологиялық зардаптарға әкелуі мүмкін

2 Зерттеу материалдары мен әдістері Зерттеуге Қарағанды кәсіптік-техникалық колледжінің 17-18 жас

аралығындағы 35 оқушысы таңдап алынды. Бұл оқушылар тау-кен мамандығын меңгеруіне байланысты екі топқа бөлінді (“үлгерімді” және “үлгерімі нашар”). Топтардың қабілетін анықтауда өндірістік тәжірибе мастерлері мен кәсіптік білім беретін ұстаздардың берген мінездемесін экспертті бағалау әдісімен жүргізілді.

Дыбыс өткізбейтін камерада экспериментальді жағдайда 90ДБА деңгейде интенсивті шу балғалы генератор көмегі арқылы іске асырылды. Қараңғыланған камерада шахталық орта жағдайына жақын 5-тен люкстен 25 люкске дейінгі деңгейде жарық жеткіліксіздік параметірі құрылды. Физикалық факторлардың функциональді жағдайға және ақыл-ой жұмысына 30 минуттық әсер негізінде жүзеге асырылды. Физиологиялық зерттеулер, оқушылартер организмі мен психофизиологиялық статусының функциональді жағдайы жалпыға бірдей қабылданған әдіспен жүргізілді.

Оқушылар организімінің функциональді жағдайын бағалау 3 кезең арқылы жүргізілді: қолайлы жағдайда, шу мен жарық жеткіліксіздігі жүктемесіне кезінде және одан кейін.

Ақыл-ойдың жұмыс қабілетін бағалау мөлшерленген тестілік жүктемелер көмегімен, жоғары жүйке қызметіне санды және сапалы әсер ету қабілетімен, яғни көру-есту, есте сақтау, логикалық ойлау, тұрақтылық және назардың өнімділігін, субъективті есте сақтауды бағалаумен іске асырылды.

Статистикалық өңдеу «Statistica 5,0» бағдарламасын қолдану арқылы жүргізілді. М±m мәліметтері берілген топтарды салыстыру кезінде *р<0,05, **р<0,01,***р<0,001 анықтығы жалпыға мәлім Стьюдент пен Фишер критерий-лері бойынша бағаланды.

3 Зерттеу нәтижелері мен оларды талқылау 3.1. Жасөспірімдердің психофизиологиялық статусын қолайлы

жағдайда ақыл - ойлық тест жүктемелерін орындау кезінде бағалау Кешенді зиянды факторларымен ерекшелінетін, көмір өндірісіндегі өзіне тән жұмыс жағдайы, кеншілерге ғана емес тіпті өндіріс тәжрибесін өтіп жүрген болашақ жас мамандар организімінің психофизиологиялық жағдайына жоғары талап қоятыны белгілі.

Кәсіптік жарамдылықты бағалау үшін, бірқатар шет ел және өз еліміздің авторлары психикалық қабілеттілікті бағалау, тұлғалық қызығушылық факторларды топтық тестілеу, психологиялық сұхбат сияқты тәсілдерді қолдану керек деп есептейді. Тесті аяқталғаннан соң, адамдардың қандай кәсіпке бейім екендігі анықталып, қорытынды жасалды

Өндірісте экстремальді жағдайда жұмыс істегенде жеке тұлғалардың психофизиологиялық қасиеттерін зерттеп және басқа да адамдардың

7

қауіпсіздігіне жауапкершілікпен қарау керек, себебі өндіріс ортасында стрестік және қауіпті жағдайлардың пайда болуы әбден мүмкін.

Сонымен, орталық жүйке жүйелерін зерттеу сыналушы оқушылардың екі тобында да тұлғалық ерекшеліктері вертирлі және нейротизм көрсеткіштері түрлі бағыттағы өзгерістерді көрсетті (1-кесте). Кесте 1 – Кәсіпті табысты меңгеру деңгейіне байланысты оқушылардың орталық жүйкесі көрсеткіштерін бағалау.

Оқушылар : Көрсеткіштер

табысты (n=17)

табыссыз (n=18)

Интраверттілік, балл 10,80,7 12,4 0,6 Тұрақтылық, балл 11,40,7 13,7 0,9* Реактивті алаңдаушылық, балл 39,70,7 43,5 0,9** Жекелік алаңдаушылық, балл 38,4 0,6 42,8 0,8* Жүйке үрдісінің күші 1,040,02 0,910,02

СЖКЖ, Гц 28,50,4 24,1 0,2* Ескерту:*p<0,05 и p< ** 0,01- топтар арасындағы дәлдік

Айзенк сауалнамасы көмегімен жүргізілген психологиялық тестілеу

мамандықты табысты меңгерген оқушылар, яғни 1-ші топ интровертті (10,8+0,7 балл) эмоциональды тұрақтылығы тип (11,4+0,7 балл) екендігін көрсеткен.

Үлгерімі нашар оқушылар арасында нейротизм деңгейінің жоғарылығы 52%. Екінші топ оқушыларының негізін эмоциональді тұрақсыз эксттровертті тұлғлар құрайтындығы анықталды.

Айта кететін бір жағдай, үлгерімді нашар оқушыларда эмоциональді тұрақтылықтың төмендеуі қобалжу сезімінің күшеюіне әкеліп соқтырды. Зерттелуші оқушылар топтары, тестік тапсырмаларды қолайлы жағдайда орындағанда қобалжу көрсеткішітері орташа деңгейде болды. Алайда, үлгерімі нашар 2-ші топ оқушылары арасында, 1-ші топпен салыстырғанда РА көрсеткіші 8,7%-ға және ТА көрсткіштері 10,2%-ға жоғары болды, бұл берілген ақыл-ой жүктемесіне жауап беру жүйесінің тұрақсыздығын көрсетті.

Үлгерімі жақсы оқушылар арасына жүйке процестерінің күші көрсеткіші, үлгерімі нашар оқушыларға қарағанда 12,5%-ға жоғары болды, бұл жүйке жүйесінің тұрақтылығы мен салмақтылығын көрсетеді.

Қыртыс асты бөлімінің есту және көру анализаторларының негізгі жүйке процестерінің тепе-теңдік қатынасы, екінші топтағыларда аздап тежелу жағына қарай ойысқандағы байқалды.

Екінші топ оқушыларында КЧСМ көрсеткіштері (24,4+0,8Гц) деңгеиінде болды, бұл қалыпты жағдаймен салыстырғанда төмен деңгейде, яғни жүйке жүйесінің төмен лабильділігі жайлы ойлауға толықтай мүмкіндік береді. Бірінші топтағыларда КЧСМ-ның фондық маңызы (Р<0,05) екінші топпен салыстырғанда 14,9%-ке жоғары болды .

8

1-суретте көрсетілгендей, есту және көру анализаторының қыртысты бөлімінде жүйке процестерінің тепе-теңдігі барлық зерттелген оқушыларда қалыпты физиологиялық деңгей сақталған.

181,6 245,5

160,2 184,4

0

100

200

300

ЛП СМР ЛП КМР

табысты табыссыз

1-сурет. Зерттелген оқушыларда есту және көру маторлы реакциясының латентті кезеңдерінің көрсеткішін бағалау.

