บานเรอนชาวเขากะเหรยงปกาเกอะญอ : ความยงยนและการปรบตว ภายใตนเวศวฒนธรรมไรหมนเวยน

โดย นายอครพงศ อนพนธพงศ

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาสถาปตยกรรมพนถน

ภาควชาสถาปตยกรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

ปการศกษา 2550 ลขสทธของบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

บานเรอนชาวเขากะเหรยงปกาเกอะญอ: ความยงยนและการปรบตว ภายใตนเวศวฒนธรรมไรหมนเวยน

โดย นายอครพงศ อนพนธพงศ

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาสถาปตยกรรมพนถน ภาควชาสถาปตยกรรม

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร ปการศกษา 2550

ลขสทธของบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

HOUSES OF PAKA-KYAW KAREN : SUSTAINABILITY AND ADAPTABILITY ON CULTURAL ECOLOGY IN ROTATION FARMING

By Akkarapong Anupanpong

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree MASTER OF ARTS

Department of Architecture Graduate School

SILPAKORN UNIVERSITY 2007

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร อนมตใหวทยานพนธเรอง “ บานเรอนชาวเขากะเหรยงปกาเกอะญอ : ความยงยนและการปรบตว ภายใตนเวศวฒนธรรมไรหมนเวยน ” เสนอโดย นาย อครพงศ อนพนธพงศ เปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาสถาปตยกรรมพนถน

……........................................................... (รองศาสตราจารย ดร.ศรชย ชนะตงกร)

คณบดบณฑตวทยาลย วนท..........เดอน.................... พ.ศ...........

อาจารยทปรกษาวทยานพนธ รองศาสตราจารย ชนศกด ตณฑกล คณะกรรมการตรวจสอบวทยานพนธ .................................................... ประธานกรรมการ (ผชวยศาสตราจารย ดร.อภรด เกษมศข) ............/......................../.............. .................................................... กรรมการ (รองศาสตราจารย ชนศกด ตณฑกล) ............/......................../.............. .................................................... กรรมการ .................................................... กรรมการ (ศาสตราจารย เกยรตคณ อรศร ปาณนท) (อาจารย ดร.วนด พนจวรสน ) ............/......................../.............. ............/......................../..............

ง

47056210 :สาขาวชาสถาปตยกรรมพนถน คาสาคญ : เรอนชาวเขากะเหรยง / ปกาเกอะญอ / ปกากะญอ / ไรหมนเวยน / นเวศวฒนธรรม

อครพงศ อนพนธพงศ : บานเรอนชาวเขากระเหรยงปกากะญอ : ความยงยนและการปรบตว ภายใตนเวศวฒนธรรมไรหมนเวยน. อาจารยทปรกษาวทยานพนธ : รศ.ชนศกด ตณฑกล. 152 หนา.

การวจยนมงศกษาสถาปตยกรรมพนถน ในวฒนธรรมการปลกสรางบานเรอนของชาวเขากะเหรยงปกา-เกอะญอ ทสมพนธกบนเวศวทยาวฒนธรรมไรหมนเวยน เปนการเกษตรบนทสงในรปแบบ เพาะปลกระยะสน-พกฟนระยะยาว เมอพจารณาระบบไรหมนเวยนผานมมมองภมนเวศวฒนธรรม จะทาใหเขาใจไดวา ระบบไรหมนเวยนนนเปนระบบการเกษตรเชงวฒนธรรม ทมการเชอมโยงและเกอกลกบระบบนเวศปา ระบบไรหมนเวยนเกดขนและดารงอยโดย “ความรชาวบาน” ทมความสลบซบซอน ซงสงสมมานาน ขณะเดยวกนนนวถชวตในวฒนธรรมไรหมนเวยนไดสะทอนใหเหนในภมปญญาการปลกสรางบานเรอนทใชวสดธรรมชาตในพนทหมบานทงหมด จากพชพนธในระบบนเวศแวดลอมของตนเอง ชาวบานปกาเกอะญอสามารถใชภมปญญานาพชพนธเหลานนมาเปนวสดในการปลกสรางบานเรอนทมรปแบบเฉพาะทเหมาะสมกบวฒนธรรมความเชอในระบบจกรวาลวทยาของตน และเหมาะสมกบภมศาสตรทตงบนทสง เปนภมปญญาทสบทอดจากบรรพบรษมาชานาน

วตถประสงคในการศกษาไดตงคาถามในการศกษาไวสองขอ คาถามขอแรก ภมปญญาในการปลกสรางบานเรอนของชาวเขากะเหรยงปกาเกอะญอเปนอยางไร และมความสมพนธกบระบบนเวศในบรบททตงอยางไรและคาถามขอทสอง บานเรอนพนถนปกาเกอะญอมแนวคดทสอดคลองกบการพยายามดแลทรพยากร และรกษาปาเชนเดยวกบการทาไรหมนเวยนหรอไม

วธการวจยศกษาขอมลเอกสารและสารวจภาคสนามในพนทศกษา 3 หมบาน กาหนดพนทศกษาจากการศกษาตอเนองจากงานวจย ไรหมนเวยน : สถานภาพและการเปลยนแปลง เพอเปนขอมลอางองในดานเกษตรในนเวศวฒนธรรมไรหมนเวยน การสารวจไดเลอกบานเรอนกรณศกษาทงหมด 8 หลงคาเรอนในพนท 3 หมบาน สารวจภาคสนามเกบขอมลรงวด ถายภาพและวาดบนทกในดานสถาปตยกรรม และสมภาษณในเชงสงคมศาสตร มารวมกนในการวเคราะหเปรยบเทยบเพอตอบคาถามในการศกษา จากการศกษาพบวาบานเรอนในรปแบบดงเดมมความยงยนตอระบบนเวศ เปนภมปญญาทสอดคลองกบบรบททตง ทงดานภมอากาศ ภมประเทศ ดวยการถายทอดผานวธทางวฒนธรรม มความเชอมโยงและเกอกลกบปาและมลกษณะรวมทคลายเหมอนกบไรหมนเวยน นอกจากนยงพบลกษณะการปรบตวของชาวบานตอทพกอาศยในรปแบบบานเรอนแบบผสมผสานและแบบใหม ทมรปแบบถาวรมากขน แตมแนวโนมในการเกอกลกบปานอยลง ______________________________________________________________________________ ภาควชาสถาปตยกรรม บณฑตมหาวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร ปการศกษา 2550 ลายมอชอนกศกษา…………………………………. ลายมอชออาจารยทปรกษาวทยานพนธ……………………………………

จ

47056210 : MAJOR : VERNACULAR ARCHITECTURE KEY WORD : KAREN /HOUSES OF KAREN /ROTATION FARMING/CULTURAL ECOLOGY AKKARAPONG ANUPANPONG : HOUSES OF PAKA-KAYAW KAREN : SUSTAINABILITY AND ADAPTABILITY ON CULTURAL ECOLOGY IN ROTATION FARMING. THESIS ADVISOR : ASST.PROF.CHINASAK THANDIKUL. 152 pp. The research focus on Thai vernacular architecture of Karen houses. The cultural aspects involves in building a house for Paka-kayaw Karen in relation with short cultivation - long fallow Rotation Farming. It could be understood that the Rotation Farming is a cultural agriculture when it is being considered through cultural ecology aspect. The Rotation farming is directly related and supported the ecological system of the natural forest. The Rotation farming has long been invented and operated by the sophisticated folk wisdom of Karen through many generations. The method of building Karen house also reflects the folk wisdom which is being influenced by the culture of Rotation farming. The house is built by the local natural materials that can be found within the ecological environment. Paka-kayaw villagers applied the natural trees and plants around their area to use as the building material for their houses. Therefore the house represents the uniqueness of the architectural culture of the village. The architecture also response to the cosmological theory and belief of Karen culture. It is suitable for high-land geological characteristic of the place. This cultural knowledge has been passing on among the Paka-kayaw villagers for generations.

The aim of the research is to set two main hypothesis approaches. First, what is the indigenous knowledge of Karen culture that reflects on vernacular architecture? How is it related to ecological context of the area? Second, does the design of the Paka-kayaw vernacular house concern about the natural resource preservation the way the Rotation Farming does or not?

The methodology in conducting the research for documentation and field work covers 3 villages. The scope of the research area is determined from the reference research “Rotation farming: The condition and changes” The research is the reference for the cultural ecology in Rotation Farming. From the study, 8 houses are selected from 3 villages. The filed work involved site and house measured drawings, architectural photography and sketches. The interview is being conducted through the sociology aspect. The data is being analyzed and compared to the original hypothesis outline.

The study found that the house in the original style of Karen houses sustain the ecological system of the area. The building knowledge is harmoniously related to contextual characteristic of the site in term of weather and typographical aspects. The knowledge is passing on through culture method. The Karen vernacular architecture shares the similarities with the method of Rotation farming in sustaining forest ecological environment. Furthermore there is the adaptation method applied by the villagers to the modern style houses which is structurally more permanent however less related to the natural forest ecological context.

__________________________________________________________________________ Department of Architecture Graduate School, Silpakorn University Academic Year 2007 Student’s signature………………………………………… Thesis Advisor’ signature……………………………………………….

ฉ

กตตกรรมประกาศ วทยานพนธฉบบนสาเรจไดดวยความอนเคราะหในการใหขอมล คาแนะนาตลอดจนความรวมมอตางๆ หลายฝาย ผวจยใครขอขอบพระคณบคคลดงตอไปน ขอขอบพระคณ ชาวบานปกาเกอะญอ ผใหสมภาษณและเออเฟอในการอนญาตใหเขาไปศกษาในเรอนทพกอาศยอยางมไมตรจต ขอบพระคณทใหการตอนรบ เลยงอาหารและใหทพก ในระหวางการศกษา ทง 3 หมบาน อนไดแก หมบานเซโดซา อ.แมแจม จ.เชยงใหม หมบานแม-ลานคา อ.สะเมง จ.เชยงใหม และหมบานหวยหอย อ.แมวาง จ.เชยงใหม และความรทงหลายทขาพเจาเขยนในวทยานพนธเลมนลวนแลวแตไดรบการถายทอดบอกเลาและอธบายดวยความมไมตรอยางยงจาก ชาวบานปกาเกอะญอทง 3 หมบาน ขอขอบพระคณ รองศาสตราจารย ชนศกด ตณฑกล อาจารยผควบคมวทยานพนธ และ อาจารย อปถมภ รตนสภา ทไดใหคาแนะนา ในการทาวทยานพนธในทกๆขนตอน และขอบพระคณ คณะกรรมการตรวจวทยานพนธ อนประกอบไปดวย ศาสตราจารยเกยรตคณ อรศร ปาณนท ,อาจารย ดร.วนด พนจวรสน และผชวยศาสตราจารย ดร.อภรด เกษมศข เปนอยางสง ขอบคณเพอนๆสถาปตยกรรมพนถนทกคน พเขต พเมน พเอยด พช กอลฟ โก เลกและตอ ทคอยใหกาลงใจ ขอบคณผชวยเกบขอมลบานเซโดซา ไดแก พอฐ อษฏ ปกกนตธร ขบรถและสมภาษณ โปง นนทชย บญกอบ ถายภาพและเขยนผงเรอน ดม ศโรดม เสอคลาย เขยนรปดานกอลฟ อรรถรตน ฆะสนต ชวยเขยนรปตด ขอบคณผชวยเกบขอมลบานหวยหอย ไดแก เอ อนนต พรหมมนษย ขบรถและสมภาษณ เอยว วชรพงษ วลภาชย เขยนผงเรอนและถายภาพ คณโจ สวรช สขเกษม เขยนรปตด จย ธนาวทย ทมกระจาง สมภาษณ ขอบคณผชวยเกบขอมลบานแมลานคาไดแก เอและโตง ขอบคณ นก หรรษา ศรเลศชยพานชย ชวยแปลภาษาองกฤษในบทคดยอ ขอบคณ เทพและโคท พมพภาคผนวก และ ขอบคณเพอนๆและนองๆอกหลายๆคนทไมไดกลาวถงในทน โดยเฉพาะ ยกส ,เอ ,คณเจ,กอลฟและทะโย ทคอยถามไถชวยเหลอเสมอมา ขอบพระคณอาจารยคณะครศาสตร สจล.ทใหการสนบสนนและใหโอกาสในการศกษา ของขาพเจา ไดแก รศ.ดร. รววรรณ ชนะตระกล คณบด ,รศ.สมพล ดารงเสถยร หวหนาสาขาสถาปตยกรรม ,ผศ.เบญจวรรณ อบลศร รองคณบด ,อาจารย ทศพรโสดาบรรล ,อาจารย รามณรงค ภษตกาญจนา อาจารยทกทานทใหกาลงใจ ขอบพระคณ กองทนพฒนาอาจารยทใหทนการศกษา แกขาพเจา ขอบพระคณครอาจารยทสงสอนและถายทอดใหความร ความคด และแรงบนดาลใจ สดทายนขอกราบขอบพระคณ พอ แม ยาย นองบมและแปง ทคอยเปนกาลงใจเสมอมา และหวงเปนอยางยงวาวทยานพนธฉบบนจะมประโยชนตอการศกษาสถาปตยกรรมพนถนตอไป

ช

สารบญ หนา บทคดยอภาษาไทย .................................................................................................................... ง บทคดยอภาษาองกฤษ ............................................................................................................... จ กตตกรรมประกาศ..................................................................................................................... ฉ สารบญภาพ ............................................................................................................................... ญ สารบญแผนท ............................................................................................................................ ฏ สารบญแผนผง........................................................................................................................... ฐ สารบญแผนภาพ........................................................................................................................ ฑ สารบญลายเสน.......................................................................................................................... ฒ บทท 1 บทนา............................................................................................................................. 1 ความเปนมาและความสาคญของปญหา ................................................................ 1 ความมงหมายและวตถประสงคของการศกษา ...................................................... 3 คาถามในการศกษา................................................................................................ 3 ขอบเขตการศกษา .................................................................................................. 3 ขอบเขตการศกษาดานเนอหา ......................................................................... 3 ขอบเขตการศกษาดานพนท............................................................................ 3 ขนตอนของการศกษา............................................................................................ 7 วธการศกษา........................................................................................................... 8 ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ................................................................................... 9 ทฤษฎ บทความและผลงานวชาการทเกยวของ ..................................................... 9 2 ทบทวนวรรณกรรมเกยวกบปกาเกอะญอ ไรหมนเวยนและเรอนพกอาศย................... 11 การศกษาทางดานประวตศาสตรชาตพนธ............................................................. 11 การศกษาทางดานไรหมนเวยน.............................................................................. 15 การศกษาทางดานสถาปตยกรรมพนถน ................................................................ 23 ทมาของคาวาเรอนจากเอกสารจน .................................................................. 23 การศกษาบานเรอนชาวเขา ............................................................................. 24 การศกษาเรอนกะเหรยง ................................................................................. 27

ซ

บทท หนา 3 หมบานชาวเขากะเหรยงปกาเกอะญอในวฒนธรรมไรหมนเวยน.................................. 30 เกณฑการคดเลอกหมบานพนถนกรณศกษา ......................................................... 30 การศกษาการวางผงและองคประกอบอนๆในหมบาน .......................................... 32 หมบานกรณศกษาท 1 หมบานเซโดซา อ.แมแจม ......................................... 33 หมบานกรณศกษาท 2 หมบานแมลานคา อ.สะเมง ...................................... 38 หมบานกรณศกษาท 3 หมบานหวยหอย อ.แมวาง ....................................... 47 4 กรณศกษาเรอนปกาเกอะญอ และรายละเอยดทางสถาปตยกรรม ............................... 59 เกณฑในการเลอกเรอนกรณศกษา......................................................................... 59 การจาแนกบานเรอนปกาเกอะญอตามลกษณะทางกายภาพ .................................. 60 ตาแหนงทตงของเรอนกรณศกษา.......................................................................... 62 หมบานเซโดซา (กรณศกษาท 1-4)............................................................ 62 หมบานแมลานคา (กรณศกษาท 5-6)............................................................. 64 หมบานหวยหอย (กรณศกษาท 7-8) ............................................................ 66 รายละเอยดของเรอนกรณศกษา ............................................................................ 69 กรณศกษาท 1 เรอนเลขท 9/3 หมบานเซโดซา ........................................... 69 กรณศกษาท 2 เรอนเลขท 34 หมบานเซโดซา ........................................... 76 กรณศกษาท 3 เรอนเลขท 95 หมบานเซโดซา ........................................... 83 กรณศกษาท 4 เรอนเลขท 44 หมบานเซโดซา ........................................... 89 กรณศกษาท 5 เรอนเลขท 1 หมบานแมลานคา........................................ 94 กรณศกษาท 6 เรอนเลขท 82 หมบานแมลานคา....................................... 98 กรณศกษาท 7 เรอนเลขท 64 หมบานหวยหอย ........................................ 103 กรณศกษาท 8 เรอนเลขท 54 หมบานหวยหอย ........................................ 109

ฌ

บทท หนา 5 บทวเคราะห .................................................................................................................. 115 การวเคราะหทางดานสถาปตยกรรม...................................................................... 115 การยายตาแหนงหมบาน ................................................................................. 115 การวางผงบรเวณ ............................................................................................ 116 การวางแนวอาคารและตาแหนงทางขนเรอน ................................................. 117 ผงพน.............................................................................................................. 121 ทวางและรปทรง............................................................................................. 127 ขนาดและสดสวน........................................................................................... 129 ลาดบการวางเสาเรอนตามประเพณปฏบต ..................................................... 130 การขยายเรอน ................................................................................................. 131 การวเคราะหวสด เทคนคการปลกสรางและการหมนเวยนวสด ........................... 133 การวเคราะหเรอนปกาเกอะญอกบลกษณะเฉพาะของไรหมนเวยน ...................... 139 6 บทสรป ......................................................................................................................... 140 ตอบคาถามการวจยและขอคนพบทสาคญ............................................................. 140 แนวโนมการปรบตวของเรอนปกาเกอะญอ .......................................................... 142 ขอเสนอแนะในการศกษาตอเนอง......................................................................... 143 บรรณนานกรม .......................................................................................................................... 144 ภาคผนวก .................................................................................................................................. 147 ประวตผวจย .............................................................................................................................. 152

ญ

สารบญภาพ

ภาพท หนา 1 แสดงตาแหนงพนทศกษา .............................................................................................. 4 2 แสดงภาพไรหมนเวยนในพนทศกษาแยกตามการจดการแปลง .................................... 28 3 แสดงรปแบบการอยอาศยจากในถามาสรปแบบเรอนหงสเหน..................................... 29 4 แสดงผงเรอนและทศนยภาพเรอนไต สปสองปนนา.................................................... 30 5 แสดงภาพทศนยภาพองคประกอบอนๆของหมบานเซโดซาและสภาพแวดลอม.......... 43 6 แสดงภาพวถชวตและกจกรรมตางๆใน หมบานเซโดซา .............................................. 44 7 แสดงภาพทศนยภาพองคประกอบอนๆของหมบานแมลานคาและสภาพแวดลอม ...... 51 8 แสดงภาพวถชวตและกจกรรมตางๆใน หมบานแมลานคา ........................................... 52 9 แสดงภาพทศนยภาพองคประกอบอนๆของหมบานหวยหอยและสภาพแวดลอม ........ 57 10 แสดงภาพวถชวตและกจกรรมตางๆใน หมบานหวยหอย ............................................ 58 11 แสดงภาพถายรปแบบเรอนปกาเกอะญอทง 3 ประเภท ................................................ 61 12 แสดงภาพทศนยภาพของเรอนกรณศกษาและเรอนอนๆ หมบานเซโดซา .................. 63 13 แสดงภาพทศนยภาพของเรอนกรณศกษาและเรอนอนๆ หมบานแมลานคา ................ 65 14 แสดงภาพทศนยภาพของเรอนกรณศกษาและเรอนอนๆ หมบานหวยหอย.................. 67 15 แสดงภาพทศนยภาพของเรอนกรณศกษาทง 8 หลง จาก 3 หมบาน............................. 68 16 แสดงรายละเอยดทางสถาปตยกรรมของเรอนกรณศกษาท 1....................................... 69 17 แสดงทศนยภาพภายในเรอนกรณศกษาท 1 ................................................................. 75 18 แสดงรายละเอยดทางสถาปตยกรรมของเรอนกรณศกษาท 2 ...................................... 76 19 แสดงทศนยภาพภายในเรอนกรณศกษาท 2 ................................................................ 82 20 แสดงรายละเอยดทางสถาปตยกรรมของเรอนกรณศกษาท 3....................................... 83 21 แสดงทศนยภาพภายในเรอนกรณศกษาท 3 ................................................................. 88 22 แสดงรายละเอยดทางสถาปตยกรรมของเรอนกรณศกษาท 4....................................... 89 23 แสดงทศนยภาพภายในเรอนกรณศกษาท 4 ................................................................. 93 24 แสดงรายละเอยดทางสถาปตยกรรมของเรอนกรณศกษาท 5....................................... 94 25 แสดงทศนยภาพภายในเรอนกรณศกษาท 5 ................................................................. 97 26 แสดงรายละเอยดทางสถาปตยกรรมของเรอนกรณศกษาท 6....................................... 98 27 แสดงทศนยภาพภายในเรอนกรณศกษาท 6 ................................................................. 102

ฎ

ภาพท หนา 28 แสดงรายละเอยดทางสถาปตยกรรมของเรอนกรณศกษาท 7....................................... 103 29 แสดงทศนยภาพภายในเรอนกรณศกษาท 7 ................................................................. 107 30 แสดงรายละเอยดทางสถาปตยกรรมของเรอนกรณศกษาท 8....................................... 109 31 แสดงทศนยภาพภายในเรอนกรณศกษาท 8 ................................................................. 114 32 แสดงองคประกอบของแมเตาไฟและชอเรยกในภาษาปกาเกอะญอ............................. 126 33 แสดงเครองรางแบบตางๆทอยบรเวณเหนอประตทางเขาหองแมเตาไฟ ...................... 126 34 แสดงทศนยภาพเรอนจากการขยายตวแบบตางๆ ......................................................... 132 35 แสดงการเปรยบเทยบโครงสรางเรอนปกาเกอะญอทง 3 สวน ..................................... 135 36 แสดงกอไผบรเวณหมบานปกาเกอะญอ ....................................................................... 136 37 แสดงวสดมงหลงคาเรอนปกาเกอะญอทง 3 ประเภท ................................................... 137 38 แสดงใบหวาย ทบานแมลานคา อาเภอสะเมง............................................................... 138 39 แสดงใบตองตง ทบานหวยหอย อาเภอแมวาง.............................................................. 138

ฏ

สารบญแผนท

แผนท หนา 1 แผนทแสดงตาแหนงหมบานทง 11 หมบาน ................................................................ 7 2 แผนทแสดงตาแหนงหมบานปกาเกอะญอพนทศกษาทง 3 หมบาน ............................ 38 3 แผนทแสดงเสนทางการเดนทางไป หมบานเซโดซา .................................................... 39 4 แผนทแสดงเสนทางการเดนทางไป หมบานแมลานคา ................................................ 46 5 แผนทแสดงเสนทางการเดนทางไป หมบานหวยหอย .................................................. 54

ฐ

สารบญแผนผง แผนผงท หนา 1 แสดงผงไรหมนเวยนแยกตามการปรบเปลยนรอบหมนเวยน ....................................... 28 2 แสดงผงขอบเขตหมบานเซโดซาและตาแหนงทตงเดม................................................. 40 3 แสดงผงบรเวณและสภาพแวดลอมหมบานเซโดซา ...................................................... 41 4 แสดงผงขอบเขตหยอมบานแมลานคาและตาแหนงทตงเดม......................................... 48 5 แสดงผงบรเวณและสภาพแวดลอมหมบานแมลานคา................................................... 49 6 แสดงผงขอบเขตหมบานหวยหอยและตาแหนงทตงเดม............................................... 55 7 แสดงผงบรเวณและสภาพแวดลอมหมบานหวยหอย .................................................... 56 8 แสดงตาแหนงทตงของเรอนกรณศกษาและเรอนอนๆทนาสนใจ หมบานเซโดซา....... 62 9 แสดงตาแหนงทตงของเรอนกรณศกษาและเรอนอนๆทนาสนใจ หมบานแมลานคา ... 64 10 แสดงตาแหนงทตงของเรอนกรณศกษาและเรอนอนๆทนาสนใจ หมบานหวยหอย ..... 66 11 แสดงผงทตงหมบานกบไรหมนเวยน ............................................................................ 115 12 แสดงผงภมประเทศและสภาพแวดลอมทตงหมบาน .................................................... 117 13 แสดงลกษณะการใชพนทในผงพนและชอเรยกในภาษาปกาเกอะญอ .......................... 125 14 แสดงผงโครงสรางเรอนและชอเรยกในภาษาปกาเกอะญอ ........................................... 125

ฑ

สารบญแผนภาพ แผนภาพท หนา 1 แสดงการขยายตวของเรอนในหมบานแมลานคา .......................................................... 50 2 แสดงภมประเทศและสภาพแวดลอมทตงหมบาน......................................................... 118 3 แสดงการวเคราะหผงพนและลาดบการขยายขนาดเรอน............................................... 122 4 แสดงการวเคราะหทวาง ................................................................................................ 127 5 แสดงการวเคราะหรปตดทางขวาง................................................................................. 128 6 แสดงการวเคราะหรปตดทางยาว ................................................................................... 128 7 แสดงการวเคราะหขนาดและสดสวนเรอนปกาเกอะญอ ............................................... 129 8 แสดงการวเคราะหลาดบการวางเสาตามประเพณปฏบตเรอนปกาเกอะญอ .................. 130 9 แสดงการวเคราะหลาดบการขยายตวของเรอนในรปแบบตางๆ.................................... 131 10 แสดงการวเคราะหการเลอกไมทเอามาทาเสาเรอนปกาเกอะญอ ................................... 136

ฒ

สารบญลายเสน ลายเสนท หนา 1 แสดงผงเรอนและทศนยภาพภายนอกของเรอนปกาเกอะญอ ( Paka -Kyaw) ............... 31 2 แสดงผงเรอนและทศนยภาพภายนอกของเรอนอาขา (Akha) ....................................... 31 3 แสดงผงเรอนและทศนยภาพภายนอกของเรอนลวะ (La-vua ) ..................................... 32 4 แสดงผงเรอนปกาเกอะญอบานทงแกเหนอ (Paka-kyaw ) ............................................ 34 5 แสดงผงเรอนและทศนยภาพเรอนปกาเกอะญอบานทงแกใต (Paka-kyaw ) ................. 35 6 แสดงทศนยภาพของกลมเรอน หมบานแมลานคา........................................................ 45 7 แสดงทศนยภาพยงขาว หมบานแมลานคา..................................................................... 52 8 แสดงรปแบบเรอนปกาเกอะญอจาแนกตามรปทรงทางกายภาพภายนอก 3 ประเภท .... 61 9 แสดงผงบรเวณและสภาพแวดลอมเรอนกรณศกษาท 1 ................................................ 70 10 แสดงผงใตถนเรอนกรณศกษาท 1................................................................................. 71 11 แสดงผงเรอนกรณศกษาท 1 .......................................................................................... 72 12 แสดงรปดานเรอนกรณศกษาท 1................................................................................... 73 13 แสดงรปตดเรอนกรณศกษาท 1..................................................................................... 74 14 แสดงทศนยภาพเรอนกรณศกษาท 1 ............................................................................. 75 15 แสดงผงบรเวณและผงใตถนเรอนกรณศกษาท 2 .......................................................... 77 16 แสดงผงเรอนกรณศกษาท 2 .......................................................................................... 78 17 แสดงรปดานเรอนกรณศกษาท 2................................................................................... 80 18 แสดงรปตดเรอนกรณศกษาท 2..................................................................................... 81 19 แสดงทศนยภาพเรอนกรณศกษาท 2 ............................................................................. 82 20 แสดงผงบรเวณและผงใตถนเรอนกรณศกษาท 3 .......................................................... 84 21 แสดงผงเรอนกรณศกษาท 3 .......................................................................................... 85 22 แสดงรปดานเรอนกรณศกษาท 3................................................................................... 86 23 แสดงรปตดเรอนกรณศกษาท 3..................................................................................... 87 24 แสดงทศนยภาพเรอนกรณศกษาท 3 ............................................................................. 88 25 แสดงผงบรเวณและผงใตถนเรอนกรณศกษาท 4 .......................................................... 90 26 แสดงผงเรอนกรณศกษาท 4 .......................................................................................... 91 27 แสดงรปดานเรอนกรณศกษาท 4................................................................................... 92

ณ

ลายเสนท หนา 28 แสดงทศนยภาพเรอนกรณศกษาท 4 .............................................................................. 93 29 แสดงผงเรอนกรณศกษาท 5 .......................................................................................... 95 30 แสดงรปตดกรณศกษาท 5 ............................................................................................. 96 31 แสดงทศนยภาพเรอนกรณศกษาท 5 ............................................................................. 97 32 แสดงผงบรเวณและผงใตถนเรอนกรณศกษาท 6 .......................................................... 99 33 แสดงผงเรอนกรณศกษาท 6 .......................................................................................... 100 34 แสดงรปตดกรณศกษาท 6 ............................................................................................. 101 35 แสดงทศนยภาพเรอนกรณศกษาท 6 ............................................................................. 102 36 แสดงผงบรเวณและผงใตถนเรอนกรณศกษาท 7 .......................................................... 104 37 แสดงผงเรอนกรณศกษาท 7 .......................................................................................... 105 38 แสดงรปตดกรณศกษาท 7 ............................................................................................. 106 39 แสดงทศนยภาพเรอนกรณศกษาท 7 ............................................................................. 107 40 แสดงรายละเอยดเรอนโฮมสเตยกรณศกษาท 7 ............................................................. 108 41 แสดงผงบรเวณและผงใตถนเรอนกรณศกษาท 8 .......................................................... 110 42 แสดงผงเรอนกรณศกษาท 8 .......................................................................................... 111 43 แสดงรปตดกรณศกษาท 8 ............................................................................................. 112 44 แสดงรายละเอยดเรอนคาขาย กรณศกษาท 8................................................................. 113 45 แสดงทศนยภาพเรอนกรณศกษาท 8 ............................................................................. 114

1

บทท 1

บทนา

1. ความเปนมาและความสาคญของปญหา “คนเฒาคนแกปกาเกอะญอสอน คนเฮาจะทาอะไรใหคดถงนาบอหนาดวย คดถงนาบอหลงดวย…ถาบเอานาบอหลง บคดถงเกษตรกรรมทตองรกษาดน ปา นา สตวปา สตวนา และสงมชวตทอยในธรรมชาต เฮาอยบได อยไดอยางไร คนเฮากนเทคโนโลยบได กนคอมพวเตอรกบได ตองกนขาว นา อาหาร”

สวนหนงของลานาโดย พะตจอน โอโดเชา ในหนงสอกาพราขนนกชดนทานปกาเกอะญอ จากลานาขางตนไดแสดงใหเหนถงวธคดในวฒนธรรมปกาเกอะญอ ทมองทงบอหนาและบอหลงในมมมองทกวางและเปนภาพรวม ทงเกษตรและเทคโนโลย โดยเฉพาะทเกยวกบสงแวดลอม วฒนธรรม และมนษย ในบรบททมความเคลอนไหวและเปลยนแปลง ในแนวคดเปนการถนอมรกษาธรรมชาตแวดลอม โดยผานความเชอพธกรรม จารตประเพณและวถชวต ตามปกตของคน ปกาเกอะญอมภมปญญาเขาถงระบบของธรรมชาตอยางลกซง และพงพาธรรมชาตอยางยงยน

ในบรรดากลมชาวเขาบนภเขาสงของประเทศไทย กะเหรยงเปนชาวเขาใหญทสด โดยทยอยเคลอนยายมาอยางชาๆ ระยะแรกเมอราว 200 ป ทผานมา และรวมตวอยอยางหนาแนนในปาเขาทางทศตะวนตกของไทยตามบรเวณชายแดนไทย-พมา นกมานษวทยาจดชาวกะเหรยงอยในกลมภาษาธเบต-พมา ชาวกะเหรยงในประเทศไทยมกมการตงถนฐานอยตามบรเวณหบเขา สงกวาระดบนาทะเลประมาณ 500 เมตร ดารงชพดวยการปลกขาวและพชผก มการทานาดาและไรแบบหมนเวยน ความเชอตางๆ ผกผนกบการนบถอผ แสดงออกโดยผานพธกรรม และสญลกษณตางๆ อนมความหมายกบจตใจ ตอสภาพแวดลอมทมขอจากดสงในการดาเนนชวต นอกจากนนยงมการนบถอศาสนาพทธ และครสต ขนอยกบสภาพความสมพนธกบชมชนพนราบ

การทาไรหมนเวยน ในวงจรชวตชนเผาปกาเกอะญอ แสดงใหเหนวา ชาวปกาเกอะญอ เปน “คนรกปา” และนกอนรกษสภาพแวดลอมทเปยมไปดวยภมปญญาทองถนเกยวกบการจดการทรพยากรธรรมชาต ทงในรปของการจดการไรหมนเวยน เพลงและนทานพนบาน ตลอดจน ความเชอและพธกรรมตางๆ ชาวปกาเกอะญอเปนผดแลปาทงในความคดของชาวปกาเกอะญอเอง และในสายตาของบคคลภายนอก ภาพลกษณในดานลบทเคยถกตราตรง และฝงแนนซงสรางใหชาว

2

“กะเหรยง” เปน “ชาวเขากลมหนงทโงเขลาทาไรเลอนลอยและทาลายปา” ถกปรบเปลยนใหกลายมาเปนภาพของ “ชาวปกาเกอะญอ ผรกและหวงแหนปา และเปนชนทองถนผสามารถจดการปาไดอยางยงยน” ในฐานะลกหลานของปา และสามารถปรบเปลยนภมปญญาทองถน และระบบการจดการทรพยากร บนฐานของจารตประเพณเดม ใหกลายเปนอานาจในการนยามความหมายและสรางความชอบธรรมใหกบจดยน และฐานะของชาวปกาเกอะญอในฐานะผปกปองปาภายใตบรบทของเมองเรองการอนรกษ ทกาลงตอสขบเคยวกนอยางเขมขนระหวางรฐกบชมชนทองถน ในสงครามแยงชงความชอบธรรม ในการจดการทรพยากรในบรบทเชนน ความเปนชาตพนธกลายเปนองคประกอบสาคญของการเมองเรองอตลกษณ โดยนาเสนอประเดนการเมองทเชอมโยงการตอสเพอเรยกรองสทธชมชน ในการจดการทรพยากรเขากบอานาจเชงสญลกษณในการตอสเพอเสรมสรางคณคาและศกดศรของความเปนมนษย และการเปดพนททางสงคมเพอสรางความชอบธรรมในการตอสของชนชายขอบ ภมนเวศวฒนธรรม เปนกระบวนทศนในการทาความเขาใจปรากฏการณในสามมต ทเชอมโยงกน คอ มตนเวศกายภาพ มตทางระบบทางเกษตร และมตทางวฒนธรรม เมอพจารณาระบบไรหมนเวยนนนผานมมมองภมนเวศวฒนธรรม จะทาใหเขาใจไดวา ระบบไรหมนเวยนนนเปนระบบการเกษตรเชงวฒนธรรม ทมการเชอมโยงและเกอกลกบระบบนเวศปา ระบบไรหมนเวยนเกดขนและดารงอยโดย “ความรชาวบาน” ทมความซบซอน ซงสงสมมากนนาน นอกจากนนระบบไรหมนเวยนยงไมใชระบบทหยดนงอยกบท หากแตมการปรบตวตลอดเวลาในหลากหลายลกษณะ การปรบตวดงกลาวเกดขนภายใตเงอนไขตางๆ การศกษาในมตตางๆทเกยวของกบคนปกาเกอะญอทผานมา การศกษาดานมานษยวทยา เนนศกษาเชง สงคม วฒนธรรม การศกษาดานการเกษตร กศกษาเกยวกบภมปญญาในไรหมนเวยนซงดานทศกษาสวนใหญสบเนองมาจากประเดนทเกดขนจากการสรางอตลกษณ ของความเปนกลมชาตพนธ งานศกษาวจยสวนใหญจงเนนศกษาในดานไรหมนเวยนเปนหลก และมการศกษาภม-ปญญาเกยวกบอาหารและยาในบางสวน ในดานทยงขาดการศกษาไป ซงเกยวของกบพนฐานในการดารงชวตทสาคญเชนกน คอ มตการอยอาศย และการปลกสรางบานเรอน ซงเปนหนงในปจจยส เปนภมปญญาทสบทอดมายาวนาน ทงนการศกษาทางดานสถาปตยกรรมพนถนจะเปนขอมลอกดานหนงทจะประกอบกนกบการศกษาดานอนๆทไดศกษาไวแลว และองคความรนจะมสวนเกยวโยงสมพนธกนอยางไร วถชวตภายใตนเวศวฒนธรรมไรหมนเวยน จะเกยวเนองกบภมปญญาทปรากฏในบานเรอนปกาเกอะญออยางไรและมความยงยนตอระบบนเวศปาหรอไม เปนประเดนในการศกษาในครงน เพอเปนขอมลทเกยวกบชาวเขา ชาตพนธปกาเกอะญอตอไป

3

2. ความมงหมายและวตถประสงคของการศกษา 1. ความมงหมายของการศกษา เพอศกษารปแบบสถาปตยกรรมของชาวเขากะเหรยงปกาเกอะญอ ในดานความยงยน

และการปรบตว ภายใตนเวศวทยาวฒนธรรมไรหมนเวยนและภมปญญาทเกยวเนอง 2. วตถประสงคของการศกษา - เพอศกษาความสมพนธของนเวศวฒนธรรมไรหมนเวยนทสงผลกบผงหมบานและ

บานเรอนปกาเกอะญอ - เพอศกษาลกษณะทางกายภาพของสถาปตยกรรมพนถน ในหมบานชาวเขากะเหรยง

ปกาเกอะญอ - เพอศกษาภมปญญาในเชงชาง และคตความเชอทเกยวของกบวฒนธรรมการอยอาศยของ

ชาวเขากะเหรยงปกาเกอะญอ - เพอศกษาถงแนวโนมความคงอย และการเปลยนแปลงของลกษณะทางกายภาพทง

ผงหมบานและบานเรอนปกาเกอะญอ 3. คาถามหลกในการศกษา

คาถามท 1 ภมปญญาในการปลกสรางบานเรอนของชาวเขากะเหรยงปกาเกอะญอเปน อยางไรและมความสมพนธกบระบบนเวศในบรบททตงอยางไร

คาถามท 2 บานเรอนพนถนปกาเกอะญอมแนวคดทสอดคลอง กบการพยายามดแล ทรพยากรและรกษาปา เชนเดยวกบการทาไรหมนเวยนหรอไม 4. ขอบเขตของการศกษา

1. ขอบเขตการศกษาดานเนอหา ก.ศกษาคนควาและรวบรวมขอมลทเกยวของดานประวตศาสตรสภาพภมศาสตร วถชวต

ความเชอ การสรางทอยอาศย หมบาน การทาไรหมนเวยน อาชพรวมถงปจจยทมอทธพลตอการเปลยนแปลงวฒนธรรม

ข.ศกษาลกษณะทางกายภาพของสถาปตยกรรมพนถน - ลกษณะทางกายภาพของผงหมบาน ในภมประเทศตางๆ - รปแบบของบานเรอนชาวเขากะเหรยงปกาเกอะญอ - การอยอาศย ทวางและการใชพนทภายใน ภายนอก - ความสมพนธระหวางการใชพนทกบความเชอ และการดารงชวต

4

- โครงสรางและวสดกอสราง - รายละเอยดทางสถาปตยกรรม - องคประกอบอนๆของชมชนโดยสงเขป 2. ขอบเขตการศกษาดานพนท

ภาพท 1 แสดงตาแหนงพนทศกษา ทมา : แผนทประเทศไทยแยกตามกลมชาตพนธ[ออนไลน],เขาถงเมอ 7 กนยายน 2550. เขาถงไดจาก http://www.lib.utexas.edu/maps/middle_east_and_asia/...