Екінші топтағы оқушыларда ақыл-ойға арналған тестік тапсырмаларды орындау барысында жарық пен дыбысқа сенсоматорлы реакциясы (Р<0,05) сәйкес екінші топтағылармен салыстырғанда 24,9% және 11,8%-ке жоғары болды. Яғни, үлгерімі нашар оқушыларда қозу процесі есту және көру анализаторларының қыртысты қабатында жүйке жүйесінің төмен лабильділігін көрсетеді.

Сонымен, орталық жүйке жүйесін зерттеу нәтижесінде үлгерімі нашар оқушыларда төмен лабильділік, жүйке процестерінің аз күші, сыртқы тежелудің басымдылығы тән екндігі анықталды. Мұндай оқушылар өз мамандығын ұзақ уақыт және төменгі жылдамдықта меңгереді де максимальды жетістікке жете алмайды. 3.2. Оқушылар организімінің психофизиологиялық өзгерістер динамикасына шу күштерінің әсер етуі.

Шу қоршаған ортаның ең қолайсыз факторларының бірі, яғни белгілі бір күш пен созылмалы әсерінде адамдар организмінің психикалық жағдайына кері әсер етіп, тынышсыздық пен тітіркендіргіштік шақырады, ал ол аурушаңдықтың жоғарылауына, өндірістік еңбектің төмендеп шығарылатын өнім сапасының нашарлауына, сонымен қатар өндірісте болатын кенеттен болған оқиғалардың пайда болуына әкеледі. Зерттелген оқушыларда зейін қою тұрақтылығы мен көру анлизаторларының өткізгіштік қасиетінің бастапқы көрсеткіштері 6,8±2,1 балл және 0,35±0,051 бит\с деңгейінде болды. Алайда, бұл көрсеткіштер 1-ші топ оқушыларында, 2-ші топ оқушыларына қарағанда айқын (p< 0,05) 30,8% және 17,5 % жоғары болды.

9

Кесте 2 - Шу жүктемесі кезінде зейін қою мен еске сақтау көрсеткіштерінің өзгеру динамикасы.

Көрсеткіштері

Эксперимент кезеңдері

Табысты Табыссыз

Зейін қою тұрақтылығы Дейін Кезінде

8,9 ± 0,8 8,1±0,6

6,8±0,5 5,4±0,2*

Көру анализаторларының өткізгіштік қабілеті

Дейін Кезінде

0,41±0,006 0,43±0,005

0,35±0,004* 0,29±0,005*

Естіп еске сақтау Дейін Кезінде Кейін

9,1±0,12 8,7±0,17

7,5±0,12

8,6±0,13 6,8±0,11 6,6±0,10

Ескерту:1. * (p< 0,05)- топтар арасындағы дәлдік 2. (p< 0,001)- эксперимент кезеңдері арасындағы дәлдік

Шу жүктемесі жағдайында ақыл-ой тапсырмаларын орындағанда зейін

қою тұрақтылығы, сәтті орындаған оқушыларда аздап (9%) төмендесе, ал екінші сәтсіз орындаған оқушыларда бұл көрсеткіш бастапқысымен салыстырғанда 25%-ға төмендеді.

Осы жағдайда көру анлизаторының өткізгіштік қасиеті көрсткіші шу жүктемесі әсерінен 1-ші топ оқушыларында 2,5%-ға жоғарласа, 2-ші топта керісінше бұл көрсткіш айқын (p< 0,05) 20,6%-ға төмендеген.

Алайда 2-ші топ оқушыларында шу жүктемесі кезінде зейін қою тұрақтылығы мен көру анализаторларының өткізгіштік қасиеті көрсеткіштері бастапқы деңгеймен салыстырғанда 7,8 % және 8,2%-ға төмендегені байқалды.

Жоғары жүйке қызметінің маңыздыларының бірі болып табылатын еске сақтау қасиеті, қысқа мерзімді белгі-бейнелік ақпаратты қабылдау және вербалды стимулдағы мағыналық есте сақтау мен ұзақ уақыт сақталатын ес ретінде бағаланды.

Бірінші топтағылардың көріп есте сақтауының фондық көрсеткіштері 7,9±0,12 балл деңгейінде болып, “жақсы” деп бағаланды және екінші топтағылармен салыстығанда 27,4% -ке жоғары болды. Ал екінші топта бұл көрсткіштер «қанағаттанарлық» деп бағаланды. (сурет 2)

10

8,1

5,87,9 6,2

0

5

10

дейін кезінде

табыстытабыссыз

Сурет 2- Шу жүктемесі кезінде оқушылартердың көріп еске сақтау көрсеткіштерін бағалау

Бұл көрсеткіштер ақыл-ойға арналған тестік тапсырмаларды шу жағдайында орындағанда, екінші топтағыларда фонмен салыстырғанда 6,8%-ға және бірінші топпен салыстырғанда 39,6%-ға төмендеді..

Логикалық байланыстарды қайта жаңғыртудың сапалылығын бағалауда сөздерді жаңғырту тесті орындалды. Сонымен бұл зерттеу барысында барлық зерттелген оқушыларда есту, есте сақтаудың фондық маңыздылығы «жақсы» деп бағаланды.

Шу жағдайында ақыл-ойға арналған тестік тапсырмаларды орындау кезінде екінші топтағыларда бұл көрсеткіш айқын (р<0,05) 26,4% -ке төмендеді.

Эксперименттің аяғына қарай ұзақ мерзімді есте сақтау көрсеткіші өте айқын төмендеуге, яғни бастапқы деңгеймен салыстырғанда 21,3% және 30,3 %-ке төмендеген.

Яғни, үлгерімі нашар оқушылардың түрлі ақпаратты қайта өңдеуі процессіне шу механизмі әсері қозу процесі есту және көру анализаторының барлық бөліктерінің тежелуіне ауысып, ойлау процесстеріне де әсер етті.

Бірқатар авторлардың еңбектерінде, шудың арнайы емес белсенділік деңгейінің жоғары болуы, назардың бұзылуына, анық жоғарылайтынын сапаның төмендеуінен әкелетінін анықтаған. Адамдарда лимбикоретикулярлы кешенінің дисфункциясының пайда болуы, әртүрлі факторлардың әсерінен невротикалық бұзылыстар дамуына әкеледі.

Назардың шоғыр көрсеткіштері қарапайым тестілік жүктемені орындау мен назарды қосу кезінде орындалған тест жүктемесі арасында да айтарлықтай айырмашылық бар (р<0,05) екенін көрсетті (3-кесте).

11

Кесте 3 – Сынлушылардың шу жүктемесі кезінде ой еңбегіне қабілеттілігі көрсеткіштерің өзгерісі.

Показатели

Эксперимент кезеңдері

Табысты Табыссыз

Назар шоғырлапнуы (қарапайым)

Дейін Кезінде

169,3±21,6 170,2±24,2

185,7±22,3 172,2±19,4

Ақпаратты тасымалдау жылдамдығы (қарапайым)

Дейін Кезінде

2,6±0,05 2,5±0,08

2,5±0,13 2,3±0,11

Ақпаратты тасымалдау жылдамдығы (күрделі)

Дейін Кезінде

2,4±0,06 2,4±0,08

2,1±0,08* 2,2±0,11

Кеңістікті ойлау Фон 2,4±0,15 2,1±0,08* Еске сақтауды субективті

бағалау Фон 3,5±0,11 3,3±0,13

Ескерту: * (p< 0,05)- топтар арасындағы дәлдік

Назар шоғыры көрсеткіштері комфорт жағдайында, екінші топ оқушылартерінде бірінші топпен салыстырғанда айқын (р<0,05) 8,8 %-ға жоғары болды, ал тапсырманы қиындатқанда 9,9%-ке төмендеген.

Алайда, шу күштемесінің әсерінен екінші топтағыларда назар шоғыры мен көру ақпаратын өңдеу жылдамдығы көрсеткіштері бастапқы деңгеймен салыстырғанда 7,8% және 8,2%-ке төмендеген. Күрделі ақыл-ой тесеріні шу жағдайында орындағанда назар шоғыры көрсеткіштері бірінші топтағыларда 15,1% және екінші топтағыларда 14,2%-ке төмендеуге әкелген. Осы жағдайда бірінші топ оқушылартерінде көру анализаторының өткізгіштік қабілеті бұрынғы деңгейінде қалған, ал екінші топтағыларда 4,5%-ке төмендеген.

Яғни, күрделі тестерді шу жүктемесі жағдайында орындау 2-ші топ оқушылартерінде назар шоғыры мен оны көру анализаторында өткізу жылдамдығы айтарлықтай төмендеген, бұл түскен ақпарат санының өсуі назардың тұрақтылығын төмендетіп, когнетивті функциялардың нашарлағанын көрсетеді.

Зерттелуші топтар арасында еске сақтауды субективті бағалау көрсеткішерінде айтарлықтай айырмашылықтар болған жоқ.

Кеңістіктік ойлау тесті көрсеткіші екінші топтағыларда, бірінші топтағылармен салыстырғанда 14,3 % -ке төмен болады.

Сонымен шу жүктемесі тау-кен мамандығын игеруші жасөспірімдердің дің табысты және табыссыз игеруші оқушылар тобында еске сақтау мен назар сапасы қасиеттеріне әр түрлі әсері болғаны байқалды. Бұл өзгерістер әсіресе, екінші топтағыларда , есте сақтау, қабілеті мен назардың тұрақтылығы шу әсерінен төмендеп отырған. Алайда, бірінші топ оқушыларында ақыл-ой жұмысына қабілеттіліктің сапалық және сандық анықтамасы түскен ақпараттар сапасына тәуелді болды.

12

Ақыл-ой жұмысына қабілеттіліктің өзгеруі Т.А.Орлованың зерттеу мәліметтерімен анықталды . Зерттеу нәтижелері көрсеткендей шу жағдайында дыбыстық және сәулелік жауап беру реакциялары зардап шегіп, тапсырмаларды орындау уақыт ұзарып және жіберілетін қате саны артатыны белгілі болған.

Зерттелген оқушыларда тыныстың тереңдігі мен жиілігінің фондық көрсеткіштері жастық ерекшелік деңгейіне сай болған (сурет 3).

Салыстырмалы анализ, шу әсері жағдайында ақыл-ойлық тапсырмаларды орындау, екінші топтағыларда, бірінші топтағылармен салыстырғанда тыныс жиілігі 8% тен 29,3% -ке жоғарылағанын көрсетті

12,5 13,415,7 16,3

11,2 12,4 12,9 12,6

0

10

20

деин 10 мин 20 мин 30 мин

табыстытабыссыз

Сурет 3- Оқушылардың шу жүктемесі жағдайында дем алу көрсеткіштерінің өзгеруі. Эксперимент жағдайында бірінші топтағыларда тыныс жиілігі көрсеткіштері 10 және 20 минутта 10.7% пен 15,1% -ке , ал шудың әсері аяқталған соң бұл көрсеткіштер бастапқы жағдаймен салыстырғанда көрсеткіштер 12,5%-ке жоғарылаған.

Екінші топтағыларда шу әсері эксперементтің 20-шы минутында және экперименттен кейін, тыныс жиілігі 25,6%-дан 30,4%-ке жоғарылаған. Яғни, шу әсер ету жағдайында ақыл-ойға арналған тестік тапсырмаларды орындағанда үлгерімі нашар оқушыларда тыныс алу жиілігі көрсеткіштері жоғарлағаны байқалған. Екінші топта тыныс жиілігінің көрсеткіш деңгейі 2,5±1,1соғ/мин және бірінші топтармен салыстырғанда 11,6%- ға жоғары.

ДМК-ның деңгейі көбінесе әр түрлі әсер етуші факторлардың әсерінен бірнеше есеге ұлғаюы мүмкін, ал қалыпты тыныштық жағдайда (5-7 л). Зерттелеген жасөспірімдерде ДМК тыныштықта 7,4+0,6 л/мин деңгейінде болған Тестік тапсырмаларды орындағанда шудың әсер ету жағдайынан бірінші топтағылардың тыныс алу тереңдігі 20 минуттық экспериментте 8,1% , ал 30 минутта бастапқы деңгейімен салыстырғанда 6,7%-ке тең болған.

Екінші топтағыларда эксперимент барысында ТАМК 9,8%-ден 16,0%-ке айқын өскен, ал эксперименттен кейін 11,1% -ке жоғарылаған.

13

Эксперимент барысында екінші топтағыларды бірінші топтағылармен салыстырғанда, тыныстың минуттық көлемі 9,4% тен 17,5%-ке жоғарылағандығын детальдық анализ көрсетті. Үлгерімі нашар оқушылардың тыныс тереңдігі деңгейінің жоғарылауы организмнен энергияның шығуы мен, комопенсаторлы реакцияның пайда болуына әкелді. Бұл ақыл-ой мен физикалық жүктеменің әсеріне жауап ретінде организмнің жетілуіге бейімделу мүмкіндіктерін бағалайды.

Тыныс алу жүйесінің реакциясы шу әсерінің соңында төмендегені байқалып эксперимент ортасында нақты нәтижеге жеткен, бұл оның жоғары лабильділігі мен тұрақты еместігін көрсетеді

3.3. Төменгі жарық жағдайы әсерінен оқушылартер организміндегі психофизиологиялық көрсеткіштерінің өзгеру динамикасы .

Көру мүшесі - қоршаған ортатан түсетін ақпаратының 90% қабылдайтын, сезім мүшелерінің ішіндегі ең маңыздыларының бірі болып табылады .

Физикалық факторлардың (шу, діріл, инфрадыбыстар және т.б) төменгі жарықтану жағдайында әсері тіпті күшейіп, жұмысшылар денсаулығы мен еңбек қабілеттілігіне әсер етіп, орталық және перифериялық жүйке жүйесінің жұмысына, есту мүшесіне, жүре және тыныс алу жүйелеріне, иммундік және басқа жүйелерге жағымсыз әсер етіп, оларда түрлі өзгерістер әкелуі мүмкін.