5

ทาการศกษาและเลอกพนทโดยอางองจาก การวจยระบบการเกษตรแบบไรหมนเวยน สถานภาพและการเปลยนแปลง โดย ศ.ดร. อานนท กาญจนพนธ และคณะวจยคณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม เลอกพนทศกษาทงหมด 11 หมบาน โดยจาแนกตามเงอนไขการปรบตว โดยใชเกณฑดงตอไปน

1.ระยะเวลาและรอบของการหมนเวยนการใชทดน รอบหมนเวยนมระยะเวลายาวนานเพยงพอหรอไม ทจะทาใหระบบการเกษตรแบบไรหมนเวยนมความยงยน (ระบบทยงยนโดยสวนใหญตองมรอบหมนเวยนไมตากวา 7 ป )

2.ความอดมสมบรณของระบบนเวศ 3.ศกยภาพในการปรบความเชอมโยงของระบบไรหมนเวยนกบระบบนเวศเกษตร

อนๆ รวมทงทางเลอกตางๆ ในการหาเลยงชพ 4.อานาจของชมชนในการบงคบใชกฎเกณฑเพอควบคมและจดการทรพยากร จากเกณฑดงกลาว สามารถจาแนกหมบานเปน 3 กลม ไดแก ก.ระบบไรหมนเวยนทปรบตวอยางยงยน เปนระบบการผลตทมไรหมนเวยนเปนระบบ

หลก หมบานไดรบผลกระทบจากนโยบายของรฐบาลนอย มเปาหมายการผลตเพอการยงชพเปนหลกสามารถพงพาตนเองดานอาหารได และมการผลตเพอขายในระดบตา ระบบอยไดดวยตนเอง สามารถปรบตวไดด มการพงพาภายนอกไมมากนก กลมหมบานในระบบดงกลาวไดแก 1.หมบานแมอมพาย หม 5 ต.แมโถ อ.แมลานอย จ.แมฮองสอน (ปกาเกอะญอ) 2.หมบานเซโดซา หม 9 ต.ปางหนฝน อ.แมแจม จ.เชยงใหม (ปกาเกอะญอ)

3.หมบานแมลานคา หม 6 ต.สะเมงใต อ.สะเมง จ.เชยงใหม (ปกาเกอะญอ) 4.หมบานปาคา หม 1 ต.สะเมงใต อ.สะเมง จ.เชยงใหม (ปกาเกอะญอ) 5.หมบานกลาง หม 5 ต.บานดง อ.แมเมาะ จ.ลาปาง (โปว) ข.ระบบไรหมนเวยนทปรบตวแบบมทางเลอก เปนระบบการผลตทมไรหมนเวยนเปน

ระบบรอง ผสมผสานกบระบบเกษตรกงถาวร เชน วนเกษตร สวนพชเศรษฐกจ หรออาชพนอกการเกษตร เชน รบจาง หรอการทองเทยว หมบานไดรบผลกระทบจากนโยบายรฐบาลบาง และมการปรบตวไปสการผลตเพอขายในระดบปานกลาง ชาวบานยงควบคมและจดการระบบการผลตไดดพอควร แตมเงอนไขททาใหมความเสยง และมแนวโนมทอานาจของชมชนอาจถกบนทอนไดจากปญหาหนสน และมคนภายนอกเขาไปรวมใชทรพยากร กลมหมบานในระบบดงกลาวไดแก

1.หมบานหนลาดใน หม 7 ต.บานโปง อ.เวยงปาเปา จ.เชยงราย (ปกาเกอะญอ) 2.หมบานหวยหอย หม 3 ต.แมวน อ.แมวาง จ.เชยงใหม (ปกาเกอะญอ)

6

ค.ไรหมนเวยนทปรบตวอยางพงพา เปนระบบไรหมนเวยนทพฒนาไปสการเกษตรแบบถาวร โดยมไรหมนเวยนเปนระบบเสรมผสมผสานกบระบบเกษตรถาวร ในบางหมบานไดยตการทาไรหมนเวยนลงอยางสนเชง แลวปรบตวไปสการผลตเพอขายเตมรปแบบ เพราะไดรบแรงกดดนจากนโยบายรฐอยางมาก ไรหมนเวยนชนดนมปญหาเรองการปรบตว กลาวคอ เกษตรกรสามารถกาหนดทศทางการเปลยนแปลงไดไมมากนก ในบางหมบาน การปรบตวสรางปญหาการพงพาภายนอกสง เปนระบบทปรบตวแลวอยไมไดดวยตนเอง กลมหมบานในระบบดงกลาวไดแก

1.หมบานหวยหก หม 13 ต.ศรถอย อ.แมสรวย จ.เชยงราย (ลาห) 2.หมบานขนแปะ หม 12 ต.บานแปะ อ.จอมทอง จ.เชยงใหม (ปกาเกอะญอ) 3.หมบานแมปาค หม 12 ต.สนทราย อ.พราว จ.เชยงใหม (ปกาเกอะญอ) 4.หมบานปางอกา หม 8 ต.แมแรม อ.แมรม จ.เชยงใหม (ปกาเกอะญอ) ทงนขนตอนการเลอกพนทศกษาทางดานสถาปตยกรรมพนถนคดเลอกจากหมบานทง 11

หมบาน ทมการศกษาทางดานสงคม และดานเกษตรกรรมแบบไรหมนเวยนเบองตนแลว จากจดประสงคการศกษาเนนศกษาถงภมปญญาดงเดมของชาวปกาเกอะญอ ในดานการสรางทอยอาศยทสมพนธกบวฒนธรรมการทาไรหมนเวยน จงคดเลอกกลมหมบานทศกษาโดยเลอกกลมหมบานทอยในระบบไรหมนเวยนทปรบตวอยางยงยนเปนหลกกอน เนองจากมวถชวตทยงเกยวของกบการทาไรหมนเวยนมากทสด ถดมาจะเปนกลมหมบานในระบบไรหมนเวยนทปรบตวแบบมทางเลอก โดยการศกษาในครงนจะไมรวมกลมหมบานในระบบไรหมนเวยนทปรบตวอยางพงพา เนองจากหมบานมความเปลยนแปลงไปมาก จนเหลอภมปญญาทางดานสถาปตยกรรมพนถนปกาเกอะญอในภมปญญาแบบดงเดมนอยมาก

การศกษาครงนไดเลอกพนทศกษาทงหมด 3 หมบานดงน กรณศกษาหมบานในระบบไรหมนเวยนทปรบตวอยางยงยน 1.หมบานเซโดซา หม 9 ต.ปางหนฝน อ.แมแจม จ.เชยงใหม 2.หมบานแมลานคา หม 6 ต.สะเมงใต อ.สะเมง จ.เชยงใหม กรณศกษาหมบานในระบบไรหมนเวยนทปรบตวแบบมทางเลอก 3.หมบานหวยหอย หม 3 ต.แมวน อ.แมวาง จ.เชยงใหม ทงนเกณฑการเลอกพนทศกษามคาอธบายเพมเตมอยางละเอยดอยในบทท3 ซงเปนสวนท

ศกษาเกยวกบสภาพแวดลอมทวไปและผงบรเวณของหมบานปกาเกอะญอ

7

แผนทท 1 แสดงตาแหนงหมบานทง 11 หมบาน ทมา : แผนทภาคเหนอตอนบน [ออนไลน], เขาถงเมอ 7 กนยายน 2550. เขาถงไดจาก http://www.clickthai.de/Bilder/Karten/ThaiN70.gif

8

5. ขนตอนของการศกษา 1. ขนรวบรวมขอมลตางๆทเกยวของ - รวบรวมเอกสาร หนงสอและบทความทางวชาการทเกยวของ แบงเปน 3 เรองทศกษา คอ ศกษาประวตศาสตรชาตพนธ ศกษาเรองไรหมนเวยนในมตตางๆทหลากหลาย และศกษาดานสถาปตยกรรมพนถนปกาเกอะญอและสถาปตยกรรมใกลเคยงทเกยวของ - การสมภาษณผเชยวชาญและผเกยวของในทนหมายถงชาวบานปกาเกอะญอผเปนเจาของภมปญญาและเปนผสบทอดองคความรโดยตรงจากบรรพบรษชาวปกาเกอะญอ - การสารวจเกบขอมลภาคสนามในระดบผงหมบานเพอศกษาถงการตงถนฐาน การยายตาแหนงหมบานตามทไรหมนเวยน และความสมพนธของหมบานปกาเกอะญอกบระบบนเวศปา - การเกบขอมลภาคสนามสถาปตยกรรมพนถน กรณศกษาเรอนปกาเกอะญอทตงอยในหมบาน 3 หมบาน 2. การวเคราะหขอมล

- ลกษณะการวางผงหมบาน และรปแบบสถาปตยกรรมทสอดคลองกบสภาพภมประเทศ ภมอากาศ และระบบนเวศ - อทธพลทสงผลตอรปแบบการวางผงและรปแบบสถาปตยกรรม - รปแบบทางสถาปตยกรรม การจดทวาง องคประกอบ รวมถงการเลอกใชวสด - ลกษณะการปรบตวของบานเรอนชาวเขากะเหรยงปกาเกอะญอ 3. การสงเคราะหสรปขอมล

- ประเมนคณคาของสถาปตยกรรม ในรปทรง ทวาง การใชสอยและลกษณะเฉพาะตวของบานเรอนชาวเขากะเหรยงปกาเกอะญอวามความยงยนหรอไม

- อธบายถงการปรบตวของการอยอาศยตามกรณศกษาตางๆและเปรยบเทยบ เพอหาปจจยในการกอใหเกดความเปลยนแปลง 6. วธการศกษา 1.ศกษาขอมลจากเอกสารทตยภมตางๆทเกยวเนองกบ ประวตความเปนมา ของการตงถนฐาน และลกษณะเฉพาะทางวฒนธรรมทองถน 2.ศกษาขอมลทตยภมดานสภาพแวดลอมและระบบนเวศ จากแผนทภาพถายทางอากาศ เพอใหทราบถง ความเปนมา พฒนาการ และสภาพปจจบนของพนท ทงทเปนสภาพแวดลอมตามธรรมชาตและสภาพแวดลอมทมนษยสรางขน

9

3.ขอมลปฐมภมจากการสมภาษณและแบบสอบถาม เพอทราบถงระยะเวลาของการคงอย วถชวต และสงคมวฒนธรรมเฉพาะถน ความสมพนธของชมชน อายการสราง วสดและสภาพทางกายภาพ การคงอยและศกยภาพในการคงอยของสถาปตยกรรม 4.สารวจทางกายภาพผงบรเวณหมบานและ รายละเอยดของสถาปตยกรรมพนถน ดวยการรงวดและเขยนบนทกดวยลายเสน 5.นาขอมลทไดจากการสมภาษณ และการสารวจ รงวดกรณศกษาทไดทาการคดเลอก เพอนาไปสการวเคราะห และสงเคราะห สรปผลการศกษาตอไป 7. ประโยชนทคาดวาจะไดรบ 1.ไดทราบถงขอเทจจรงในดานคณคาของสถาปตยกรรมพนถน ของชาวเขากะเหรยง ปกาเกอะญอ วามความสมพนธกบระบบนเวศปาอยางไร และมความยงยนหรอไม 2.ไดทราบถงภมปญญาดานการปลกสรางทอยอาศยของชาวเขากะเหรยงปกาเกอะญอ ทไดสงสมและถายทอดมาจนถงปจจบน 3.ไดทราบถงการปรบตวของการปลกสรางทอยอาศย ของชาวเขากะเหรยงปกาเกอะญอแนวโนมการคงอยและการเปลยนแปลง ภายใตอทธพลตางๆ 8. ทฤษฎ บทความและผลงานวชาการทเกยวของ 1.งานวจย วรรณกรรม และการศกษาทางดานประวตศาสตร สงคมศาสตร มานษยวทยา และระบบเกษตรแบบไรหมนเวยน การศกษาทางดานมานษยวทยา ทเกยวของกบคนปกาเกอะญอมอยมากมาย เปนผลจากการตอสเรยกรองพนททางสงคมของคนปกาเกอะญอ ในการทาไรหมนเวยนและการตอสในเรองปาชมชน ดงเชนในการศกษาของ อจฉรา รกยตธรรม เรองอตลกษณไรหมนเวยน และการศกษาของ ศาสตราจารย ดร. ยศ สนตสมบต ในหลายประเดน ไดแก นเวศวทยาชาตพนธ ทรพยากรชวภาพ และสทธชมชน การศกษาเรอง พลวตสทธชมชน : กระบวนทศนทางมานษยวทยา และการศกษาเรอง พลวตและความยดหยนของสงคมชาวนา : เศรษฐกจชมชนภาคเหนอและการปรบกระบวนทศนวาดวยชมชนในประเทศโลกทสาม เปนตน มการศกษาทางดานไรหมนเวยนในดานการเกษตรบนทสง ไดแก ศาสตราจารย ดร. อานนท กาญจนพนธและคณะวจย ในรายงานการวจยระบบการเกษตรแบบไรหมนเวยน : สถานภาพและการเปลยนแปลง รวมไปถงบทความทถายทอดโดยคนปกาเกอะญอเอง เชน บอพอ ในหนงสอ ไรหมนเวยน ในวงจรชวตชนเผาปกาเกอะญอ และ ปาเจดชน ปญญาปราชญ งานเขยนผานคาบอกเลาของปราชญชาวบาน พอหลวง จอน โอโดเชา

10

โดย กรรณการ พรมเสาร และ เบญจา ศลารกษ และมการศกษาทางดานอนๆทเกยวของ เชน การศกษาทฤษฎตางๆ เชน การเกษตรยงยน เมองยงยน พทธเศรษฐศาสตร และในดานการศกษาภาคสนาม และ ทฤษฎและวทยาวธวทยาของการวจยทางวฒนธรรม 2 .ผลงานวชาการทศกษาทางดานสถาปตยกรรมพนถน

งานศกษาโดยตรงทเกยวกบบานเรอนปกาเกอะญอนนนบไดวามนอยมาก และมผศกษาเนนในดานตางๆกนไป เชน ทศพร โสดาบรรล ป 2543 ศกษาเรอง เรอนพกอาศยกะเหรยงสกอ บานทงแกใต อาเภอแมแจม จงหวดเชยงใหม เนนในเรองการศกษารปแบบทางกายภาพของสถาปตยกรรมพนถนเปนหลก และการศกษาของ สนฤต เงนสงเสรม ศกษาในเรอง เรอนพกอาศยกะเหรยงสกอ บานทงแกเหนอ อาเภอแมแจม จงหวดเชยงใหม เนนในเรองการศกษารปแบบทางกายภาพของสถาปตยกรรมพนถนเชนกน การศกษาอนๆทเกยวของเชน เรอนชาวเขา เปนการศกษารปแบบของเรอนชาวเขาเผาตางๆ ทงสน 7 เผา ของ อาจารย สพล ปวราจารย ป 2543 ศกษาถงภาพรวมและความแตกตางของลกษณะเรอนของเผาตางๆ ศาสตราจารยเกยรตคณ อรศร ปาณนท ศกษาเรองเรอนลวะ เรอนไตลอ และไทใหญ ในเขตภาคเหนอตอนบน และการศกษาเรอนในภาคเหนอ เรอนกาแล ของอาจารย ลมล จนทรหอม เปนตน 3.หนงสออางองและบทความขอมลทางอนเตอรเนต หนงสออางอง เชน วารสารและนตยสารเกยวกบการทองเทยวและสถาปตยกรรม ซงคอนขางเปนขอมลใหม รวมถงขอมลทางเวปไซทในอนเตอรเนต ทเปนเวปของคนปกาเกอะญอโดยเฉพาะ มขอมล บทความทเขยนโดยคนปกาเกอะญอเองซงมความนาสนใจเปนอยางยง

11

บทท 2

ทบทวนวรรณกรรมเกยวกบปกาเกอะญอ ไรหมนเวยน และเรอนพกอาศย

การศกษาวจยเรอง บานเรอนชาวเขากะเหรยงปกาเกอะญอ ความยงยนและการปรบตวภายใตนเวศวฒนธรรมไรหมนเวยน ไดวางเคาโครงการทบทวนวรรณกรรม และศกษาเอกสารทเกยวของไวเปน 3 หวขอใหญๆ ดงน

1. การศกษาทางดานประวตศาสตรชาตพนธ 2. การศกษาทางดานไรหมนเวยน 3. การศกษาทางดานบานเรอนสถาปตยกรรมพนถน โดยศกษาผานงานวจยทศกษาในหลายดาน ไดแก ศกษาดานสงคม วฒนธรรม เศรษฐกจ-

ชมชน การทาเกษตรกรรมแบบไรหมนเวยน และวถชวต รวมถงสถาปตยกรรมพนถนซงเปนหนงในปจจยส ในการดารงชวต ซงมทงงานวจยทมาจากนกวชาการในหลากหลายสาขา อาจารย นกศกษาปรญญาโท เอกสารจากหนวยงานทเกยวของ รวมถงเนอหาบทความทเขยนโดยคนปกา-เกอะญอเอง ซงไมไดเปนงานวจยแตผศกษาเหนวามความสาคญเปนอยางยง เนองจากเปนความรทไดถายทอดจากประสบการณจรงของผเขยนทเปนคนปกาเกอะญอ ซงไดรบถายทอดจากบรรพบรษมาโดยตรง วรรณกรรมทงหมดในบทนจะเปนฐานสาหรบการทาความเขาใจในการศกษาในมตตางๆ ตอไป 1. การศกษาทางดานประวตศาสตรชาตพนธ วเชยร อนประเสรฐ กลาวถงลกษณะทวไปทางชาตพนธของกระเหรยงวา ประวตศาสตรในยคเรมตนของกะเหรยง (ปกาเกอะญอ) ในประเทศไทยยงไมมการบนทกวามความเปนมาอยางไร เชอวากาเนดมาจากบรเวณตอนเหนอของประเทศพมาและไทย และมการอพยพครงใหญ เขาสประเทศทงสองนบแตโบราณกาล และอพยพอยางตอเนองมาตลอดจนถงปจจบน ในประเทศไทยสวนใหญอพยพมาเพราะหนจากการกดขจากพมา ตงถนฐานกระจายอยตามจงหวดตางๆในภาคเหนอ บรเวณทางชายแดนไทย-พมา ทางทศตะวนตกของไทยมานานแลว การจดแบงกะเหรยงตามภาษาศาสตรบางกลมไดจดวางอยในกลมของภาษาTibeto-Berman บางกจดอยในกลมของ Sino-Tibetan หรอจดใหเปนกลมกะเหรยงเอง หรอแบงตามความแตกตาง

12

ทางดานสาเนยงอาจแบงได 4 กลม คอ โปว (Pwo) สกอร (Skaw) ตองส (Thangsu) และคะยา (Kayah หรอ Karenni หรอ Red Karen) ชาวกะเหรยงสบสายตระกลทางแม (Matrilineal) ลกษณะการแตงงานเปนแบบผวเดยวเมยเดยว คอมคสมรสเพยงคนเดยว และคสมรสใหมจะตองอาศยอยบานของพอแมฝายภรรยา สวนการหยารางเกดขนภายหลงจะไดคนคาสนสอดจากผทตองการหยาราง การสบเชอสายตระกลฝายแมทาใหผหญงมสถานภาพเปนหวหนาครอบครว กะเหรยงมการดารงชวตแบบพงพาอยกบธรรมชาต ระบบเศรษฐกจของชมชนกะเหรยงแบบพงพาตนเอง หรอเปนระบบเศรษฐกจแบบยงชพ (Subsistance Economy) บนฐานธรรมชาต กลาวคอ วฏจกรการผลตรอบปตงอยบนฐานการพจารณาลกษณะสภาพแวดลอมและฤดกาล ชาวกะเหรยงจะทาขาวไรทอาศยนาฝน กจกรรมการผลตจงเขมขนในฤดฝน (พฤษภาคม-ตลาคม) การทานาขนบนได การปลกขาวนาดา ตองอาศยเงอนไขทางพนทบรเวณสองฝงลาธาร โดยอาศยการทดนาจากเหมองฝาย การเขาใจสภาพแวดลอมและฤดกาลจงเปนสงสาคญเปนอยางยง ชาวกะเหรยงนบถอศาสนาแตกตางกน บางกลมนบถอศาสนาพทธ บางนบถอศาสนาครสต แตสวนใหญนบถอผ (Spirit) ตามลกษณะของกลมชาตพนธทมศนยรวมอยทความเชอในผ จตวญญาณ และอานาจทไมไดเกดจากมนษย และการปฏบตตออานาจทอยเหนอธรรมชาต หรอการออนวอน เพอบรรเทาความเจบปวย เภทภย หรอเพอการจดการทรพยากรธรรมชาต1 การศกษาของ สนฤต เงนสงเสรม (2542) กลาวถงความหมายของคาวาปกาเกอะญอไววา ชาวกะเหรยง เรยกตนเองวา “ปกาเกอะญอ” หรอ “ปกากะยอ” หรอ “ปกากะญอ” โดยมความหมายวา “เผาพนธแหงคน” ในบางแหงชาวกะเหรยงจะใชคาเรยกตนเองวา “กานยอ” (Kanyaw)

คาวา “กะเหรยง” เปนนามเรยกในภาคกลางของไทย พมาเรยกวา “กะยน” คนไทยในรฐฉานแหงสหภาพพมา และจงหวดภาคเหนอของไทยเรยก “ยาง” บางทกเรยกวา “กะหราง” ในจงหวดเพชรบรและประจวบครขนธ แตชาวยโรป – อเมรกน เรยกวา “Karen”2

1 วเชยร อนประเสรฐ, “กะเหรยงกบการจดการทรพยากรและความเจบปวย,” ในนเวศวทยา

ชาตพนธ ทรพยากรชวภาพและสทธชมชน (เชยงใหม : บรษท วทอนดไซน จากด, 2547), 197-199. 2 สนฤต เงนสงเสรม, เรอนพกอาศยกะเหรยงสกอบานทงแกเหนอ อ.แมแจม จ.เชยงใหม,(รายงานวชา

สถาปตยกรรมไทยพนถน สาขาประวตศาสตรสถาปตยกรรม : มหาวทยาลยศลปากร, 2542), 22.

13

การศกษาของ ทศพร โสดาบรรล (2542) กลาวถงปกาเกอะญอวา ชาวกะเหรยงมกเรยกตนเองวา “ปกาเกอะญอ” ซงมความหมายถง “เผาพนธแหงคน” อาง

ถงประวตร โพธอาสน เสนอวา “ปกา-เกอะ-ญอ” เปนภาษากะเหรยงสกอ แปลวา “คนทเรยบงาย” ซงหมายถง “สมถะ”3

ลกษณะกายภาพของกะเหรยงสกอโดยทวไปมความสงขนาดปานกลาง กะเหรยงในพนราบมความสงเฉลย 5 ฟต 3 นว สวนกะเหรยงบนภเขา ตากวาประมาณ 3 นว ผวพรรณแตกตางกนตงแตสเหลองจนถงนาตาลคลา หนาแบน มโหนกแกม ตาหยเลกนอย ผมสดาเหยยดตรง คอนขางหยาบ

การแตงกาย ผชายสวมกางเกงขายาวแบบจน สดาหรอสขาว กบเสอยกดอกพเปนตอนๆแขนสน เสอยาวแคครงแขน บางคนสวมเสอชดสดาโพกศรษะดวยผาแพร ตดผมสนแบบชาวไทยทวไป

หญงสาวทกคนสวมกระโปรงยาวถงขอเทา ทอผาใชกนเอง เยบเอง เสอเปนรปคลายถงกระสอบหรอเรยกวาทรงกระบอก มแขนสน สขาวทงชด ตรงคอผาเปนรปสามเหลยม ผมไวมวยดานหลงพนหลายรอบดวยเสนดายถกสแดง หรอโพกดวยผาสขาวอยางสนๆ เจาะรห เอาตางหเปนรปกลม ใสรอบคอพนดวยเสนดายหรอสรอยลกเดอยหนลกปดหลายรอบหรอหลายเสน เดกหญง แตงเชนเดยวกบหญงสาว ชดสขาวถอวาเปนสาวพรหมจารย

การแตงกายของหญงทมสามแลว แบงเปนสองสวนคอ สวมเสอสนลงมาแคเอวใชสดาเปนพน ตรงครงอกลางเยบดวยเสนดายกบลกเดอยหนสขาวรปตารางหมากรก หรอเปนจดๆสขาวๆ แสดงเปนเครองหมายวาแตงงานแลว4

กรรณการ พรมเสาร และเบญจา ศลารกษ (2542) กลาวถงคนกะเหรยงวา ตานานเกาเลาวาถนฐานเดมของชนเผากะเหรยงอยทภเขา ทอทปลอกอ มผเฒา เทาะแมปา

เปนหวหนาบานสบเชอสายกนมานานจนลกเตมบานหลานเตมเมองกระทงททากนไมเพยงพอ เมอจานวนคนเพมมากขน เทาะแมปาจงพาลกๆอพยพยายถนฐานไปหาทซงมดนด ทดนทถอวาดนน เทาะแมปาบอกลกหลานวาใหเอาไมเทาจมลงดนแลวดงไมเทาออก หลมนนจะเตมขนมาเอง จมไมเทาเจดครง หลมจะเตมทงเจดครง ทดนเชนนจงสมควรตงบานเรอน ระหวางเดนทางนนวากนวา

3 ประวตร โพธอาสน, ”พดอยางกะเหรยง,” บทความในขาวสารศนยวจยชาวเขา. (2523) : 41 4 ทศพร โสดาบรรล, เรอนพกอาศยกะเหรยงสกอบานทงแกใต อ.แมแจม จ.เชยงใหม (รายงานวชา

สถาปตยกรรมไทยพนถน ประวตศาสตรสถาปตยกรรม : มหาวทยาลยศลปากร ,2542), 22-23.

14

เทาะแมปาเดนเรวมากจนลกหลานเดนตามไมทน เดนเรวบางชาบาง จนมาหยดตามทตางๆแถวลมนาสาละวนบาง ลมนาอระวดบาง จนกระทงทกวนนมกะเหรยงอยอาศยทวไปทงในเขตพมา ตลอดจนภาคเหนอและภาคตะวนตกของประเทศไทย

คนกะเหรยงนนเปนนกเลานทาน มนทานบอกกลาวถงประวตความเปนมาของเผาตนเอง นบรอยนบพนเรอง นทานเหลานแมไมใชหลกฐานทางประวตศาสตรทใชอธบายทมาทไปของเผาพนธตนเองได แตกสะทอนถงความพยายามในการบอกกลาวลกหลานผานเรองเลาปากตอปาก ทอาจเปนจรง แลวกรอนหายไปกบกาลเวลาบาง แตงเตมเสรมขนใหมจนเปนเรองเหลอเชอบาง หากนานทานชนเผามารอยเรยงกนเราจะไดฟงเรองราวตงแตยงไมเกดโลก ครงทมแตเวงสมทร แลวพระผเปนเจาบญชาใหนกแซงแซวออกไปหาดนมาใหพระองคสรางโลก ม ซวา เปนมนษยคนแรก กะเหรยงเปนบตรคนโตของเธอ เลากนไปจนถงนทานวนอวสานโลก เมอโลกสนสะเทอนหนก ผคนลมตายแลว จะมพชายจากตางดาวมาชวยใหคนดรอดชวต

คนกะเหรยงทขนแมวาง ตาบลแมวน กมเรองเลาเปนของตนเอง พวกเขาเชอวา แตเดมนนกะเหรยงอยอาศยกนหนาแนนทลมแมนาปง โดยอยทางฝงตะวนออก มพนองลวะอยฝงตะวนตก ตอมาทงคนกะเหรยงและพนองลวะตางกถกคนเมองเบยดเบยนจนตองหนรนไปเรอยๆ ในทสดกตองมาอยตามดงดอยมาจนทกวนน

กะเหรยงลมนาแมวางเปนกะเหรยงสะกอ ทคนทวไปเรยกวา กะเหรยงขาว แตพวกเขาเรยกขานตวเองวา ปกาเกอะญอ พวกเขาเชอวาเผาพนธดงเดมของตนเองมอยสองตระกล คอตระกลกษตรยและตระกลเดกกาพรา ปกาเกอะญอสบเชอสายมาจากตระกลเดกกาพรา เหนไดจากทมความเชอเรองโถบขา นกฟาจาวขาว ทงยงมคากลอนและนทานมากมายทกลาวถงเดกกาพรา นอกจากนคนปกาเกอะญอยงใหความสาคญกบเดกกาพราและหญงมาย โดยถอวาเปนผทตองไดรบความเกอกลจากพนองปกาเกอะญอดวยกน5

5 กรรณการ พรมเสาร และเบญจา ศลารกษ, ปาเจดชน ปญญาปราชญ จากคาบอเลาของ พอหลวง จอน

โอโดเชา (กรงเทพมหานคร : สานกพมพอมรนทร,2542), 17-21.

15

2. การศกษาทางดานไรหมนเวยน

ความหมายของเกษตรกรรมยงยน คณะกรรมการสมชชาเกษตรกรรมทางเลอกครงท 3 (2547) ใหคานยามของเกษตรกรรม

ยงยนวา “เกษตรกรรมยงยน” เปนวถเกษตรกรรมทฟนฟทรพยากรธรรมชาต และดารงรกษาไวซงความสมดลของระบบนเวศ สามารถผลตอาหารทมคณภาพและพอเพยงตามความจาเปนพนฐานเพอคณภาพชวตทดของเกษตรกรและผบรโภค พงพาตนเองไดในทางเศรษฐกจ รวมทงเอออานวยใหเกษตรกรและชมชนทองถนสามารถพฒนาไดอยางเปนอสระ ทงนเพอความผาสกและความอยรอดของมวลมนษยชาตโดยรวม

หลกการ 10 ประการของระบบเกษตรกรรมทยงยน 1. ใชประโยชนและพฒนาภมปญญาพนบานเพอใชในระบบเกษตรกรรม 2. สงเสรมใหเกษตรกรมบทบาทหลกในการพฒนาความรและการวจยทางการเกษตร 3. ใชทรพยากรจากภายในและลดการใชปจจยการผลตจากภายนอก 4. หลกเลยงการใชสารเคมเพอการเกษตร และผลตภณฑทไดมาจากเชอเพลงฟอสซล 5. ใหความสาคญสงสดในการปรบปรงบารงอยไดอยางยงยน 6. ใชประโยชนจากความหลากหลายทางชวภาพ สรางความหลากหลายของกจกรรมการ

ผลตทางการเกษตรในไรนา และผสมผสานกจกรรมการผลตใหเกอกลประโยชนตอกนอยางสงสด 7. ควบคมศตรพชโดยวธธรรมชาต และวธการซงไมใชสารเคมรปแบบตางๆ 8. ผลตอาหารทมคณภาพทางโภชนาการ มธาตอาหารครบถวนในปรมาณทเพยงพอแก

ความตองการทจาเปนในการดารงชวต โดยตอบสนองตอความตองการอาหารและปจจยในการดาเนนชวตภายในครอบครวและชมชนกอน เปนเบองตน

9. ปฏบตตอธรรมชาตและสงมชวตอนดวยความเคารพ 10. เอออานวยใหเกษตรกรและชมชนสามารถพฒนาตนเองไดโดยอสระ พงพาตนเองได

โดยปราศจากการครอบงาจากภายนอก การทาเกษตรกรรมตามแนวทางของเกษตรกรรมยงยนทไดรบการยอมรบจากขบวนการ

เกษตรกรรมยงยนในประเทศไทยนน สามารถจาแนกไดเปนกลมหรอรปแบบใหญ 6 รปแบบไดแก 1.ระบบไรหมนเวยน 2. วนเกษตร (Agro Forestry) 3. เกษตรผสมผสาน (Integrated Farming) 4. เกษตรอนทรย (Organic Farming) 5. เกษตรธรรมชาต (Nature Farming) 6. เกษตรทฤษฏใหม

ทงนคณะกรรมการสมชชาเกษตรกรรมทางเลอกครงท 3 ไดอธบายถงระบบไรหมนเวยนไววา

16

ระบบไรหมนเวยน เปนระบบเกษตรกรรมพนบานทกระจายอยในหลายวฒนธรรม โดยในปจจบนนนหลงเหลออยในหมชาวปกาเกอะญอ ในทสงของภาคเหนอและตะวนตกของประเทศ โดยเปนระบบการเพาะปลกพชในพนทหนงในชวงเวลาหนง จากนนจะยายพนทเพาะปลกไปยงพนทใหม เพอใหพนทเดมเรมฟนความอดมสมบรณ แลวหมนเวยนกลบมาใชประโยชนในพนทเดมอกครงหนง การปลกพชในระบบไรหมนเวยนเปนการปลกพชแบบผสมผสาน โดยมขาว ผก และพชใชสอยตางๆปลกอยในระบบเปนจานวนมาก และอาจถอไดวาเปนรปแบบเกษตรกรรมยงยน ทสามารถรกษาความหลากหลายทางชวภาพไวไดมากทสดระบบหนง ในขณะทเกษตรกรทรกษาระบบเกษตรกรรมเชนนเอาไวมเกณฑคณคาในการเคารพและนอบนอมตอธรรมชาต ดงคากลาวทวา “ใชประโยชนจากนาตองรกษานา ใชประโยชนจากปาตองรกษาปา” เปนตน ระบบไรหมนเวยนตกอยภายใตวบากกรรมมาเนนนาน ดวยถกเขาใจวาเปนระบบไรเลอนลอยททาลายปาไมในพนทสง ทงๆทเปนระบบทอนรกษทรพยากรธรรมชาต ความหลากหลายทางชวภาพ รวมทงอดมสมบรณดวยภมปญญาของผคนทอยดารงชวตใกลชดกบธรรมชาต และเคารพตอธรรมชาตยงกวาเกษตรกรกลมใดๆ การฟนฟไรหมนเวยนใหดาเนนไปได โดยสามารถตอบสนองตอการผลตอาหารและอนรกษทรพยากรธรรมชาตไปพรอมๆกน จะเปนยทธศาสตรสาคญของการจดการทรพยากรในพนทสง รวมทงเปนการใหการยอมรบตอสทธของชมชนทองถนทไดระบไวในรฐธรรมนญ6

ยศ สนตสมบต (2547) กลาวถงชาวเขากลมชาตพนธตางๆ ในเขตภาคเหนอตอนบนวา สมพนธภาพระหวางมนษยกบธรรมชาตตามความเขาใจ และการตความของกลมชาตพนธตางๆ ยอมมความแตกตางกนออกไป โดยขนอยกบบรบทและเงอนไขทางกายภาพ ประวตศาสตรและสงคมวฒนธรรมของแตละกลมเปนสาคญ กลมชาตพนธมรปแบบของการตงถนฐาน ตลอดจนพฒนาการและการปรบตวของระบบการผลตและการจดการทรพยากรแตกตางกน การปรบตวและดารงชวตอยในระบบนเวศทแตกตางกนทงในแงของพนท ภมประเทศ ระดบความสง ความลาดชน ลมฟาอากาศ พนทรบแสงแดดเปนตน ทาใหระบบความรทองถนมความแตกตางกนโดยเฉพาะอยางยง ความรในเรองของพชอาหาร สมนไพร พรรณไม และระบบการจดการทรพยากร เงอนไขทสาคญอกประการหนงททาใหระบบความรของกลมชาตพนธตางๆมลกษณะทหลากหลาย คอ การอพยพยายถนทอยและททากนและการปลกฝนในอดต

6 คณะทางานวชาการสมชชาเกษตรกรรมทางเลอกครงท3, เกษตรกรรมยงยน วถเกษตรกรรมเพอความ

เปนไท ความเรยงวาดวยความหมายหลกการและขอเสนอทางนโยบาย (กรงเทพ : พมพดการพมพ, 2547), 26.

17

นอกเหนอจากเงอนไขทางกายภาพแลว เงอนไขทางวฒนธรรมของกลมชาตพนธตางๆ เชน ความเชอ ประเพณ พธกรรมกมกเปนเงอนไขทสอดคลองกบลกษณะทางกายภาพ และสงผลใหแตละกลมเลอกถนทอยแตกตางกนออกไป เชน ชาวเมยน ซงมขอหามมากมายในการคดเลอกสถานทตงหมบาน ไมวาจะเปนการเสยงทายกบผ วาสามารถอยในบรเวณดงกลาวไดหรอไม หรอกลมลซอ ทจะเลอกตงหมบานในพนททมลกษณะของการโอบลอมของภเขาชาย-หญง เพอความรมเยนรวมทง ชาวอาขา ทจะตองตงถนฐานอยบนดอยลกกลางโดยเชอวาจะอยไดอยางรมเยนเปนสข

หากพจารณาจากลกษณะการตงถนฐาน เราสามารถแบงแยกกลมชาตพนธตางๆ ในเขตภาคเหนอตอนบนออกไดดงตอไปน

1.พจารณาจากลกษณะของการตงถนฐาน โดยแบงออกเปนกลมชาตพนธทมการตงถนฐานถาวร เชน ลวะ ปกาเกอะญอ ขม เปนตน กลมชาตพนธเหลานจะมลกษณะการตงถนฐานแตกตางไปจากกลมทมการอพยพเคลอนยาย หรอกลมชนทเคยปลกฝนเปนหลก เชน มง อาขา มเซอร ลซอ เมยน อยางไรกตามการอพยพเคลอนยายถนทอยและททากนของกลมชาตพนธเหลาน บางครงกอาจมการเคลอนยายกลบมาทเดมเชนกน ทงนขนอยกบเงอนไขของสภาพดนทฟนตวและสามารถกลบมาทาเกษตรไดอก เปนตน

2.พจารณาจากระดบความสงของการตงถนฐาน โดยแบงออกเปนกลมทอยในระดบความสงจากนาทะเลมาก เพอทาการปลกฝน ไดแก มง ลซอ อาขา มเซอร เมยน กลมทอยในระดบความสงจากระดบนาทะเลปานกลาง ไดแก ปกาเกอะญอ ลวะ ขม และคนไทพนราบบางสวน ซงเปนกลมชาตพนธทไมเนนการปลกฝนในระดบการผลต แตปลกพชเศรษฐกจหลกคอ พรก และกลมทอยในระดบพนราบ ไดแกคนเมอง ไทใหญ และไทลอ เปนตน

3.พจารณาจากลกษณะของการสรางบานและการทาการเกษตร โดยแบงออกเปนกลมทสรางบานและทาการเกษตรบนทลาดเขา ไดแก มง มเซอร เมยน อาขา และกลมทสรางบานและทาการเกษตรในหบเขา คอ ลวะ ปกาเกอะญอ บางครงลซอกชอบอยในทเนนระหวางหบเขาเชนกน

หากเปรยบเทยบลกษณะทางกายภาพหรอเขตพนททอยอาศย กบระบบการผลตของกลมชาตพนธตางๆทดารงชวตอยบนพนทสง จะมระบบการเกษตรแบบตดฟนโคนเผาเปนหลก ซงหากพจารณาในประเดนดงกลาว สามารถแยกไดจากระบบการพกฟนดนคอระบบการทาไรหมนเวยน และระบบการทาไรแบบยายท

การทาไรหมนเวยน (Rotational Farming) คอ ระบบการเพาะปลกในเวลาอนสนและใชเวลาพกดนนาน กลมททาการเกษตรลกษณะนคอ ชาวปกาเกอะญอ ลวะและฉน มการใชพนทคอนขางแนนอน และทาการเกษตรเฉพาะฤดฝน โดยการถางและเผาไรเพอเพาะปลกพชเพยง 1 ป โดยเนนการปลกขาวไร แลวปลอยใหทดนฟนตวตามธรรมชาตประมาณ 5-10 ป หรออาจปลอย

18

ทดนใหพกสนหรอยาวกวานเลกนอย ทงนขนอยกบสภาพความอดมสมบรณของดนแลวคอยกลบไปทาใหม นอกจากการทาไรหมนเวยนแลว กลมชาตพนธเหลานยงมระบบการผลตแบบนาดาและนาขนบนได โดยใชทงนาฝนและระบบการชลประทานทดนา สวนการทาไรแบบยายท (Shifting Cultivation) ของชาวมง เยา อาขา ลซอ มเซอร ในอดตนน เปนการถางและเผากอนเตรยมดน เพอปลกและใชพนทปลกพช ซงจะปลกตดตอกนจนดนเสอมจงยายทไปพนทใหมโดยไมกลบมาใชพนทเดมอก

วฒนธรรมของกลมชาตพนธตางๆ กอกาเนดและดาเนนไปในลกษณะทหลากหลาย วถของกลมชนตางๆ ใชชวตอยใน “ภมทศนวฒนธรรม” (Cultural Landscape) ทพวกเขามสวนรวมสรางขนในบรบทของธรรมชาตแวดลอม กลมชาตพนธตางๆ ไดนาเอาหบเขา ทงราบ ผนปาและลานามาเปนคลงแหงปญญา ดวยการเขาไปมสวนรวมในการจดการปา ทดน แหลงนา และเพมความหลากหลายทางชวภาพใหกบธรรมชาตแวดลอม ภมทศนวฒนธรรมจงเปนภาพสะทอนใหเหนถงความสาเรจและศกยภาพของการสรางสม และพฒนาองคความรและภมปญญาทองถนเกยวกบการใชประโยชน การอนรกษ การพฒนา และการบรหารจดการทรพยากรธรรมชาตอยางยงยน7

อจฉรา รกยตธรรม (2547) กลาวถงอตลกษณไรหมนเวยนไววา ไรหมนเวยน ไมใชไรเลอนลอย กระบวนการสรางอตลกษณเพอแกขอกลาวหา เรมจากการใชคาวา “ไรหมนเวยน” (Rotational Cultivation) แทน “ไรเลอนลอย” (Shifting Cultivation) ทมความหมายในทางลบวาเปนการแผวถางปาเพอเพาะปลกไปเรอยๆ นอกจากนน ดวยอคตทางชาตพนธทมตอกลมชนบนพนทสงวาเปนกลมชนทลาหลง ไรอารยธรรม ไรหมนเวยน จงไมไดยอมรบวาเปน “ระบบการเกษตร” หากแตเปนการทามาหากนของ “กลมคนเรรอน” ทลาหลงหรอตกคางมาจากประวตศาสตร ไรหมนเวยนไมไดทาลายปา การโคน ถางและเผา ในระบบไรหมนเวยน ทถกมองวาเปนการทาลายปานน มการสรางคาอธบายใหมวา เปนกระบวนการผลตทเกดจากเงอนไขทางภมศาสตร ทดนมความอดมสมบรณตา พนทลาดชน ไมสามารถสะสมธาตอาหารทสะสมอยในตนไมใหกลายเปนปยบารงดนกอนทาการเพาะปลก การถางไรจะลดเฉพาะกงกานของไมใหญ สวนตนไมขนาดกลางจะตดเหลอตอไวใหมความสงระดบเอว ซงหลงจากการเพาะปลกและเกบเกยวผลผลตแลว ตอไมเหลานนจะสามารถแตกหนอไมและฟนสภาพเปนปาไดอยางรวดเรว สวน

7 ยศ สนตสมบต. นเวศวทยาชาตพนธ ทรพยากรชวภาพและสทธชมชน(เชยงใหม : บรษทวทอนดไซน จากด,2547), 12-15.

19

การเผาอยางถกวธกจะไมทาใหดนสญเสยธาตอาหาร และยงไมทาใหตอไมทหลงเหลอจากการถางไรตายลงไปดวย การชะลางพงทลายของหนาดน ยงเปนอกประเดนหนงทระบบไรเลอนลอยถกกลาวหาวาเปนการเกษตรททาลายระบบนเวศ แตไรหมนเวยนอธบายวา การใชไมแหลมแทงดนเพอหยอดเมลดแทนทจะใชจอบพลกหนาดนหรอไถพรวน เปนวธการทชวยไมใหหนาดนพงทลาย ขณะเดยว กนการปลกพชพรรณทหลากหลาย ยงชวยใหผวดนมสงปกคลม และการปลอยตอไมไวในแปลงเพาะปลก ทาใหรากไมเหลานนทาหนาทชวยยดเกาะหนาดนไมใหเกดการชะลางพงทลาย อกทงยงมขออธบายในหวขอตางๆอกทไมไดยกมาในทน เชน ไรหมนเวยนชวยอนรกษพนธกรรมพนบาน เปนเกษตรยงยน-วนเกษตร และเกษตรอนทรย เปนภมปญญาไมใชระบบลาหลง อกทงไรหมนเวยนยงใหความสาคญกบบทบาทผหญงโดยเฉพาะการเกบ คดเลอก และสบทอดเมลดพนธ และอานาจการตดสนใจในกระบวนการผลตเปนอยางมาก เชนตดสนใจวาจะปลกพชพนธใดในแตละป ใหเหมาะสมกบพนทและโฉลกของคนในครวเรอนของตน ตลอดจนตดสนใจวาจะใหหรอแลกเปลยนเมลดพนธกบผใดไดบาง8

ยศ สนตสมบต (2546) กลาวถงหลกการเชงนเวศและระบบการจดการทรพยากรวา คนปกาเกอะญอมองวาปาทอดมสมบรณจะตองมเจดชน นนคอ ปาดกอดมไปดวยความ

หลากหลายของพนธพช สตว และสงมชวตทอาศยอยรวมกน และพงพาอาศยซงกนและกนอยางเกอกล ไมมสงมชวตใดอยไดโดยลาพง เมอไมตนหนงลมลงสงมชวตอนๆกพลอยถกทาลายไปดวย ตนไม มด เออง และสงมชวตอนๆ ถกทาลายลงพรอมกน เพอประโยชนสขของมนษย ดงนน บทเรยนทมนษยควรไดรบกคอ เราควร “ให” ผอนเชนเดยวกน ปาแตละชนยงเปนสญลกษณของ วฏจกรของชวตมนษย ปกาเกอะญอใชคาวา “ปกา ม ปกา” ปกา ซงหมายถง ปา เปนคาเรยกผอาวโส หรอผทเปยมไปดวยภมปญญาและสามารถใหบทเรยนสงสอนลกหลานรนตอๆไป

คาวา ปา หรอ ปกา มไดหมายถง ทดน หากแตเปนระบบนเวศและระบบความสมพนธทครอบคลมพช ตนไม สตว แมลง และสงมชวตทงมวล รวมทงตวมนษยดวย สรรพสงตางๆไดมอบชวตใหกบปาและปากมอบชวตกลบมาเปนวงจรแหงความสมพนธทซบซอนและเคลอนไหว ผนปาทอดมสมบรณสามารถแบงออกไดเปนระบบนเวศขนาดเลกทหลากหลาย หรอทพอหลวงจอนผผลตวฒนธรรมปกาเกอะญอ เรยกวา ปาเจดชน

8 อจฉรา รกยตธรรม, “อตลกษณไรหมนเวยน,” ในเกษตรกรรมยงยน อตลกษณทางวฒนธรรมกบปญหาการเกษตรและอตลกษณชาวนาไทย (นนทบร:เจแอนดเจกราฟฟคดไซน, 2547), 84-85.

20

ชนทหนง เปนพชและสงมชวตทอาศยอยตามหนาดน ขอนไม เปลอกและใบไมทโคนลมควางหลนบนแผนดนกลายเปนอาหารและทอยของมด ปลวก แมลง เชอรา และสงมชวตขนาดเลกอกมากมาย ปาชนทหนงยงดกอดมไปดวยอาหารเชนเหดและแมลงสาหรบมนษยและสตวชนดอนๆ

ปาชนทสอง ประกอบไปดวยพชคลมดนและตนไมขนาดเลก ทกาลงเตบโตขน พชหลาก หลายชนดเปนผกและยาสมนไพรทจาเปนตอการดาเนนชวต

ปาชนทสาม ประกอบไปดวยไมพมเตยๆ และดอกไมซงเบงบานในชวงฤดฝน คอยยาเตอนผคนใหตระหนกถงการเปลยนผนของฤดกาล

ปาชนทส ประกอบดวยตนไมใหญทมกงกานสาขามากมาย ปาชนทหา ประกอบดวยตะไครนาและพชอนๆทขนบนไมใหญ ปาชนทหก ประกอบไปดวยกลวยไมและกาฝากทงหลาย ทสรางสสนใหกบผนปา ปาชนทเจด คอยอดไมและเถาวลยตางๆ ทเกาะโยงตนไม นอกเหนอไปจากปาเจดชนแลว ภมปญญาทองถนของปกาเกอะญอยงมระบบการจดแบง

ประเภทและการจดการปาทซบซอน หมบานจะรายรอบดวยทนาและไร และผนปาซงไดรบการจดแบงเปนประเภทตางๆ ซงมกฎเกณฑในการดแลรกษาการใชประโยชนและพธกรรมทแตกตางกนออกไปใกลกบหมบานเราจะพบ ปาสะดอ หรอ ปกาเดพอ ในอดตนนชาวปกาเกอะญอนยมนาเอาสายสะดอของเดกเกดใหม หอผาใสกระบอกไมไผแลวนาไปวางไวบนกงไมใหญในปาประเภทน โดยมความเชอวาขวญของเดกจะรมเยนเปนสขทาใหเดกเจรญเตบโตแขงแรง ในทางตรงกนขามหากตนไมนนถกโคนลมลง เดกกจะลมปวยหรอเปนอนตราย ความเชอดงกลาวทาใหมกฎขอหามมใหตดไมในปาสะดอโดยเดดขาด แมวาปจจบนชาวบานจะนยมคลอดลกในโรงพยาบาลแตความเชอเรองการหามตดไมในปาสะดอยงไดรบการปฏบตสบมา นอกจากปาสะดอแลวยงมปาอกประเภทคอ ปาชา ซงเปนทฝงศพคนตาย กมระเบยบหามการตดไมในพนทนโดยเดดขาด นอกจาก นนชาวปกาเกอะญอยงมกฎขอหามมใหตดไมในปาขนหวย ปานาซบ ปานาผด บรเวณสนดอย ทางนา และพนทอนๆอกมากมาย ทเรยกวา ดตะ หรอปาอนรกษตามประเพณ

นอกจากนนผนาชาวปกาเกอะญอไดนาเอาความสมพนธระหวางหลกการเชงนเวศทปรากฏในจกรวาลวทยา ผานตานาน นทาน และบทเพลงพนบาน มาโยงกบปรชญาการดาเนนชวต เปนพนฐานในการเสนอวธคดและภาพลกษณปกาเกอะญอไดอยางมพลง ตวอยางทชดเจนทสดประการหนงคอ “ตานานนกขวญขาว” ทกปในชวงเรมทาการเพาะปลกชาวปกาเกอะญอจะทาพธเชญนกขวญขาวลงมาจากสวรรค ในชวงเวลาน คนเฒาคนแกจะเลาตานานนกขวญขาวใหลกหลานในหมบานฟง โดยมเนอหาสาระโดยสงเขปดงตอไปน

21

“เดมมชมชนปกาเกอะญอแหงหนง ในชมชนนมหนมลกกาพราคนหนงชอวา “จอโผ แค” เมอถงฤดกาลถางไร ชาวบานทกคนตางกไปถางไรและหมายไรตามทไดรบมอบหมายจากผนาชมชน หนมกาพราคนนกไปหมายไรดวย แตไปตรงไหนกมคนหมายไวหมดแลว เหลอแตทดนทเปนหนเปนดนลกรงไมมตนไมขน ผนาชมชนจงอนญาตใหหนมกาพราทากนบรเวณนน เมอไมมทางเลอกอน หนมกาพรากตดสนใจปลกขาวบนทดนแปลงนน ชายหนมตองไปเกบไมจากทอนมาทากองสมแลวเผาเพอเปนพนทปลกขาวเพราะบรเวณนนไมมตนไมขนอยเลย เขาปลกขาวไดเพยง 7 หลมเทานน เทพเจาแหงความอดมสมบรณผดแลทกขสขของมวลมนษยไดเฝาสงเกตพฤตกรรมของชายหนมกาพราผนมาโดยตลอดและแปลงกายเปนหญงมายชรา ซงตดอยในกอหนาม สงเสยงเรยกรองขอความชวยเหลอจากผคนทเดนผานไปมา แตไมมผใดยอมหยดชวยแมแตรายเดยว ในทสด หนมกาพราเดนผานมาไดยนเสยงรองขอความชวยเหลอ จงเขาไปดและเหนหญงชราตดอยในกอหนาม ชายหนมเกดความสงสารแตเขามเพยงมดสนเลมเดยว จงใชมดสนตดหนามอยสองวนจงชวยหญงชราออกมาจากกอหนามไดสาเรจ หลงจากชวยหญงชราออกมาแลว หญงผนกไมรวาจะไปอยทไหน จงออนวอนขออาศยอยกระทอมของหนมกาพรา ชายหนมกยนยอมเพราะความสงสาร

ในเวลาตอมา หนมกาพราไปดแลไรและดายหญาในไรขาว 7 หลมของตนทกวนจนขาวเจรญงอกงามแตกออกเปน 7 กอ แตละกอมใบเขยวชอมสมบรณ เมอฤดอดอยากขาวมาถง (ขาวของปกอนเรมหมดลง) หญงมายกบอกใหหนมกาพราไปเกยวใบขาวจากขาว 7 กอ เอามานง ชายหนมกทาตามทหญงชราบอก ใบขาวนงกกลายเปนขาวเหนยวใหทงสองอาศยกน เมอขาวเหนยวทมาจากใบขาวหมดลง หญงชรากบอกใหชายหนมไปเกยวใบขาวมาอก และใบขาวกแตกใหมทกวน ในทสดตนขาวกออกรวงเหลองอราม ขาว 7 กอ ของชายหนมออกรวงสวยงาม เมลดขาวอวบใหญสมบรณ ไมมลบแมแตเมลดเดยว เมอถงฤดเกบเกยว ชายหนมกไปเกยวขาวของตน วนรงขน ขาว 7 กอ กออกรวงเหลองอรามเหมอนเดม ชายหนมไปเกยวขาวทกวนจนไดขาวมากมายเตมยงฉาง จงเรยกขาว 7 กอของหนมกาพราวาขาววเศษหรอขาวทพย หลงจากนน หญงชรากบอกหนมกาพราวา “ยายจะกลบบานบนฟาแลว เมอใดทเหนตอไมถกเผาเปนสดาทวไร ใหเรยกยายลงมาแลวยายจะมาใหม” เมอพดจบหญงชรากแปลงรางเปนนกวเศษโผบนขนสสรวงสวรรค ชาวปกาเกอะญอจงเรยกเทพแหงขาวหรอเทพแหงความอดมสมบรณวา “โถ บ ขา” หรอนกขวญขาว ตงแตนนเปนตนมา

ทกปกอนเรมทาการเพาะปลกชาวปกาเกอะญอทบานหนองเตา อ.แมวาง จ.เชยงใหม จะทาพธปลกแมขาว 7 หลม และทาพธเชญนกขวญขาวลงมายงไรขาว การทาพธแทงแมขาว 7 หลม และการเชญนกขวญขาวลงจากฟา เปนการผลตซาและนาเสนออดมการณโถบขา ซงเปนพนฐานของเจตนารมณและหลกการเกยวกบการจดการไรหมนเวยน นนคอ การแบงบนและการสรางความเปนธรรมทางสงคม ตานานนกขวญขาวเลาถงหนมกาพรากบหญงชรา ซงเปนผดอยโอกาสในสงคม

22

หนมกาพราคอตวแทนของคนจน ไรทดนทากน จนตองไปทาไรขาวบนพนทซงมแตหนและดนลกรงในขณะทนกขวญขาวแปลงรางเปนหญงมายทอยเพยงตวคนเดยวไมมใครเลยงด ถกปลอยใหเผชญหนากบชะตากรรมเพยงลาพง การทชายหนมแสดงความเมตตาชวยเหลอหญงชรา และไดรบผลตอบแทนดวยพรอนประเสรฐจากนกขวญขาวใหขาวทง 7 กอเปนขาวทพย เกบเกยวไมหมดสนจนไดขาวเตมยงฉาง เปนสญลกษณวา ความดทมนษยกระทานน จะไดรบการตอบแทนจากอานาจศกดสทธหลายเทาทวคณ อดมการณนกขวญขาวนาเสนอหลกการพนฐานของชาวปกาเกอะญอทสงสอนสบตอกนมาวาชมชนตองดแลคนดอยโอกาส เชนเดกกาพราและหญงหมาย ใหสามารถดารงอยไดอยางมศกดศรของความเปนมนษย อดมการณโถบขานาเสนอแนวคดทวา ความเปนธรรมทางสงคมตอระบบนเวศ หากปราศจากเสยซงความเปนธรรมทางสงคม คนยากจน คนดอยโอกาสและไรททากนยอมตองชวยตวเองดวยการออกไปตดฟนไมในปาธรรมชาต ออกลาสตวเบยดเบยนธรรมชาตแวดลอมเพมมากขน และทาใหชมชนไมอาจรกษาความมนคงและความเปนธรรมทางนเวศหรอความสมดลของสภาพแวดลอมไดอกตอไป ซงความเสอมโทรมของสภาพแวดลอม ยอมสงผลกระทบตอระบบการผลตและความมนคงของผลผลตของชมชนในโอกาสตอไป9

การตอสเพอเรยกรองสทธชมชน ตวอยางเรองการใชทนทางวฒนธรรมมาสรางอตลกษณ ตวอยางทชดเจนประการหนงคอ

กรณของชาวปกาเกอะญอ ทใชทนทางวฒนธรรมโดยเฉพาะภมปญญาทองถนในเรองของกาจดการทรพยากร ตลอดจนประเพณ ความเชอ ตานานและเรองเลาตางๆ มานาเสนอเพอเปดพนททางสงคมในกระบวนการตอสกบภาพลกษณทรฐหยบยนยดเยยดใหกบ “ชาวเขา” วาเปนคนโง และทาลายปา ปกาเกอะญอแปลงทนทางวฒนธรรมใหเปนอานาจเชงสญลกษณ เพอสราง “ตวตน” และอตลกษณทางชาตพนธผานสอมวลชน สารคด งานวชาการและองคกรพฒนาเอกชนตางๆ ใหสงคมมองเหนวาอตลกษณของชาวปกาเกอะญอนนผกพนแนบแนนอยกบการรกษาปา หรอความเปนคนรกปา การแปลงทนทางวฒนธรรมมาเปนอานาจเชงสญลกษณดงกลาว จงทาใหชาวปกาเกอะญอสามารถเปดพนททางสงคม และยนยนศกดศรในความเปนมนษยเพอสรางความชอบธรรมใหกบสทธชมชนของตน10

9 ยศ สนตสมบต, พลวตและความยดหยนของสงคมชาวนา เศรษฐกจชมชนภาคเหนอและการปรบ

กระบวนทศนวาดวยชมชนในประเทศโลกทสาม (เชยงใหม : บรษทวทอนดไซนจากด, 2546), 117-120. 10 ยศ สนตสมบต, “สทธชมชน พฒนาการและการปรบกระบวนทศนทางมานษวทยา,” ในพลวตสทธ

ชมชน กระบวนทศนทางมานษยวทยา (กรงเทพฯ : โรงพมพแปลนพรนตงจากด, 2546), 105.

23

การศกษาดานนเวศวทยาวฒนธรรมไรหมนเวยนในพนทศกษา จากรายงายการวจย ระบบการเกษตรแบบไรหมนเวยน:สถานภาพและการเปลยนแปลง โดย ศ.ดร. อานนท กาญจนพนธ และคณะ(2547) คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม

ไรหมนเวยน : วนเกษตรในภมนเวศวฒนธรรม ในหนงสอ Farmers in the Forest ของ Peter Kunstadler ป ค.ศ.1978 ไดแบงระบบเกษตรกรรมบนทสงในภาคเหนอของประเทศไทยออกเปน 4 แบบ คอ แบบแรก เปนการเพาะปลกระยะสน-พกฟนระยะสน (short cultivation-short fallow) การเพาะปลกเชนนจะทาอยในเขตทลม ระดบความสงประมาณ 300-600 เมตร จากระดบนาทะเลปานกลาง เชน การทานา ปลกถวลสง และถวเหลองโดยคนเมองพนราบ ทมการเพาะปลกเพยงปเดยวแลวทงไว 2 ปขนไป แบบทสอง เปนการเพาะปลกระยะสน-พกฟนระยะยาว (short cultivation-long fallow) การเพาะปลกแบบนทากนในเขตทดอน ระดบความสงจากระดบนาทะเล 500-1000 ม. เชนการทาไรหมนเวยนของลวะและกะเหรยง ทเพาะปลกเพยงปเดยวแลวทงไว 7-12 ป จงกลบมาเพาะปลกใหม แบบทสาม เปนการเพาะปลกระยะยาว-พกฟนระยะยาวมาก (long cultivation-very long fallow)การเพาะปลกเชนนทาอยในเขตพนททมระดบความสงมากกวาจากระดบนาทะเล 1000 ม. ขนไป เชน ไรฝนและขาวโพดของชาวมง และกลมชาตพนธอนทปลก 3-4 ป แลวปลอยทงนาน 10-40 ปขนไป แบบทส เปนการเพาะปลกพชถาวร (permanent field tree crops) อยในเขตทดอนจนถงทสงระดบความสงจากระดบนาทะเล 600-1300 ม. เชนสวนเมยงหรอสวนชาของชาวเหนอ การศกษานเวศวฒนธรรมไรหมนเวยนแบงเปนประเดนสาคญ 3 ดาน ดงน

1.ภมนเวศวฒนธรรมของระบบไรหมนเวยนบนทสง โดยทวไปวธคด และมมมอง ตอระบบไรหมนเวยน มกคลาดเคลอนไปจากความจรง โดยเฉพาะ การมองไมเหนความสมพนธระหวางระบบการเกษตรกบระบบนเวศปา นอกจากนนแลวไรหมนเวยนยงถกมองเปนเพยงเทคนคและวธการเพาะปลก โดยขาดการเชอมโยงกบมตดานชวตวฒนธรรม ภมนเวศวฒนธรรม เปนกระบวนทศน ในการทาความเขาใจปรากฏการณใน 3 มตทเชอมโยงกน คอมตทางนเวศกายภาพ มตทางระบบการเกษตร และมตทางวฒนธรรม เมอพจารณาระบบไรหมนเวยนนนผานมมมองภมนเวศวฒนธรรม จะทาใหเขาใจไดวา ระบบไรหมนเวยนนนเปนระบบการเกษตรเชงวฒนธรรม ทมการเชอมโยง และเกอกลกบระบบนเวศปา ระบบไรหมนเวยนเกดขนและดารงอยโดย “ความรชาวบาน” ทมความสลบซบซอน ซงสงสมมานาน นอกจากนนระบบไรหมนเวยนยงไมใชระบบทหยดนงอยกบท หากแตมการปรบตวอยตลอดเวลาในหลายลกษณะ การปรบตวดงกลาวเกดขนภายใตเงอนไขตางๆ คอ

24

ก.เงอนไขทางกายภาพทมผลตอระบบไรหมนเวยน จากการศกษาลกษณะทางกายภาพ ของหมบานกรณศกษาพบวา ลกษณะทางกายภาพทเปนเงอนไขตอรปแบบของระบบไรหมนเวยนมอยางนอย 3 ประการหลก คอ ชนดปา ระดบความสง และความลาดชนของพนท

ข.ความหลากหลายของระบบการผลตและทางเลอก เมอพจารณาระบบไรหมนเวยนจากหลายมตรวมกน ทงลกษณะการใชพนท เปาหมายการผลต กจกรรมทางเศรษฐกจ และทางเลอกพบวา ระบบไรหมนเวยนมพลวตและการปรบตวอยางมาก การทาไรหมนเวยนในปจจบนมทงทไรหมนเวยนเปนระบบการผลตหลกทานาทาสวนเปนระบบการผลตรอง เชน บานเซโดซาและบานหวยหอย และรปแบบทไรหมนเวยนเปนระบบการผลตรอง ทาสวนและทานาเปนระบบการผลตหลกเชนทบานหวยหอย และแบบไรหมนเวยนทเปนระบบการผลตเสรม ขนอยกบเงอนไขและแรงกดดนทเกดขน

ค.ไรหมนเวยนในมตทางวฒนธรรม ประกอบดวย 3 มตคอ คณคา ภมปญญา และอานาจ มตแรก วฒนธรรมในเชงคณคา ไรหมนเวยนสะทอนสมพนธภาพระหวางชมชนกบขาวไร

อยางลกซง ในระบบจกรวาลวทยาของชาวบาน ขาวไรไมไดเปนเพยง “พชเกษตร” แตยงใหความสาคญกบ “ขาว” ตามความเชอทมความหมายผานพธกรรมและการดารงชวตอยางเครงครด ชาวบานเคารพขาวในฐานะธรรมชาตผมพระคณ มตาแหนงทสงสงกวามนษยธรรมดา เปนสญลกษณของความอตสาหะ ขยน อดทน ของคน ดวยอานาจตามตานานเรองขาวปกาเกอะญอ เปนสญลกษณของความสมถะ พออยพอกน ไมโลภ ตามตานานเรองขาวและเงน เปนสญลกษณของการเสยสละ การเกอกลกน เปนสญลกษณของวฒนธรรมโอบออมอาร และเคารพธรรมชาตผานความเชอเรองขวญขาว

มตทสอง วฒนธรรมในเชงภมปญญา การทาไรหมนเวยนตองมความร 4 สวนประกอบกน ความรเกยวกบพนธกรรมพช ดน ปา และสภาพแวดลอมทางกายภาพ (ภมอากาศ) ชาวบานจะใชความชานาญและประสบการณทสงสมมาเพอเลอกพนทไร เลอกเมลดขาวใหเหมาะสมกบทแตละแหง เลอกพชทจะปลกรวมกบขาวใหเหมาะกบสภาพดน และเลอกชวงเวลาทาการเพาะปลก ในอดตผนาตามประเพณ “ฮโข” (ภาษาปกาเกอะญอ) มบทบาทอยางมากในการกาหนดพนททาไรหมนเวยนในแตละป ปจจบนผนาตามจารตเหลานลดบทบาทลง มผนาแบบใหมในรปคณะกรรมการหมบาน คณะกรรมการปาชมชน ททาหนาทเหลานแทน

มตทสาม วฒนธรรมในเชงอานาจ ในรปของสทธในทดน เชนอานาจเหนอพนทไร เดมเชอวาผเปนเจาของทดนหรอทดนเปนของชมชน แตปจจบนทดนเปนของสวนตวมากขน จากชมชนทมอานาจในการควบคมการจดการการใชทดน ไดลดระดบการควบคมลงมาทระดบเครอญาตและครวเรอนมากขนเรอยๆ

25

2.ไรหมนเวยนเปนวนเกษตรแบบหนง เนองจากเปนระบบทมความสมพนธเชอมโยงกนระหวางการเกษตรกบปา กลาวคอ ใน

พนทแหงเดยวกนมลกษณะของปาและเกษตรในชวงเวลาทตางกน มลกษณะทเปนกระบวนการ และมรอบหมนเวยนชดเจน ในชวงเวลาของการทาไรหมนเวยน พนทปาจะถกปรบเปลยนใหเปนพนทเพอการเพาะปลกขาวไรและพชอาหาร ในระยะเวลาอนสนเพยง 1 ป แตภายหลงจากสนสดการทาไรหมนเวยน พนทแปลงนนกจะกลายเปนไรเหลา ชาวบานจะปลอยทดนไวใหพชพรรณคอยๆฟนตวทดแทนตามธรรมชาตในเวลาตดตอกนหลายป จนกระทงกลายเปนปาชนสองทมธาตอาหารสะสมในตนไม หรอทดนมความอดมสมบรณมากเพยงพอทจะสามารถกลบมาทาไรหมนเวยนใหมอกครง ในระหวางทปลอยพกดนเพอใหเกดกระบวนการทดแทนตามธรรมชาตแมวาชาวบานไมไดใชพนทนนเพาะปลก กไมไดหมายความวาพนทนนไมมประโยชน ตรงกนขามไรเหลายงมบทบาทสาคญตอระบบนเวศและชมชนอยางตอเนอง สามารถจาแนกได 3 ระดบคอ

ก.ระดบของการบารงรกษาสมดลของความอดมสมบรณของดน ไรเหลามคณคาในฐานะทเปนปาชนสองมบทบาทหลกในการปกคลมผวหนาดน (Forest

Cover) ชวยรกษาความอดมสมบรณของดนและลดการชะลางพงทลายของหนาดนไดเปนอยางด การศกษาในแปลงไรหมนเวยนและไรเหลาพบวา คาการสญเสยดนมแนวโนมคงท และเมอไรเหลามอายมากขน จะสงผลใหการชะลางของดนลดนอยลง จากการตรวจวดการชะลางหนาดน บานแมลานคา มคาการชะลางหนาดนสงสดในแปลงไรเหลาอาย 1 ป มคาเทากบ 0.1 ตน/เฮกตาร/ป สวนในไรหมนเวยนทมการศกษาทวโลกนนมคาเฉลย 0.8 ตน/เฮกตาร/ป ขณะทขอมลจากกรมปาไมเองชวาในปาธรรมชาตมการชะลางมากถง 3 ตน/เฮกตาร/ป ดงนนจงถอวาระบบไรหมนเวยนมการ ชะลางหนาดนนอยมากเมอเทยบกบไรระบบไรหมนเวยนทวโลกและเปรยบเทยบกบปาธรรมชาต

ข.ระดบของการเปนแหลง รกษาพนธกรรมและความหลากหลายทางชวภาพ พนฐานของสงคมพช ถาชนดของปาแตกตางกน ความหลากหลายทางพนธกรรมกจะมสง

มาก ในชวงทมการพกฟนไรเหลามประโยชนในการเพมความหลากหลายทางชวภาพ เนองจากเปนเวลาทเปดโอกาสใหสงคมพชไดขนทดแทนกนเอง ทสาคญกคอการพกทดนในรปแบบของไรเหลาถอวาเปนการอนรกษทยงมชวตและมการใชประโยชน (Living Conservation) ไมใชการอนรกษเพออนรกษเพยงอยางเดยว เพราะชาวบานไดใชประโยชนจากพชพนธตางๆโดยเฉพาะอยางยงในไรเหลาอาย 1-3 ป

ค.ระดบของความสาคญของไรเหลาตอชวตของคนในชมชน ไรเหลาทชาวบานปลอยพกไรหลงจากเกยวขาวแลว ชาวบานไดใชประโยชนในแตละชวงป โดยมกจกรรมการดารงชวตในระดบทแตกตางกนไป ทงในแงของการเกบหาอาหารและยา

26

สมนไพร เกบไมใชสอย บานเซโดซา ชาวบานสามารถเขาไปใชประโยชนในไรเหลาปแรกๆ โดยการเกบพชอาหารทปลกเองและเจรญเตบโตตามธรรมชาตในแตละฤดกาล เชน ในฤดแลง มผกชฝรง ปลกลวย มะเขอ ผกหวานปา ในฤดฝน มเหด หนอไม เพกา ผกแวน เขยด จงหรด เปนตน นอกจากนยงสามารถลาสตวเลกไดตลอดทงป เชน หมปา เกง เปนตน นอกจากนไรเหลายงเปนแหลงอาหาร และทพกอาศยของสตวเลยง โดยเฉพาะววควายทชาวบานปลอยใหเขาไปหากนในไรเหลาอาย 1-2 ปแรก เพราะวาพนทดงกลาวมหญาออนและไมเบกนาขนาดเลกๆ ขนจานวนมาก ทงน การเลยงสตวแบบพนบานทปลอยใหสตวไปหากนตามปาและไรเหลาในบางฤดกาลแบบน เปนวธการสะสมทนทสาคญ และเปนทางเลอกในการสรางรายไดของชมชนบนทสง พบวาชมชนทเลยงสตวในลกษณะนไดแก บานแมลานคาและบานหวยหอย 3.ความเปลยนแปลงในไรหมนเวยน นอกจากพบวามมตสมพนธกน 3 ดานคอ ระบบนเวศกายภาพ ระบบการเกษตรและระบบวฒนธรรม ตามมมมองภมนเวศวฒนธรรมแลว ระบบไรหมนเวยนยงสมพนธกบมตท 4 นนคอเงอนไขตางๆ ทมอทธพลทาใหไรหมนเวยนปรบเปลยนอยางสลบซบซอนและไมหยดนง ทงเงอนไขประชากร เงอนไขนโยบาย เงอนไขความสมพนธกบระบบตลาดหรอเศรษฐกจภายนอก พบรปแบบการปรบเปลยนไรหมนเวยน 2 ดานหลกๆคอ ก.การปรบเปลยนดานการจดการแปลง พบวามรปแบบการจดการพนทไรหมนเวยน 2 แบบคอ ทาไรแบบแปลงรวม และทาไรแบบแปลงกระจาย แบบท 1 การทาไรแบบแปลงรวม ชาวบานทงหมบานจะทาไรตดกนเปนผนใหญและในรอบหมนเวยนใหม ชาวบานทงหมบานกจะหมนไปทาแปลงใหมรวมกนเชนเดม การทาไรตดตอกนเปนผนใหญ นอกจากเกยวของกบการจดการแรงงานรวมกนในกจกรรมการผลต เชน การลอมรว การทาแนวกนไฟ การตดฟนไร เผาไร เกบหญา เกบเกยว และขนขาวเขายงฉางแลว ยงเปนเรองของการควบคมและการจดการพนทระดบชมชนอกดวย แบบท 2 การทาไรแบบแปลงกระจาย เปนการทาไรหมนเวยนเปนแปลงเลกแปลงนอย ไมตดกนเปนผนใหญ สนนษฐานวา เงอนไขหนงของการทาไรแบบแปลงกระจายเกยวของกบการพฒนาและบกเบกทนาใกลแหลงนา ครวเรอนทมนา เลอกทจะทาไรใกลกบทนาของตน หรอทบรเวณหวไรปลายนา เพอความสะดวกในการจดการและประหยดเวลา จงทาใหไรแตละแปลงแยกหางจากกนในทสด แบงไดอก 2 รปแบบคอ รปแบบแรก การทาไรในพนทประจา ทญาตในตระกลหรอตนเองเคยทามากอน และจะหมนเวยนกลบมาทาไรในพนทนนเปนประจา ชาวบานทกคนสามารถเลอกพนททาไรบรเวณใดกไดในเขตททากนของชมชนซงมอายเหลาทเหมาะสม รปแบบทสองคอ ทาไรหมนเวยนแบบแปลงกระจาย แตสทธเหนอพนทไรเปนของสวนรวม

27

ข.การเปลยนแปลงดานการจดการรอบหมนเวยน ปกาเกอะญอแยกพนทไรหมนเวยนออกจากปา ตามลกษณะการใชประโยชนในแตละชวงเวลา ปา เรยกวา “ปกา” ทไรปปจจบน เรยกวา “คร” สวนไรเหลา เรยกวา “ฉก” ในการจดการรอบ นอกจากขนอยกบเงอนไขสภาพนเวศแลว ยงขนอยกบอานาจของชมชนในการควบคมและจดการดวย แมวาพนฐานระบบนเวศนยงสมบรณดอย แตถาชมชนไรอานาจหรอชาวบานถกลดอานาจการจดการลงไปเพราะนโยบายรฐเขามาครอบงา ทาใหชาวบานไมสามารถจดการทดนและทรพยากรปาไดตามเทาทเคยทาได กจะสงผลกระทบตอไรหมนเวยน โดยลดรอบการหมนเวยนลงโดย บานเซโดซา มรอบหมนเวยนคงท 7 ป แตมแนวโนมลดลง บานแมลานคามรอบหมนเวยนลดลงเหลอ 7-8 ป แนวโนมคงท และบานหวยหอยรอบหมนเวยนลดลงเหลอ 5-6 ป มแนวโนมคงท หมบานทมรปแบบไรหมนเวยนปรบตวอยางยงยน ยงคงรกษาระบบไรหมนเวยนไวไดอยางด การทาไรหมนเวยนคอนขางมอสระ ชาวบานจะเลอกทาไรหมนเวยนในไรเหลาแก ทเรยกวา “ดหละ” มอายตงแต 7 ป ขนไป จนอาจมาถง 20 ป ขนอยกบชนดของปาและความสมบรณของดน หลงจากเกบเกยวขาวกจะปลอยทงใหไรแปลงนนฟนตวเปนไรเหลาอาย 1 ป ทเรยกวา ไรเหลากนขาว (ฉกเอาะเม) ไรเหลาอาย 2 ป เรยกวา ไรเหลาขาว (ฉกวา) ไรเหลาอาย 3 ป เรยกวาไรเหลาออน (ฉกเบาะ) และปลอยตอไปเปนไรเหลาอาย 4 ป เรยกวาไรเหลากระทง (ดเยาะโปล) ไรเหลาอาย 5-6 ป เรยกวา ไรเหลาหนม (ดลถอ) จนกระทงกลายเปนไรเหลาอาย 7 ป ขนไป หรอไรเหลาทแกสมบรณมากพอทจะหมนเวยนกลบมาทาไรในรอบตอไป ชาวบานพยายามรกษารอบหมนเวยนใหคงท แตเมอไรเหลาถกยดไปทาเปนสวนปา รอบหมนเวยนกจะลดลง ทาใหชาวบานหนไปเปดพนทใหมเปนความพยายามทจะปรบรอบหมนเวยนใหคงท เพอรกษาเสถยรภาพของระบบไรหมนเวยนและระบบนเวศ แนวโนมเปดพนทใหม พบใน บานแมลานคา เนองจากปลกปาทบพนทไรเหลา ทาใหรอบหมนเวยนสนลง เปนเหตใหชาวบานหนไปทาไรในพนทใหมแทน สวนแนวโนมการใชพนทลดลงอยางไรกด ระบบไรหมนเวยนไมไดดารงอยโดยไมเปลยนแปลง เมอมแรงกดดนเขามาสระบบ ทาใหความอสระในการหมนเวยนใชทดนลดลง ดงกรณของหมบานทมรปแบบไรหมนเวยนปรบตวอยางมทางเลอก เนองจากชวงอายไรเหลาลดลงเหลอเพยงระยะไรเหลากระทง (ดเยาะโปล) หรอนอยกวาเทานน สวนระยะไรเหลาหนม (ดลกอ) และไรเหลาแก (ดหละ) หดหายไป แมวาไรหมนเวยนประเภทน ยงมรอบหมนเวยนคงท และสามารถนาศกยภาพของชมชนมาพฒนาระบบวน-เกษตรและรกษาทรพยากรธรรมชาตได แตถาถกกดดนใหรอบหมนเวยนหรอจากด การใชทดนรอบหมนเวยนกลดลง ชาวบานพยายามหาทางเลอกอนๆ เพอใหเกดความมนคงในชวต

28

ภาพท 2 แสดงภาพไรหมนเวยนในพนทศกษาแยกตามการจดการแปลง

แผนผงท 1 แสดงผงไรหมนเวยนแยกตามการปรบเปลยนรอบหมนเวยน

29

3. การศกษาทางดานบานเรอนสถาปตยกรรมพนถน

ทมาของคาวา “เรอน” จากเอกสารจน ลมล จนทรหอม (2537) ศกษาประวตความเปนมาของการปลกสรางทอยอาศยของชนเผาไทกลมตางๆ อางถงบทความของเจยแยนจอง นกวชาการจน ไดกลาวไววา หนงสอเวยซ ประวตศาสตรราชวงศไปเวยภาคประวต “หลาว” เขยนวา “คนหลาวใชไมมากอสรางบนตนไม แลวอาศยอยในนน เรยกวา กานราน ขนาดของกานรานจะใหญนอยตามจานวนคนในครอบครว” ผรอธบายวา “กานราน” เปนภาษาแยะ หมายความวา “ขนเรอน” หนงสอโบราณบางทเรยกวา “มาราน” หรอ “มาเรอน” สรปไดวาบรรพชนของเผาตระกลไทเรยกทอยอาศยวา เรอน (ราน) ตอมาเผาจวง-ตง-ปย-ลย-หล-มหลาว-หมางหมาน ซงเปนชนเผาทกาเนดมาจากไปแยะและหล-หลาวโบราณ และจดอยในกลมตระกลภาษาไท แถบภาคใตของจนกยงปลกเรอนยกพนเปนทอยอาศย และเรยกวา “เรอน” มาจนกระทงปจจบนนเชนเดยวกบไทยวน ไทลอ วงวชาการประเทศจนตางเหนพองตองกนวา เรอนยกพน “เรอนทรงไท” ปจจบนลวนแลวสบทอดมาจากเรอน “กานราน” ของเผาไปแยะ เมอสองพนปมาแลว “ราน” คอเรอนซงทบศพทโดยใชอกษรจน มนทานประกอบของชาวไทลอ เชอวา “เทพสมมต” ซงเปนชาตเกยวกบปฐมวงศของอนเดย แตชาวไทลอเชอวาเปนบคคลแรกทออกแบบสอนชาวบานใหรจกสรางเรอนทรงไท สมยอดตยงเรยกเรอนทรงไทวา “เรอนพญาสมมะต” และมนทานเลาวา พญาสมมะต เปนผเลยนแบบหมา นงแหงนฟา สรางเพงหมาแหงนเปนคนแรก เรอนแบบนเดมทเรยก “หงสเหน” เมอเรยกไปเรยกมานานเขากตดพยางคหนา “หงส” ออกเรยกวา “เหร” เฉยๆ และในทสดกเพยนเปน “เฮน” (คอเรอน) มาจนถงปจจบน

ภาพท 3 แสดงรปแบบการอยอาศยจากในถามาสรปแบบเรอนหงสเหน ทมา : Zhu Liangwen. The Dai (Bangkok : D D Books, 1992), 78-79.