Сыналушылардың психофизиологиялық тестер жүктемелерін төменгі жарық жағдайында орындауы, ақыл-ой еңбегі қабілетінің төмендеуіне әкеліді (4-кесте). Кесте 4 – Жарық жеткіліксіздігі жағдайында оқушылардың зейін қою және еске сақтау көрсеткіштерінің динамикасы.

Көрсеткіштер

Кезеңі Табысты Табыссыз

Зейін қою тұрақтылығы Дейін Кезінде

8,3±0,5 7,4±0,5

6,5±0,6* 4,0±0,9*

Көру анализаторларының өткізгіштік қасиеті

Дейін Кезінде

0,39±0,006 0,35±0,005

0,32±0,004* 0,27±0,005*

Естіп еске сақтау Дейін Кезінде Кейін

8,8±0,7 7,7±0,5 7,5±0,5

7,4±0,4 6,3±0,3*

5,2±0,2***

Ескерту: 1. * (p< 0,05); *** (p <0,001) – топтар арасындағы дәлдік 2. (p< 0,05); (p< 0,001)- эксперимент кезеңдері арасындағы дәлдік

Сонымен, бастапқы жағдайда назар тұрақтылығы көрсеткіштері 1-ші топ

оқушыларында, 2-ші топпен салыстырғанда 19,7 %-ға (Р< 0,05) жоғары болды. Сондай-ақ, көру анализаторының өткізу мүмкіндігі, көріп және естіп еске

14

сақтау көрсткіштері екінші топпен салыстырағанда дәл (Р<0,05; <0,001) 17,9%, 22,9%, 15,9%-ке жоғары болды

Салыстырмалы сараптау көрсткендей, жарық жеткіліксіздігі ақыл-ой еңбекке қабілеттілік көрсткіштеріне түрлі өзгерістер әкелді, бірінші топта бұл көрсеткіштер 10,2 %-дан 13,7%-ға дейін төмендесе, ал екінші топта 15,6%-дан 38,4%-ға дейін төмендегені байқалды

Төменгі жарық жағдайында болғаннан соң екінші топтағылардың зейін қою тұрақтылығы ақыл-ойға құрылған тест жұмыстарын орындауда 45,9% -ке, өткізу мүмкіндігі бірінші топпен салыстырғанда 22,8% ке төмендеген.

Естіп еске сақтаудың фонды көрсеткіштері екінші топ оқушыларында бірінші топпен салыстырғанда айқын (Р<0,05) 18,9%-ға төмендегені анықталды.

Төменгі жарық жеткіліксіздігі жағдайында ақыл-ой тест жұмыстарын орындағанда бұл көрсеткіштер бірінші топ сыналушыларында 12,5%, ал екінші топтағыларда 17,4%-ке төмендегені байқалған. Фонмен салыстырғанда төменгі жарық жағдайында естіп еске сақтау көрсеткіштер екінші топтағыларда 42,3%-ке төмендеген. Осы іспеттес өзгеріс, көріп еске сақтау тестерінде де байқалған. Бастапқы жағдайындағы көріп еске сақтаудың көрсеткіштері бірінші топ оқушыларда, екінші топтағылармен салыстырғанда айқын (Р<0,05) 22,9% -ға жоғары болды.

Зерттелушілер қараңғыланған камера ішінде тест жұмыстарды орындау барысында, бірінші топтағылардың көрсеткіші 16%-ға, ал екінші топтағылардың көрсеткіші 31,4%-ға төмендеген.

Сонымен, төменгі жарық әсері вербальды стимулды есте сақтау көрсеткіштері бірінші топ оқушыларында, екінші топтағыларға қарағанда жоғары көрінеді. Қараңғыланған камерада ақыл-ой тест жүктемелерін орындағанда үлгерімі нашар 2-ші топ оқушыларының есте сақтау қабілеті төмендегені байқалған, бұл олардың когнитивтік қызметтің бейімделу деңгейінің төмендігінің көрінісі болуы мүмкін.

Бірінші топ оқушыларның тыныс алу және гемодинамикалық жүйесін қайта құру жарық сәулесінің төмендігі әсері олардың энергия қамтамасыз ететін жүйесіне әсер еткен (кесте 5).

Жарық сәулесінің жеткіліксіздігі жағдайында тест жұмысын орындау әр түрлі бағыттағы өзгеріске әкеліп соқты.

15

Кесте 5 – Жарық жеткіліксіздігі жағдайында оқушылар организімінің басқару жүйелері көрсеткіштерінің өзгеру динамикасы . Көрсеткіштер

Эксперимент кезеңі

Табысты Табыссыз

ВР, мм Фон 10мин 20 мин 30 мин

0,28±0,02 0,29±0,03 0,24±0,02 0,26±0,03

0,29±0,03 0,24±0,03 0,27±0,03 0,25±0,03

ШИ, ш.б. Фон 10мин 20 мин 30 мин

140,6±31,9 138,6±23,7 140,6±27,0 143,3±23,9

159,8±32,3 162,3±42,2 169,5±33,3 173,1±77,4

ОИ, ш.б. Фон 10мин 20 мин 30 мин

5,3±0,12* 5,1±0,10* 4,8±0,09* 5,0±0,10*

6,2±0,10 7,3±0,12 7,6±0,12 8,2±0,14

ДТ1 Фон 10мин 20 мин 30 мин

0,051±0,006 0,049±0,003 0,047±0,005 0,050±0,005

0,057±0,005 0,060±0,007 0,065±0,005 0,063±0,004

ДТ2 Фон 10мин 20 мин 30 мин

0,043±0,007 0,046±0,006 0,044±0,006 0,043±0,006

0,059±0,006 0,062±0,008 0,064±0,010 0,064±0,008

Ескерту: * (p< 0,05) - топтар арасындағы дәлдік (p< 0,05)- эксперимент кезеңдері арасындағы дәлдік

20 минуттық экспериментте бірінші топтағыларда төменгі жарық

жағдайында симпатикалық тізбекті реттеу көрсеткішінің белсенділігі 4,7 %-ті құрады. Яғни бірінші топтағы оқушылардың нейродинамикалық және психикалық қызметтердің белсендігінің жоғарлауы ЖЖЖ-ның симпатикалық және парасимпатикалық бөлімдеріндегі баланстық белсенділікке байланысты. Екінші топтағыларда 20 минуттық экспериментте жүрек ырғақтылығын реттеуде симпатикалық әсердің күшеюі АМО белгісінің 7,5 %-ке жоғарлауына және эксперимент аяғында 8,8 % -ке өсті.

Екінші топтағыларда төменгі жарық дағдайында тест тапсырмаларын орындауда вегетативті жүйке жүйесінің симпатикалық тізбегінің белсенділігіне әкелді. Демек ДТ 1 мен ДТ 2 қуаттылығы 5% - тен 12,3 % -ке және 4,8 % -тен 7,8% -ке жоғарылаған.