30

ภาพท 4 แสดงผงเรอนและทศนยภาพเรอนไต สปสองปนนา ทมา : Zhu Liangwen. The Dai (Bangkok : D D Books, 1992), 86. เรอนไทลอในแควนสบสองปนนา ตวอยางลกษณะเรอนทเปนแบบ หงสเหน ตามทกลาวถงมาแลวนน จากการสารวจตลาคม 2535 การสรางบานเรอนของชาวไทลอเปนบานใตถนสง ทาดวยไมทงไมเนอออนและเนอแขง และวสดทหาไดในทองถน เชนฟาก ไมไผ บรเวณใตถนบางบานกเกบพชผล เครองมอเครองใชในการเกษตร บางบานกมกทอผาและเปนทเลยงสตว เชนเปด ไก หม และววควาย สวนเสาจะไมปกลงในดน แตจะวางบนแผนหนอกทหนง การจดสดสวนใชสอยภายในเรอนจะเปนหองเดยวขนาดใหญ ซงรวมหองครว หองนงเลน หองกนขาวและหองนอนในหองเดยวกนโดยใชผามานกน และทนอนอยตรงขามกบเตาไฟ บนไดทางขนอยในชายคา ขนบนไดกจะพบเตน(บรเวณรบแขก) ขนาดไมกวางนกและบรเวณนจะตดตอกบลานซกลาง ซงอยในทโลงแจงบรเวณขนาดเดยวกบเตน11

การศกษาบานเรอนชาวเขา สพล ปวราจารย (2543) ศกษาเรอนชาวเขาทางภาคเหนอตอนบน ทตดพรมแดนประเทศ

พมาทงสน 7 เผา อธบายวาสามารถจาแนกเผาพนธ ตามลกษณะของเรอนพกอาศยได 3 ประเภท คอ 1. เรอนพกอาศยแบบสรางอยบนพนดน ไดแก เผาเมยน (Mien) หรอเยา และ เผามง (Hmong) หรอแมว

11 ลมล จนทรหอม, เรอนกาแล:ประเพณความเชอการปลกเรอนในลานนา (เชยงใหม : ส.ทรพยการพมพ , 2537), 20-24.

31

2. เรอนพกอาศยแบบกงบนดนและยกพนหรอทงสองอยาง ไดแก เผาลาห (Lahu) หรอ มเซอร และ ลซ (Lisu) หรอลซอ

3. เรอนพกอาศยแบบยกพนสงจากดน ไดแก เผาอาขา (Akha) หรอ อกอ , เผาปกาเกอะญอ ( Paka –Kyaw) หรอกะเหรยงหรอยาง และ เผาลวะ (La-vua ) หรอวะ

ลายเสนท 1 แสดงผงเรอนและทศนยภาพภายนอกของเรอนปกาเกอะญอ ( Paka –Kyaw) ทมา : สพล ปวราจารย, “เรอนชาวเขา,” ในความหลากหลายของเรอนพนถนไทย (กรงเทพฯ : คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร, 2543), 127.

ลายเสนท 2 แสดงผงเรอนและทศนยภาพภายนอกของเรอนอาขา (Akha) ทมา : สพล ปวราจารย, “เรอนชาวเขา,” ในความหลากหลายของเรอนพนถนไทย (กรงเทพฯ : คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร, 2543), 126.

32

ลายเสนท 3 แสดงผงเรอนและทศนยภาพภายนอกของเรอนลวะ (La-vua ) ทมา : สพล ปวราจารย, “เรอนชาวเขา,” ในความหลากหลายของเรอนพนถนไทย (กรงเทพฯ : คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร, 2543), 128. กลาวถงการเปลยนแปลงของเรอนชาวเขาไววา เรอนดงเดมถกรอทง เปลยนเปนเรอนสองชนมงหลงคาสงกะส หรอกระเบองลอนแอสเบสตอส ผนงคอนกรตบลอกทาส มพนทใชสอยเพมขน เชน โรงจอดรถบกอพ และหองสวม ในหมบานมถนนคอนกรต ไฟฟา โทรศพท จานรบสญญาณดาวเทยม ประปา ตเยน เตาแกส วทย โทรทศน มนมารท รานอาหาร เกสเฮาส โรงเรยน โบสครสต สานกสงฆ ตA.T.M. ลานหรอขวงพธกรรม เชน ขวงเสาสะกาง(เสาอนทขล)ใจบาน หายไปเปนโรงเรยนและสนามฟตบอล และอธบายสาเหตของการเปลยนแปลงไว 3 ขอ คอ

1.การตดไมทาลายปา การแผวถางและเผาปาเพอทาการเกษตร หนวยราชการใชแผนยบยง ดวยการเคลอนยายหมบานไปยงทดนจดสรรในเมองและอยบนพนราบ ทาใหผงหมบานและลกษณะรปแบบเรอนเปลยนไปอยางสนเชง

2.ดวยความปรารถนาดของหลายหนวยงาน ทแกงแยงไปชวยเหลอและสงเสรมโดยขาด ความร ความเขาใจ หนวยงานราชการเชนเกษตรทสง ประชาสงเคราะห การไฟฟา การทองเทยว และจงหวดเอง องคกรอนๆ เชนมชชนนาร พระสงฆ ตางสงเสรมสนบสนนเพอความกนดอยด เพอความเขยวขจของปา เพอการทองเทยว เพอใหเลกความงมงาย เพอสขภาพ เพอความร ฯลฯ ทาใหวฒนธรรมของหมบาน วถชวตความเอออาทร งานศลปหตถกรรม สถาปตยกรรม สภาพแวดลอมตางๆเปลยนแปลง สญเสย ถกทาลายไปอยางนาเสยดายและกาลงจะหมดไปในอกไมนานนก

33

3.ยคโลกาภวตน การสอสารไรพรมแดน เปนสอทถายทอด ความเจรญแบบในเมอง ดวยวทย และโทรทศน ทาใหเกด “ลทธเอาอยาง” และ “ความอยาก” ทจะอยสบายแบบผเจรญแลวปจจบน “เดยวนชาวเขา เคาพฒนาแลว” 12

การศกษาเรอนกะเหรยง ในรายงานเรองเรอนพกอาศยกะเหรยงสกอบานทงแกใต อาเภอแมแจม จงหวดเชยงใหม

ทศพร โสดาบรรล อางถง การจาแนกเรอนกะเหรยง ของ สามารถ สรเวชพนธ และสพล ปวราจารยวา เรอนกะเหรยงแบงไดเปน 2 ลกษณะคอ แบบเรอนชนบท หรอเรอนเครองผก และแบบทสองคอเรอนแบบชานเมองหรอเรอนเครองสบ 1. เรอนกะเหรยงแบบชนบท ลกษณะเรอนโดยทวไปเปนเรอนเครองผก การวางผงเรอนแบงสวนตางๆเปนสามสวน คอ ก. สวนเตน ชาน และรานนาหนาบาน (โตค กรค และทเตอเหลาะ) คอสวนเปดโลงดานหนาบานมกเปนสวนใชรบแขกพกผอน นงเลนพดคยสนทนาประจาวน เปนพนทภายในชายคา ถดจากบนไดทางเขาขนบานถาเขามาถงเตน (โตค) ถดจากโตคดานขวามอจะเปนชาน(กรค) จะแคบกวาโตคเลกนอย เพราะใชตากเสอผาขาวของตางๆ ปลายสด กรคจะเปนรานนาดม (ทเตอเหลาะ) มหลงคาเลกๆคลม มภาชนะสองแบบคอ ใชภาชนะดนเผา หรอแบบใสกระบอกไมไผขนาดใหญตงเรยงกน ข. สวนเตาไฟและภายในหองนอน สวนเตาไฟ(พกคาป)จะอยเกอบกงกลางหองเพราะเวลานอนจะแบงพนทเปนสวนๆ คอพอแมจะนอนดานในสดของเรอน ลกสาวและลกเลกๆจะนอนขางพกคาป ดานตรงขามพอแม ซกตรงขามอกดานหนงของพกคาป สาหรบแขกนอน ลกชายถาอยในวยหนมจะนอนทโตคหรอเตนหนาบาน สามารถเขาบานหรอไปไหนมาไหนไดตามสะดวก ค. สวนเกบขาวหรอหลองขาว (บอพอ) จะแบงเปนสองประเภท คอ ชนดเกบขาวอยขางเรอน และชนดสรางเปนบอพอตางหาก - ชนดเกบขาวอยขางเรอน จะตอแนวชายคาดานขางหองนอนออกไปทงสองขางหรอขางใดขางหนงทงซก แลวยกแครไมขนเหนอดนประมาณ 60-90 ซม. ปฟากแลวตง “โล” เปนลกษณะไมไผสานคลายๆพอมเกบขาวเปนวงกลมทรงสงปลายตด ขนาดใหญพอเกบขาวไดสก 2-3 ใบ แลวแตกาลงทจะพอเกบขาวไดแตละครวเรอน บอพอแบบนใชกนทวๆไป

12 สพล ปวราจารย, “เรอนชาวเขา” , ในความหลากหลายของเรอนพนถนไทย (กรงเทพฯ : คณะ สถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร, 2543), 122-128.

34

- ชนดสรางบอพอหรอหลองขาวแยกจากตวเรอน ตามลกษณะแบบทสองนบอพอหรอ หลองขาวจะสรางเปนหลงเลกๆแยกตางหากแตแขงแรง มนคงมาก แยกจากตวเรอนหางพอสมควร มลาน (เดอะเหลาะ) เลกๆ แยกออก ยกพนใตถนสง ตองใชบนไดไม (คอ) พาด เวลาขนไปเอาขาวมาตากน จงตองแบงเอามาใหพอกนครงละนานๆ ตวทเกบขาวเปนหองเลกๆ เกบใสในถงหรอในเสวยน โลเกบขาวขนาดใหญ ภายในแบงขาวเปนสองสวน คอสวนทาพนธเพาะปลกกบสวนทใชกนประจาวน ครก (เชอ) ตาขาวจะอยสวนลางใตถนเรอนดานขาง หนาทางขนบาน บางทกจะใกลกบบอพอเกบขาว ขางเรอน สวนเกบของใชและชนวางเบดเตลดจะอยภายในเรอนสวนทเปนชนวาง(เจาะนอโค)ภายในจะวางเปนแนวยาวขางหรอเลยบไปตามฝารอบๆบาน ตวเรอนขางในจะเปนทเกบของใช ประจาวน เชน กระบง ตะกรา พรา เสยม ไมคาน ขนาดความกวางของชนประมาณ 40-60 ซม. สง 80-120 ซม. 2. เรอนกะเหรยงแบบชานเมอง ลกษณะเรอนจะเปนเรอนเครองสบหลงคามงกระเบองไมหรอดนขอและบางครงกใชสงกะส โครงหลงคาและโครงสรางอาคารสวนใหญจะเปนไมลวนประเภทไมเนอแขง เพราะกะเหรยงทอยชานเมองคอนขางฐานะด ตวบานบรเวณกวางขวาง มรวรอบขอบชด โครงสรางอาคารมนคงแขงแรง ลกษณะปรบตวใหเขากบชวตความเปนอยแบบชาวเมอง แบงไดสองลกษณะ คอ ประเภทเรอนครวและหลองขาวอยตดตวเรอน และประเภททแยกเรอนครว (เหมอหลอ) และหลองขาว(บอพอ)อยนอกเรอนประกอบดวยสวนนอน (เดอะป) สวนเตนและชานเรอน(โตคและกรค) สวนเตาไฟ(พกคราป) ครว(เมอหลอ) และสวนยงขาว(บอพอ)

ลายเสนท 4 แสดงผงเรอนปกาเกอะญอบานทงแกเหนอ (Paka-kyaw ) ทมา : สนฤต เงนสงเสรม, เรอนพกอาศยกะเหรยงสกอบานทงแกเหนอ อ.แมแจม จ.เชยงใหม (รายงานวชาสถาปตยกรรมไทยพนถน สาขาประวตศาสตรสถาปตยกรรม : มหาวทยาลย ศลปากร, 2542).

35

ลายเสนท 5 แสดงผงเรอนและทศนยภาพเรอนปกาเกอะญอบานทงแกใต (Paka-kyaw ) ทมา : ทศพร โสดาบรรล, เรอนพกอาศยกะเหรยงสกอบานทงแกใต อาเภอแมแจม จงหวดเชยงใหม (รายงานวชาสถาปตยกรรมไทยพนถน สาขาประวตศาสตรสถาปตยกรรม : มหาวทยาลย ศลปากร,2542).

36

บทท3

หมบานชาวเขากะเหรยงปกาเกอะญอในวฒนธรรมไรหมนเวยน

1. เกณฑการคดเลอกหมบานพนถนกรณศกษา การเลอกพนทศกษาในเบองตนไดอธบายรายละเอยดอยในสวนของบทนาแลว จงอธบาย ขนตอนการคดเลอกหมบานสบเนองจากบทนา ในดานขอบเขตการศกษาดานพนท จากเกณฑเบองตน สบเนองจากงานวจย ระบบการเกษตรแบบไรหมนเวยน : สถานภาพและการเปลยนแปลง โดย ศ.ดร. อานนท กาญจนพนธ และคณะวจยคณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม ทมการศกษาหมบานปกาเกอะญอโดยมจดมงหมายดานการเกษตรเปนหลก จงตองศกษาถง 11 หมบานและแยกออกเปน 3 กลม คอ กลมแรกกลมไรหมนเวยนปรบตวอยางยงยน 5 หมบาน กลมสองกลมไรหมนเวยนแบบมทางเลอก 2 หมบาน และกลมทสามคอกลมไรหมนเวยนปรบตวอยางพงพา 4 หมบาน การศกษาตงกรอบไววาเลอกกลมไรหมนเวยนแบบปรบตวอยางยงยนเปนหลกเพราะยงมวฒนธรรมและวถชวตของคนปกาเกอะญออยางชดเจน โดยเลอกหมบานไว 3 หมบาน(จากทงหมด 5 หมบาน) เนองจากเหตผลของขอจากดดานการเดนทาง และขอบเขตทกาหนดไวเบองตนวาศกษาในพนทจงหวดเชยงใหม สวนกลมทสองคอกลมหมบานในไรหมนเวยนแบบมทางเลอกเปนกลมรอง ในการศกษาครงนเลอกศกษา 1 หมบาน เพอดความเปลยนแปลงและสามารถเปรยบเทยบความเหมอนความแตกตางไดตอไป รวมแลวขนนสามารถเลอกหมบานได 4 หมบานคอ บานเซโดซา อาเภอแมแจม บานแมลานคา อาเภอสะเมง บานปาคา อาเภอสะเมง และบานหวยหอย อาเภอแมวาง ดานรปแบบสถาปตยกรรมพนถนในหมบานทถกเลอกศกษาเหลาน ยงมรปแบบทเปนเรอนปกาเกอะญอแบบดงเดมอยเปนสวนใหญ อาจมสวนทเปลยนแปลงไปบางสวนกยงอยในขอบเขตของการปรบตวจากรปแบบดงเดม

ในการศกษานมเกณฑการคดเลอกหมบานพนถนกรณศกษา ดงน 1.เปนหมบานทสบเนองจากงานวจยระบบการเกษตรแบบไรหมนเวยน สถานภาพและ

การเปลยนแปลง 2.เปนหมบานในกลมทอยในระบบไรหมนเวยนทปรบตวอยางยงยน และปรบตวอยางม

ทางเลอกเทานน เนองจากเปนกลมหมบานทชาวบานปกาเกอะญอสวนใหญยงทาไรหมนเวยนมาอยางตอเนองและมรอบหมนเวยนระหวาง 6-9 ป ดงนนจงตดไรหมนเวยนทปรบตวอยางพงพาออก

37

3.เปนหมบานชาวเขาชาตพนธกะเหรยงปกาเกอะญอ สบเนองจากหวขอการศกษาในครงนเนนศกษาความสมพนธของสถาปตยกรรมพนถนกบวฒนธรรมไรหมนเวยนของคนปกาเกอะญอ

4.เปนหมบานในเขตพนทจงหวดเชยงใหม เปนเหตผลทางดานการเดนทาง งบประมาณในการศกษา ทจาเปนตองมการสารวจศกษาในภาคสนาม เกบขอมลเกยวกบหมบานและเรอน

5.หมบานทศกษาจะตองมสถาปตยกรรมพนถนในรปแบบดงเดมของคนปกาเกอะญอ ทมนาสนใจและสามารถเปนกรณศกษาไดตอไป

จากการสารวจเบองตนโดยการเดนทางไปทสถานทศกษาเพอสารวจเบองตนเพอดความนาสนใจและความเหมาะสมในการศกษา ทางดานสถาปตยกรรมพนถน พบวาหมบานปาคาเปนหมบานทมการเปลยนแปลงไปมากทสด บานเรอนสวนใหญเปนเรอนลกษณะถาวรและมรปแบบทปรบตวไปจากเรอนปกาเกอะญอคอนขางมาก มเรอนแบบดงเดมเพยง 2-3 หลงเทานน และมสภาพทไมสมบรณ อาจเปนเพราะการเดนทางสามารถเขาถงไดสะดวกทสดเพราะมถนนลาดยางเขาไปผานหมบานปาคาไปยงหมบานอนๆไดอก ทาใหมการเปลยนแปลงสง จงไดตดหมบานปาคาออก เหลอ 3 หมบานทเปนหมบานกรณศกษา และยงมความเหมาะสมในการศกษาดานสถาปตยกรรมพนถน สรปไดวาการศกษาครงนไดเลอกพนทศกษาทงหมด 3 หมบานดงน

1.หมบานเซโดซา หม 9 ตาบลปางหนฝน อ.แมแจม จ.เชยงใหม 2.หมบานแมลานคา หม 6 ตาบลสะเมงใต อ.สะเมง จ.เชยงใหม 3.หมบานหวยหอย หม 3 ตาบลแมวน อ.แมวาง จ.เชยงใหม หมบานกรณศกษาทง 3 หมบาน อยในเขตจงหวดเชยงใหม ใน 3 อาเภอตดกน คอ อาเภอ

แมแจม อาเภอแมวาง และอาเภอสะเมง เปนพนททมคนปกาเกอะญอ ตงถนฐานเปนจานวนมาก และทง 3 หมบาน เปนหมบานทเคยมการทาวจยในหลายเรอง ทงทางดานสงคม วฒนธรรม วถชวตความเปนอย และทางดานการเกษตรแบบไรหมนเวยนมากอนแลว และยงเปนพนททมการรวมตวกนในกลมคนปกาเกอะญอทตอสเรยกรองเกยวกบททากนในพนทปา เรยกรองปาชมชน โดยการสรางอตลกษณวาคนปกาเกอะญอเปนคนรกปาดแลปาและมความร ภมปญญาในการอยรวมกบปามาหลายชวอายคน จงเปนพนททมความนาสนใจในการศกษาทางดานอนๆตอเนองกน ในงานศกษาครงนมจดมงหมายทจะศกษาทางดานภมปญญาสถาปตยกรรมปกาเกอะญอ สวนหนงไดใชฐานขอมล ความรดานการเกษตร จากงานวจยทไดศกษาไวกอนแลว คองานวจยระบบการเกษตรแบบไรหมนเวยน : สถานภาพและการเปลยนแปลง โดย ศาสตราจารย ดร.อานนท กาญจนพนธ และคณะวจย ป 2547 จากคณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม มาประกอบเพอเปนขอมลเบองตนในการศกษาและการสารวจภาคสนาม

38

แผนทท 2 แสดงตาแหนงหมบานปกาเกอะญอพนทศกษาทง 3 หมบาน ทมา : แผนทภาคเหนอตอนบน [ออนไลน],เขาถงเมอ 7 กนยายน 2550. เขาถงไดจาก http://www.ubonratchathani.go.th/map-thailand/map01l.jpg 2. การศกษาดานการวางผงและรายละเอยดอนๆในหมบาน

การศกษาในบทนเปนสวนทศกษาในบรบทของหมบานปกาเกอะญอ เพอความเขาใจจงไดแยกอธบายทละหมบานโดยเรมท หมบานเซโดซา อาเภอแมแจม ทเปนพนททหางไกลทสด มการรกษาวฒนธรรมปกาเกอะญอไวอยางตอเนอง ลาดบถดมาเปนหมบานแมลานคา อาเภอสะเมง ทงสองหมบานเปนหมบานทอยในกลม หมบานปกาเกอะญอททาไรหมนเวยนแบบปรบตวอยางยงยนและบานหวยหอย อาเภอแมวาง ซงเปนหมบานในไรหมนเวยนแบบปรบตวอยางมทางเลอกเปนลาดบสดทาย

39

1.หมบานกรณศกษาท 1 บานเซโดซา อาเภอแมแจม จงหวดเชยงใหม

แผนทท 3 แสดงเสนทางการเดนทางไป หมบานเซโดซา

การเดนทางเขาไปในพนทศกษา จากอาเภอเมองจงหวดเชยงใหมเดนทางมาทอาเภอแมแจม ตองผานอาเภอหางดง อาเภอสนปาตอง และอาเภอจอมทองประมาณ 60 กม. เลยวขวาขนมาทางขนดอยอนทนนทเปนทางลาดยางขนเขาลาดชนและแยกไปทางอาเภอแมแจม เปนระยะทางประมาณ 50 กม. เมอถงตวอาเภอแมแจม จากนนเดนทางมาทางบานแมแฮใต ถงสามแยกแมแฮใตหางจากตวอาเภอประมาณ 50 กม. แลวเลยวซายเดนทางมายงหมบานเซโดซา ดวยถนนลกรงสลบกบถนนลาดยาง เปนเขาสงชนหางแยกบานแมแฮใตประมาณ 10 กม. ผานสถานอนามยแมแฮใต บาน

40

แมแฮใตถนนมสภาพดกวาบานแมลานคาและบานหวยหอย เดนทางจากจงหวดเชยงใหมประมาณ 160 กม. ควรใชรถยนตขบเคลอนสลอ รถเกงเขาไดลาบาก

แผนผงท 2 แสดงผงขอบเขตหมบานเซโดซาและตาแหนงทตงเดม

ตาแหนงทตงหมบานและการยายตาแหนง บานเซโดซาตงถนฐานอยบรเวณนมานานกวา 150 ป เปนบานทมการยายตาแหนงมาจากทตงเดมมาแลว 6 ครง (ไมสามารถระบปได) มตาแหนงตางๆตามแผนผงท1 (วงกลมทแรเงา) เรยกทตงเดมของหมบานตามภาษาปกาเกอะญอวา “เดลอยะ” ในอดตจะยายทตงหมบานตามทไรหมนเวยน ในสมยแรกเรมการตงถนฐานมกลมเรอนเปนกลมเลกๆประมาณ 15-20 หลงเทานน จงสะดวกตอการยาย และครงสดทายทยายตาแหนงทตงหมบานเปนเวลาประมาณ 60-70 ปมาแลว ตาแหนงทเขยนบนทกมาจากการบอกเลาโดยชาวบานหลายคนในขณะทกาลงชวยกนสรางถงเกบนาใหมบรเวณทางไปบานแมปอก วาดลงไปในแผนผงไรหมนเวยนของหมบานทคดลอกมาจากบานผชวยผใหญบานและตวเลข 1-7 หมายถงลาดบแปลงไรหมนเวยน

41

ผงบรเวณและสภาพแวดลอมหมบานเซโดซา

แผนผงท 3 แสดงผงบรเวณและสภาพแวดลอมหมบานเซโดซา

42

ผงบรเวณและสภาพแวดลอมบานเซโดซา บานเรอนปกาเกอะญอ เรยกตามภาษาปกา-เกอะญอวา “เดอ” วางตวเรอนพกอาศยขนานไปตามแนวความลาดชนของพนทเรยงยาวไปตามลาหวยมถนนกาลงจะตดผานบานเซโดซาเปนโครงการถนนลาดยาง ทาใหบานเรอนทตงอยบรเวณทใกลกบถนนตองยายทตงเรอนใหม โดยยายไปอยบรเวณใกลกบโรงเรยนเซโดซาบรเวณทางเขาหมบาน

ลกษณะทางภมศาสตร ตงอยบนเขาสงจากระดบนาทะเลมากกวา 1000 เมตร ตงอยในบรเวณปาดบเขาเชอมตอกบปาเบญจพรรณทอยตดตอกบเขตทดอน พนทมความลาดชนมากทาการเกษตรไดยาก อากาศหนาวเยนในฤดหนาว ทาใหปลกพชปลกขาวไดจากด พชทเหมาะสมเปนพชเมองหนาวเทานน

ไรหมนเวยนทบานเซโดซาเปนแบบไรหมนเวยนทปรบตวอยางยงยน ยงคงทาไรหมนเวยนเปนระบบการผลตหลกของชมชน ทานาและทาสวนเปนการผลตรอง มรอบหมนเวยนท 7-8 ป มลกษณะการจดการแปลงเปนแบบแปลงรวม คอเปนทไรหมนเวยนผนใหญผนเดยวใชรวมกนทงหมบานและหมนไปตามรอบปพรอมกนทงหมด

การนบถอศาสนา ชาวบานทบานเซโดซามทงนบถอศาสนาครสตและนบถอศาสนาพทธอยรวมกน โดยไมไดแยกพนทชดเจน มโบสถครสตตงอยบรเวณทางเขาหมบาน

องคประกอบอนๆ ในหมบานนอกจากเรอนเพออยอาศยของชาวบานแลวยงมเรอนทสรางขนเพอเลยงสตวทงวว ควาย หม และ ไก นอกจากเรอนเลยงสตวแลว ยงมยงขาวปลกคกบเรอนอยมาก ทงนเพราะในปจจบนชาวบานกยงใชงานยงขาวอย

หองนา พบวาสรางหองนาเพยงบางหลงเทานน เนองจากตองใชเงนในการซอสขภณฑ สวนใหญยงใชเขาตามปา สวนทอาบนาจะอยใกลบานเพราะมทอประปาสงถงเกอบทกครวเรอน บางหลงกใชรวมกน

นากน นาใช เปนแบบประปาชมชน มการสรางถงเกบนาคอนกรตเสรมเหลก ประมาณ 20 ปมาแลว ครงแรกสรางโดยทหาร ตอมาจากหวย “สะเตอโกรว” และครงทสองจากโครงการคายอาสาจากมหาวทยาลยรามคาแหง ประมาณ 10 ปมาแลว และในวนทเขาไปสารวจภาคสนาม ในชวงเดอนมนาคม 2549 ชาวบานกาลงชวยกนสรางถงเกบนาแหงใหมทตอนามาจากลาหวย “พอแบรโกระ” เพมอกหนงแหง ไฟฟา ใชระบบไฟฟาพลงงานแสงอาทตย เปนโครงการจากรฐบาล ตดตงแผงรบพลงงานแสงอาทตย (Solarcell) 1 แผงตอเรอน 1 หลง พรอมกบใหหลอดไฟ 2 หลอด และแบตเตอร 1 อน จะตดตงใหเฉพาะบานทมเลขทบานเทานน

43

ภาพท 5 แสดงภาพทศนยภาพองคประกอบอนๆของหมบานเซโดซาและสภาพแวดลอม

44

ภาพท 6 แสดงภาพวถชวตและกจกรรมตางๆใน หมบานเซโดซา วถชวตชาวบาน ในหมบานเซโดซายงคงไวซงวฒนธรรมปกาเกอะญอดงเดม ในการทาไรหมนเวยน การทอผาเพอสวมใสเอง จากภาพหญงชาวปกาเกอะญอกาลงทาการปนฝายจากฝายทเกบมาปนใหเปนเสนเพอใชในการทอผา เครองปนฝายในภาษาปกาเกอะญอเรยกวา “จอ-กวอ-เด” และกทอผาเรยกวา “ทะก” ชาวบานมวถชวตทเรยบงาย ภายใตผนปาธรรมชาตอนเขยวชอม ดาเนนชวตอยางเออเฟอเกอกลกน ดงเชนภาพท 5 ชาวบานกาลงชวยกนสรางถงเกบนากนนาใชของหมบาน และชวยกนยกยายเสาเรอนของบานทใกลกบถนนใหมทตดผาน ตองชวยกนยกไปปลกสรางในทตงแหงใหม ใกลกบโรงเรยน

2.หมบานกรณศกษาท 2 บานแมลานคา อาเภอสะเมง จงหวดเชยงใหม ประวตการตงถนฐาน พนทบรเวณบานแมลานในปจจบน เปนทอยอาศยของคนมาแลว

หลายชวงชวตคน ผอาวโสของหมบานไดเลาวาเคยเปนทอยอาศยของชาวลวะมากอน ซงสามารถสงเกตไดจากซากวดเกา และปาชาเกาของชาวลวะ ทยงคงหลงเหลอใหเหนถงปจจบนในบรเวณหยอมบานหวยหญาไซร หยอมบานสบลาน หยอมบานหวยเหยะ กวหา ขนวน ปาเมยงและบรเวณวดหลวง ซงหากประมาณระยะเวลาการตงถนฐานของคนในบรเวณนไดวามอายมากกวา 700 ป หลงจากชาวลวะไดทงถนฐานออกไป ชาวปกาเกอะญอ ซงเหนวาเปนพนททเคยมการตงถนฐานมากอนจงไดอพยพเขามาอยในบรเวณน หากนบจากหลงฐานทเปนลายลกษณอกษร เชน จากสานกทะเบยนบานของนายพะเอาะ (ชาวบานแมลาน) ซงระบปเกดไวในป พ.ศ.2447 กจะ

45

สามารถประมาณการระยะเวลาการตงถนฐานของชาวบานแมลานคา ไดวาอยางนอยมระยะเวลาไมตากวา 115 ป และจากหลกฐานทางประวตศาสตรอนๆ เชน

-ระบบเหมองฝาย มรองรอยการทาประโยชนมานานกวา 100 ป -เสนทางการเดนเสนทางผานทมประวตการตดตอคาขายกบหมบานอนๆ -ตนไมผล มะมวง ขนน มะขาม ทชาวบานปลกมอายประมาณ 100 ป

ลายเสนท 6 แสดงทศนยภาพของกลมเรอน หมบานแมลานคา บรรยากาศทวไป บานเรอนปกาเกอะญอ ทบานแมลานคาแหงน วางตวเรยงตามสภาพความลาดชนของขนเขา ขนานไปกบลาหวยแมลานคา เกาะเปนกลมเรอนทประกอบไปดวย บานเรอนอยอาศย ยงขาว เลาไก ทเกบตบหลงคาหวายและใบกอ มลานบานใชตากผา และเลยงวว

46

ควาย ในหมบานมกอไผขนอยทวบรเวณ มลมพดผานและมเสยงแมลงรองอยตลอดเวลาแมจะเปนกลางวนกตาม เปนหยอมหมบานทมความสงบยง

แผนทท 4 แสดงเสนทางการเดนทางไป หมบานแมลานคา

การเดนทางเขาไปในพนทศกษา จากอาเภอหางดง จงหวดเชยงใหม เดนทางมาทอาเภอสะเมงเปนทางขนเขาลาดชนเปนระยะทางประมาณ 50 กม. จากนนเลยวซายทสามแยกอาเภอสะเมงทโรงเรยนสะเมงพทยาคม เดนทางมายงหมบานแมลานคาดวยถนนลกรง เปนเขาสงชนหางจากตวอาเภอประมาณ 15 กม. ผานบานหวยหญาไซร บานสบลาน บานใหม และบานหวยเหยะ ควรใชรถยนตขบเคลอนสลอ หรอมอเตอรไซค รถเกงเขาไมไดทกฤด ถาเดนทางในฤดฝนตองระมดระวงเปนอยางยง เพราะถนนจะเปนโคลน เดนทางลาบากมาก

47

ลกษณะทางกายภาพ พนทบานแมลานคา ตงอยในบรเวณทสงจากระดบนาทะเลปานกลาง 500-1400 ม. มดอย(ภเขา)ทสาคญรายลอมถง 15 ดอย ซงเปนแหลงตนกาเนดลาหวยขนาดเลก 22 สาย เปนแหลงกาเนดแมนา 3 สาย คอ นาแมลานเงน นาแมลานคา และนาแมลานหลวง ไหลลงสแมนาแมขาน ถงแมนาปง และเจาพระยาตามลาดบ ลกษณะปาแบงออกเปน 2 ประเภทใหญๆ คอ ปาดบเขาและปาเบญจพรรณ การแบงพนทของชมชน พนทอยอาศยประมาณ 500ไร ทนาประมาณ 770 ไร ทสวนประมาณ 780 ไร พนทไรหมนเวยนประมาณ 1550 ไร พนทปาอนรกษประมาณ 11000 ไร ปาใชสอยประมาณ 4700 ไร และพนทสาธารณะประโยชนประมาณ 60 ไร พนทหมบานแยกเปน 5 หยอมบาน คอหยอมบานแมลานคา หยอมบานหวยเหยะ หยอมบานสบลาน หยอมบานใหมและหยอมบานหวยหญาไทร พนทศกษาเลอกหยอมบานแมลานคาในการศกษาเนองจากมรปแบบสถาปตยกรรมพนถนทยงคงมรปแบบดงเดมมากทสดและมความนาสนใจในการขยายเรอนในแบบเรอนเครอญาต หยอมบานแมลานคามทงหมด 10 ครวเรอนมบานทงหมด 16 หลง ประชากร 44 คน ชาย 24 คน หญง 20 คน

การจดการทรพยากรบานแมลานคา ในอดตการดแลรกษาปาตงอยบนพนฐานความเชอวามนษยเปนสวนหนงของธรรมชาต การมชวตตองเคารพในธรรมชาต ซงมผทคอยดแลทกอยาง การมชวตของคนปกาเกอะญออยไดเพราะมองคประกอบ 37 อยาง ความเชอดงกลาวไดถกนามาเปนหลกในการดาเนนชวตอยางกลมกลนกบธรรมชาต

การเกด เมอมเดกเกดใหม พอของเดกจาเอาสายรก(สะดอ)ใสกระบอกไมไผไปผกตดกบตนไมเพอใหธรรมชาตคอยดแลมนษย มนษยคอยดและธรรมชาต ซงตนไมดงกลาวจะหามใหมการตดฟนโดยเดดขาดเพราะถอเปนขวญ เปนชวตของคนผนน การตาย เมอมสมาชกในหมบานเสยชวตลง สมาชกในครวเรอนจะหามไมไปตดตนไม เปนระยะเวลา 1 เดอนไมลาสตว 1 เดอน สวนสมาชกในหมบานจะหามเปนระยะเวลา 7 วน ทงนเพราะเชอวาขวญของผตายกาลงจะไปเกดอยในธรรมชาตซงเปนขวญ 37 อยางของของชาวบาน หากไปตดตนไมหรอทาลายสตวกเทากบไปทาลายวญญาณผตาย ความเชอเกยวกบปา ชาวบานจะมปาทมความศกดสทธทางความเชออยเปนจานวนมาก เชน ปาตะวโดะ ซงมลกษณะเปนปาดบขนาดใหญเปนขนหวย ทชาวบานหวงหามเขาไปโดยเดดขาด หากมคนไปจะถกผทารายเจบไขไดปวย ตองทาพธขอขมาโดยนาเอาสนขมาเปนเครองสงเวย เลยงผ ปาเดปอ ซงเปนตนไมทชาวบานนาเอาสายสะดอของเดกมาผกไวหามใครตดเดดขาด ปาเดหมอเบอ มลกษณะคลายจอมปลวกแตมขนาดใหญ ชาวบานจะหามตดไมหามทาททากนเพราะเปนแหลงเพราะของเขยด และสตวบางชนด

48

แผนผงท 4 แสดงผงขอบเขตหยอมบานแมลานคาและตาแหนงทตงเดม

ตาแหนงทตงหมบานและการยายตาแหนง หยอมบานแมลานคาเปนบานทมการยายตาแหนงมาจากทตงเดมมาแลว 4 ครง โดยท 3 ครงแรกตงอยอกฝงของลานาแมลานคา โดยเรยงลาดบตามแผนผงท 3 แตทตงทง 4 แหงกอยในบรเวณหบเขาเดยวกน หางจากตาแหนงเดมเพยงเลกนอย ปจจบนทตงหมบานเดมเปลยนเปนทนาของชาวบาน ในบรเวณแถบใกลๆน ณ จดนเปนทราบในหบเขาทกวางทสด จงเหมาะทจะเปนทตงหมบาน นอกจากนนยงมความลาดชนไมมากนก ทาใหการปรบระดบในการสรางบานไมตองปรบสภาพมาก งายตอการปลกสรางบานเรอน จะเหนไดวาการตงหมบานจะอยฝงเดยวกนทงหมด ทงนเนองมาจากขอหาม ทหามสรางบานเรอนอยสองฝงลานา ลาหวย ใหสรางอยฝงเดยวกนทงหมด หากมการยายตาแหนงกตองยายตามกนหมดทงหมบาน

49

ผงบรเวณและสภาพแวดลอมหมบานแมลานคา

แผนผงท 5 แสดงผงบรเวณและสภาพแวดลอมหมบานแมลานคา ผงบรเวณบานแมลานคา เปนหยอมบานทเกาแกทสดในทงหมด 5 หยอมบาน มทงหมด 10 ครอบครว 16 หลงคาเรอน เรอนทงหมดเรยงไปในแนวเดยวกนกบความลาดชนของทตง ทกหลงหนหวนอนไปทางนาแมลานคา นอกจากเรอนพกอาศย ยงมยงขาว คอกสตว และหองนา รวมถงมถงเกบนา เปนแบบประปาทสง ซงทหารมาสรางไวใหประมาณ 15 ปมาแลว เรอนทกหลงมแผงรบพลงงานแสงอาทตย ใชไฟฟาจากแสงอาทตย ตดตงใหโดยรฐเมอประมาณ 3 ปทผานมา

50

แผนภาพท 1 แสดงการขยายตวของเรอนในหมบานแมลานคา การขยายตวของกลมเรอน เปนลกษณะการขยายตวจากเรอนพอแมมาสเรอนลก มาสเรอนหลาน ตามลาดบ มจดเรมตนทเรอนแมพแดน อาย 94 ป (2548) มลก 7 คน ยายไปอยหมบานอน 2 คน อก 5 คน ขยายบานเรอนแยกจากเรอนแมพแดนหลงจากการแตงงานประมาณ 1 ป แยกอยรอบๆเรอนพอแมของตนเอง ตอมาเมอสบทายาทมลกมหลาน กแยกเรอนออกมาในลกษณะเดยวกนทาใหดเหมอนเปนการขยายออกจากจดศนยกลางคอเรอนของแมพแดนซงเปนตนตระกล นอกจากนนยงมคนนอกหมบานทยายเขามาทหลง ประมาณ 3-4 ปทผานมา กใหไปอยบรเวณตอยาวไปกบลานาแมลานคา และวางแนวเรอนตามธรรมเนยมปฏบตและขอหามของหมบาน เชน การหนหวนอนไปทางลาหวยจะชมเยน หนหวนอนทางตะวนออกจะรอนจะไหม หรอตะวนไตแปบานไมด ยกเวน วด วหาร เปนตน

51

ภาพท 7 แสดงภาพทศนยภาพองคประกอบอนๆของหมบานแมลานคาและสภาพแวดลอม

52

ภาพท 8 แสดงภาพวถชวตและกจกรรมตางๆใน หมบานแมลานคา

วถชวต ชาวบานทบานแมลานคายงอยในวฒนธรรมไรหมนเวยนทมการทาไรหมนเวยนเปนอาชพหลกเชนเดม ผชายมกเขาไรไปดแลทไรหมนเวยนทกวน บางบานทเลยงววควาย ผชายกจะเปนคนพาววควายของตนไปกนหญา ผหญง นอกฤดเพาะปลกกจะอยบาน ทอผา เปนอาชพเสรม ในตอนเยนลกหลานทกคนจะมาทานขาวพรอมกนทเรอนแมพแดน มความอบอนอยางยง

ลายเสนท 7 แสดงทศนยภาพยงขาว หมบานแมลานคา

53

3.หมบานกรณศกษาท 3 บานหวยหอย อาเภอแมวาง จงหวดเชยงใหม สภาพภมศาสตรทตง หมบานหวยหอย ตงอยในลกษณะภมประเทศเขตทดอน สงจาก

ระดบนาทะเล 700-900 เมตร ในพนทปาดบเขาผสมปาเบญจพรรณ พนทสวนใหญของหมบานเปนทมความลาดชนสง

อาชพ ชาวบานปกากะญอทบานหวยหอยมลกษณะการดารงชวตดวยการทาไรหมนเวยน ซงลกษณะการทาไรเปนแบบแปลงกระจายมรอบหมนเวยนลดลงเหลอ 5-6 ป ทตงอยระหวางนาหวยหอยและนาขนปวยไมไกลจากแมนามากนก นอกจากนนยง ทอผา เลยงสตว ทาสวน ทานา ชายหนมในหมบานเรมทาอาชพเสรมเปนมคคเทศกนานกทองเทยวเดนปาชมธรรมชาตอกดวย

ลกษณะการอยอาศยกลมบานเรอน จะปลกเรยงตามทางเดนและหนหนาบานเขากบถนนในลกษณะแบบเสน เกาะเรยงไปกบถนน และขณะเดยวกนกวางแนวยาวของบานขนานกบความลาดชนของพนท แนวหลงคาสวนมากจะหนไปตามทศทางตะวนออก-ตะวนตก และทศตะวนออกเฉยงใต-ตะวนออกเฉยงเหนอแตกตางกนตามลกษณะความลาดชน บานแตละหลงจะมบรเวณบานทเวนทวางระหวางกนโดยไมมรวบาน สงกนอาณาเขตเพราะไมมการกาหนดการครอบครองทดนเปนเจาของถาวร แตเปนการพงพาในลกษณะทอยรวมบนผนแผนดนเดยวกน แตมสทธในการใชประโยชนสามารถยกเปนมรดกของครอบครวได แตหามขาย และหามยกใหคนนอกหมบาน ถาไมมผสบทอด สทธนนจะถกคนกลบมาใหเปนของหมบานอกครง

โบสถ มโบสถครสตถง 2 แหงในหมบาน แยกเปนโบสถคาทอลกสรางมาประมาณ 15 ปและโบสถของชาวครสตนกายโปแตสแตน ประมาณ 5 ป ตงอยชวงทสงทสดของหมบานและชาวบานกลมบนจะนบถอศาสนาครสตกนมาก ตงแตชวงกลางหมบานลงไปถงลาหวย จะเปนชาวบานปกาเกอะญอทนบถอศาสนาพทธ แตการนบถอศาสนากไมไดทาใหชาวบานแยกกน ในการทาพธตางๆของหมบานกยงเกอกลกนเชนเดม เพยงแตพธกรรมในครวเรอนเทานนทเปลยนไป

องคประกอบอนๆ ในหมบาน นอกจากเรอนเพออยอาศยของชาวบานแลวยงมโรงเรอนทสรางขนเพอเลยงสตวเปนจานวนมากเพราะทหมบานหวยหอยแหงนมการเลยงสตวเปนจานวนมาก ทงวว ควาย หม และ ไก นอกจากเรอนเลยงสตวแลวยงมยงขาวปลกคกบเรอนอยบาง นอกจากนยงมเรอนในรปแบบใหมเชน เรอนคาขาย และเรอนเพอเปนทพกนกทองเทยวเดนปา สรางเปนโรงเรอนขนาดใหญมาก แยกจากเรอนหลงทชาวบานอยอาศย

54

แผนทท 5 แสดงเสนทางการเดนทางไป หมบานหวยหอย

การเดนทางเขาไปในพนทศกษา จากอาเภอเมองเชยงใหมเดนทางมาอาเภอสนปาตองดวยทางหลวงหมายเลข 108 ระยะทางประมาณ 30 กม. เลยวขวาแยกเขาอาเภอแมวาง เปนทางลาดยางขนเขาลาดชนเปนระยะทางประมาณ 30 กม. จากนนเลยวซายใกลปอมตารวจตาบลแมวนทปายโรงเรยนตชด.(ตารวจตระเวนชายแดน) เดนทางมายงหมบานหวยหอยดวยถนนลกรงขนเขาสงชนหางจากตวอาเภอแมวางประมาณ 10 กม. ผานบานหวยขาวลบ จนมาถงโรงเรยนตชด.บานหวยหอย ซงเปนทางเขาหมบานหวยหอย ควรใชรถยนตขบเคลอนสลอ หรอมอเตอรไซค รถเกงเขาไมไดทกฤด ถาเดนทางในฤดฝนตองระมดระวงเปนอยางยง เสนทางนเปนเสนทางทองเทยวเดนปาสามารถเดนตอเนองไปไดหลายหมบานจนถงดอยอนทนนท

55

แผนผงท 6 แสดงผงขอบเขตหมบานหวยหอยและตาแหนงทตงเดม

การหมนเวยนยายตาแหนงหมบาน ในอดตหมบานปกากะญอมกอยเปนกลมเลกกระจายกนไมเกน 20 หลงคาเรอนมผนาหมบานเรยกวา “ฮโข” เปนผกาหนดพนทในการทาไรพนทไรทไหนกจะยายบานไปทนนการหมนเวยนหมบานไปตามทไรจงเปนยคแรกของการทาไรหมนเวยน

ขอบเขตบานหวยหอยแบงพนทไดเปนปาลกษณะตางๆ เชน ปาอนรกษ ปาใชสอย ปาตนนา ปาชา ทนา ทสวน ทไรหมนเวยนและไรเหลา โดยมพนทตงหมบานในสวนอยอาศยอยบรเวณตรงกลางขอบเขตพนทหมบาน มการยายตาแหนงมากอนหนาน 3 ครง ทตงปจจบนเปนทท 4 ทตงเดมในครงแรกสดอยบรเวณหลงโรงเรยน ตชด.บานหวยหอย ชอเดมเรยกวา บานหนองเขยว ตอมายายมาอยบรเวณพนททสอง คอบรเวณโบสถปจจบนซงเปนทสง จงยายอกครงหนงเปนครงท 3 อยบรเวณดานลางตดกบลานาหวยหอย และการยายครงสดทายจงยายมาอาศยอยบรเวณทตงปจจบนเมอประมาณ 60-70 ปมาแลว

56

ผงบรเวณและสภาพแวดลอมหมบานหวยหอย

แผนผงท 7 แสดงผงบรเวณและสภาพแวดลอมหมบานหวยหอย ลกษณะการวางผงบานหวยหอย เปนผงในลกษณะการตงถนฐานแบบเสน (Linear Settlement) เกาะตวเรยงยาวไปตามถนนทางเดนในสภาพแวดลอมทลาดชน จดสงทสดคอบรเวณทตงโบสถ กลมบานเกาะตวยาวไปตามถนนจนถงทางเดนไปไรหมนเวยน โดยวางตวขนานไปกบแนวลาดชนของพนท ทางเขาหมบานเขาไดจากทางโรงเรยนตชด.บานหวยหอย รอบๆหมบานรายลอมไปดวยสวนผลไม ปาเดพอ (ปาสะดอ) และกอไผหลายกอ กระจายลอมหมบานอยเปนชนใน ถดออกไปอกฝงลานาหวยหอยจะเปนทนา และเปนทไรหมนเวยน

57

ภาพท 9 แสดงภาพทศนยภาพองคประกอบอนๆของหมบานหวยหอยและสภาพแวดลอม

58

ภาพท 10 แสดงภาพวถชวตและกจกรรมตางๆใน หมบานหวยหอย

อาชพเสรม หลงจากการไดรบการสนบสนนของรฐในดานการทองเทยวเชงนเวศ เสนทางการเดนปาบรเวณดอยแมวางดอยอนทนนทจงเปนเสนทางทนกทองเทยวใหความสนใจเปนอยางมาก ซงลกษณะการทองเทยวเชงนเวศจะใชการเดนเปนหลก สวนใหญเปนนกทองเทยวตางชาตเปนกลมละ 4-5 คน ทาใหสวนมากจะเปนเดกหนมและลกหลานปกาเกอะญอเปนผนาเทยว เพราะมความรในเสนทางการเดนปาเปนอยางด ทาใหหมบานมการเปลยนแปลงวถชวตทเคยเปนมาในบางสวน หมบานหวยหอย กลายเปนจดแวะพกคางแรมในการเดนทางทองเทยวชมธรรมชาต สาหรบบานบางหลงสามารถใหนกทองเทยวพกอาศยชวคราวโดยพกอยกบชาวบานลกษณะโฮมสเตย (Homestay) สวนใหญจะพกเพยง 1 คน คาใชจายในการพกอาศยในแตละคนละ 20 บาทตอ 1 คน รวมถงการทาอาหารใหฟร หากนกทองเทยวซอผกและเนอมาจากตลาด นากน นาใช เปนแบบประปาชมชน มหลายโครงการ โครงการแรกประมาณ 20 ปมาแลว โครงการจาก อบต. ประมาณ 5 ปมาแลว และโครงการลาสดเปนโครงการพระราชดารจากสมเดจพระเทพฯ เมอประมาณ 3 ปทผานมา ไฟฟา ใชระบบไฟฟาพลงงานแสงอาทตย เปนโครงการจากรฐบาล ตดตงแผงรบพลงงานแสงอาทตย (Solarcell) 1 แผงตอเรอน 1 หลง พรอมกบใหหลอดไฟ 2 หลอด และแบตเตอร 1 อน จะตดตงใหเฉพาะบานทมเลขทบานเทานน (หมบานหวยหอยไดเลขทบานและสาเนาทะเบยนบานประมาณ 50-60 ปมาแลว)

59

บทท 4

กรณศกษาเรอนปกาเกอะญอ และรายละเอยดทางสถาปตยกรรม

1. เกณฑในการเลอกเรอนกรณศกษา ศาสตราจารยเกยรตคณ อรศร ปาณนท (2546) กลาวถงคณคาของเรอนพนถนไวในหนงสอ

ความแปรเปลยนของเรอนและสภาพแวดลอมทองถนวา จากการศกษาความหลากหลายของเรอนพนถนทงในประเทศไทย และประเทศเพอนบาน

ในแถบอษาคเนย พบวาคณคาของเรอนพนถนสวนหนงขนอยกบลกษณะทางกายภาพของตวเรอน รปทรง การใชวสดกอสรางทกลมกลนกบสภาพแวดลอมและลกษณะเฉพาะทางสนทรยศาสตรของแตละทองถน แตลกษณะดงกลาวเปนเพยงปจจยสวนหนงทสมพนธกบการประเมนคณคาเทานน ความสาคญและความนาสนใจทแทจรง ขนอยกบชวตและวงจรของชวต ทสมพนธแนบแนนกบสภาพแวดลอมของทตงของตวเรอน รวมทงสภาพแวดลอมธรรมชาตอนผนวกกบระบบนเวศและนเวศวฒนธรรมเขาดวยกน1

หลงจากการสารวจผงหมบาน เพอศกษาความสมพนธของภมปญญาการอยอาศยกบระบบนเวศนและบนทกตาแหนงบานเรอนทงหมดแลว เปนการสารวจเบองตนสามารถทาการเลอกเรอนทจะเปนตวแทนเปนกรณศกษาตอไปได เกณฑการเลอกเรอนกรณศกษาซงเปนเรอนปกาเกอะญอนน ไมสามารถเลอกโดยใชอายเปนตวกาหนดการเลอกได เพราะลกษณะของเรอนปกาเกอะญอเปนเรอนเครองผกทสรางดวยไมไผเปนหลก ทาใหตองมการหมนเวยนเปลยนวสดในอายประมาณ 3-5 ป เทานน การศกษาครงนจงไดกาหนดเกณฑการเลอกเรอนกรณศกษาดงน

1. เรอนทเลอกตองเปนเรอนในกลมเรอนปกาเกอะญอแบบดงเดม เพอสามารถศกษาภม-ปญญาทสบทอดมาจากบรรพบรษของคนปกาเกอะญอ ซงเปนประเดนสาคญของการศกษาเรองความยงยนของเรอนและความสมพนธของเรอนกบระบบนเวศ สภาพแวดลอมและการตงถนฐานทเปนอนหนงอนเดยวกบระบบนเวศ

2. มลกษณะทเปนตวแทนของเรอนอนๆได คอ มความคลายคลงกนกบเรอนสวนใหญในกลมทศกษา ทงดานรปทรง วสด และผงเรอนอยางคราวๆเมอดจากภายนอก

1 อรศร ปาณนท, “ความแปรเปลยนของเรอนและสภาพแวดลอมทองถน,” ใน ภมปญญาสถาปตยกรรม (กรงเทพฯ:ศนยตาราและเอกสารวชาการ คณะสถาปตยกรรมศาสตร จฬาลงการณมหาวทยาลย, 2546), 33-34.

60

3. มลกษณะทางสถาปตยกรรมทนาสนใจเปนพเศษ มลกษณะเฉพาะทางสนทรยศาสตร มความสวยงามและสมบรณทางสถาปตยกรรมอนไดแก สดสวน ทวางและรปทรง

4. ผอาศยมวถชวตในวฒนธรรมไรหมนเวยน เจาของเรอนตองอยบานเพอการสมภาษณและสามารถสอสารกนไดดวยภาษากลาง หรอภาษาทองถนภาคเหนอ

5. มความนาสนใจอนๆประกอบ เชน มยงขาว พนทกจกรรมในชวตประจาวนเชนการตาขาว การทอผา รวมถง เรอนคาขาย โฮมสเตย หรอมเรอนใหมปลกอยคกน เปนตน 2. การจาแนกบานเรอนปกาเกอะญอตามลกษณะทางกายภาพ ยคสมยหลงจากหยดการยายตาแหนงทตงหมบาน ทาใหหมบานปกาเกอะญอมแนวโนมแหงการอยอยางถาวรมากขน โดยสะทอนจากรปแบบการอยอาศยและสงปลกสราง เรมใชวสดทมความถาวรมาแทนทวสดธรรมชาต จากการสารวจทางกายภาพของหมบานสามารถแยกรปแบบบานเรอนพกอาศยไดเปน 3 ลกษณะดวยกน ดงน ก.แบบดงเดม เปนบานปกาเกอะญอทมลกษณะคลายคลงกบแบบของบรรพบรษทสบตอกนมา เปนบานไมไผในลกษณะของเรอนเครองผก หลงคาปนหยาผสมจว หลงคาคลมตาปดผนงทกดานเกอบถงพน ใชใบตองตง หญาคาและใบหวายทาวสดมงหลงคา(ขนอยกบสถานท) ผนงดานขางสงประมาณ 40 ซม. พนเปนฟากไมไผ ผงรปสเหลยมผนผา ยกพนสงจากพนดนประมาณ 1.2-1.5 เมตร มหองเตาไฟเปนหองหลก ใชทาอาหารและใชนอน หองโถงไมมผนงปดใชเปนสวนเอนกประสงค ใตถนเกบฝนและเลยงสตว ข.แบบผสมผสาน เปนบานเรอนปกาเกอะญอทมการเปลยนแปลงบางสวนไปจากรปแบบเดม แตยงมสวนทเปนลกษณะของบานแบบดงเดมอย สวนมากเกดจากการขยายพนทใชสอยของบาน และการปรบเปลยน วสดใหแขงแรงและถาวรขนเชน เปลยนวสดมงหลงคาเปนกระเบองลอนค พบวาบางหลง จะสรางบานในสวนนอนแยกออกจากครว โดยทไมไดเชอมตอกนโดยการใชงาน แมวาบานจะสรางตดกนเปนหลงเดยวแตใชบนไดแยกกนโดยสนเชง ยงพบเรอนเตาไฟอย แตสวนมากถกเปลยนเปนหองทถาวรขน ค.แบบใหม ลกษณะภายนอกและภายในจะแตกตางโดยสนเชงกบรปแบบดงเดม วสดมงหลงคาใชหลงคามงกระเบองและโครงสรางไมเปนไมเนอแขง เสาใชเสาไมจรงขนาดใหญ พนและผนงไมจรง มหนาตาง และประตเปนบานไมหลงคาลาดชนนอย เปนกระเบองลอนค ยกพนสงมากประมาณ 2-2.5 ม. ลกษณะคลายบานเรอนทนยมปลกสรางบรเวณทราบ

61

ภาพท 11 แสดงภาพถายรปแบบเรอนปกาเกอะญอทง 3 ประเภท

ลายเสนท 8 แสดงรปแบบเรอนปกาเกอะญอจาแนกตามรปทรงทางกายภาพภายนอก 3 ประเภท

62

3. ตาแหนงทตงของเรอนกรณศกษา จากการสารวจผงหมบานทง 3 แหงไดทาการเลอกเบองตนโดยจาแนกเปน 3 กลม คอ เรอนแบบดงเดม เรอนแบบผสมผสาน และเรอนแบบใหม ซงการศกษาในครงนเนนศกษาเรอนปกาเกอะญอแบบดงเดมเปนหลก ทาใหพอจดกลม

ทเลอกมาศกษาไดดงน 1. หมบานเซโดซา หม 9 ตาบลปางหนฝน อาเภอแมแจม จงหวดเชยงใหม

แผนผงท 8 แสดงตาแหนงทตงของเรอนกรณศกษาและเรอนอนๆทนาสนใจ หมบานเซโดซา

63

เรอนทเลอกศกษาทหมบานเซโดซา มทงหมด 4 หลง ดงน Za-01 เรอนปกาเกอะญอทมการเปลยนแปลงโครงสรางแตมชานหนาบานทคลาย

ลกษณะดงเดม ซงหาพบไดยาก Za-02 เรอนปกาเกอะญอดงเดมมการเปลยนวสดหลงคาเปนสงกะส และมเรอนใหมปลก

คกนอย ใตถนเลยงสตว มพนททอผาและตาขาว Za-03 เรอนปกาเกอะญอรปแบบดงเดม ใชวสดธรรมชาตทงหมด และเปนเรอนเครองผก

ทงหลง โดยไมใชตะป Za-04 เรอนปกาเกอะญอทมรปทรงสวยงามเนองจากมยงขาวและทตาขาวอยขนาบขาง

ตวเรอน มสวนชานตากขาวอยหนาบาน

ภาพท 12 แสดงภาพทศนยภาพของเรอนกรณศกษาและเรอนอนๆ หมบานเซโดซา

64

2.หมบานแมลานคา หม6 ตาบลสะเมงใต อาเภอสะเมง จงหวดเชยงใหม

แผนผงท 9 แสดงตาแหนงทตงของเรอนกรณศกษาและเรอนอนๆ หมบานแมลานคา

65

เรอนทเลอกศกษาทหมบานแมลานคา มทงหมด 2 หลง ดงน Ma-01 เรอนปกาเกอะญอรปแบบดงเดม ใชวสดธรรมชาตทงหมด และเปนเรอนเครองผก

ทงหลง โดยไมใชตะป เปนเรอนทผอาศยเปนตนตระกลของคนทงหมบาน เปนศนยกลางกอนขยายเปนเรอนลก หลาน

Ma-02 เรอนปกาเกอะญอดงเดม เลยงวว ควายบรเวณลานบานและใตถน มเรอนใหมปลกคกนอยใตถนเกบฝน มยงขาว เจาของเรอนเปนผชวยผใหญบาน เปนเรอนลกทขยายมาจากเรอน Ma-01

ภาพท 13 แสดงภาพทศนยภาพของเรอนกรณศกษาและเรอนอนๆ หมบานแมลานคา

66

3.หมบานหวยหอย หม3 ตาบลแมวน อาเภอแมวาง จงหวดเชยงใหม

แผนผงท 10 แสดงตาแหนงทตงของเรอนกรณศกษาและเรอนอนๆทนาสนใจ หมบานหวยหอย

67

เรอนทเลอกศกษาทหมบานหวยหอย มทงหมด 2 หลง ดงน Ha-01 เรอนปกาเกอะญอรปแบบดงเดม ใชวสดธรรมชาต นบถอศาสนาครสต มอาชพ

เสรมคอ สรางเรอนโฮมสเตยใหนกทองเทยวมาพก Ha-02 เรอนปกาเกอะญอดงเดม รปทรงสดสวนสวยงาม มเรอนคาขาย ลานบาน หองนา

หองสวม และเรอนใหมปลกคกนอย มอาชพเสรมคอ คาขาย สรางเรอนคาขายแยกออกมาอกหลง

ภาพท 14 แสดงภาพทศนยภาพของเรอนกรณศกษาและเรอนอนๆทนาสนใจ หมบานหวยหอย

68

สรปจานวนเรอนปกาเกอะญอทศกษามทงหมด 8 หลง ในพนท 3 หมบาน ดงภาพ(ภาพท 15)

ภาพท 15 แสดงภาพทศนยภาพของเรอนกรณศกษาทง 8 หลง จาก 3 หมบาน

69

4. รายละเอยดของเรอนกรณศกษา กรณศกษาท 1 (ZA-01) เรอนเลขท 9/3 บานเซโดซา หม 9 ต.ปางหนฝน อ.แมแจม

สารวจเกบขอมลภาคสนาม วนท 5-7 มนาคม 2549 เจาของเรอน หมอกา ปอนะนะ (ผใหขอมลสมภาษณ) กบ พะต ตา ปราณ อาย 50 กวาป อาชพ ทาไรหมนเวยนรอบหมนเวยน 7-8 ป ทาการเกษตร ปลกขาวไรเพอทากน อาชพเสรม ปลกกะหลาไวขาย สวนมากลกชายเปนคนทาไร จานวนผอาศยในเรอน ผอาศยในเรอนมทงหมด 7 คน

ภาพท 16 แสดงรายละเอยดทางสถาปตยกรรมของเรอนกรณศกษาท 1

70

อายเรอน 5 ป เรอนหลงนมอายนอยเนองจากเมอเรอนเดมผพงจะตองทาการซอมแซมหรอเปลยนเรอนใหม ซงเรอนหลงนเปนเรอนทสรางมาแลว 2 ครง (ถาผพงสวนมากจะปลกเรอนใหม)

ผสรางเรอน ทกคนในหมบานลงแขกเอาแรงชวยสรางเรอนโดยทฝายเจาเรอนจะตองเตรยม วสดกอสราง และอาหารการกนไวเลยงเพอนบานทมาชวยงานปจจยการเลอกทตง / กรรมสทธทดน : การเลอกทตงเรอนในกรณนเลอกตามพนททชอบ และมการเสยงทายกอน และไมเลอกพนททเปน พนททไมดตามความเชอ ในเรองกรรมสทธทดนนนทดนถกกาหนดขอบเขตเปนทดนของหมบาน คอ หากอยในบรเวณหมบานจะปลกสรางเรอนทใดกได แตใหสทธผทมากอน

ทมาของวสด หญาคาเอามาจากบรเวณรอบๆ ไรหมนเวยน(หลงจากเกบเกยวขาวในไรแลว) มาเยบไวเปนตบดวยตวเอง สวนวสดหลงคาสงกะสหรอหลงคากระเบองไปซอมาจาก อ.แมแจม

ศาสนา เจาของเรอนนบถอศาสนาครสต จะมการประกอบพธกรรมทกวนอาทตยโดยการไปเขาโบสถ การเปลยนศาสนาทาใหหงผทอยในเรอนกลายมาเปนหงทมรปไมกางเขนและพระเยซแทนสญลกษณของผ

ไรหมนเวยน ในการทาไรหมนเวยนยงคงปฏบตเชนเดมอย(รอบละ 7-8 ป) แมวาจะเปลยน ไปนบถอศาสนาครสตแลวกตาม พธกรรมในไรยงคงดาเนนไปเชนเดม อาทเชน การไหวนกขวญขาว นอกจากนยามทเจบไขไมสบายยงคงมการเซนไหวผอย ถงแมวาจะมอนามยทบานแมแฮแลวกตาม สวนในเรองของพนททถกจดสรรตามพนทดงเดม กยงคงเหลออย อาทเชน ปาชา ปาเดปอ ยงขาว หรอ บอพอ สรางมาแลว 2 ป โดยใชรวมกนทงสองครอบครว

ลายเสนท 9 แสดงผงบรเวณและสภาพแวดลอมเรอนกรณศกษาท 1

71

ลายเสนท 10 แสดงผงใตถนเรอนกรณศกษาท 1

ผงพนและรปทรง เรอนหลงนเปนเรอนปกาเกอะญอแบบทประยกตจากเรอนดงเดม แตยงใชการวางผงในลกษณะเดมอยเพยงแตเปลยนวสดและโครงสรางเปนแบบสมยใหม รวมทงมสวนชานหนาบานซงเปนองคประกอบเรอนทพบไดนอย รปทรงหลงคาเปนแบบหลงคาจวความชนตามาก ดานหนามชานและหลงคาคลมอยแยกกน ผงเรอนแยกพนทใชสอยบนเรอนไดสามสวนคอบรเวณโถงทางเขาเปนจดขนเรอนดวยบนไดทมทางแยกลงไปไดอกสองทางมจานวนขนมากจงตองยกพนชานพกบนไดเพมเตม เนองมาจากการยกพนเรอนทสงมาก ประมาณ 3 ม. ขนมาจะเจอโถงขนาดกวางขวาง มการตอชานเชอมออกไปนอกชายคาเรอน แตทาหลงคาเพมมาอกเพอคลมชานไว ในสวนน ยงตอหองนอนขยายออกไปทางดานขางเรอนเพมมาอก 1 ชวงเสา ซงเปนการตอเตมทแปลก ไมพบในลกษณะทวไป และในสวนของหองแมเตาไฟ มแมเตาไฟอยตรงกลางหองขนาบดวยทนอน หนหวนอนไปทางทลาดตาลง เรอนหลงนไมมฝาสอบเอยงเพาะใชฝาไมเนอแขง สวนกลางหองใชเปนทรบประทานอาหาร มชนวางของอยอกฝงตรงกนขามกบทนอน ใตถนใชเกบฟนและรถมอเตอรไซค เรอนหลงนมยงขาวแยกออกอยดานหนาทางเขาบาน

72

ลายเสนท 11 แสดงผงเรอนกรณศกษาท 1 โครงสราง เรอนปกาเกอะญอหลงน เป นเรอนทมโครงสรางแบบใหมใชตะปในการยดองคประกอบตางๆเขาดวยกน เนองมาจากชนดของไมทมไมเนอแขงเปนจานวนมาก ทงในสวนของโครงสรางพนและโครงสรางหลงคา วสดมงหลงคาแยกเปนสองสวนคอสวนตวบานหลก มงดวยหลงคากระเบองลอนความลาดชนตาและสวนหนาบานมงดวยตบหญาคามโครงสรางเปนไมไผ

ความเหนจากการสมภาษณ เรอนของหมอกา ปอนะนะ ถงแมวาจะมการเปลยนแปลงไปตามการนบถอศาสนา แตในแงขององคประกอบของเรอนยงคงยดอยางเดมอย รวมไปถงในเรองของความเชอทแมวาจะมการเปลยนแปลงไปแลวกตาม แตความทยดมนในเรองผมาชานานทาใหไมสามารถตดเรองผออกไปจากชวตประจาวนได สวนในเรองทางสถาปตยกรรมนนเหนวายงคงรปแบบเดมไวไดดอย แตการเปลยนแปลงวสดนนกกาลงเกดขน แตถงอยางไรกยงไมเปลยนวสดทงหมด ทงนนาจะสงผลมาจากเรองเศรษฐกจในครอบครวดวย สวนหนง

73

ลายเสนท 12 แสดงรปดานเรอนกรณศกษาท 1 ทมา : ภาพลายเสนโดย ศโรดม เสอคลาย มนาคม 2548

74

ลายเสนท 13 แสดงรปตดเรอนกรณศกษาท 1 ทมา : ภาพลายเสนโดย อรรถรตน ฆะสนต มนาคม 2548

75

ลายเสนท 14 แสดงทศนยภาพเรอนกรณศกษาท 1

ภาพท 17 แสดงทศนยภาพภายในเรอนกรณศกษาท 1

76

กรณศกษาท 2 (ZA-02) เรอนเลขท 34 บานเซโดซา หม 9 ต.ปางหนฝน อ.แมแจม สารวจเกบขอมลภาคสนาม วนท 5-7 มนาคม 2549 เจาเรอน หมอกา หนอเจเง และพะต จอโพ ครเผาพงศไพร ผใหสมภาษณ นองกบ บตรสาวเจาของเรอน อายเรอน 1 ป มการโยกยายทตงเรอนมาจากพนทดานลางของหมบาน ทอยตดกบถนน

ทางเขาหมบานเนองจาก จะมการตดถนนใหม อกเหตผลหนงกคอ ทตงเรอนเดมอยแลวไมสขสบายเจบไขไดปวย จงยายเรอนตามความเชอ โดยการโยกยายเกดขนแลวทงหมด 3 ครง

จานวนผอาศย มสมาชกในครวเรอนทงหมด 8 คน

ภาพท 18 แสดงรายละเอยดทางสถาปตยกรรมของเรอนกรณศกษาท 2

77

ลายเสนท 15 แสดงผงบรเวณและผงใตถนเรอนกรณศกษาท 2

ศาสนา พทธ และยงนบถอผควบคกนไปดวย ดงนนจงยงคงหลงเหลอพธกรรมดงเดมอย ลกษณะทวไป สาหรบเรอนหลงนมความพเศษตรงท ตดกบตวเรอนมการปลกสรางเรอน

ขนมาอกหลงเพอรองรบการขยายตวของครอบครว ซงเรอนทสรางใหมสรางมาแลว 6 เดอน มลกษณะเรอนเปนเรอนทใชวสดสมยใหม สวนตวเรอนเดมเปนวสดแบบผสมผสาน สวนทางดานการใชงานทงสองตวเรอน ขนอยกบความพงพอใจของสมาชกในครวเรอนวาอยากจะใชพนทเรอนหลงใด ในชวงเวลาตางๆ กน สลบไปมา นอกจากนเรอนหลงนยงม บอพอ หรอยงขาวเดมทแยกหางจากตวเรอนออกไปประมาณเกอบรอยเมตร เนองจากพนทของเรอนไมเหลอพอทจะสรางยงขาวได เพราะพนทอยบนเนนทอยสงและมพนทนอย แตกไดปรบพนทในสวนใตถนเรอนใหมเพอทจะเปนทเกบขาว อกทหนงดวย

สาธารณปโภค นาเปนนาประปาภเขา สวนไฟฟาใชโซลารเซลลทการไฟฟามาตดตงไวให โดยสวนมากจะใชไฟในชวงเวลา 19.00-20.00 น.เนองจากในตวเรอนนนยงไมมเครองไฟฟา

78

(ซงเรอนเกอบทกหลงในหมบานจะเปนเชนนเกอบทงหมด) เรอนหลงนยงไมมหองนา จงตองอาศยเขาตามปาแทน

อาชพ ทาไรหมนเวยนเปนหลกรอบหมนเวยน 7 ป สมาชกในครวเรอนยงปลกขาวไรไวกนกนในครวเรอน และยงคงมพธกรรมในไรอยเชนเดม สวนพชอนๆ ทปลกเสรมในไรไดแก แตงกวา ขาวโพด ฟกเขยว ฟกทอง เปนตน และนอกจากนยงทาอาชพปลกกะหลาขาย หรอในชวงวางจะรบจางทางานเปนอาชพเสรม สวนมากคนแถบนจะรบจางปลกหอม เกบหอมในตวเมองแมแจม

อาชพเสรม สวนมากคนรนหนมสาวจะลงไปทางานกนทแมแจมโดยประกอบอาชพรบจางเปนสวนใหญ และมแนวโนมวาคนรนหนมสาวอยากจะอยทแมแจมมากกวา เนองจากเพอนๆ จะไปรวมกนทางานทนน

แมเตาไฟ ในเรอนยงมแมเตาไฟอยซงในชวงฤดหนาวจะกอไฟทแมเตาไฟตลอดทงคนเพอไลความหนาว

ลายเสนท 16 แสดงผงเรอนกรณศกษาท 2

79

ผงพนและรปทรง รปทรงหลงคาเปนแบบปนหยาผสมจว คลมหลงคาลงตาปดคลมผนง ยกพนสง ประมาณ 4 ศอก เปนเรอนขนาดกลาง แบงพนทการใชงานในเรอนเปนสองสวน คอสวนโถงเอนกประสงคใชนงเลนและทอผาเวลากลางวน ฝงหนาบานทาราวกนตกไวดวย พนทในหองแมเตาไฟขนาดพอประมาณ มแมเตาไฟอยกลางหองเยองกบประต มทนอนขนาบแมเตาไฟทงสองขางหนหวนอนไปทางดานทลาดตาลง มฝาสอบเอยงอยดานหวนอน ดานปลายเทาเปนดานทใชเกบของโดยทาหงวางของ กวาง 1 ศอก สงจากพนประมาณ 2 ศอก บรเวณมมหองวางถวยจานชาม และอปกรณทาครววางไวกบพน นอกจากนภายนอกเรอนยงไดเพมแนวเสาออกมาทางกวางเพอคลมทางเดน และเปนทนอนของสตวเลยง และเพมเสามาทางดานหลงบาน เพอวางครกตาขาวอยใตชายคาอกดวย ใตถนเรอน ใชเปนพนทเกบฟนและเลยงหม มลานหลงบานกวาง ลานหนาบานเชอมตอกบเรอนใหมทปลกคกน ใชลานหนาบานรวมกน เรอนหลงใหมยกพนสง 2.5–3 ม. มบนไดขนเชอมกบลานหนาบาน พนทชนบนแบงเปนสองสวนคอสวนนอนเปนหองปดมดชดมหนาตางและประตแบบในเมองทวไปแยกเปนอก 2 หอง และสวนโถงเอนกประสงค มลกษณะโลงไมมผนง ใชตากแขวนผา และทอผาในเวลากลางวน ชนลางเปนใตถนใชเกบฟน และมพนทสาหรบเลอยไม นอกจากนยงมยงขาวเปนหองเกบขาวอยบรเวณใตถนนอกดวย วสดและโครงสราง เปนโครงสรางผสมผสาน คอในสวนของโครงสรางพนใชไมเนอแขงเปนโครงสรางยดดวยตะป และโครงสรางหลงคาใชไมไผเปนวสดผกยดดวยตอกไมไผ หลงคามงดวยตบหญาคาบางสวนเปลยนเปนสงกะส ในบรเวณทตอออกไปทางดานขาง เสาใชเสาเรอนเกาทยายมาจากทเดม วสดในเรอนสวนมากจะเปนการผสมผสานระหวางวสดแบบดงเดมและแบบใหม เนองจากวสดแบบใหมมความคงทนมากกวา ไมตองคอยเปลยนบอยๆ เรอนทมการอพยพโยกยายเชน เรอนหลงนจะมการนาวสดเดมจากเรอนหลงเกามาสรางเรอนใหม ซงสวนมากเปนประเภทไมเนอแขง ทใชเปนเสาเรอน