16

Ал бірінші топтағыларда осы жоғарыда аталған тапсырмаларды орындағанда 10 минуттық экспериментте ОИ., ШИ., ДТ1 және М2 қатарының көрсеткіштері аздап өсуімен көрініс берді. Сонымен, жасөспірімдер жұмыс барысында жетістікке жетіп, энергиямен қамтамасыз етуші жүйенің жоғарылауы ақыл – ойға арналған тестік жүктемелерді сапалы орындауға мүмкіндік берді. 4. Кәсіптік таңдау тәжірибесінде психофизиологиялық критерилерді қолданудың маңыздылығын бағалау.

Көмір шахталарының өзіне тән жұмыс жағдайын ескерсек, көмір өндірісіне жұмысшы кадрларды іріктеу әсіресе өзекті. Көптеген зерттеулер көрсеткендей жер астындағы жұмыс, кеншілер организіміне тіпті училищелерде мамандық игеру кезеңінде де жоғары талап қоятындығы анықталған. Сондықтан, жасөспірімдер организімінің функционалды жағдайын оқуға қабылдау кезінде зерттеп жіне сол мәліметтерге сүйене отырып кәсіби іріктеу критрияларын қрастыру өте маңызды мәселе болып табылады. Тау-кен мамандығын игеруші жасөспірімдер жер асты көмір өндіру жағдайында өндірістік тәжрибеден өткенде, организімінің функционлды жағдайының төмендегенін көрсететін түрлі өзгерістер анықталған. Олар: сенсомоторлы реакциялар уақытының көбейуі, бұлшық ет төзімділігінің азайуы, гемодинамикалық көрсеткіштерінің өзгеруі және т.б.

Көптеген зерттеулер негізінде дәлелденгендей, жер асты жағдайындағы жұмысқа қойылатын негізгі талаптар жеке тұлғалардың психофизиологиялық статусына тау – кен мамандығын игеру уақытында да жоғары талап қояады . Осыдан барып кәсіптің маңызды сапаларын зерттеу , кәсіби жетістікке жету үшін нақты бір мамандықты игеру қажеттігі туындайды. Психофизиологиялық критерилерді қолдану тиімділігін бағалауда, жер асты көмір өндіру жағдайына жақындатылған, төмен жарық деңгейі мен шу жүктемесін экспериментті зерттеу нәтижелеріне сүйенді.

Жетістік негізінде эксперттер келесі сапалы жақтарға бөліп көрсетті: жақсы үлгерім, орындаушылық, жауапкершілік, физикалық жұмысқа қабілеттілік.

Техникалық колледж оқушыларының зерттеу барысында маңызды 9 көрсеткіштерді бөліп көрсетуге болады, бұл тау – кен мамандығын табысты игерудегі анықтайды.

6-кестеде тау-кен мамандығын игерудегі жетістіктерді анықтау, психофизиологиялық көрсеткіштер диапазон толқындылығы арқылы анықталды.

17

Кесте 6 - Кенші мамандығын табысты игеруді анықтайтын таңдалып алынған кретериялды психофизиологиялық көрсеткіштердің ауытқу диапазоны

№ Көрсеткіштер Көрсеткіштер бірлігі 1 Реактивті алаңдаушылық, балл 36-44 2 Жекелей алаңдаушылық, балл 36-44 3 Реакциялар жылдамдығы (СМР, КМР)

а) Қарапайым дыбыстық сигнал б)Қарапайым көру сигналы

< 160 < 250

4 Жүйке үрдісінің күші (хронорефлексометрия)

0,84-1,30

5 Жүйке үрдісінің қозғалғыштығы < 26 6 Зейн шоғыры ( Анфимов тесті)

а) Көру анлизаторындағы ақпаратты өткізу көрсеткіші (қарапайым) б) Көру анлизаторындағы ақпаратты өткізу көрсеткіші (күрделі)

> 45

< 50

7 Еске сақтау көлемі, % > 40 8 Қысқа мерзімді естіп еске сақтау, > 8 9 Қысқа мерзімді көріп еске сақтау > 8

Психофизиологиялық критерилерді кешенді бағалау үшін кәсіптік

жетістікті анықтау математикалық сызық типті моделі ұсынылған, бұл арқылы таразы ауқымы коэфицентіне орташа балл бағасын көбейткен кезде сәйкес келуін интегралды балл көрсеткіштері алынды.

Жер асты электрослесарь мамандығын игеруші оқушылардың мамандықты жетістікті көрсетілген көбейту регрессия көмегімен есептейді. КЖ=49.3 + 0.69 * интр + 0,45 * СМР – 0,65 * КМР – 0,86 * РА – 0,58 * ТА + 0,41 * НШқ + 1,88 * АӨЖқ + 0,5 * НШк + 0,53 *КЕС + 1,14 ЕЕС.

(Болжам баллы 26,3 – шартты жарамды) КЖ – дегеніміз кәсіби жетістік; ИНТР – интровертность; СМР – сенсо –

моторлы реакция; КМР – көру моторлы реакциясы; РА – реактивті алаңдаушылық, ТА-жеке тұлғаның алаңдаушылығы; НШқ – назардың шоғыры қарапайым. АӨЖқ – ақпаратты өңдеу жылдамдығы қарапайым, НШк - назар шоғыры күрделі. КЕС - көру есте сақтауы ; ЕЕС-есту есте сақтауы.

Ұсынылған модельді бағалау Фишер коэфиценті бойынша (К = 353.3) жүргізілді және дискреминация (Д = 97.89) ұсынылған модель арқылы маңызы мен сенімділік деңгейі көрінген.

18

Көбейту регрессия арқылы алынған балл бағасы критериальды баллға сәйкес келеді. Егер де болжамды балл критериальді баллдан жоғары болса, онда болашақтағы маманды «жарамдылар» тобына жатқызуға болады, егер одан төмен болса «шартты жарамдылар» мен тобына жатады.

Психофизиологиялық тест жүргізу нәтижесі бойынша 69%-дан жоғары оқушылар «жарамдылар» тобына жатқызылып, тау-кен мамандығына арналып жасалған кәсіби жарамдылық критериіне сәйкес келеді, ал 31% - шартты жарамдыдылар тобына жатады.

Кәсіби маңызды сапалылықты интегралды бағалау мен экспертті комиссия қорытындысын салыстырғанда, 65 % оқушылар жарамды деп, ал 25 % оқушылар таңдаған мамандығында шартты жарамды деп бағаланды.

Зерттелгендердің 88,2 % деңгейін жалпы санға сәйкес келді. Тау – кен мамандығын игеруші оқушыларда жетістікті болжауға әсіресе, жерасты электрослесары кәсіптік жарамдылық көрсеткішін интегралды негізінде жеткілікті жауапкершілікті күтуге болады.

Сонымен, кәсіби – маңызы зор психофизиологиялық критерилер оқушылардың физикалық жұмысқа қабілеттілігін сақтау жағдайы, нақты тау – кен мамандығын игеруде жетістікке жетуге моделдеуші физикалық кедергілер жасайды. Техникалық колледж оқушыларының кәсіптік жетістіктерін жетілдіру психофизиологиялық көрсеткіштерді біріктіруде организмнің фукционалды жүйе қызметінің жеке тұлғалық ерекшеліктері кәсіби маңызды бастапқы деңгейі сапасы мен тәуелді.