ความเหนจากการสมภาษณ ปจจบนการลงไปขายแรงงานของหนมสาวในหมบานเปนประเดนสาคญทจะสงผลตอการคงอยของชมชน หลงจากการสมภาษณหญงสาววยรนอยางนองกบทาใหทราบวา การอยทางานทบานทาใหรสกเหงาและแตกตางจากเพอนทสวนมากจะเขาไปทางานในเมอง

80

ลายเสนท 17 แสดงรปดานเรอนกรณศกษาท 2 ทมา : ภาพลายเสนโดย ศโรดม เสอคลาย มนาคม 2548

81

ลายเสนท 18 แสดงรปตดเรอนกรณศกษาท 2 ทมา : ภาพลายเสนโดย อรรถรตน ฆะสนต มนาคม 2548

82

ลายเสนท 19 แสดงทศนยภาพเรอนกรณศกษาท 2

ภาพท 19 แสดงทศนยภาพภายในเรอนกรณศกษาท 2

83

กรณศกษาท 3 (ZA-03) เรอนเลขท 95 บานเซโดซา หม 9 ต.ปางหนฝน อาเภอแมแจม สารวจเกบขอมลภาคสนาม วนท 5-7 มนาคม 2549 เจาของเรอน หมอกา หนอโปละ และพะต พะคา(เสยชวตแลว) ดารงพนางกล ผใหสมภาษณ นายพะเรนา ดารงพนางกล เปนบตรชายเจาของเรอน อายเรอน 4 ป เปนเรอนทสรางอยบนพนทเรอนเดมทเคยสรางมาแลว ศาสนา ครสต (เปลยนมาจากการนบถอผ ในการเปลยนครงนคอการเปลยนโดยท

ไมหลงเหลอพธกรรมดงเดมเกยวกบผ แมกระทงพธกรรมเกยวกบการทาไร)

ภาพท 20 แสดงรายละเอยดทางสถาปตยกรรมของเรอนกรณศกษาท 3

84

ลายเสนท 20 แสดงผงบรเวณและผงใตถนเรอนกรณศกษาท 3

วสดในการสรางเรอน วสดตางๆ ทใชในการสรางเรอนยงเปนวสดทหาไดจากธรรมชาต รายลอมอยเชนเคย หญาคาเกยวเกบไวในฤดเกบเกยว แลวนามาเยบเอง สวนตนไผ และไมเนอแขงเอามาจากปาทอยใกลกบหมบาน เรอนหลงนเปนเรอนแบบหองเดยว และเปนเรอนปกาเกอะญอ แบบดงเดม ดงนนวสดของเรอนจงมไดเปลยนแปลงไปแตอยางใด

การอยอาศย เจาของเรอนคอ หมอกา หนอ โปหละ มแนวโนมทยายตามลกชาย(พะเรนา) ไปอยบานแมลอ เนองจากลกชายไปเปนเขยบานนน ภายในชวงเดอนน ดงนนเรอนจงจะตองถกทงราง หรอรอถอนหลงจากมการโยกยายแลว

องคประกอบอนๆ เรอนนไมมทตาขาว เพราะอาศยรวมกบบานหลงอนทอยขางเคยง และเรอนหลงนไมมหองนาหองสวม ใชวธปลดทกข โดยใชพนทชายปาเปนหองนาแทน

อาชพ ในการทาไรหมนเวยน นนยงคงดาเนนการอย ซงภายในไรเองไดปลกอยางอนเสรมอกนอกจากการปลกขางเพยงอยางเดยว พชทปลกเสรมไดแก มะแฟง(แฟง) ฮอหวอ(หอมปอก) และมน เปนตน

85

ลายเสนท 21 แสดงผงเรอนกรณศกษาท 3

ผงพนและรปทรง เรอนหลงนเปนเรอนกรณศกษาทมขนาดเลกทสด เนองจากมผอาศยอยคนเดยว การใชพนทแยกเปนสองสวนคอสวนโถงเอนกประสงคใชเวลากลางวนเปนสวนใหญ พนบรเวณนเปนฟากไมไผและตอพนไมออกไปประมาณ 1 ศอก เพอใชเปนทลางถวยชาม มมหองวางของเลกนอย ในหองแมเตาไฟ มขนาดเลกเพยงชวงเสาเดยว ตอเสาเลกไปดานหลงอกประมาณ 2 ศอก เพอเปนทนอนลก เวลามานอนเฝาแม บรเวณมมหองเปนราวแขวนเสอผาและมชนวางของอยดานปลายเทา หวนอนหนไปทางดานทลาดลงตา มฝาสอบเอยงอยดานหวนอน ภายในบรรยากาศสลว สงบ มเขมาควนจากการหงตมจบตามโครงสรางเปนสดาเขม แตกมขอดคอทาใหวสดมอายยาวนานคงทนตอแมลงและสภาพอากาศ รปทรงเรอนเปนแบบหลงคาทรงปนหยาผสมจว สดสวนกะทดรดสวยงาม ยกพนสงไมมากนกประมาณ 4 ศอก บนไดม 3 ขน เทานน ใตถนเลยงไก และบรเวณหนาบานมกองฟนวางเรยงอยใกลกลมตนกลวย มลานหนาบานและหลงบาน สภาพแวดลอมโดยรอบเกาะกลมกบเรอนขางเคยง ปลกเรอนใกลตนขนนใหญ

86

ลายเสนท 22 แสดงรปดานเรอนกรณศกษาท 3 ทมา : ภาพลายเสนโดย ศโรดม เสอคลาย มนาคม 2548

87

ลายเสนท 23 แสดงรปตดเรอนกรณศกษาท 3 ทมา : ภาพลายเสนโดย อรรถรตน ฆะสนต มนาคม 2548 โครงสรางและวสด เปนเรอนขนาด 12 เสา เรอนขนาดเลกมาก ชวงกวางยาวของเสา แตละชวงกไมกวางมากนกประมาณ 3 ศอกเทานน เปนเรอนขนาดกะทดรด เสาเปนเสาไมเนอแขงขนาดเลก เสนผาศนยกลางประมาณ 12 ซม. โครงสรางพนและหลงคาเปนวสดผสมระหวางไมไผกบไมขนาดเลกทเกบจากการถางไรหมนเวยนมาทา วสดมงหลงคาเปนตบหญาคาทเกบมาพบจากทไรเชนกน

การสรางเรอน เชนเดยวกบเรอนอนๆ ในหมบาน กคอ การลงแขกสรางเรอน โดยฝายเจาของเรอนจะตองเตรยมวสดใหพรอม รวมถงขาวปลาอาหารไวคอยเลยงผมาชวยงานดวย

ความยงยนของเรอนและวสด เนองมาจากเจาเรอนตดสนใจแนนอนทจะยายไปอยหมบานอนกบลกชายดงนนทงเรอนและวสดกจะไมเหลออยหลงการโยกยาย

ความเหนจากการสมภาษณ เรอนหลงนเปนเรอนทคงลกษณะดงเดมเอาไวมากอาจจะเปนเพราะเจาเรอนทเปนหญงนนอาศยอยเพยงคนเดยว ลกชายไดแยกออกไปอยหมบานอน และกลบมาเยยมเปนประจา และแตเดมเองเจาของเรอนกอยอาศยแบบครอบครวเลก นนกคอ มพอ แม และลกชายเพยงคนเดยว

88

ลายเสนท 24 แสดงทศนยภาพเรอนกรณศกษาท 3

ภาพท 21 แสดงทศนยภาพภายในเรอนกรณศกษาท 3

89

กรณศกษาท 4 (ZA-04) เรอนเลขท 44 บานเซโดซา หม 9 ต.ปางหนฝน อ.แมแจม สารวจเกบขอมลภาคสนาม วนท 5-7 มนาคม 2549 เจาเรอน หมอกา อซ และพะต พะโง ระพรวางกล อายเรอน เรอนอาย 20 ป จานวนผอาศย มสมาชกในครวเรอน 7 คน เรอนหลงนเปนเรอนทตงโดยไมมการปลกสรางใหมเลยเปนเวลาถง 20 ป มเพยงการ

ซอมแซมเรอนไปตามสภาพของเรอนเทานน ดงนนรปรางหนาตาเรอนจงเปนรปรางเดมกบเมอครงทสราง

ภาพท 22 แสดงรายละเอยดทางสถาปตยกรรมของเรอนกรณศกษาท 4

90

ศาสนา นบถอศานาครสต อาชพ เจาเรอนยงทาไรขาวอย เพอกนกนในครอบครว ไรหมนเวยนรอบ 7 ป ยงขาว บอพอหรอยงขาวของเรอนอยตดกบตวเรอน ซงตางออกไปจากหลงอนๆ ทมยงขาว

แยกออกอยในพนทตงเรอน สาธารณปโภค นาใชในครวเรอนอาศยนาบอของหมบานทนามาจากการทาประปาภเขา

มการโยกยายเรอนอยบางแตทวามไดออกไปไกลจากพนทเรอนเดมเลย

ลายเสนท 25 แสดงผงบรเวณและผงใตถนเรอนกรณศกษาท 4 ผงบรเวณ เรอนหลงนเปนเรอนเดยวมเรอนเลยงสตวตอหลงคาออกไปทางดานขาง และมยงขาวอยในชายคา บรเวณหนาบานเปนทางเดน กวางประมาณ 2 เมตร วางกองฝนไว 2 กองใหญ และมกองตบหลงคาทพบเตรยมไวรอเปลยนในชวงกอนฤดฝน ดานขางบานดานทางขน เปนทตาขาวของครอบครว อยบรเวณใตชายคา ดานหลงเปนลานเอนกประสงคตดกบกอไผ แผงรบพลงงานแสงอาทตยอยบรเวณหนาบานฝงทางทศใต ดานนมแดดตลอดทงวน

91

ลายเสนท 26 แสดงผงเรอนกรณศกษาท 4 ผงพนและรปทรง เปนเรอนทมทางขนอยบรเวณโถงนงเลนเอนกประสงค แลวยนชานออกไปนอกชายคาเพอใชเปนทตากขาว ลางจาน และวางกระถางตนไม บรเวณโถงใชเปนททอผา มหงพระครสตอยเหนอขอดานตรงขามกบบนได ภายในหองแมเตาไฟมลกษณะแตกตางไปจากเรอนอนเนองจากตอพนหองมาทางดานขางอกชวงหนงเนองจากมจานวนสมาชกในครวเรอนมาก แตทกคนจะหนปลายเทาไปทบนได จะไมหนหวนอนไปทางบนได ภายในมแมเตาไฟ ตรงกลางหองเปนทสาหรบครอบครวใชรบประทานอาหาร ดานหวนอนตอออกไปเปนยงขาว แตเขาไดจากภายนอก ยกพนประมาณ 2 ศอก รปทรงของเรอนหลงนมสดสวนสวยงามมากเพราะคลมชายคาตา มชวงหนาบานกวางสเสา รวมถงวสดมงหลงคามงดวยหญาคาซงมความละเอยดทาใหแลดสวยงามกวาเรอนอนๆ

แนวโนมของการเปลยนแปลง รปรางหนาตาของตวเรอนอาจจะมการเปลยนแปลงเนองจากเจาเรอนในขณะนยงไมมเงนพอทจะเปลยนแปลงวสด แตอยากทจะเปลยนแปลงอย

92

ลายเสนท 27 แสดงรปดานเรอนกรณศกษาท 4 ทมา : ภาพลายเสนโดย ศโรดม เสอคลาย มนาคม 2548

93

ลายเสนท 28 แสดงทศนยภาพเรอนกรณศกษาท 4

ภาพท 23 แสดงทศนยภาพภายในเรอนกรณศกษาท 4

94

กรณศกษาท 5 (MA-01) เรอนเลขท 1 บานแมลานคา หม6 ต.สะเมงใต อ.สะเมง สารวจเกบขอมลภาคสนาม 15-16 มนาคม 2549 เจาของเรอน แมพ(แมอย) แดน พลลประยร อาย 94 ป ผใหสมภาษณ พ วรรณา จนทรสม อาย 25 ป เปนหลานสะใภ จานวนผอาศยในเรอน 2 คน ลกหลานแมพแดน ผลดกนมานอนเฝาดแลแมพแดน อายเรอน ประมาณ 1 อาทตย ยายมาจากทตงเดมบรเวณกลางหมบาน ซงอยมาตงแต

การตงหมบานใหม ประมาณเกอบ 100 ปมาแลว ศาสนา นบถอศาสนาพทธและผ มพธกรรมตามประเพณดงเดมอย

ภาพท 24 แสดงรายละเอยดทางสถาปตยกรรมของเรอนกรณศกษาท 5

95

ลายเสนท 29 แสดงผงเรอนกรณศกษาท 5

ผงพนและรปทรง เรอนหลงนเปนเรอนขนาดกลาง แบงผงพนเปน 3 สวนคอ สวนแรกเปนชวงทางขนเรอน บนไดม 3 ขน ยกพนสงไมมากนกประมาณ 1.2 ม. หรอประมาณ 3 ศอก ขนมาทชานหนาบานกอน มชนวางหมอนาดนเผาสาหรบดมกน บรเวณพนเปนทลางจานชาม และใชวางถวยชามสาหรบรบประทานอาหาร สวนตอมาเปนสวนโถงเอนกประสงค ใชพนทบรเวณนนงพกผอนตอนกลางวน และใชเปนทรบประทานอาหารในตอนเยนดวย เรอนหลงนเปนเรอนของแมพแดน ลกหลานจะมาทานขาวทนทกวน ประมาณ 5-10 คน นอกจากมาเพอรบประทานอาหารแลวยงมาพดคยกบแมพแดน บรรยากาศอบอนมากมลก หลาน มาเยยมทกวน เหลน ตวเลกๆกวงเลนกนเปนกลมใหญ 5-6 คน พนทบรเวณนจงเปนทเอนกประสงคและใชประโยชนมาก ตอนกลางคนใชเปนทนอนสาหรบแขกไดอกดวย (ผทาวจยกไดอาศยพนทบรเวณนคางแรม) สวนทสาม เปนพนทสาหรบครอบครว เปนหองทปดลอมมดชด มประตปดได ภายในหองเปนทนอนของเจาเรอนและม

96

แมเตาไฟอยบรเวณกลางหองเยองไปทางหวนอน ฝงใกลกบลาหวยแมลานคาดานหวนอนเปนผนงสอบเอยงออกนอกเรอน ดานปลายเทาเปนผนงเรอนทมหง เปนชนวางของยาวตลอด บรเวณมมหองฝงใน เปนทเกบถงขาวสาร สาหรบหงหารบประทาน บรรยากาศภายในมความสลว อากาศสบาย กลางคนจะกอฝนตมนารอนเพอเพมความอบอนในเรอน กลางวนอากาศในเรอนเยนสบาย พนทภายในเปนสวนของครอบครวมความสงบมาก

ลายเสนท 30 แสดงรปตดกรณศกษาท 5 โครงสรางและวสด เรอนหลงนใชเสาไมเนอแขงขนาดเลก มเสนผานศนยกลางประมาณ 10-15 ซม.เทานน ใชเสาหลก 12 ตน เสาเลกดานหลงอก 3 ตน ในสวนโครงสรางพนและหลงคา ใชลาไมไผขนาดเลก มเสนผานศนยกลางประมาณ 5 ซม. ผกมดดวยตอกไมไผ ไมมการใชตะปเลย เปนเรอนเครองผกทงหลง สวนหลงคาใชตบใบหวายผกยดกบโครงหลงคา พนและฝาใชไมไผขนาดใหญผาครงซก แลวทบเปนฟากไมไผ มดกบโครงเคราไมไผ บนไดเปนบนไดททาจากไผเชนกน สภาพโดยรวมยงมสภาพใหมมาก พงสรางไดประมาณ 1 อาทตย จากการลงแรงชวยกนในหมลกหลาน ยายมาจากทตงเดมทอยมาเกอบ 80 ป เพอใหหลานทพงจะแยกเรอนไดปลกสรางบาน ปกาเกอะญอแบบสมยใหม ณ บรเวณนน เนองมาจากทตงเดมเปนทราบกวางเหมาะแกการสรางเรอนแบบสมยใหมมากกวาทลาดชน แมพแดนจงยายเรอนมาทบรเวณน

97

ลายเสนท 31 แสดงทศนยภาพเรอนกรณศกษาท 5

ภาพท 25 แสดงทศนยภาพภายในเรอนกรณศกษาท 5

98

กรณศกษาท 6 (MA-02) เรอนเลขท 82 บานแมลานคา หม 6 ต.สะเมงใต อ.สะเมง สารวจเกบขอมลภาคสนาม 15-16 มนาคม 2549 เจาของเรอนและผใหสมภาษณ ผชวยผใหญบาน พะต อแหละ บวเสาวรส อาย 59 ป

จานวนผอาศยในเรอน ทงหมด 7 คน ผใหญ 5 คน เดก 2 คน อายเรอน 5 ป แตอยมา 36 ปแยกเรอนมาจากแมพแดน จากการแตงงาน(พะต อแหละเปน

ลกเขย แตงงานและเขามาอยในหมบานกอนแยกเรอน 1 ป) ซอมแซมครงลาสดประมาณ 1 ปทผานมา (เปลยนหลงคาทผพง)

ศาสนา นบถอศาสนาพทธและผ ยงทาพธกรรมตางๆตามประเพณปกาเกอะญออย

ภาพท 26 แสดงรายละเอยดทางสถาปตยกรรมของเรอนกรณศกษาท 6

99

ผงบรเวณ ครอบครวของเรอนปกาเกอะญอทสารวจน เปนเรอนปกาเกอะญอแบบดงเดมทแยกมาจากเรอนแมพแดน ตอมามการขยายเรอนออกไปอกสองเรอน อยเหนอทตงเดมเลกนอย เพราะฝงดานลางและดานหลงขยายไมไดเพราะตดถนน ดานหนากมความลาดชนสง ใชเปนลานเลยงววควาย เรอนใหมทขยายจงสรางอยบรเวณดานบนระดบสงกวาเรอนเดมประมาณ 1 - 1.5 ม. เปนเรอนจวเดยวทงสองหลง เปนเรอนหลานแมพแดนขยายตอออกไปอกท ครอบครวนเปนครอบครวใหญ จงมยงขาวใหญทใชรวมกน 3 ครอบครวอยบรเวณดานหนา และมหองนาหองสวมทใชรวมกน ตอนามาจากนาประปาหมบาน มถงเกบนาคอนกรตทรงกลมของหมบานตงอยใกลๆ

ลายเสนท 32 แสดงผงบรเวณและผงใตถนเรอนกรณศกษาท 6

100

ผงพนและรปทรง เรอนหลงนเปนเรอนขนาดกลาง แบงผงพนเปน 3 สวนเชนกนคอ สวนแรกเปนชวงทางขนเรอน บนไดม 7 ขน ยกพนสงประมาณ 1.5 ม. หรอประมาณ 4 ศอก ขนมาทชานหนาบานกอน มพนเปนลกษณะทางลาดเชอมตอไปยงเรอนทสรางใหม ไมมชนวางหมอนาดนเผาสาหรบดมกนดานหนาเหมอนเรอนแมพแดนแตจะตงอยบรเวณหงกลางบานแทน ตอมาเปนสวนโถงเอนกประสงค ใชพนทบรเวณนนงพกผอนตอนกลางวน สวนทสาม เปนพนทสาหรบครอบครว เปนหองแมเตาไฟ ทปดลอมมดชด มประตปดได ภายในหองเปนทนอนของเจาเรอนและครอบครว นอนหนหวไปทางลาหวยแมลานคา ผนงดานหวนอนสอบเอยงออกดานนอกเพอกนลมและชวยใหหวนอนโลงไมมของและรสกวากวางขน ดานปลายเทาเปนชนวางของยกขนมาประมาณ 2 ศอก มมหองวางถงขาวสารและอปกรณทาครวตางๆ แมเตาไฟมชนวางของสามชนนอกจากวางของยงใชเกบพชพนธในการเพาะปลกแตละปดวย รปทรงเปนแบบปนหยาผสมจว สดสวนสวยงาม

ลายเสนท 33 แสดงผงเรอนกรณศกษาท 6

101

ลายเสนท 34 แสดงรปตดกรณศกษาท 6 โครงสรางและวสด เรอนหลงนเปนแบบเรอน 18 เสา เพราะมเสาชวงกลางเรอนทเพมขนมาเพอใหเรอนมขนาดใหญขน สาหรบคนในครอบครวทเพมมากขน ชวงกวางขอยาว 7 ศอก ชวงเสาบรเวณชานและโถงหนาบานกวาง 5 ศอก และชวงในหองแมเตาไฟกวาง 6 และ 3 ศอกตามลาดบ ใชวธการผกมดดวยตอกไมไผทงหลง โครงสรางหลงคาและโครงสรางพนใชไมไผผสมกบไมอนๆทมขนาดเลก เสนผาศนยกลางประมาณ 5 ซม. เทานน พนและฝาเปนฟากไมไผทงหมด วสดมงหลงคาเปนใบหวายผสมกบใบกอ สดสวนทางความสง เสาดงสง 12 ศอก เสาทวไปสง 9 ศอก ฝงลงในดนประมาณ 1 ศอกครง ยกพนสง 3 ศอก ครง ความสงหองภายในสง 4 ศอก ความสงดง 3 ศอกครง คานพนยาวกวาขอเลกนอย ประมาณ 8 ศอกครง เพอรบฝาดานทเอยงสอบยนออกอก 1 ศอก อกดานในดานทมชนวางของ คานทยนออกมานใชวางตบหลงคาอยดานนอก ไฟฟา ในเรอนเปนแบบพลงงานแสงอาทตย เกบพลงงานไวทแบตเตอรมหลอดไฟในบานสองหลอดตดบรเวณโถง 1 หลอด และ ภายในหองแมเตาไฟอก 1 หลอด ตดตงประมาณ 3 ปมาแลว

องคประกอบอนๆ นอกจากน มหงวางพระพทธรปอยเหนอขอ บรเวณโถงดานประต เหนอประตมเครองรางกนสงชวราย เปนตะแหลว และเขาสตวขนาดเลกแปะอยเหนอประตหองแมเตาไฟ

102

ลายเสนท 35 แสดงทศนยภาพเรอนกรณศกษาท 6

ภาพท 27 แสดงทศนยภาพภายในเรอนกรณศกษาท 6

103

กรณศกษาท 7 (HA-01) เรอนเลขท 64 บานหวยหอย หม 3 ต.แมวน อ.แมวาง สารวจเกบขอมลภาคสนาม ครงแรก 6-7 กนยายน 2548 ครงทสอง 5-6 มนาคม 2550 เจาของเรอน พะต มอแอ พะฮอกด และภรรยา ผใหสมภาษณ ลกสาวคนโตของพะต มอแอ พะฮอกด จานวนผอาศยในเรอน ทงหมด 5 คน คอ นายมอแอและภรรยา มลกสาว 2 คนและลกเขย อายเรอน อายเรอนสรางใหมบนทดนดงเดมประมาณ 4 ปเทานน โดยมความเชอให

สรางสงกวาตาแหนงบานเดมเลกนอย หามอยตากวา ศาสนา นบถอศาสนาครสต

ภาพท 28 แสดงรายละเอยดทางสถาปตยกรรมของเรอนกรณศกษาท 7

104

อาชพ อาชพทานาและทาไรหมนเวยน ระหวาง 6-7 ป อาชพเสรมของครอบครวสรางเรอนอกหลงเพอทาเปนโฮมสเตย ตงอยทางทศตะวนตกของบานหลก ใชกฎรวมกนของหมบาน คอ เกบเงนของนกทองเทยวทมาพกคนละ 20 บาทตอ 1 คนนอกจากใหพกแลวยงตองหาขาวและทาอาหารมาใหนกทองเทยวทมาพกทานดวย นกทองเทยวตองซอของจากตลาดแตเจาของบานเปนผทาอาหารให โดยไมตองซอขาวมาเพราะเจาของเรอนจะเตรยมขาวไวใหดวย เรอนโฮมสเตยเปนเรอนยกพนสง 2 เมตร สวนนอนอยชนบนเปนหองโถงใชนอนกางมงเรยงยาวไปเปนแถว นอนพกไดประมาณ 10-15 คน มตเกบทนอน หมอน และมง ทางเขาหองเปนระเบยงมหลงคาคลม กนแดดกนฝน พนทกวางมาก มโตะไมเอนกประสงคใชสาหรบรบประทานอาหารและพกผอน

ลายเสนท 36 แสดงผงบรเวณและผงใตถนเรอนกรณศกษาท 7

105

ลายเสนท 37 แสดงผงเรอนกรณศกษาท 7

ผงพนและรปทรง รปทรงเปนแบบปนหยาผสมจว ชายคาคลมตาเกอบถงพนเรอน ผนงสงเพยง 40 ซม.เทานนไมมหนาตาง แตสามารถระบายอากาศไดเพราะเปนผนงหายใจได ทาจากฟากไมไผ ยกพนสงประมาณ 1-1.5 เมตร ขนบนได 3 ขนอยทางทศตะวนตก ผงเปนรปสเหลยมผนผา กวาง 4.7 เมตร ยาว 8 เมตร ประกอบดวยหองโถงซงใชเปนพนทเอนกประสงค ใชทาอาหาร นอนและเกบของ หองนอนซงมเตาไฟ คนปกากะญอ เรยกแมเตาไฟวา “แหมอหลอ” ใชทาอาหาร นอนและทาพธกรรมสาคญ ใตถนบานใชเปนทเกบฟนและเลยงหมมความลาดชนเลกนอย ไมไดปรบระดบพนใหเรยบ หองนาและหองสวมจะอยถดไปดานหลงบาน

106

โครงสราง เปนเรอนเครองผกทปรบเปลยนเปนโครงสรางพนเปนไมจรง โครงสรางหลงคาใชไมไผทงหมดใชวธการผกดวยตอกไมไผ พน และผนงทาจากฟากไมไผ มงหลงคาดวยใบตองตงผสมหญาคาบรเวณหนาบาน

ลายเสนท 38 แสดงรปตดกรณศกษาท 7 ทมา : ภาพลายเสนโดย สวรชย สขเกษม และอครพงศ อนพนธพงศ กนยายน 2547

107

ลายเสนท 39 แสดงทศนยภาพเรอนกรณศกษาท 7

ภาพท 29 แสดงทศนยภาพภายในเรอนกรณศกษาท 7

108

ลายเสนท 40 แสดงรายละเอยดเรอนโฮมสเตยกรณศกษาท 7 องคประกอบอนๆทนาสนใจ เรอนหลงนมจานดาวเทยมและมทว วทย เครองเสยง มฐานะดกวาบานอนๆเพราะมอาชพเสรมโดยการทาโฮมสเตย ทาใหมรายได จากวถชวตทเปลยนแปลงจากวถชวตในวฒนธรรมไรหมนเวยน มาเปนวถชวตในรปแบบใหมในระยะสบปมาน สงผลตอการใชพนทภายในเรอน จากการสารวจครงทสอง วนท 5-6 มนาคม 2550 พบวาผงเรอนมการเปลยนแปลงดวยการรอฝาผนงภายในออกเชอมพนทสวนครอบครวกบสวนโถงภายนอก และทาระแนงปดโถงดานหนาเพอกนขโมย และยายแมเตาไฟออก เหลอเพยงพนททาครวบรเวณหนาบานเทานน ทงนการเปลยนมานบถอศาสนาครสต ทาใหไมมการใชพนทในการทาพธกรรมทเกยวกบผอกตอไป

109

กรณศกษาท 8 (HA-02) เรอนเลขท 54 บานหวยหอย หม 3 ต.แมวน อ.แมวาง สารวจเกบขอมลภาคสนาม ครงแรก 6-7 กนยายน 2548 ครงทสอง 5-6 มนาคม 2550 เจาของเรอน พะต บญชวย บชเด และภรรยา มผอาศยทงหมด 5 คน คอ พะต บญชวย

บชเด ภรรยา ลกชาย และหลานสาวกบสามมาอยอาศยอยดวย ผใหสมภาษณ นาย บญม บชเด (พแกว) อาย 28 ป เปนลกชายของเจาของเรอน อายเรอน สรางใหมบนทดนเดมประมาณ 3 ป โดยมความเชอวาใหสรางสงกวาตาแหนง

เดมของบานขนมาเลกนอย หามสรางตากวาบานหลงเดม อยมา ประมาณ 50-60 ป ศาสนา นบถอศาสนาพทธมาประมาณ 2 ป แตพธกรรมและประเพณเกยวกบผกยงทาอย

ภาพท 30 แสดงรายละเอยดทางสถาปตยกรรมของเรอนกรณศกษาท 8

110

อาชพ ทานาและทาไรหมนเวยน ระหวาง 6-7 ป อาชพเสรมของครอบครวสรางเรอนคาขายหลงเลกๆแยกจากบานไว คาขายของชาทจาเปนในหมบานและขายใหแกนกทองเทยว เปนเรอนทปลกแยกมาประมาณ 3 ป เปนเรอนชนเดยวมพนทสองสวน สวนหนาบรเวณทางเขาตดกบถนนจะเปนเรอนเครองผก เสาไมโครงหลงคาไมไผ มงใบตองตง พนดนอดแนน มแครนงพกผอน และพนทสาหรบทอผาและวางผาทอแขวนโชวนกทองเทยว สวนทสองเปนหองเกบของชาทนามาขาย เปนเรอนไมจรงมงหลงคากระเบอง ในพนทขายของชามพนทสาหรบนอนเฝาอยดวยเปนทนอนของ โม(แม) ต บชเด สามารถลอกประตปดไดมดชด ดานหลงเรอนคาขายเปนเรอนใหมแยกมาจากเรอนปกาเกอะญอของพอแม และกาลงจะสรางเรอนหลงใหมอยถดไปดานหลง ยงสรางไมเสรจ

ลายเสนท 41 แสดงผงบรเวณและผงใตถนเรอนกรณศกษาท 8

111

ลายเสนท 42 แสดงผงเรอนกรณศกษาท 8

ผงพนและรปทรง เปนทรงหลงคาปนหยาทมสวนโคงคลายวงรผสมสเหลยม เนองจากหลงคาทาจากไมไผจงวางพาดชวงจนทนไมไผจากดงสนหลงคาเปนลกษณะทมศนยกลาง 2 ดง ทาใหเกดสวนโคงเลกนอย หลงคามงดวยใบตองตง ชายคาคลมตาเกอบถงพน ยกพนสงประมาณ 1-1.5 เมตร ผงเปนรปสเหลยมผนผา กวาง 4.5 เมตร ยาว 8.5 เมตร แบงพนทใชสอยออกเปน 2 สวน คอ สวนหองนอน ซง คนปกาเกอะญอ เรยก หองเตาไฟ ใชนอนและทาพธกรรม เปนหองรปสเหลยมผนผา ม 1 ประต เดนเขาจากโถง ตาแหนงเตาไฟอยบรเวณมมหองซงแตกตางจากลกษณะทวไป ทอยกลางหองจากการสมภาษณ ทราบความวา เพอเปนการสะดวกและเปนสดสวนในการนอนจงยายเตาไฟไปอยตรงมมหองและรวมพนทสาหรบนอนไวฝงเดยวกน โดยหนหวไปทางทศตะวนออก ภายในหองไมมหนาตางเลย ผนงจะม 2 แบบ คอเปนผนงไมไผซงอยทางทศตะวนตกและทาเปนชนเกบของดวย สวนทางดานหวนอนผนงเปนไมจรงประมาณ 6 นว ตชด สงประมาณ 1

112

เมตร ใชไฟฟาจากพลงงานแสงอาทตย มหลอดฟลออเรสเซนต 2 ดวง พนหองนอนเปนฟากไมไผ ปนอนดวยเสอ กางมง ไฟฟาเปนระบบพลงงานแสงอาทตยมหลอดไฟ 1 หลอด ใชมาประมาณ 3 ป

ลายเสนท 43 แสดงรปตดกรณศกษาท 8 ทมา : ภาพลายเสนโดย สวรชย สขเกษม กนยายน 2547

113

ลายเสนท 44 แสดงรายละเอยดเรอนคาขาย กรณศกษาท 8

114

ลายเสนท 45 แสดงทศนยภาพเรอนกรณศกษาท 8

ภาพท 31 แสดงทศนยภาพภายในเรอนกรณศกษาท 8

115

บทท 5

บทวเคราะห

1. การวเคราะหทางดานสถาปตยกรรม การวเคราะหการยายตาแหนงหมบาน

ในอดตไรหมนเวยนของชาวปกาเกอะญอมระยะเวลาในการหมนเวยน 12 -20 ปเลยทเดยว และตาแหนงหมบานกมการยายตาแหนง ตามทไรหมนเวยนประมาณ 3-5 ป ยาย 1 ครง แตกอยในบรเวณใกลๆ กบตาแหนงเดมในรศมประมาณ 3 กโลเมตร นอกจากนยงยายตาแหนงหมบานจากคาทานายและการตดสนใจของผนาเกยวกบพธกรรม เรยกวา ฮโข ใหเหตผลวา จะยายในกรณททาการเพาะปลกไดผลผลตไมด 2-3 ปตดกน หรอมการปวยไขเปนโรคระบาด รายละเอยดการศกษาการยายทตง ไมมความชดเจนเนองจากคาบอกเลาของชาวบานไดคาตอบทแตกตางหลากหลาย แมแตตาแหนงทเคยอยมากอนหนานกผานเวลามาเกอบชวอายคน หรอเคยไดยนจากคาบอกเลาของบรรพชนเทานน ในสวนของผงหมบานปจจบนไมมการยายตาแหนงมาเปนเวลามากกวา 50-80 ป มแนวโนมทจะมความถาวรมากขนเรอยๆ ฉะนนการเลอกทตงหมบาน จงมกอยบรเวณตรงกลางระหวางทไรหมนเวยนเพอความสะดวกตอการเดนทาง

แผนผงท 11 แสดงผงทตงหมบานกบไรหมนเวยน

116

การวเคราะหการวางผงบรเวณ การเปรยบเทยบลกษณะการวางผงบรเวณทง 3 หมบาน พบวามลกษณะทคลายคลงกนคอ

ทตงหมบานอยในหบเขาใกลกบแหลงนา ตงอยรวมกนเปนกลม ทงนสบเนองมาจากประเพณทปฏบตสบตอกนมา วาจะตองปลกสรางเรอนใหอยในฝงนาเดยวกนทงหมบาน ไมแยกกนอย 2 ฝงนาโดยหนหนาเขาหากน สวนมากเลอกอยฝงทลาดชน เพอเหลอสวนทราบไวใชเพาะปลกใหไดมากทสด จากประเพณปฏบตดงกลาวทาใหการสรางบานเรอนปกาเกอะญอ จาเปนตองเกาะกลมอยบนททมความลาดชนบรเวณเชงเขา โดยหลกการวางอาคารบานเรอนจะไมถอทศเปนหลกแตจะใชสภาพแวดลอมในทนนๆเปนตวกาหนดแนวอาคาร ดวยการปลกสรางเรอนไปตามแนวเดยวกนกบแนวความลาดชนของสภาพพนทภมประเทศ มรปแบบการขยายตวตางกน 3 ลกษณะ ไดแก

บานเซโดซา ซงเปนทมความลาดชนสง หมบานใชวธขยายออกไปทางยาวขนานไปกบความลาดชน ทาใหตองมการปรบระดบดนดวยวธ ตดและถม (Cut and Fill) เพอปรบใหบรเวณทมความลาดชนสงมความลาดชนนอยลง หรอปรบใหเปนแนวราบกอน เพอปลกสรางเรอนบนความลาดชนตามสภาพพนทได ทาใหสงเกตไดวากลมเรอนทบานเซโดซานนเกาะตามแนวเขาตางกน 3 ระดบตามความสงพนท

บานแมลานคา เปนกลมบานทมขนาดเลกมการขยายตวจากเรอนแมมาสเรอนลก-หลาน เปนลกษณะทขยายตวจากจดศนยกลาง ซงทตงมความลาดชนนอย ทาใหการวางอาคารเกาะกลมใกลชดกวาบานเซโดซา แตลกษณะอนๆ เชนการวางแนวอาคารกยงถอเอาความลาดชนเปนหลก

บานหวยหอย มลกษณะการขยายตวตามทลาดชนมากเปนแบบขยายตวตามแนวสงชนของพนท เรมจากกลมบานเดมจะอยบรเวณตรงกลางหมบานปจจบน แลวขยายขนสทสงเปนกลมบาน ปกาเกอะญอทเปลยนมานบถอศาสนาครสต บรเวณนเปนทตงโบสถถง 2 แหง สวนทขยายลงไปดานลางจะเปนกลมทนบถอศาสนาพทธและผ จากความลาดชนทตางกนมาก คลายกบการขยายตามแนวถนนและทางเดนเทามากกวา ทาใหมความสมพนธในกลมเรอนนอย

ทง 3 หมบานมความแตกตางกนในรปรางของพนทภมประเทศทตง ทาใหมลกษณะในการขยายหมบานตางกน ลกษณะการขยายตวกยงถอเอาตามแบบแผนดงเดมของชาวปกาเกอะญอทขยายจากเรอนพอแม มาเปนเรอนลก หลงจากลกแตงงานแลวประมาณ 1 ป การแตงงานเปนลกษณะทฝายชายตองยายมาอยบานฝายหญงเพอชวยพอแมฝายหญงทาไรหมนเวยน เมอครบ 1 ป จงแยกเรอนออกมาอยเองโดยพอแมจะแบงทไรหมนเวยนใหเปนมรดกใหทามาหากนกนตอไป อาจมบางกรณทฝายชายเปนลกคนเดยว จงตองใหฝายหญงเขามาอยบานของตนเพราะตองดแลพอแมนนเอง ลกษณะการขยายตวทเกดขน จงเปนรปแบบทประยกตจากการแยกเรอนจากเรอนพอแม ใหเขากบพนททมสภาพแวดลอมทตงทแตกตางกนไดในหลายรปแบบ