Тау – кен мамандығын игерудегі кәсіби жетістікті анықтауда психофизиологиялық критерилерді қолдану жерастындағы көмір өндірушілер мамандығын сапалы таңдауға мүмкіндік береді.

ТҰЖЫРЫМ 1 Қолайлы жағдайда психофизиологиялық тестерді орындағанда, организім жүйелерінің кәсіби маңызды жақтарын анықтайтын (жүйке үрдісінің күші, сенсомоторлы реакциялар жылдамдығы, алаңдаушылық, назар тұрақтылығы, еске сақтау) сияқты қасиеттер көрсеткіштері 2-ші топта, яғни кәсіпті сәтсіз игерген жасөспірімдерде едәуір төмен болды, бұл 2-ші топ оқушыларының мамандықты ұзақ уақыт және төменгі деңгейде меңгеріп, жоғары жетістікке жете алмауына себеп болуы мүмкін

2. Нейротизмнің жоғары деңгейі, реактивті және өзіндік алаңдаушылықтың орташа көрсеткіштері, қозу үрдісінің белсенділігі сияқты психофизиологиялық көрсеткіштер жүйке үрдісінің күшімен козғалғыштығы қасиеттерімен анықталды. Оқушылар үшін жоғары жүйке қызметі қасиеттерінің ішінде мейлінше ақпаратты және кәсіби маңызды болып зейін қою тұрақтылылығымен санды - символды ақпаратты механикалық еске сақтау болып табылады.

19

3. Анализатор жүйесінің қыртысты бөлігіне жоғары деңгейдегі шудың әсері кезінде 2-ші топ оқушыларында зейін қою тұрақтылығы аздап жоғарлады, бірақта оның сапасының төмендеуіне әкелді. Ақыл-ой тапсырмаларын күрделендіру зейін қою шоғырлануы (25,2%) мен көру анализатоларының өткізгіштігі (20,6%) төмендеді, бұл 2-ші топ сыналушыларының ақпараттарды өңдеу қасиетінің нашарлыгын және ОЖЖ қызметінің тұрақтылығының төмен екенің көрсетеді. 4. Физикалық жүктемелер кезінде оқушылардың 1-ші тобында шу әсерінен естіп еске сақтау көрсеткіштерінің төмендеуімен (15,4%), ал жарық жеткіліксіздігі жағдайында зейін қою тұрақтылығы көрсеткіштерінің жоғарлауымен (24,2%) көрінді, бірақ тестерді орындау сапасы қалыпты деңгейде сақталды. Бұл, берілген жүктемелерге анализатор жүйесінің қыртыс бөлігінде жүйке үрдіс тепе -теңдігінің қозу жағына қарай ойсқанын көрсетеді. 5. Шу жүктемесі барысында екінші топтағыларды бірінші топтағылармен салыстырғанда, тыныстың минуттық көлемі 9,4% тен 17,5%-ке жоғарылағандығы байқалды. Үлгерімі нашар оқушылардың тыныс тереңдігі деңгейінің жоғарылауы организмнен энергияның шығуы мен, комопенсаторлы реакцияның пайда болуына әкелді. Бұл ақыл-ой мен физикалық жүктеменің әсеріне жауап ретінде организмнің бейімделу мүмкіндіктерін бағалайды. 6. Құрастырылған физиологиялық жарамдылық критерилері оқу динамикасында да, өндірісте жұмыстың алғашқы кезеңдеріндеде жас өспірімдердің мамандықты табысты игеруіне болжау жасауға мүмкіндік береді

2 Қойылған міндеттердің толығымен орындалуын бағалау

Диссертациялық жұмысқа қойылған міндеттер толығымен орындалған. Алынған мәліметтер көмір өндірісіне сапалы, мамандандырылған кадрлар тиімділігін арттырып, кенші мамандығын игеру барысында кәсіби техникалық оқу орындарынан кадрлар ағымын төмендетіп, сонымен қатар көмір өндірісіндегі жұмысшылардың еңбек өнімділігін арттыруға септігін тигізеді. Алынған нәтижелерді физиология және валеология лекциялары мен іс-тәжірибелік сабақтарында қолдануға болады.

20

ДИССЕРТАЦИЯ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН МАҚАЛАЛАР ТІЗІМІ 1. Исмаилова А.А., Абитаев Д.С., Онаев С.Т., Камалиев М.О. Жас өспірімдердің денсаулық жағдайына байланысты еңбекке қаблеттілігі //Физиология, адаптация, стресс: Матер. V съезда физиологов Казахстана.-Караганда. 2003.-С.415-416. 2. Исмаилова А.А., Абитаев Д.С., Онаев С.Т. Физикалық факторлардың әсері жағдайында жеткіншектердің психофизиологиялық ерекшеліктері //Физиология, адаптация, стресс: Матер. V съезда физиологов Казахстана. -Караганда. 2003.-С.417-418. 3. Исмаилова А.А., Абитаев Д.С., Онаев С.Т.,Камалиев М.О. Көмір өндіріс мамандықтарын игеруші жеткіншектердің кәсіпке жарамды-лығының психофизиологиялық аспектісі // Здоровье и болезень. 2004. № 8 (36), - С. 45-49. 4. Исмаилова А.А, Камалиев М.О., Абитаев Д.С., Онаев С.Т Өскелең жас өспірімдердің қазіргі заман кезеңіне сай жұмысқа деген қабілеттілігіне әдістемелік жағынан баға беру //Здоровье и болезень. 2004. № 8 (36), - С. 41-45. 5. Исмаилова А.А., Онаев С.Т., Абитаев Д.С. Оценка изменения психофизиологичес-кого статуса организма подростков в зависимости от степени успешности овладения горной профессией // Материалы конференции “Актуальні проблеми гігіени праці, профессійної патології і медичної екології Донбасу. Донецьк, “Каштан” 2005. –С. 369-372. 6 Абитаев Д.С., ИсмаиловаА.А., ОнаевС.Т., Жалимбетов М.К.,Камалиев М.О Применение показателей психофизиологического статуса моладых специалистов в практике профессионального отбора //Астана. 2006. –16 с. 7. Исмаилова А.А., Онаев С.Т., Абитаев Д.С.Кейбір әлеуметтік - гигиеналық факторлардың жасөспірімдер организміне әсері //Здоровье и болезень. 2004. № 8 (36), - С. 45-49 8. Кулкыбаев Г.А.,Исмаилова А.А., Абитаев Д.С.,Онаев С.Т Шу жүктемесі әсері жағдайында оқушылар организмінің психофизиологиялық статусын бағалау// ВЕСТНИК Медицинского центра Управления Делами Президента РК. 2006. -№1 (17). –С. 106-109.