117

แผนผงท 12 แสดงผงภมประเทศและสภาพแวดลอมทตงหมบาน

การวเคราะหการวางแนวอาคารและตาแหนงทางขนเรอน จากการเปรยบเทยบการวางผงจากเรอนทงหมดทศกษา พบวาเรอนวางแนวจวไปตามแนวความลาดชนของพนท ไมมหลงใดเลยทวางขวางแนวลาดชนของภมประเทศทตงอย และไมไดคานงถงทศเปนหลก แตจะใหความสาคญกบความลาดชนของสภาพแวดลอมเดมมากกวา ทงนมเหตผลอย 2 ประการคอ 1.พนทดนทเปนทตงหมบานมความลาดชนสงมาก การปรบทดนในการปลกสรางทาไดยาก เหลอพนทในการปลกสรางบานเรอนมความกวางนอยมาก จงไมเหมาะทจะวางแนวอาคารยาวขวางเสนความลาดชน เพราะไมตองถมทและไมตองมเสาสงเกนไป 2.รปทรงอาคารมลกษณะเปนจวและมหลงคาคลมตามากๆ การวางแนวอาคารตามแนวลาดชนของทตง ยงชวยในการบงลมหนาวทพดเลยบมาตามชองเขา ทาใหลมพดตอเนองขนไปโดยไมฝนทศทางของลมทพดผานมากนก เพราะถาวางแนวเรอนขวางแนวความลาดชนจะทาใหลมสามารถพดเขาบานไดมาก ซงไมเหมาะสมตอการอยอาศยในพนททมอณหภมหนาวเยนเกอบทงป

118

ตาแหนงทางขนเรอน พบวามอย 2 ลกษณะ 1.ตาแหนงทางขนเรอนขนจากฝงแนวลาดชนลง พบรปแบบนทบานแมลานคาซงเปน

หมบานทมความลาดชนนอย ดานขางเรอนมลานทวางทเดนเชอมตอระหวางบานได แตจะใชวธเลอนชวงบนไดเขาไปอยชวงกลางเรอนไมไดอยดานขางเรอนเหมอนหมบานอนๆ

2.ตาแหนงทางขนเรอนขนฝงตรงกนขามกบดานทมความลาดชนลง เนองจากภมประเทศทมความลาดชนสงมากทาใหตองปลกเรอนในทแคบ และมความตางระดบกนมากระหวางบาน ทางเดนเชอมตอจงมกจะอยดานในซงมการปรบระดบดนแลว ทงนยงมประโยชนในการปองกนลมทพดเลยบมากบเชงเขาอกดวย ลกษณะนพบในหมบานเซโดซาและหมบานหวยหอย แตบานหวย-หอยมความแตกตางกนเลกนอย ในบรเวณกลมเรอนทปลกอยกลางหมบานมกไมคอยมการปรบระดบพนดนใหราบเรยบมากนก เพราะใชพนทใตถนนอยกวาบานเซโดซา ทาใหการขนเรอนใชบนไดเพยง 3 ขนเทานน ตางจากบานเซโดซาทตองปรบระดบดนใหเรยบเสมอกนกอน จงจะปลกเรอนและมการใชใตถนมากกวา ทงนยงมผลทาใหระดบการยกพนเรอนตางกนอกดวย พอจะสรปไดวาสภาพภมประเทศมอทธพลตอการปรบเปลยนรปแบบไดตางกน ทงนแมวา ชาวปกาเกอะญอจะมรปแบบบานเรอนทเปนแบบแผนคลายกน กยงสามารถปรบใหเหมาะสมกบสถานททตางกนได ไมไดจากดรปแบบไวอยางตายตว

แผนภาพท 2 แสดงภมประเทศและสภาพแวดลอมทตงหมบาน

119

นอกจากนยงมขอหามและความเชอในการวางเรอน คอ หามสรางเรอนบนจอมปลวก และ หามสรางเรอนทบเงาเพอนบานหรอเรอนอนๆ แมแตยงขาว คอกสตวกไมด เชอวาจะทาใหมโรคภยไขเจบ วเคราะหไดวาเปนการวางผงหมบานดวยวธกาหนดระยะหางจากเงาระหวางเรอน และชวยควบคมความหนาแนนของพนทหมบานดวย ชวยในการระบายอากาศ การระบายนาและมแสงสวางสองถงทกๆบาน รวมถงความปลอดภยจากแมลงทจะเขามากดทาลายบานเรอนอกดวย

การวเคราะหเปรยบเทยบทางสถาปตยกรรม

ตารางท 1 แสดงการวเคราะหเปรยบเทยบผงเรอนและรปตด

120

ตารางท 2 แสดงการวเคราะหเปรยบเทยบทวางทางสถาปตยกรรม

121

การวเคราะหผงพน จากการเปรยบเทยบผงพนเรอนปกาเกอะญอแบบดงเดม พบวาเรอนปกาเกอะญอมรปแบบ

ทชดเจนในการวางผงพน และในขณะเดยวกนกสามารถทจะปรบเปลยนรปแบบใหเหมาะสมกบความแตกตางของครวเรอนได สามารถจาแนกตามขนาดเรอนไดเปน 4 รปแบบ ดงน

1.เรอนปกาเกอะญอขนาดเลก เปนเรอนของครอบครวขนาดเลกทมผอาศย 2-4 คน อาจเปนเรอนทพงแยกตวมาจากเรอนพอแม พงแตงงานและมบตรคนแรก ตามความตองการเบองตนทอยกนสองสาม ภรรยา จะปลกสรางเรอนขนาดเลกทสด และใชทรพยากรและวสดกอสรางนอยๆกอนแลวคอยขยายขนาดไดตอไปเมอมความจาเปน

2.เรอนปกาเกอะญอขนาดกลาง เปนเรอนสาหรบครอบครวขนาดกลาง 4-6 คน เปนเรอนทขยายขนาดจากเรอนขนาดเลก เนองจากครอบครวมความจาเปนตองใชพนทมากขน เชนมลกหลายคนและลกๆเรมโตเปนหนมสาว เมอจะปลกสรางเรอนใหมจะขยายเรอนเดมใหใหญตามขนาดครอบครวของตน การขยายตวจะขยายไปตามแนวทางยาวตอจากเรอนเดม เชนการเพมชวงเสาในหองแมเตาไฟ หรอการตอเสาเลกเพมไปดานทายสดของเรอนเพอใหหองนอนยาวขน ทาใหมพนทในสวนนอนมากขนนนเอง ทงนการขยายพนเรอนสามารถทาไดเพราะแนวตงสามารถตอยาวเพมไปไดอก ทาใหวางพนฟากตามแนวเดมได ในกรณทยดขยายเรอนใหยาวเพมขนอก 1 ชวงเสา

3.เรอนปกาเกอะญอขนาดใหญ เปนเรอนสาหรบครอบครวปกาเกอะญอทมสมาชกเปนจานวนมาก ลกษณะการขยายขนาดตวเรอนจะขยายออกทงทางยาวและทางกวาง เชน เรอนกรณ ศกษาท 4 บานเซโดซา ไดขยายเรอนใหใหญมาก โดยขยายออกทงทางดานกวางและทางดานยาว โดยเพมชวงเสาดานขางเปนพนทสาหรบนอนและขยายดานหวนอนเปนหองยงขาว ทงนสบเนอง มาจากขอจากด คอ เนองจากไมสามารถแยกเรอนขยายออกไปเปนเรอนลกหลานได เพราะทตงของเรอนหลงนไมเอออานวยใหขยายได ถาจะแยกเรอนจะตองแยกไปอยในทไกลจากเดมมาก ไมสะดวกในการอยรวมกนเปนครอบครว จงใชวธการขยายเรอนใหกวางขนอกเปนเรอนขนาดใหญ

4.เรอนปกาเกอะญอในรปแบบอนๆ เปนเรอนทพบการปรบเปลยนในรปแบบทแตกตางออกไปจากแบบแผนทวไปคอการปรบเปลยนพนทภายใน เชน กรณศกษาท 7 บานหวยหอย เปนบานทเปลยนอาชพหลกจากการทาไรหมนเวยนมาเปนมคคเทศกนาเทยวใหแกนกทองเทยวชาวตาง -ชาต และสรางเรอนโฮมสเตยคกบเรอนปกาเกอะญอทอาศยอย ไดปรบเปลยนหองแมเตาไฟใหมพนทลดลง (พนทครอบครวลดลง) แตเพมพนทสวนรวมมากขนเพราะตองการพนทนอนสาหรบเพอนมคคเทศกมากขน ในการสารวจครงแรกเดอนกนยายนป 2548 และพบวามการปรบเปลยนพนทภายในเรอนโดยตดแมเตาไฟออก เหลอเปนหองเดยวโลงเชอมตอกนหมด วเคราะหสาเหตทแมเตาไฟทบานหวยหอยเรมลดความสาคญลงเปนผลสบเนองมาจาก ความเชอทเปลยนไป จากการ

122

นบถอผ เปลยนมานบถอศาสนาครสต ทาใหพธกรรมทเกยวเนองกบแมเตาไฟลดนอยลงจนไมมความจาเปนทจะตองใชแมเตาไฟในรปแบบดงเดม อกเหตผลหนงคอ มการใชงานทเปลยนแปลงไปจากเดม คอการหงตมในครวเรอนมการยายมาอยบรเวณหนาบานมากขน เพราะสะดวกในการทาอาหารและใกลพนทลางทาความสะอาด แมเตาไฟจงถกยายมาอยหนาบาน

แผนภาพท 3 แสดงการวเคราะหผงพน และลาดบการขยายขนาดเรอน

เรอนปกาเกอะญอมลกษณะเฉพาะในผงพน พบวามความคลายคลงกนอย 6 ประการคอ 1.ตาแหนงบนได เรอนปกาเกอะญอทกหลงทศกษาพบวาจะใหขนเรอนทางดานขางเรอน

หมายถงดานทเปนขอยาวทางดานขาง ในภาษาปกาเกอะญอเรยกวา โกรวพา และมขอหามขนเรอนทางขอสน (ทางหนาจว) ในภาษาปกาเกอะญอเรยกวา โกรวโหมวหรอโกรวพ (โกรวแปลวา ขอ ,พ หมายถง สน) ทางขนเรอนในทนหมายถงตาแหนงบนไดขนเรอนนนเอง นอกจากนนยงกาหนดใหขนดานหนาเรอนเยองมาทางมมหนาบาน เนองจากมขอหามไมใหขนเรอนตรงกลาง

2.การแบงพนทใชสอยในเรอน แบงได 3 สวนหลกๆ คอ ก.พนทบรเวณทางเขา ตาแหนงบนไดและชานบาน เปนพนททเชอมตอจากภายนอกเปน

จดทใชขนเรอน และใชพนทนในการเตรยมปรงอาหารลางจานชาม ลางผก ฯลฯ เรยกวาพนท

123

บรเวณนวา จานะโตะโข บางหลงจะตอชานออกไปเปนชานแดดใชตากขาวตากพรก เรยกวา โตะโข และมกจะตอเปนหงนาดม เรยกวา ทเตอหลอ เปนพนทสวนแรกในเรอนปกาเกอะญอ

ข.พนทเตนนงพกผอนเอนกประสงค เปนพนททตอมาจาก จานะโตะโข เรยกบรเวณนวา จอแกละป เปนพนทกงปดลอม ใชนอนพกกลางวน ตอนรบพดคยกบเพอนบานและผมาเยยมเยอน ใชเปนพนทรบประทานอาหารกรณมแขกมารวมรบประทานดวย และใชเปนพนทนอนของแขก กรณมานอนคางคน เปนพนททสวนใหญใชในเวลากลางวน

ค.พนทสวนตวเฉพาะของครอบครว เปนสวนพนทสวนตวใชในหลากหลายกจกรรม อนไดแก พนทสาหรบนอนหลบ ชาวปกาเกอะญอจะนอนกบพนดวยการปเสอและกนยงดวยการกางมง พนทสวนนอน เรยกวา เดอะป จะมสองสวนแยกกน เปนพนทของพอแมและพนทนอนของลกๆโดยมแมเตาไฟคนอยตรงกลาง มลกษณะเปนพนทเปนกระบะใสดนทลดระดบตาลงจากระดบพนปกตประมาณหนงฝามอ ในแมเตาไฟจะมหนสามกอนเรยงกนเปนรปคลายรปสามเหลยม เพอใชวางภาชนะหงตมอาหาร นอกจากการทาอาหารแลวยงใชแมเตาไฟในการใหความอบอนแกพนทภายในเรอนในสวนปดลอมนเพอเพมความอบอนในหนาหนาวในเวลากลางคนและใชประกอบการทาพธกรรมตามประเพณของปกาเกอะญอหลายอยาง แมเตาไฟในภาษาปกาเกอะญอ เรยกวา เพคลาปหรอพกคาป หรอแหมอหลอ(หมายถงบรเวณทาครว หรอครวทแยกออกมาจากเรอนดวย) จะอยฝงเดยวกบพนทนอนเสมอ และดานหวนอนจะเปนดานทมฝาไมไผสอบเอยงออกไปดานนอกจากพนถงหลงคาทคลมลงมาตา สวนพนทอกฝงหนงจะเปนพนททางเดนและเกบของโดยจะทาชนวางของยกจากพนหองประมาณ 2 ศอก เปนชนอยใตชายคายนออกไปดานนอกประมาณ 1 ศอก เรยกวา จะเดอขอ พนทบรเวณทโลงกลางหองนอกจากจะใชเปนทางเดนแลว ยงใชเปนพนทหงตมอาหารและใชเปนพนทรบประทานอาหารของครอบครว เรยกวา เหมโคหละ (กนขาว) และใชพนทบรเวณน ในการทาพธกรรมและพดคยรวมถงเลานทานปกาเกอะญอ เปนพนทสวนตวสาหรบคนในครอบครวและหมญาตเทานน 3.ตาแหนงทนอนและแมเตาไฟ พบวาจะอยดานเดยวกนเสมอ มกจะนอนทงสองขางของแมเตาไฟ แบงเปนพนทนอนสวนใน และพนทนอนสวนใกลประต โดยแยกกนเปนพนทนอนของพอแมแยกจากพนทสวนนอนของลกๆ ซงเรอนแตละหลงทสารวจสวนใหญ ทนอนพอแมมกอยฝงใกลกบประต สวนดานในจะเปนทนอนลก แตพบบางหลงทนอนสลบกน 4.ทศหวนอน พบวาชาวปกาเกอะญอจะหนหวนอนไปในทศทางทมความลาดชนตากวาทตงเรอนทงหมด เชนบานแมลานคา มขอปฏบตใหหนหวนอนไปทางนาแมลานคาซงเปนดานทลาดลงไปสนา แมวาเปนทศตะวนตกกไมถอ บานหวยหอยจากการสมภาษณชาวบานกใหคาตอบไมตรงกน บางหลงใหหนไปทางตะวนออก แตบางหลงกไมไดหนไปตามทศทางนน แตสงท

124

เหมอนกนคอ การหนหวนอนไปทางททตากวา สงเกตไดจากผนงดานทสอบเอยงออกซงเปนหวนอนของบานนนๆ จะอยดานทมความลาดตาลงนนเอง 5.รปแบบของทวาง พบวามความคลายคลงกนทงมตทางผงและมตทางรปตด มการเพมและขยาย โดยมแบบแผนทคลายกนทงชวงเสา และลกษณะการปดลอมของพนท 6.จานวนขนบนได พบวาชาวปกาเกอะญอใชบนไดเปนเลขค 3,5,7,9 ขน ตามความสงของเรอนและความลาดชนของพนทอกดวย นอกจากนยงพบความแตกตางเมอเปรยบเทยบระหวาง 3 หมบาน คอ 1.ตาแหนงบนได พบวาบานเซโดซาและบานหวยหอยมตาแหนงและทศทางเขาบานในลกษณะรวมกน คอ บนไดจะไมอยทางหวนอนจะอยฝงทเปนปลายเทาเสมอ แตทบานแมลานคาตาแหนงทางเขาบานและบนไดจะอยฝงเดยวกนกบทศหวนอน ซงเมอวเคราะหดผงเรอนประกอบกบภมประเทศและการสญจรแลว พบวารปแบบผงเรอนทบานแมลานคาจะยายตาแหนงบนไดมาอยในชวงกลางเปนพนทใตชายคา 1 ชวงเสา ตางจากบานเซโดซาและหวยหอยเปนการเพมพนทยนกอนเดนขนบนได มขอสงเกตวาผงพนของเรอนสอดคลองกบคานยมทปรากฏในผงหนา 118 2.รปแบบการขยายเรอน มทงความคลายกนและแตกตางกน สวนมากจะขยายขนาดเรอนไปทางดานยาวดวยการเพมชวงเสา หรอการเพมความกวางของชวงเสา แตทบานเซโดซาจะใชวธขยายไปทงสองขางซงแตกตางจากบานแมลานคาและบานหวยหอย ทาใหรปทรงของเรอนมหลงคาคลมตาลงมาถงพนเรอนและเรอนมขนาดทใหญขน การปรบเปลยนรปแบบของผงเรอน ยงเกยวเนองกบขนาดทดนทถอครองอยและฐานะอกดวย เชนชาวบานแมลานคามพนททสามารถขยายเรอนไดอกเนองจากเปนหมบานขนาดเลก และมความสมพนธกนแบบเครอญาตทงหมด การแยกเรอนตามประเพณปกาเกอะญอจงยงคงอยเชนเดม สวนชาวบานบานเซโดซาซงมพนทดนจากด ไมสามารถขยายเรอนดวยวธการแยกเรอนใหมไดอก จงมความจาเปนตองขยายขนาดจากผงเรอนเดมใหมขนาดทใหญขน นอกจากนวถชวตทเปลยนไปกมผลตอรปแบบของผงเรอนปกาเกอะญอ ดงเชนทบานหวยหอย พบวาเรอนทมอาชพใหม เปลยนจากการทาไรหมนเวยน มาเปนมคคเทศกเปนอาชพหลก กไดปรบเรอนใหอยคกบเรอนโฮมสเตย โดยลดพนทของครอบครวนอยลงจนบางหลงกไมมหองแมเตาไฟอก เพราะตองการพนทพกผอนสาหรบเพอนมคคเทศกทตองมาพกดวย และพธกรรมตางๆกปฏบตนอยลงจนไมมความจาเปนตองใชพนทแมเตาไฟอกตอไป ทงนไดสรปผงเรอนและชอเรยกพนทตางๆตามภาษาปกาเกอะญอทเปรยบเทยบแลวทง 3 หมบาน ไวดงแผนผงท 12 พบวามการออกเสยงตางกนเพยงเลกนอยและชอเรยกดานโครงสรางในแผนผงท 13 รายละเอยดแมเตาไฟและเครองรางซงอยในหนา 126

125

แผนผงท 13 แสดงลกษณะการใชพนทในผงพนและชอเรยกในภาษาปกาเกอะญอ

แผนผงท 14 แสดงผงโครงสรางเรอนและชอเรยกในภาษาปกาเกอะญอ

126

ภาพท 32 แสดงองคประกอบของแมเตาไฟและชอเรยกในภาษาปกาเกอะญอ

ภาพท 33 แสดงเครองรางแบบตางๆทอยบรเวณเหนอประตทางเขาหองแมเตาไฟ

127

การวเคราะหทวางและรปทรง เปนการวเคราะหเปรยบเทยบทวางทางสถาปตยกรรม (Space) ในมตของผงพน และมต

ทางรปตด เพอเปรยบเทยบความเหมอนและความแตกตางในเรองทวาง โดยถอดรายละเอยดออกไปเหลอเพยงกรอบทวางตามชวงเสาเทานน และไดแยกสตามประเภทของทวาง คอ สดา เปนทวางภายในทปดลอม (Enclosed Space) สเทาเขม เปนทวางภายในลกษณะกงปดลอม และสเทาออน เปนทวางภายในทเชอมตอกบทวางภายนอก ทาใหเหนปรมาตรในผงพนและรปตดไดชดเจนมากยงขน จากการเปรยบเทยบพบวาการแบงทวางภายในเรอนปกาเกอะญอทงหมดมแบบแผนคลายกน ตามลาดบของผงพน จานวนชวงเสาและขนาดของชวงเสาสามารถจาแนกขนาดเรอนไดเปนเรอนขนาดเลก เรอนขนาดกลางและเรอนขนาดใหญ มเพยงบางหลงทมความแตกตางออกไป และในมตของรปตด การเชอมตอของทวางกมลาดบทคลายกน รวมถงตาแหนงของชวงเสาทมแมเตาไฟอยดวย สรปไดวาทวางในเรอนปกาเกอะญอมแบบแผนและมความชดเจนในรปแบบการปลกสรางและการลอมทวางในการอยอาศย แมวารปรางและวสดจะตางกนไปบาง ตามความแตกตางของวสดและภมศาสตรทตง แตรปแบบของทวางในเรอนปกาเกอะญอกมความคลายกน และเปนรปแบบทมลาดบการขยายและปรบตวอยางมแบบแผน

แผนภาพท 4 แสดงการวเคราะหทวางมตทางผงพน

128

แผนภาพท 5 แสดงการวเคราะหทวางมตทางรปตดแนวขวาง

แผนภาพท 6 แสดงการวเคราะหทวางมตทางรปตดแนวยาว

129

การวเคราะหขนาดและสดสวน

แผนภาพท 7 แสดงการวเคราะหขนาดและสดสวนเรอนปกาเกอะญอ จากการวเคราะหเปรยบเทยบขนาดและสดสวนเรอนพบวา การเกบขอมลภาคสนาม ผวจยใชตลบเมตรในการวดระยะขนาดความกวาง ความยาว และความสงตางๆ ของตวเรอน ในระบบเมตรก การวดเชนนมขอสงเกตวา มกจะวดไดระยะทไมลงตว มกจะมเศษทไมทราบแนชดวาทาไมชาวบานจงไมวดขนาดใหไดตวเลขทลงตว (เหมอนทสถาปนกมกใชตวเลขทลงตวในการเขยนแบบเพอสะดวกในการกอสรางและตามระยะวสดทลงตวพอด) หลงจากทไดสมภาษณ พะต กะยาพอ พลลประยร ชาวบานปกาเกอะญอทบานแมลานคาไดอธบายวธคดและหลกการวดขนาดและสดสวนเรอนปกาเกอะญอวา เรอนปกาเกอะญอใชขนาดวดเปนระบบวดโดยใชศอก เชนขอยาว 7 ศอก เสายาว 8 ศอก เสาจอง 11-12 ศอก เปนตน การวดดวยศอกนใชศอกของผปลกสรางเรอนเปนตววด ซงสวนใหญผปลกสรางกคอเจาของเรอนผทจะอย

130

อาศยในเรอนหลงนนเอง เพราะผชายชาวปกาเกอะญอไมวาจะเปนคนแกหรอคนหนมกมความรความสามารถในการปลกสรางเรอนทกคน พอจะตงเปนขอสงเกตไดวาบานเรอนปกาเกอะญอใชระบบวดทสมพนธกบรางกายมนษย (Human Scale) มสดสวนทเหมาะสมตามขนาดของมนษยผอาศยอยภายใน เปนเหตเปนผลในขอสงสยเบองตนวาการเกบขอมลมกจะไดตวเลขทไมลงตว เมอไดเปลยนตวเลขขนาดตางๆของเรอนเปนตวเลขในขนาดศอก โดยประมาณจากความยาวศอก 1 ศอก ประมาณ 40-45 ซม. เปรยบเทยบตวเลขแลวสามารถถอดรหสตวเลขจากการเกบขอมลมาอยในระบบรางกายมนษย จะไดสดสวนตามแผนภาพท 7 ซงแสดงการวเคราะหขนาดและสดสวนเรอนปกาเกอะญอ และในสดสวนเหลาน ยงสามารถปรบเปลยนใหเหมาะสมตามขนาดของครอบครวและจานวนผอาศยโดยเพมขนาดความกวางยาวในชวงเสาไดตามความตองการ

การวเคราะหลาดบการวางเสาเรอนตามประเพณปฏบต

แผนภาพท 8 แสดงการวเคราะหลาดบการวางเสาตามประเพณปฏบตเรอนปกาเกอะญอ

131

นอกจากนในการปลกสรางเรอนยงมลาดบการตงเสาเรอนเปนแบบแผนทปฏบตเหมอนกนทง 3 หมบาน โดยเสาหลกจะเปนเสาตรงกลางบานสามตน เรยกตามภาษาปกาเกอะญอวา ยดอโจะ ถอเปนเสาเอกมความสงประมาณ 11-12 ศอก เปนเสากลางทตองรบนาหนกมากทสด ถดมาจะมลาดบการตงเสาดานขางเรยงไปตามลาดบ เรยกตามภาษาปกาเกอะญอวา ยถ มความสงประมาณ 8-9 ศอก เสาดานหนาและดานหลงเรอนมขนาดเลกลง เรยกตามภาษาปกาเกอะญอวา ยถตากาเปาะ แบงไดสองลกษณะคอ เรอนแบบ 15 เสา และเรอนแบบ 18 เสา หากจะมเสาเพมออกไปอก 2 ขางและดานหลงกเวยนไปทละเสาเรยงวนเปนรปเกลยวออกจากศนยกลางคลายขดหอย เชนเรอนกรณศกษาทบานเซโดซามเสาถง 21 เสาเลยทเดยว

การวเคราะหการขยายเรอน

แผนภาพท 9 แสดงการวเคราะหลาดบการขยายตวของเรอนในรปแบบตางๆ

132

นอกจากการเพมสดสวนเรอนและจานวนชวงเสาทขยายไดตามขนาดครอบครวแลว พบวาการขยายเรอนจากเรอนดงเดมไปสลกษณะเรอนแบบผสมผสานกมรปแบบทพอจะลาดบไดดงแผนภาพท 10 มรายละเอยดแยกได 6 ประเภทดงน

1.เรอนดงเดม เปนเรอนเดยวมกจะมทวางเปนลานทงดานหนาและดานหลง 2.การปลกเรอนใหมคกบเรอนดงเดม โดยปลกแยกเปนอกหลงหนง ตอในแนวแกน

เดยวกน และเวนทวางระหวางเรอนทงสองเปนลานเชอม ถอวาเรอนดงเดมเปนเรอนหลก เรอนใหมเปนเรอนรอง พบไดสองลกษณะคอ แบบหนหนาเขาหาลานเดยวกน หรอเรอนใหมปลกตอเรอนดงเดมอยดานหลงบาน เหตทแตกตางกนเนองจากสภาพทดนทมอยแตละบานตางกนนนเอง

3.เรอนใหมคกบเรอนดงเดม แตปลกตากวาหรอสงกวาเรอนดงเดม เปนเหตผลในดานพนทซงไมสามารถขยายทางยาวไปตามความลาดชนไดจงตองปลกคแบบตางระดบกน

4.เรอนใหมปลกตดกบเรอนดงเดม โดยไมเวนทวางตรงกลาง แตแยกบนไดทางเขาจากกน 5.เรอนใหมปลกซอนเรอนดงเดมโดยซอนจว 2-3 ชน ตอเนองเปนเรอนหลงเดยว วสดเรอน

มความแตกตางกนชดเจน มกจะปรบทางเขาออกและตาแหนงบนไดอยตรงกลาง 6.เรอนเกาและเรอนใหมปลกตดกนแบบไขวแกน แบบนพบนอยมาก เปนเหตผลทางดาน

พนทเฉพาะของเรอนนนและมการปรบเปลยนอยางตอเนองมาจนแตกตางไปจากรปแบบทวไป การขยายเรอนในลกษณะดงกลาวเรมพบมากขนเรอยๆ จากการสมภาษณพบวาชาวปกา-

เกอะญอมคานยมทตองการเรอนใหมปลกคเรอนปกาเกอะญอดวย แตสวนใหญยงใหความสาคญกบเรอนดงเดม เนองจากยงมวถชวตทเกยวเนองกบพธกรรมตางๆทยงดาเนนอยตลอดมา มเพยงบางหลงทเปลยนรปแบบวถชวตการอยอาศยไปโดยสนเชง ทาใหสงผลมายงเรอนทอาศยดวย

ภาพท 34 แสดงทศนยภาพเรอนจากการขยายตวแบบตางๆ

133

2. การวเคราะหวสด เทคนคการปลกสราง และการหมนเวยนวสด แยกพจารณาองคประกอบของเรอนปกาเกอะญอตามรปรางและความแตกตางของวสดได

3 สวน คอสวนหว สวนตว สวนฐาน (ดชอเรยกตามรายละเอยดหนา 125) มดงตอไปน 1.องคประกอบเรอนและวสดชวงหว หมายถงองคประกอบเรอนทอยชวงบน เหนอหวเสาทงหมด ประกอบดวย โครงสรางหลงคา ขอ แป อเส อกไก จนทน จนทนถวงนาหนก ชาวบานเรยกหนองหนก (ทะกวากวอ) และวสดมงหลงคา ในองคประกอบสวนนใชวสดจากธรรมชาตแบงได 2 ประเภท คอ สวนแรกในสวนของโครงสรางหลงคาทงหมด ใชไมไผขนาดเลกเสนผาศนยกลางนอยกวา 5 ซม. ผกยดกนดวยตอกไมไผเปนโครง มอายวสดประมาณ 3-5 ป จงจะทาการเปลยนซอมแซมโครงหลงคา 1 ครง ตามสภาพของเรอนแตละหลงซงบางหลงกมอายวสดยาวนานกวานนมากประมาณ 10 ปกยงมสภาพทสมบรณด โดยเฉพาะอยางยงชวงโครงสรางหลงคาบรเวณหองแมเตาไฟจะมความแขงแรงเปนพเศษ สาเหตทเปนเชนนนเพราะวาบรเวณแมเตาไฟจะมควนไฟทเกดจากการทาอาหารลอยมาจบเปนเขมาบรเวณโครงหลงคาและวสดมงหลงคาบรเวณนนเสมอ จนเปนสดาเขม ทาใหมความคงทนสงกวาไมใหมทมดปลวกชอบกดกน ทาใหโครงหลงคาชวงหองแมเตาไฟมรอบหมนเวยนการเปลยนวสดทยาวนานกวา โครงหลงคาในชวงบรเวณสวนหนาบานทมอายวสด 3-5 ป สวนทสอง คอ วสดมงหลงคาใชวสดทแตกตางกน ตามประเภทของพนธพชทอยใกลกบหมบาน แบงตามหมบานได 3 ประเภทคอ บานเซโดซามหญาคาอยเปนจานวนมากบรเวณใกลกบไรหมนเวยน ชาวบานในหมบานจงมงหลงคาบานดวยหญาคาทเกบจากทใกลกบไรหมนเวยน ในชวงเกบเกยวนนเอง (ชวงเดอนกมภาพนธถงเดอนมนาคมของทกป) บานแมลานคาพบวสดมงหลงคา 2 ประเภท คอหลงคาใบกอ เปนพชทขนตามเขาตามดอย และหลงคาใบหวาย ซงเปนพชทขนอยตามลานาแมลานคานนเอง ทงสองชนดเปนพชทมอยมากในพนท ชาวบานจงนามาพบเปนตบ เมอพบมดกบแกนไมยาวเปนแถว 1 แถวมหนวยเรยกวา “ไพ” 1 ไพ ยาวประมาณ 1 วา และทบานหวยหอยชาวบานใชใบจากตนตง เรยกวาใบตง หรอใบตองตง ใชใบแหงทรวงหลนมาเองตามธรรมชาต ใบตนตงจะรวงในชวงเดอนมนาคมของทกป ซงเปนชวงหลงการเกบเกยว ชาวบานปกา-เกอะญอจะเกบใบตองตงมาพบสานดวยตอกไมไผ (เปนการเหลาผวเนอไมไผเปนเสนบางๆ บางนอยกวา 1 มลลเมตร กวางประมาณ 3-5 ซม. แชนาเพอใหเกดความเหนยวไมขาดงาย ใชผกมด วสดตางๆได ตอก1 เสนจะยาวประมาณ 1-2 ศอก แลวแตจดประสงคการใชงาน) ทบานหวยหอยกใชวธมดใบตองตงตดกบไมขนาดเลกยาวประมาณ 1 วา เรยกวา 1 ไพ เชนกน ชาวบานทง 3 หมบานจะเตรยมไพหลงคาไวเปลยนหลงคาในชวงเดอนพฤษภาคมของทกป ซงเปนชวงตนฤดฝน จงตองซอมแซมหลงคาในสวนทรว ดวยการเปลยนเฉพาะจดทเสยหายเทานน (ไมไดเปลยนทงหลง)

134

สวนมากจะเปลยนชวงหนาบาน ชวงกลางเรอนบรเวณหองเตาไฟจะมอายยาวนานกวามากประมาณ 5-10 ป เพราะเขมาควนในหองเตาไฟ ทาใหอายวสดมงหลงคามอายยาวนานขน คงทนตอสภาพ -แวดลอม

2.องคประกอบเรอนและวสดชวงตว หมายถงองคประกอบชวงกลางเรอน อนประกอบไปดวย ฝาเรอนดานประต ฝาเรอนดานหวนอน ฝาผนงเรอนดานหลง และฝาเรอนทมชนวางของดานปลายเทา รวมไปถงประตและแมเตาไฟดวย วสดทใชเปนวสดจากไมไผทงหมดแตเปนไมไผทมขนาดใหญกวาโครงหลงคา มเสนผาศนยกลางประมาณ 10 ซม. ขนไป นามาผาครงแลวทบใหเปนแผน เรยกไมไผทถกทบเปนแผนตดกนวา “ฟาก” ฟากไมไผนใชประโยชนได 2 สวนคอ ใชทาฝาเรอน และใชทาพนเรอน ชาวบานจะผกยดดวยตอกไมไผตามรอยแตกของไมไผ กบวสดทเปนโครงสรางฝาผนงและโครงพน มอายการใชงาน 5 ปโดยประมาณ ขนอยกบอายของไผทนามาใช ถาไผอายมากจะทนกวาไผอายนอย การปพนจะวางผวดานนอกของไมไผขน เพราะผวไมดานนอกจะมความเรยบ ไมมเสยนไม เมอผานการใชงานนง นอน รวมถงการขดถ ผวไมไผจะมความมน เรยบ แลดสะอาดมาก สวนผวดานในของไมไผ จะมเสยนและไมแขงแรง ปลวกมอดจะกดกนได ฝาเรอนกใชผวดานนอกของไมไผไวดานนอกเรอน เพราะตองสมผสกบอากาศทแตกตางกน ทง ฝน แดด และความชน ในสวนโครงเคราจะใชไมไผขนาดเสนผาศนยกลาง 5 ซม. ทาโครงเคราฝาเรอน ประตและแมเตาไฟ

3.องคประกอบเรอนและวสดชวงฐาน หมายถงโครงสรางและองคประกอบเรอนในสวนชวงลางของเรอนอนประกอบดวย โครงสรางพนในสวนตางๆของเรอน พนหองแมเตาไฟ พนเรอนสวนโถงเอนกประสงค การเปลยนระดบในชวงพนเรอนชวงชานหนาบาน และโครงสรางพนแม-เตาไฟ รวมไปถงบนไดและเสาเรอนดวย วสดในสวนนแยกได 2 ประเภทคอ องคประกอบทใชวสดเปนไมไผขนาดเลก คอ ตงพนทผกตดกบพนฟากไมไผ ในสวนของคานและเสานนมกจะใชไมเนอ-แขงทมความแขงแรงกวา ขนาดไมทนามาทาคานใชไมขนาดเสนผาศนยกลางประมาณ 5-10 ซม. ยาวประมาณ 6-7 ศอก และไมทนามาทาเสาเรอนนนเปนไมทมขนาดใหญเสนผาศนยกลางระหวาง 15-20 ซม.ยาวประมาณ 8-12 ศอก ไมในสวนฐานนจะมอายยาวนานกวาสวนประกอบอนๆ เพราะมความแขงแรงคงทนกวาไมไผ เปนไมทตดมาจากปาใชสอยของชมชน การตดไมจะตองผานการประชมและไดรบความเหนชอบจากคณะกรรมการหมบานกอน เพอบอกเหตผล ระบจานวนและความตองการกอนนาไปสรางบานเพออยอาศย ชาวบานจะใชไมในปาใชสอยอยางประหยดและรคณคา และไมใหญยงถอเปนมรดกตกทอดจากรนสรนได ในสวนอนๆเชน บนไดขนเรอนพบไดทงไมไผและไมเนอแขง เรยกบนไดวา “ควอ” ตวบนไดเรยก “ควอเตอ” ซบนไดเรยก “ควอซวา”จานวนขนบนไดหรอซบนไดตองเปนเลขค 3-5-7-9 ขน ตามความสงของพนเรอนกบระดบพนดน

135

ภาพท 35 แสดงการเปรยบเทยบโครงสรางเรอนปกาเกอะญอทง 3 สวน

136

ภาพท 36 แสดงกอไผบรเวณหมบานปกาเกอะญอ

การวเคราะหการเลอกไมสาหรบทาเสาเรอน การเลอกตนไมทนามาใชทาเสาเรอนมขอหามอย การเลอกเสาเรอน ชาวปกาเกอะญอใชไมในการปลกสรางบานเรอนโดยใชไมจากปาใชสอย โดยผทจะนาไมไปใชตองผานการประชมจากคณะกรรมการหมบานกอน วามความจาเปนอยางไรและจะนาไมไปใชในปรมาณเทาได จงจะเหมาะสมพอดตามความตองการ ซงวธการจดการดงกลาวเปนขอตกลงทปฏบตสบเนองมาตงแตสมยบรรพบรษเปนวธททาใหใชทรพยากรปาอยางเหมาะสม มขอหามในการเลอกเสาเรอนดงน หามเลอกไมทแตกออกเปนสองตน หามเลอกไมทมกงพาดกน หามเลอกไมทลาตนคดงอ และหามเลอกไมทมกงแขนงมาก หามเลอกตนทมไมเถาววลพนอย ใหเลอกไมทมลาตนตงตรง เนองจากตองการไมทมความแขงแรงตลอดทงตน