9. Исмаилова А.А., ОнаевС.Т., Камалиев М.О., Абитаев Д.С., Жалимбетов Использование показателей оценки уровня здоровья и физического развития подростков, осваивающие горные профессии в практике профессиональной ориентации //Әдіст. ұсыныс . – Астана. 2006. –16с

21

ТЕРМИНДЕР МЕН БІРЛІКТЕРДІҢ, СИМВОЛДАРДЫҢ ҚЫСҚАРТУЛАРЫНЫҢ ТІЗІМІ

ДАҚ, мм.сын.бағ.– диастолы артериалды қысым ДТ, - демалу толқындарының күші ҚШ – қосарланған шығарама КЕС, балл – көріп еске сақтау ШИ – ширығу индексі ОИ – орталықтандыру индексі СЖКЖ, Гц – сәуле жыпылығының критикалық жиілігі НШ, балл – назар шоғыры ЕМР,ЛК мс – есту-моторлы реакцияның латентті кезеңі КМР ЛК, мс – көру-моторлы реакцияның латентті кезеңі ТА, балл – тұлғалық алаңдаушылық ДТ1 – бірінші кезеңдегі демалу толқындары ДТ2 – екінші кезеңдегі демалу толқындары РА, балл – реактивті алаңдаушылық САҚ, мм.сын.бағ. – систолы артариялық қысым ЖҮК - жүйке үрдісінің күші ЕССБ,балл- еске сақтауды субективті бағалау ЕЕС, балл – естіп еске сақтау НТ, балл – назар тұрақтылығы ДЖ, 1/мин – демалу жиілігі ЖСЖ, 1/мин – жүрек соғысының жиілігі

22

Абитаев Дархан Сайлаубекович

« Психофизиологические особенности организма подростков, определяющие профессиональную успешность освоения профессии

электрослесарь-подземный»

14.00.07 "Гигиена"

РЕЗЮМЕ Диссертации на соискание ученой степени кандидата

медицинских наук

Объекты исследования. В наших исследованиях приняли участие здоровые 35 учащихся Карагандинского профессионального технического колледжа в возрасте 17-18 лет.

Цель работы: Выявить особенности психофизиологического статуса учащихся, осваивающих профессию электрослесарь-подземный и обосновать выбор психофизиологических критериев для использования в практике профессионального отбора.

Методы проведения работы. Изучение психофизиологического статуса учащихся в условиях воздействия шума и низкой освещенности. Объектами исследования явились 35 учащихся в возрасте 17-18 лет, которые были сформированы в 2 группы: «успешно» и «менее успешно» осваивающие горные профессии. Подбор групп осуществляли методом экспертных оценок по характеристике преподавателей профессионального обучения и мастеров производственной практики. В основе профессиональной успешности овладения горной профессии эксперты выделяли такие качества, как хорошая успеваемость, исполнительность, ответственность и физическая работоспособность.

Результаты исследования. Учащихся, участвующие в эксперименте были представлены в основном интровертированным типом личности с невысокой степенью эмоциональной устойчивости (12,8 и 13,7 баллов). Число лиц, с повышенным уровнем нейротизма среди учащихся 1 группы был выше в 1,5 раза, чем во второй. Их распространенность составляла более 57%.

Сила нервных процессов является тем показателем, в отношении которого определена наиболее высокая значимость различий. У учащихся 1 группы была отмечена более высокая сила нервных процессов и их подвижность, чем у лиц 2-группы. Это вероятно, определяет тот базовый функциональный уровень, который лежит в основе успешности, надежности и безаварийности выполнения производственной деятельности.

Установлено, при увеличении силы нервных процессов улучшалось устойчивость внимания и качество зрительной памяти после воздействия шума.

23

Показатели ЛТ и РТ у 2 группы были выше, чем в 1-ой группе группе, что объясняется более низким уровнем их эмоциональной устойчивости. Число высокотревожных личностей, среди учащихся 1 группы, не превышало 14%, а более трети учащихся 2 группы имели высокую степень тревожности. Рост реактивной тревожности определял снижение качества выполнения теста мнестических качеств. Его увеличение совпадало со снижением подвижности нервных процессов и качества пространственного мышления.

Воздействие шума на качество умственной работоспособности, памяти и внимания по-разному проявилось у лиц, успешно или неуспешно справляющихся с производственной деятельностью. Угнетающее действие шума на такие качества как концентрация внимания, ее устойчивость, скорость переноса ее в зрительном анализаторе, а также качество зрительной памяти на знако-символьную информацию было выявлено только среди лиц, неуспешно работающих. Для лиц успешных лиц группы воздействие шума проявилось как возбуждающее, и приводило к возрастанию продуктивности внимания, улучшению качества зрительной и смысловой памяти. У учащихся 1 группы влияние низкой освещенности более заметно сказывалось на снижениях устойчивости внимания, качестве запоминания слуховых стимулов и долговременной памяти, а у лиц 2 группы – в ухудшении (в 10 раз) пропускной способности зрительного анализатора. Более низкая концентрация внимания и более заметное ее снижение при при предъявлении умственного теста с переключением внимания было отмечено только у учащихся 2 группы, хотя качество его выполнения (скорость переноса информации) не изменялось.

Под действием шума смещение баланса НП в сторону возбуждения у учащихся 1 группы было несколько более выраженным, особенно в корковых отделах зрительного анализатора. Развитие тормозных процессов в корковой зоне слухового анализатора наблюдали у 58% испытуемых 2 группы, и только у 48% учащихся 1 группы.

У После проведения шумового эксперимента подвижность нервных процессов снижалась у всех учащихся. При повышении лабильности нервных процессов однонаправлено возрастала качество умственной работоспособности и зрительной памяти.

На условия пониженной освещенности учащихся обеих групп реагировали смещением баланса нервных процессов в сторону возбуждения в слуховой зоне коры и усилением тормозных процессов в зрительной коре при улучшении лабильности нервных процессов.

Выполнение тестовой умственной нагрузки испытуемыми в условиях шума определяло некоторое учащение дыхания и возрастание дыхательного объема только у лиц 2 группы. Если выполнение психологического теста учащихся 1 группы в условиях низкой освещенности сопровождалось синхронным учащением дыхания и увеличением ее глубины, то у учащихся 2 группы наблюдалось только возрастание дыхательного объема. Воздействие шума определяло у учащихся 1 группы повышенную реакцию периферического отдела гемодинамической системы, а при выполнении

24

тестовой умственной нагрузки сопровождалось вовлечением центрального звена ССС.

Прессорное действие шума на сосудистую стенку учащихся 2 группы было заметно слабее, но при выполнение умственного теста у них регистрировали усиление хронотропной функции сердца.

Повышенная реактивность гемодинамической системы в сочетании с подобной реакцией дыхательной системы, позволяло учащихся 1 группы быстро менять схему ответа на предъявляемый стимул и точнее приспосабливать функционирование организма к изменяющимся внешним влияниям.

Полученных нами в эксперименте результаты позволяют объяснить повышенную чувствительность слуховых анализаторных систем особенностью сердечно-сосудистой реактивности на фоне психологического стресса.

Таким образом, профессионально-значимыми качествами для учащихся осваивающие горные профессии следует считать: силу и подвижность нервных процессов, уровень нейротизма, устойчивость внимания, кратковременную зрительную память на знако-символьную информацию, парасимпатический вегетативный профиль.

По результатом психофизиологического тестирования 76,4% подростков были признаны “пригодными” и соответствовали уровню разработанных нами критериев профессиональной пригодности к горной профессии, а 24,6% – “условно пригодны”.

Следовательно, общее количество совпадений заключений достигало уровня 88,2 % обследованных, что позволило считать выделнный комплекс профессионально-значимых характеристик адекватным поставленным задачам.

Использование комплекса психофизиологических и профессионально значимых характеристик организма молодых специалистов для управления здоровьем работающего контингента позволит повысить работоспособность, надежность и безаварийность профессиональной деятельности, что и определяет высокую социальную значимость проведенных исследований. Сведения о внедрении. По результатам исследования разработано методические рекомендации по использованию физиологических критериев в практике профессиональной пригодности и отбора, что позволит осуществлять качественную подготовку молодых специалистов в профессиональных школах, которая внедрена в учебно-практическую деятельность технического колледжа и общи гигиены государственной ме-дицинской академии и профессиональной школе №1 г. Караганды.

Область применения. Результаты могут быть использованы на кафедрах, а также среднее профессионально-технических учебных заведениях для подготовки молодых специалистов.

Экономическая эффективность работы: Результаты позволили углубить вопросы оценки профессиональной

пригодности в различных сферах производства с использованием комплексных психофизиологических подходов включающих изучение индивидуальных свойств нервной системы особенностей личности психических процессов,

25

разработан физиологические критерии пригодности к овладению горной профессии.

Abitaev Darhan Saylaubekovich

“Psychophysical particularities of the teenagers’ organism which define professional success of learning “underground locksmith-electrician”

profession”

The dissertation for the completion of scientific degree of the candidate of medical sciences on specialty 14.00.07- Hygiene

SUMMARY

The Objects of the research. 35 students of Karaganda Professional Technical

College have taken part in our research at age of 17-18 years. The Purpose of the investigation: To reveal the psychophysical status

particularities of the students, which are learning underground locksmith-electrician profession and to base the choice of psychophysical criteria for using in professional selection practice

The Methods of organization of the work. The Study psychophysical status of students in condition of the influence of the noise and low luminosity. The objects of the study were 35 students at age 17-18 years, which were divided into 2 groups: "successful" and "less successful" learning of mountain professions. It was realized with a method of marking the professional learning by experts and masters. Experts paid attention on such qualities as good progress in learning, responsibility and hardworking.

The Results of the research. The Students which participated in experiment were represented as an introvert individuals with low degree of emotional stability (12,8 and 13,7 points). The number of the persons with high level of neuritis amongst student of 1st groups was higher 1,5 times, than in the second. It is more than 57 %.

Power of the nervous processes is that factor in respect of which is defined the most high value difference. Power of the nervous processes and its activity in the 1st group is higher than it is in the 2nd. This probably defines the basically functional level, which is the basis of success, reliability and safekeeping execution production.

Research shows that stability of attention improved when the power of the nervous processes and quality of visual memory increased after influence of noise.

The Factors PW (personal worrying) and RW (reactive worrying) of 2nd group were higher than in 1st group. It shows a low level of emotional stability in the 2nd group. The number of too worried personalities amongst students of the 1st group did not exceed 14%, but more one third students of 2nd group had a high degree of worrying. The rise of RW defines the reduction of the quality of psychological value

26

test. This rise complied with reduction of the activity of the nervous processes and quality spatial mention.

The influence of the noise on a quality of mental capacity to work, memories and attention was different. The oppressing effect of the noise on such qualities as concentration of attention, its stability, velocity of the carrying it into visual analyzer, also the quality of visual memory of sign-symbol information was revealed amongst less successfully working persons. For successful working persons the influence of noise was accepted as exciting and caused increasing of efficiency of attention and improvement of a visual and semantic memory quality.

The influence of a low luminosity caused reduction of stable attention, quality of memorizing sounds, permanent memory of the 1st group students. In the 2nd group it caused deterioration (10 times) of reception capacity of visual analyst.

The low concentration of attention and more observable reduction of it when presenting the mental test with changing of attention was noted only in 2 group students although quality of its execution (the velocity of the carrying the information) didn’t changed.

Under the effect of noise the displacing of NP balance to excitement in the 1st group was more expressing, especially in outer visual analyst sections. The development of the brake processes in the outer area of the auditory analyst observed in 58% of 2nd group students and 48% of 1st group students.

All students’ mobility of the nervous processes fell after making the noise experiment. the quality of mental capacity to work and visual memory increased because of increasing activity of nervous processes.

Condition of low luminosity caused in all students the reaction: the displacing of the balance of the nervous processes to the excitement of auditory area of the cortex and reinforcement of the brake processes in a visual cortex with improvement of activity of nervous processes.

Making the test mental load caused frequent breath of students in the 2nd group. Doing the psychological test in condition of low luminosity students of the 1st group were breathing deeply, synchronous and frequently. But students of 2nd group endure only increasing of the respiratory volume. The influence of the noise in 1st group defined raised reaction of subsection in hemodynamic system.

Pressing action of the noise on vessel wall of students in the 2nd group wasn’t so big, but when doing the mental test, registered the reinforcement of the chronotropic functions of heart.

Raised reactivity of the hemodynamic system in combination with like reaction of the respiratory system allowed the students of the 1st group to change quickly the scheme of the answer to presented stimulus and more exactly adapt operating of the organism towards varying external forces.

Results of an experiment allow explaining raised sensitivity of auditory analyzing systems by particularity of cardiovascular reactivity caused by psychological stress.

Thereby, professional-significant quality for a student to learn mountain professions follows to consider: power and mobility of the nervous processes, level of

27

neuritis, stability of attention, short visual memory on sign-symbol information, parasympathetic vegetative profile.

As shows the results of the psychophysical testing, 76,4% of teenagers were recognized as "fit" and corresponded to the level designed by our criterions of professional fitness to mountain profession, but 24,6% are “conditionally fit”

Consequently, all amount of coincidences of the conclusions came up to 88, 2 % of examined people. It has allowed considering the chosen complex of the professional-significant features adequate to the delivered tasks.

Using of the complex of the psychophysical and professional-significant features of the organism of young specialists for controlling health of working contingent will allow raising capacity to work, reliability and safekeeping professional activity. Those are defining a high social degree of the performed research.

The information about entry. Methodical recommendations are designed by the results of the research about how to use the physiological criterion of professional fitness in practice. It will allow realizing qualitative preparing of young specialists in professional schools. This preparing is already in use in scholastic-practical activity of the Technical College and the general hygiene of State Medical Academy and №1 Professional school of Karagandy.

The using area. The results can be used in pulpits, average professional-technical educational institutions for preparing young specialists.

The cost-performance of the work: The results have allowed to deepen the questions of rating the professional

fitness in different spheres of production with use of complex psychophysical approaches including the study of individual characteristic of a nervous system of the particularities of personalities of the psychic processes.