แผนภาพท 10 แสดงการวเคราะหการเลอกไมทเอามาทาเสาเรอนปกาเกอะญอ

137

แรงงานในการปลกสรางและพธกรรม การปลกสรางเรอนปกาเกอะญอ 1 หลงใชเวลาเพยง 1-2 วนเทานน เพราะใชการลงแรงชวยกนในเครอญาตและเพอนบานในหมบานประมาณ 10-20 คนเทานน กอนการปลกสรางเรอนในชวงเชา เจาบานจะทาพธ “ไหวเทาทงส” บอกเจาทเจาดนวาจะสรางเรอนเพออยอาศย ขอใหอยแลวไมเจบปวยอยดมสข โดยตงเสาสงประมาณ1ม. ชวงบนมไมรปกากบาตรผกตดอยแยกเปน 4 ทศ และมกระทงทาจากหยวกกลวยเปนรปสเหลยมจตรสวางอยปลายไมทง 4 ทศ และวางบนปลายเสาอก 1 รวมเปน 5 กระทง ในกระทงใส ขาว บหร หมาก เมยง เปนการบชากอนสรางเรอน เมอสรางเสรจแลวชวงเยนเจาบานจะฆาไกเพอทาอาหารเลยงเพอนบานและญาตทมาชวยสรางเรอน อก 1 อาทตยจะทาพธกรรมขนบานใหมจดเฉพาะครอบครว เรยกตามภาษาปกาเกอะญอวา “ทอเกเดอ” ดวยการเอานามารดเทาผอาศยในเรอนทกคนเพอใหอยในบานรมเยนเหมอนนา ไมใหมโรครายและมพธยกดนมาไวในเรอน ใหหวหนาครอบครวขดกอนแลวจงใหคนในครอบครวชวยกนขดนอกจากดนแลวยงมหน 3 กอนและพรก 3 ลก ในระหวางทาพธกรรมถากอนหนแตกถอวาไมด ตองทาพธกรรมใหมอกครง เชอวาผอยอาศยโดนอาคมทาใหกอนหนแตก จากการวเคราะหในดานวสด การปลกสรางเรอนและการหมนเวยนวสดเรอน พบวา เรอนปกาเกอะญอแบบดงเดม ใชวสดจากพชพนธทมอยในธรรมชาตรอบๆพนทหมบานมาปลกสรางบานเรอน ปลกสรางดวยแรงงานคนเพยง 10-20 คนเทานน โดยใชมดคนละ1 ดามเสรจภายในระยะเวลาเพยง 1-2 วนเทานน กอนการปลกสรางเจาของเรอนจะเตรยมวสดตางๆไวกอนแลว ใชเวลาเตรยมประมาณ 1-2 อาทตย และพบวามการเปลยนและหมนเวยนซอมแซมวสดไดตามรอบปของวสดและตามชวงเวลาของฤดกาลทเหมาะสม โดยคานงถงการใชทรพยากรอยางคมคาทสดและมการหมนเวยนวสดเมอมการยายเรอนหรอการยกวสดใหเปนมรดกจากพอแมสลก ในการปลกเรอนใหมหลงแตงงานอกดวย นอกจากนสวนทมการผพงเมอเปลยนวสดใหมแลว กสามารถนาไปเปนฝนใชเปนเชอเพลงในการทาอาหารและใหความอบอนในเรอนปกาเกอะญอไดอกดวย

ภาพท 37 แสดงวสดมงหลงคาเรอนปกาเกอะญอทง 3 ประเภท

138

ภาพท 38 แสดงใบหวาย ทบานแมลานคา อาเภอสะเมง

ภาพท 39 แสดงใบตองตง ทบานหวยหอย อาเภอแมวาง

139

3. การวเคราะหเปรยบเทยบเรอนปกาเกอะญอกบลกษณะเฉพาะของไรหมนเวยน แบงเปนหวขอทมความคลายกนอยดงน

1.เปนระบบทคลอยตามธรรมชาต เคารพธรรมชาต 2.มระยะเวลาในการหมนเวยนใชทรพยากรธรรมชาต และมการปลอยใหมเวลาพกฟนตวโดยธรรมชาต สมพนธกบอายของพชพนธและฤดกาล มการจดการทมดเพอใหยงยนมใชตลอดไป 3.ใชเทคนคและวธการทเรยบงายเขาใจธรรมชาต เปนภมปญญาความรชาวบาน 4.ใชแรงงานจากมนษยทงหมด ดวยการลงแขกชวยเหลอกนในหมเครอญาตและเพอนบาน 5.ใชทรพยากรอยางคมคาทสด ประหยดและไมมวสดเหลอทไรประโยชนเลย ตารางท 3 แสดงการวเคราะหเปรยบเทยบเรอนปกาเกอะญอกบลกษณะเฉพาะของไรหมนเวยน

ไรหมนเวยน เรอนปกาเกอะญอแบบดงเดม 1.เปนระบบทคลอยตาม ธรรมชาต เคารพธรรมชาต

-เรยนรดนทเหมาะแกการเพาะปลกวาใชได 1 ป ไมใชซาเพราะดนจะตาย -ตดไมในไรหมนเวยนเหลอตอสง 1 ม.เพอใหแตกยอดเตบโตเปนปาไดอก

-เรยนรพชพนธเปลยนมาเปนวสดปลกสราง โดยเฉพาะไผ ซงมมากในพนท สามารถหมนเวยนเตบโตทดแทนกนได นามาใชกบทกสวนของเรอน

2.มระยะเวลาในการหมนเวยนใชทรพยากรธรรมชาต

-ไรหมนเวยน ทงไรเปนไรเหลา พกฟน 7-8 ป จงกลบมาทาไรอกครงในทเดม

-ปลอยใหไผเตบโตขนแทนไผทตดไป -ปลอยใหหญาคา ตนตง ใบหวายเตบโตตามธรรมชาต เกบใชปละครง

3.ใชเทคนคและวธการทเรยบงายเขาใจธรรมชาต

-เทคนคการเผาไรเปนการปรบผวดนใหมธาตอาหารเหมาะแกการเพาะปลก -ปลกขาวไรดวยการหยอดขาวลงหลม ไมพลกหนาดน ไมผนนา

-ใชมดเหลาไมไผ เปนตอกใชผกมด -ผาครงไมไผแลวทบเปนฟาก พน ฝา -ตดไมทาเรอนดวยมดเพยง 1 ดามดวยภมปญญา

4.ใชแรงงานจากมนษยทงหมด

-ลงแขกชวยเหลอกน ตงแตถางไร ทาแนวกนไฟ เผาไร จนถงเกบเกยว

-ลงแขกชวยกนสรางบานเรอนในเวลา 1-2 วน ดวยแรงงานคน 10-20 คนเทานน

5.ใชทรพยากรอยางคมคาทสด

-ถางไรใชพนทปาเทาทจาเปนตอจานวนคนในครอบครว ใหไดขาวพอกนในรอบ 1 ป

-ตดไมมาสรางเรอนเทาทตองใช ใชไมใหญทาเสา 9-12 ตน ไผลาใหญ 20 ลา ไผลาเลก 40-50 ลา เกบหญาคามาทาหลงคาเทาทจาเปน

140

บทท 6

บทสรป

1. ตอบคาถามการวจยและขอคนพบทสาคญ คาถามท 1 ภมปญญาในการปลกสรางบานเรอนพนถนของชาวเขากระเหรยงปกาเกอะญอ

เปนอยางไร และมความสมพนธกบระบบนเวศในบรบททตงอยางไร บานเรอนชาวเขากะเหรยงปกาเกอะญอในปจจบน แบงออกได 3 ประเภทตามลกษณะกายภาพภายนอก แบบแรกคอเรอนปกาเกอะญอแบบดงเดม แบบทสองคอเรอนปกาเกอะญอแบบผสมผสาน และแบบทสามคอเรอนแบบสมยใหม การศกษาวจยในครงนมงศกษาทเรอนปกาเกอะญอรปแบบดงเดม พบวาเรอนปกาเกอะญอแบบดงเดมมลกษณะเฉพาะทชดเจน คอ มแบบแผนในการสรางทงในดานรปทรง สดสวนและผงพน และมความสอดคลองเหมาะสมกบวถชวตความเปนอยของชาวบานปกาเกอะญอ และเหมาะสมกบสภาพแวดลอมในดานภมประเทศและภมอากาศ รวมไปถงวสดในการสรางบานเรอนทอาศยซงคดเลอกวสดจากปาจากธรรมชาตรอบตว กลนกรองคดเลอกมาใชอยางเหมาะสม สบเนองมาจากความเขาใจในบรบทสภาพแวดลอมในปา ชาวบานรจกพชพนธตางๆในระบบนเวศคดคนนามาแปรเปลยนสภาพจนมาเปนเรอน 1 หลง ดวยวธการทเรยบงายดวยอปกรณคอ มดเพยง 1 ดาม เปนภมปญญาททรงคณคาสบทอดผานคนหลายรนดวยวธการทางวฒนธรรม ผานขอปฏบต ขอหามและความเชอ สงเหลานคอ โลกทศน (World View) หรอจกรวาลวทยาในแบบของชาวบานปกาเกอะญอ ในดานกายภาพบานเรอนปกาเกอะญอในดานความสมพนธอยางเปนเหตเปนผล สามารถแยกไดได 2 สวน คอ สวนแรก รปทรงเรอนปกาเกอะญอเปนการพฒนารปทรงใหสอดคลองสมพนธกบ ภมนเวศในวฒนธรรม คอ สมพนธกบภมประเทศทมความลาดชนของขนเขาดวยการวางแนวเรอน ตามความลาดชน สมพนธกบภมอากาศในการปองกนลมหนาวดวยการคลมชายคาตา และใชฝาสอบเอยง เพอไมใหลมพดเขาเรอนได และสมพนธกบพชพนธ มความเขาใจตอการเลอกพชพนธและการหมนเวยนวสดปลกสรางบานเรอนใหสมพนธกบฤดกาล ชวงเวลาและอายของพชพนธ สวนทสองคอ ผงพนของเรอนปกาเกอะญอสะทอนใหเหนความสมพนธกบวถ-ชวตภายใตวฒนธรรมไรหมนเวยน ในดานการประกอบพธกรรม ความเชอและการใชชวตประจาวน สรปไดวา “ผงพน(ตาม)วถชวตและรปทรง(ตาม)ระบบนเวศวทยาวฒนธรรม” (Planning Follow Ways

141

of Life & Form Follow Cultural Ecology) เปนผลสะทอนระหวางกน ซงรวมแลวคอ “บานเรอนปกาเกอะญอสมพนธโดยตรงกบระบบภมนเวศวฒนธรรมไรหมนเวยน” นนเอง

คาถามท 2 บานเรอนพนถนของชาวเขากระเหรยงปกาเกอะญอ มแนวคดทสอดคลองกบ การพยายามดแลทรพยากรและรกษาปา เชนเดยวกบการทาไรหมนเวยนหรอไม เรอนปกาเกอะญอแบบดงเดมมความสมพนธกบปา มลกษณะทเออเฟอเกอกลกน และมการใชทรพยากรอยางคมคามประสทธภาพ สรปไดจากเหตผล 3 ประการ ดงน 1.มปรมาณการใชทรพยากรนอยมาก เมอเทยบพนทใชสอยภายในเรอน เปนสดสวนตอคน พบวา 1 ครอบครว ใชพนทประมาณ 20-30 ตร.ม.เทานน โดยเฉลยตอคนใชพนทอยระหวาง 5-15 ตร.ม. ถอเปนสดสวนการใชพนททนอยมาก และเมอเทยบออกมาเปนวสด พบวาเรอน 1 หลงใชไมอย 3 ประเภท คอ ไมใหญ เปนไมเนอแขงใชทาเสาเรอน ขนาดเสนผาศนยกลางประมาณ 15-20 ซม. ใชประมาณ 9-12 ตน เสาเลกใชไมขนาดเลกลงกวานน ประมาณ 6 ตน ไมไผใหญขนาดเสนผาศนยกลางประมาณ 10 ซม. ใชทาพนฟากและฝาผนง ประมาณ 15-20 ลา ไมไผขนาดเลกเสนผาศนยกลางประมาณ 5 ซม. ใชทาโครงเคราและโครงหลงคา ใชประมาณ 40-50 ลา และวสดมงหลงคากเกบเอาจากพชพนธบรเวณทใกลกบทตง 2.ความถในการปลกสรางตา ชาวปกาเกอะญอจะสรางบานเรอนใหมใน 2 กรณคอ กรณแรก จากการแตงงานและแยกครอบครวออกมาจากเรอนพอแม อกกรณหนงกคอการยายทตงเรอน ซงปจจบนมแนวโนมในการยายนอยมาก และการยายเรอนกยงสามารถใชไมเสาเรอนเดมมาใชใหมไดถาไมยงแขงแรงอย เพยงตดเอาไมไผมาทาโครงหลงคา โครงพนและสวนอนๆ วสดทเปลยนใหมสวนใหญจะมาจากตนไผ ซงมมากในปาและเตบโตไดเรว 3.ใชทรพยากรอยางรคณคา และรจกธรรมชาตของพชพนธทนามาเปนวสดสรางเรอน เชนการตดไผมาสรางบานเรอนจะไมตดไผใหหมดกอ แตจะเหลอทงไวใหแตกกอใหมได เลอกเฉพาะลาไผทไดขนาดเหมาะกบการสรางบาน การเลอกไมใหญมาสรางเสาเรอนกเลอกตนทแขงแรงจรงๆ ใชไดนานและนามาทาเสาเรอนเทานน และในสวนของหลงคากเกบเอามาจากใบไมทอยใกลพนทหมบานมรอบการเกบเปนรอบ 1 ป ในสวนของโครงสรางหลงคาซอมแซมรอบ 3 ป เปนตน สรปวามลกษณะทเหมอนกบไรหมนเวยนคอ 1.ใชทรพยากรเทาทจาเปน และรคณคา 2.เขาใจธรรมชาตของพชพนธ แบงประเภทการใชสอย และปลอยใหพกฟนตามการเตบโตตามธรรมชาต 3.เปนวถธรรมชาต ใชธรรมชาตลวน ทงในดานภมปญญา วธการและแรงงาน

142

4.มลกษณะทยงยน มความคดทเปนผดแลรกษา ไมใชผทาลาย อยภายใตธรรมชาตอยางพงพา สอดคลองสมพนธทาใหยงยนและมทรพยากรใชไดตลอดไป 2. แนวโนมการปรบตวของเรอนปกาเกอะญอ จากการศกษาเรอนปกาเกอะญอในพนท 3 หมบานพบวาหมบานปกาเกอะญอมแนวโนมการตงถนฐานทถาวร ไมมการยายตาแหนงอก ทงนเปนผลมาจากการถกรฐเขามาควบคมดแลทงในดานขอบเขตทตง ดานการใหทะเบยนบานและการจดการดานสาธารณปการตางๆ และพบวาเรอน ปกาเกอะญอแบบดงเดมยงคงมอย ชาวบานมภมปญญาการสรางบานเรอนแทบทกคน แมแตเดกวยรนกสามารถทาได ทงนเนองมาจากวฒนธรรมการลงแขกชวยเหลอกนสรางบานเรอนยงมอย ทาใหมการสบทอดความรจากรนสรนอยางตอเนอง นอกจากเรอนปกาเกอะญอแบบดงเดมแลวชาวบานปกาเกอะญอกยงนยมปลกสรางบานเรอนในรปแบบใหมและรปแบบผสมผสาน และมแนวโนมทจะเพมจานวนมากขนเรอยๆ โดยเฉพาะในหมบานบางหมบานทมวถดาเนนชวตทเปลยนแปลงไป ทาใหการอยอาศยมรปแบบทเปลยนไปตามวถชวตดวย อทธพลทมผลตอการปรบเปลยนรปแบบของเรอนปกาเกอะญอ แบงออกได 2 สวน คอ

สวนแรกคอ อทธพลจากปจจยภายใน ปจจยภายในจากชาวบานปกาเกอะญอเอง ทมผลตอการตดสนใจในการเปลยนแปลงทอยอาศย คอ

1.ไมอยากหมนเวยนซอมแซมวสดในเรอนแบบดงเดม ทตองซอมแซมทกปกอนฤดฝน ประกอบกบมวสดใหมเขามาทมความคงทนถาวรแลดทนสมย มสสนสวยงาม

2.คานยม ชาวบานมความตองการบานเรอนในรปแบบใหม แมทราบวาอยในเรอนแบบใหมแลวรอนกวาเรอนแบบดงเดม แตกยงยนดทจะสรางเรอนแบบใหมเพราะ ถอวามหนามตา มฐานะด มความคงทนถาวรและทนสมย

3.วถชวต การเปลยนอาชพใหมทาใหวถในการดารงชวตเปลยนแปลง เปนผลโดยตรงตอการปรบเปลยนผงพนของการอยอาศย ดงเชนบานหวยหอยทเปลยนอาชพมาทาคาขาย และทาโฮมสเตย ผงพนของเรอนกเปลยนแปลงไปอยางชดเจน

ในเรองของความเชอทเปลยนแปลง เชนการเปลยนการนบถอศาสนา มผลในการใหอสระตอการตดสนใจทจะเปลยนแปลงในเบองตนเทานน เพราะเรอนทบานเซโดซาแมวาจะเปลยนมานบถอศาสนาครสตแลว แตรปแบบเรอนยงคงเปนแบบดงเดมอย มเพยงบานหวยหอยทเปลยนแปลงไปมาก โดยนยมยายตาแหนงแมเตาไฟมาอยบรเวณหนาบานเพอใหทาอาหารทหนาบานได หรอแยกเปนเรอนครวตางหาก

143

สวนทสองคอ อทธพลจากปจจยภายนอก ทมผลตอการตดสนใจในการเปลยนแปลงทอยอาศย คอ

1.การคมนาคมเขาถงสะดวก มถนนหนทางเขาถงหมบานอยางสะดวก สามารถเดนทางตดตอกบตวเมองหรออาเภอไดงาย และงายตอการขนยายวสดสมยใหมในการสรางเรอน

2.การเลยนแบบ เปนคานยมทตองการการยอมรบและการปฏบตทเทาเทยม จงสรางบานเลยนแบบบานคนในทราบและในตวเมอง

สรปไดวาแนวโนมในการสรางบานเรอนของชาวปกาเกอะญอ แมวาจะมคานยมใหมในการสรางเรอนแตกมกจะปลกสรางบานเรอนแบบใหมนนคกบเรอนแบบดงเดม และยงถอวาเปนเรอนหลกเปนเรอนแม ใชทาพธกรรมตางๆ แตในสวนของครอบครวปกาเกอะญอทนบถอครสต กจะมอสระในการปรบเปลยนรปแบบเรอนมากขน เพราะไมถอผและไมทาพธกรรมใดๆอกแลว ทาใหพบเรอนทมรปแบบประยกตไปหลายแบบ ทงนผวจยมความเหนวาการสรางเรอนในรปแบบใหมนน มลกษณะทไมเกอกลกบธรรมชาต ไมสอดคลองกบการดแลรกษาปา มแนวโนมการใชทรพยากรในปรมาณทมากขน เนนการกกตนไวเปนปรมาณมาก ไมสอดคลองกบวถแบบไรหมนเวยน 3. ขอเสนอแนะในการศกษาตอเนอง การศกษาเรอนพนถนปกาเกอะญอในครงน ไดทาการศกษาเปรยบเทยบจากขอมลภาคสนามจาก 3 หมบานในเขตจงหวดเชยงใหม ในบรเวณทอยใกลกบจงหวดแมฮองสอนเทานนขอสรปทได จงไมสามารถครอบคลมภมปญญาของกลมชาตพนธปกาเกอะญอในประเทศไทยทมการตงถนฐานและอาศยอยเปนจานวนมากกระจายอยในแถบภาคตะวนตก จนถงภาคเหนอในเขตทใกลกบประเทศพมาไดทงหมด ผลสรปทไดเปนผลสรปจากกลมตวอยางกลมยอยในพนทหนงเทานน หากมการศกษาในภมภาคอนๆทมสภาพแวดลอมทตงแตกตางกนอาจพบขอมลทแตกตางกนสามารถนามาเปรยบเทยบขอมลทางภมปญญาสถาปตยกรรมพนถนอยางนาสนใจและการศกษาครงน เนนศกษาเรอนดงเดมเปนหลก ทงนยงมเรอนในรปแบบอนทมความนาสนใจไมแพกนคอเรอนในแบบผสมผสาน ซงมแนวโนมวาจะมเพมมากยงขนในอนาคตกเปนอกประเดนหนงทนาศกษาตอเนองเกยวกบการปรบตวและอทธพลทเกยวของกบหมบานปกาเกอะญอ และในการศกษาครงน ยงมสวนทควรศกษาเพมเตมใหละเอยดเพมมากขน เชน เรองของแหลงทตงของวสดทนามาใช และขบวนการแปรเปลยนจากวสดธรรมชาตมาเปนวสดในการปลกสรางบานเรอน ในทนไดศกษาไวอยางกวางๆโดยไมไดเฉพาะเจาะจงลงไปใหละเอยด ซงเปนเรองทมความนาสนใจเปนอยางยง กจะเปนขอมลทสามารถศกษาตอเนองตอไปไดอกเชนกน

144

บรรณนานกรม เอกสารภาษาไทย กรรณการ พรมเสาร และ เบญจา ศลารกษ. ปาเจดชน : ปญญาปราชญ จากคาบอกเลาของ

พอหลวง จอน โอโดเชา. กรงเทพฯ : มลนธภมปญญา, 2542. คณะทางานวชาการสมชชาเกษตรกรรมทางเลอกครงท 3 (กระทรวงเกษตรและสหกรณ). เกษตรกรรมยงยน วถเกษตรกรรมเพอความเปนไท ความเรยงวาดวยความหมาย หลกการและขอเสนอทางนโยบาย. กรงเทพฯ : พมพดการพมพ, 2547. ทศพร โสดาบรรล. เรอนพกอาศยกะเหรยงสกอบานทงแกใต อาเภอแมแจม จงหวดเชยงใหม ,

รายงานวชาสถาปตยกรรมไทยพนถน สาขาประวตศาสตรสถาปตยกรรม : มหาวทยาลย ศลปากร,2542.

บอพอ. ไรหมนเวยน : ในวงจรชวตชนเผาปกาเกอะญอ. เชยงใหม : เครอขายกองบญขาว, 2547. ปรตตา เฉลมเผา กออนนตกล. คนใน:ประสบการณภาคสนามของนกมานษยวทยาไทย. กรงเทพฯ

: ศนยมานษยวทยาสรนทร, 2545. พอเลปา,เขยน กลยา-วระศกด ยอดระบา แปลและเรยบเรยง. คนปกากะญอ, พมพครงท 2 .

กรงเทพฯ : สานกพมพภาพพมพ, พมพครงท 2 , 2533. ยศ สนตสมบต. นเวศวทยาชาตพนธ ทรพยากรชวภาพ และสทธชมชน. เชยงใหม : สานกพมพ บรษท วทอนดไซน จากด, 2547. ________. พลวตและความยดหยนของสงคมชาวนา:เศรษฐกจชมชนภาคเหนอและการปรบ

กระบวนทศนวาดวยชมชนในประเทศโลกทสาม. เชยงใหม : บรษท วทอนดไซน จากด, 2546.

________. “สทธชมชน พฒนาการและการปรบกระบวนทศนทางมานษวทยา.” พลวตสทธ ชมชน:กระบวนทศนทางมานษยวทยา. กรงเทพฯ:โรงพมพแปลนพรนตง จากด, 2546.

ลมล จนทรหอม . เรอนกาแล:ประเพณความเชอการปลกเรอนในลานนา . เชยงใหม : ส.ทรพยการพมพ , 2537.

วเชยร อนประเสรฐ. “กะเหรยง กบการจดการทรพยากรและความเจบปวย.” ใน นเวศวทยาชาต- พนธ ทรพยากรชวภาพและสทธชมชน, 197-199. เชยงใหม : บรษทวทอนดไซนจากด , 2547.

สพล ปวราจารย . “เรอนชาวเขา.” ในความหลากหลายของเรอนพนถนไทย ,พมพครงท 2 . กรงเทพฯ : คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร, 2543.

145

สนฤต เงนสงเสรม. เรอนพกอาศยกะเหรยงสกอบานทงแกเหนอ อาเภอแมแจม จงหวดเชยงใหม, รายงานวชาสถาปตยกรรมไทยพนถน สาขาประวตศาสตรสถาปตยกรรม : มหาวทยาลย ศลปากร, 2542.

อจฉรา รกยตธรรม. “อตลกษณไรหมนเวยน.” ใน เกษตรกรรมยงยน:อตลกษณทางวฒนธรรมกบ ปญหาการเกษตรและอตลกษณชาวนาไทย, 84-85. นนทบร : เจแอนดเจกราฟฟคดไซน , 2547. อานน กาญจนพนธ. ทฤษฎและวทยาวธวทยาของการวจยวฒนธรรม การทะลกรอบและกบดกของ

ความคดแบบคตรงขาม. กรงเทพฯ : สานกพมพอมรนทร, 2549. อานนท กาณจนพนธ และคณะ. รายงานการวจยระบบการเกษตรแบบไรหมนเวยน : เลม 1

สถานภาพและการเปลยนแปลง. เชยงใหม : คณะสงคมศาสตรมหาวทยาลยเชยงใหม, 2547.

อภชย พนธเสน. พทธเศรษฐศาสตร ววฒนาการ ทฤษฎ และการประยกตกบเศรษฐศาสตรสาขา ตางๆ . กรงเทพฯ : สานกพมพอมรนทร, 2544.

อรศร ปาณนท. “ความแปรเปลยนของเรอนและสภาพแวดลอมทองถน.” ใน ภมปญญา สถาปตยกรรม, 34-35. กรงเทพฯ : ศนยตาราและเอกสารวชาการ

คณะสถาปตยกรรมศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2546. ________. บานและหมบานพนถน. พมพครงท 2. กรงเทพฯ : สมาคมสถาปนกสยามใน

พระบรมราชปถมภ, 2539. อรศร ปาณนท และสามารถ สรเวชพนธ. สถาปตยกรรมพนถนภาคเหนอ ประเภทเรอนอยอาศย.

กรงเทพฯ : กรมศลปากร, 2540. เฮอรเบรต จราเดต เขยน พภพ อดมอทธพงศ แปล. ทาเมองใหนาอย วสยทศน ยทธศาสตร และ

ความหวงสาหรบเมองทยงยน . กรงเทพฯ : สานกพมพมลนธโกมลคมทอง, 2546. เอกสารภาษาตางประเทศ Zhu Liangwen. The Dai. Bangkok : D D Books, 1992.

146

การสมภาษณ กะยาพอ พลลประยร . ชาวบานบานแมลานคา อ.สะเมง . สมภาษณ, 15 มนาคม 2549. กบ(ไมทราบชอจรง) ครเผาพงศไพร.บตรสาวเจาของเรอนเลขท 34 บานเซโดซา อ.แมแจม .

สมภาษณ,6 มนาคม 2549. บญม บชเด .บตรชายเจาของเรอนเลขท 54 บานหวยหอย อ.แมวาง.สมภาษณ,7 กนยายน 2548

และ5 มนาคม 2550. ประชา จนทรทอแสง.เจาของบานผมอปการะคณทใหทพก บานเซโดซา อ.แมแจม .

สมภาษณ,6 มนาคม 2549. ปอนะนะ ไมทราบนามสกล. ญาตเจาของเรอนเลขท 9/3 บานเซโดซา อ.แมแจม .

สมภาษณ,6 มนาคม 2549. พะเรนา ดารงพนางกล .บตรชายเจาของเรอนเลขท 95 บานเซโดซา อ.แมแจม .

สมภาษณ,6 มนาคม 2549. พะโง ระพรวางกล. เจาของเรอนเลขท 44 บานเซโดซา อ.แมแจม.

สมภาษณ,7 มนาคม 2549. มอแอ พะฮอกด .เจาของเรอนเลขท 64 บานหวยหอย อ.แมวาง . สมภาษณ,7 กนยายน 2548

วระชย ปสข .นกเรยนโรงเรยนสาขาบานแมลานคา บานปาคานอก อ.สะเมง . สมภาษณ, 9 กรกฎาคม 2549.

วรรณา จนทรสม . หลานสะใภเจาของเรอนเลขท 1 บานแมลานคา อ.สะเมง. สมภาษณ, 15 มนาคม 2549.

อแหละ บวเสาวรส .ผชวยผใหญบานและเจาของเรอนเลขท 82 บานแมลานคา อ.สะเมง. สมภาษณ, 15 มนาคม 2549.

ขอมลจากอนเตอรเนต แผนทประเทศไทยแยกตามกลมชาตพนธ[ออนไลน],เขาถงเมอ 7 กนยายน 2550.

เขาถงไดจาก http://www.lib.utexas.edu/maps/middle_east_and_asia/... แผนทภาคเหนอตอนบน [ออนไลน],เขาถงเมอ 7 กนยายน 2550.

เขาถงไดจาก http://www.clickthai.de/Bilder/Karten/ThaiN70.gif แผนทภาคเหนอตอนบน [ออนไลน],เขาถงเมอ 7 กนยายน 2550. เขาถงไดจาก http://www.ubonratchathani.go.th/map-thailand/map01l.jpg

147

ภาคผนวก

148

ภาคผนวก

ตารางปฏทนกจกรรมตาง ๆ รอบปการผลต เดอน กจกรรม

กมภาพนธ (ทแพะ) • ปใหม (หน ซอ โข) • เลอกทถางไร • ถางไร

มนาคม ( ท ค ) • ตากไร (โล เกาะ คา) เมษายน (ลา เซอ ) • จดแนวทนไฟ

• เผาไร • เกบกวาดไร • ลอมรว • สรางกระตอบ • เกบอาหารปาไวกนชวงปกไร

พฤษภาคม (เดะ ญา) • ปกไร • ดายหญารอบแรก (กลอ หนอ เหม โข)

มถนา (ลา นว) • ดายหญา • ตรวจตราไร • ทาพธรกษาไร (นงไรและสะเดาะเคราะหไร)หากขาวเปนโรค

กรกฎาคม (ลา เฆาะ) • ดายหญา • ตรวจตราไร

สงหาคม ( ลา ค ) • ทาพธสงหาคม (ลา ค ป ) • ทาพธเลยงไร • ดายหญา ตรวจตราไร

กนยายน ( ช หมอ) • ดายหญา • ตรวจตราไร

ตลาคม (ช ฉา) • ตรวจตราไร • กนขาวเมา

พฤศจกายน (ลา นอ) • ทาพกนหวขาว • เกยวขาว • ตขาว • แบกขาว • ทาพธเรยกนกขวญขาว • ทาพธรนเหลากนลานตขาว

ธนวาคม – มกราคม ( ลา ปลอ – เตอะ เล) • เปนชวงเวลาหมดหนาไรดอกไมบาน • เกบผลตผลในไร ไวกนหรอทาพนธ • เกบฟน จากรว ทอนไม เศษไมในไร • หาของปา • สรางหรอซอมแซม บาน เกบใบคา ใบกก ใบตก ทาหลงคา • ทอผา ยอมฝาย ปนดาย ขดดาย • จกสาน ฟนเชอก • พกผอน • เยยมญาตตางหมบาน

149

ตารางพธกจกรรมหรอกจกรรมตางๆ ในรอบปการผลตทแสดงถงความสมพนธระหวางคน-สงสงสด พธกรรม/กจกรรม ชวงเวลาและโอกาส ความหมาย/คณคา

ปใหม(หนซอโข) • พธรนหวเหลา • พธรนกนเหลา

ตนเดอนกมภาพนธ ขออนญาตสงสงสดเพอการใชดน นา ปาในรอบการผลตทจะมาถงพรอมทงขอความคมครองและความอดมสมบรณ

พธเสยงทายเลอกทถางไร (กาเดาะ ดหละ)

หลงปใหม • ขออนญาตจากสงสงสดในการใชผนดน

• ไลสงชวรายจากไรเหลา พธเรยกลม(เกาะ เกอะ ล) ตนเดอนเมษายนกอนเผาไร ขอสงสงสดบนดาลใหลมมาสมไฟ เผาไร

ใหไรไหมด ซงจะมผลใหขาวและพชผกดไปดวย

พธหมายไร(มา หนอ ฆ) หลงการเผาไรเสรจใหมๆ เปนการหมายขวญขาวใหอยกบไรตลอดชวงฤดกาลผลต

พธปลกตามไฟ(ส แชวเหมค) หลงการเผาไรเสรจใหมๆ เปนการปองกนโรค แมลงและวชพชตามวธทางธรรมชาต โดยการอาศยความเชอ

พธเรยงเมลดขาว (แฆ บอ คล) ราวตนพฤษภาคมกอนวนปกไร 1 วน

เปนการหาฤกษงามยามดสาหรบวนปกไร โดยมอบความไววางใจและพงพาตอขาว

พธลงปกขาว(โถ ลอ ฆ)

ชวงเชาวนปกไรกอนทจะปกไรพรอมกน

ขอพรสงสงสดบนดาลใหขาวทหวานลงไปไดเจรญงอกงามอยางอดมสมบรณ

พธไหวหวขาว (ปะ ถอ เม โข) กอนกนขาวมอเทยงวนปกไร ถวายการงาน ขอบคณ และขอความคมครองดแลจากสงสงสด

พธแชขาเสยม(จ มกา ขอ) หลงจากปกไรเสรจกอนกลบบาน

• ขอพรสงสงสดปกปองในไรใหพนจากโรคและแมลง

• เปนการเรยกนาฝนลงมาจากฟา พธรนเหลาเชอขาว (บอ แชะ คล )

ราว 4-5 วนหลงวนปกไร ขอพรจากสงสงสดบนดาลใหขาวและพชผกเจรญงอกงาม บนดาลใหมนาฝนทด

พธตดคอหญา (เจาะ แตะ หนอ อะ เขาะ)

รายปลายเดอนพฤษภาคมหลงดายหญาหวไฟเสรจ

ชวยคมครองเจาของไร เปนการปองกนโรค แมลงตางๆ

• พธนงไร (เฮอเกฆ) • พธสะเดาะเคราะหไร

ราวกลางมถนายนชวงทขาวกาลงออกงาม

การรกษาขาวและผกทถกแมลงทาลาย

พธเลยงไร (บกอ ฆ) • พธขอพร • พธปดรงควาญ • พธปองกน

ตนเดอนสงหาคม ขอความอดมสมบรณไลความชวรายออกจากไรปองกนสงชวรายเขามาในไร

150

การจดการทรพยากรปาไมบานแมลานคา การจดการทรพยากรปาไมของชาวบานแมลานจงมการกอรปการดแลรกษาขนมาใหม โดยอาศยหลกความเชอดงเดมและความเชอสมยใหมมาประยกตขนเปนระเบยบของชมชนโดยชมชนเพอชมชนและคนทงโลก

มกฎระเบยบการดแลและปองกน 1. หามตดไมในปาอนรกษโดยเดดขาด 2. หามจดไฟเผาปาโดยเดดขาด 3. หามลาสตวในเขตปาอนรกษโดยเดดขาด 4. หามลกลอบตดไมในเขตปาชมชนทกชนด 5. กอนตดไมตองไดรบอนญาตจากคณะกรรมการปาชมชน 6. หามตดไมเกนกวาทคณะกรรมการอนญาต 7. หามขายททากนใหบคคลภายนอก 8. หามขายบาน ฝาฝนยดเปนของชมชนและหามเคลอนยายออกจากพนท บทลงโทษ 1. การตดไม ไมใหญปรบ 1,000 บาท ไมเลก 500 บาท สวนไมยดเปนของหมบาน 2. ปรบ 2,000 บาท 3. สตวใหญ 3,000 บาท สตวเลก ไกปา 500 บาทกระรอก 300 บาท 4. ตนละ 5,000 บาท 5. ตนละ 500 บาทไมเลก 250 บาท 6. ตนละ 500 บาทไมเลก250 บาท 7. ยดเปนของชมชนตอไป บทเฉพาะกาลลกษณะการลงโทษ

ขนอยกบดลพนจคณะกรรมการวาหากเปนการทาความผดครงท 1 ทไมรายแรงจะเรยกตกเตอน ครงท 2 ปรบ ครงท 3 สงดาเนนการตามกฎหมายและหากเปนความผดรายแรงคณะกรรมการจะตองดาเนนการสงเรองใหผรบผดชอบตามกฎหมาย นอกจากนโดยคณะกรรมการปาชมชนบานแมลาน จะมการรวมทางานกบหมบานอนในกลมนาขาน สภาตาบลแกว และสภาตาบลสะเมงใต เพอรวมกนกาหนดแนวเขตรบผดชอบของแตละหมบานรวมดาเนนการวางแผน การบรหารการจดการ การรางกฎระเบยบรวมระหวางลมนา การระดมทน การทาแนวปองกนไฟปา การประสานกบหนวยงานราชการและองคกรพฒนาเอกชนทเกยวของ

151

แผนผงวงจรการทาไรหมนเวยน

แมจะเปนไรเหลาเกา ไดอายถางไรแลวกตามแตหากมขอหามบางอยางเกดขนเรากไมเลอกถางไรนนขอหามของเราทสบทอดจากบรรพชนมหลายอยางดงตวอยางตอไปน หบเขาแหงหนง ปทแลวเราถางไรดานหนง ปนอกดานหนง ฝงตรงขาม เราจะไมถางรอก เราถอเปนขอหามเราเรยกวา “นกเขาขนตรงขาม” (โถ หลย เปย เตาะ กะ)

ขอหามลกษณะ “นกเขาขนตรงขาม” ขอหามลกษณะ“นกปลาพลวงขน” ลกษณะขอหาม“รหนหนหวาย”

ลกษณะขอหาม“ถานไหลลง” ขอหามลกษณะ “เขยดแลวกกไข” ขอหามลกษณะ “นาออกร”

ขอหามลกษณะ “แองนากรจก” ขอหามลกษณะ “ไรหนบหมบาน”

บรเวณตานาพด เราจะไมถางไร เราถอเปนขอหามเราเชอวามเจานา(นาท)อาศยอย หากถางไรเจานา

จะลงโทษเรา เราเรยกบรเวณตานาผดวา “นาออกร” แองนาแหงใดๆทหวไมไหลทายไมไหลเปนแองนาลกษณะเชนนวา “แองนากระจก” (ท แหมะ เกอะลา) ปทแลวหากเราถางไรเหนอหมบาน ปนใตหมบานเราจะไมถางหรอปทแลวหากเราถางไรทางตะวนออกของหมบาน ปนทางตะวนตกของหมบานเราจะไมถาง เราถอเปนขอหาม เราเรยกขอหามนวา“ไรหนบหมบาน” (แพะ ฆ ถ ฮ)

152

ประวตผวจย ชอ – สกล นาย อครพงศ อนพนธพงศ ทอย 119 หมบานหนองสแจง หม 1 ซอย 3 ตาบลหนองแฝก อาเภอสารภ จงหวดเชยงใหม 50140 ททางาน สถาบนเทคโนโลยพระจอมเกลาเจาคณทหารลาดกระบง

คณะครศาสตรอตสาหกรรม ภาควชาครศาสตรสถาปตยกรรม สาขาสถาปตยกรรม

ประวตการศกษา พ.ศ. 2537 สาเรจการศกษาระดบมธยมศกษาตอนตน

จากโรงเรยนมงฟอรตวทยาลย จงหวดเชยงใหม พ.ศ. 2540 สาเรจการศกษาประกาศนยบตรวชาชพ (ปวช.)

จากสถาบนเทคโนโลยราชมงคลวทยาเขตภาคพายพ จงหวดเชยงใหม แผนกวชาชางเทคนคสถาปตยกรรม

พ.ศ. 2542 สาเรจการศกษาประกาศนยบตรวชาชพชนสง (ปวส.) จากสถาบนเทคโนโลยราชมงคลวทยาเขตภาคพายพ จงหวดเชยงใหม แผนกวชาชางเทคนคสถาปตยกรรม

พ.ศ. 2544 สาเรจการศกษาปรญญาครศาสตรอตสาหกรรมบณฑต (คอบ.) จากสถาบนเทคโนโลยพระจอมเกลาเจาคณทหารลาดกระบง

คณะครศาสตรอตสาหกรรม ภาควชาครศาสตรสถาปตยกรรม สาขาสถาปตยกรรม

พ.ศ. 2547 ศกษาตอระดบปรญญามหาบณฑต สาขาวชาสถาปตยกรรมพนถน คณะสถาปตยกรรมศาสตร บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร พ.ศ. 2550 สาเรจการศกษาปรญญามหาบณฑต สาขาวชาสถาปตยกรรมพนถน คณะสถาปตยกรรมศาสตร บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร