โดย นางสาวพรรณธิพา สุวรรณี · 2014-09-11 · ง 312401 การศึกษาเฉพาะบุคคลในประวัติศาสตร์ศิลปะ

สมพ �นแบบบานภาคอสานในเขตเมองอบลราชธาน

โดย นางสาวพรรณธพา สวรรณ

การศกษาคนควาเฉพาะบคคลในประวตศาสตรศลปะ เปนสวนหน,งของการศกษาตามหลกสตรปรญญาศลปศาสตรบณฑต

ภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร

ปการศกษา 2556

สำนกหอ

สมดกลาง

ภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร อนมตใหการศกษาประกอบรายวชา 312401 Individual Study in Art History การศกษาเฉพาะบคคลในประวตศาสตรศลปะ เร,อง “สมพ �นแบบบานภาคอสานในเขตเมองอบลราชธาน” เสนอโดย นางสาวพรรณธพา สวรรณ เปนสวนหน,งของการศกษาตามหลกสตรปรญญาศลปะศาสตรบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ

.......................................................................... (ผชวยศาสตราจารย ดร. เชษฐ ตงสญชล)

หวหนาภาควชาประวตศาสตรศลปะ ........../........../..........

อาจารยท,ปรกษารายงานการศกษาเฉพาะบคคลในประวตศาสตรศลปะ ศาสตราจารย ดร. ศกดQชย สายสงห

คณะกรรมการสอบ ...........................................................ประธานกรรมการ (ผชวยศาสตราจารย ดร.ประภสสร ชวเชยร) (.............../..................../...............) ...........................................................กรรมการ (ศาสตราจารย ดร. ศกดQชย สายสงห) (.............../..................../...............)

สำนกหอ


ง

312401 การศกษาเฉพาะบคคลในประวตศาสตรศลปะ พรรณธพา สวรรณ : สมพ %นแบบบานภาคอสานในเขตเมองอบลราชธาน. อาจารยท0ปรกษารายงานการศกษาเฉพาะบคคลในประวตศาสตรศลปะ : ศาสตราจารย ดร. ศกด2

ชย สายสงห. 69 หนา การศกษาคร %งมความมงหมายท0จะศกษารปแบบสมพ %นบานในเขตอาเภอเมองอบลราชธาน จงหวดอบลราชธาน โดยทาการศกษารวบรวมขอมลเอกสารและขอมลหลกฐานของสมพ %นบานจานวน 4 หลง ไดแก สมวดแจง สมวดบานนาควาย สมวดบานตาแยและสมวดบรพาราม นามาเปรยบเทยบจดกลมรปแบบของสม โดยวเคราะหผานรปแบบแผนผง องคประกอบสถาปตยกรรมและสวนประกอบตกแตงรวมกบตาแหนงพ %นท0ท0ปรากฏการสรางสม ผลการศกษาพบวาสมพ %นบานในเขตเมองอบลราชธานสามารถจาแนกออกเปน 2 กลม ดงน % 1. สมพ %นบานอทธพลรตนโกสนทร เปนสมทบขนาดเลกอยในผงส0เหล0ยมผนผา มมขดานหนา โครงสรางหลงคาทรงจ0ว หนาบนมการตกแตงตามแบบอยางอโบสถภาคกลาง ดานหนามเสารองรบหลงคา 4 ตน มบนไดทางข %นและประตดานหนาเพยงดานเดยว นยมการตกแตงดวยโหง คนดก ฮงผ %งและแขนนางสลกไม พบการสรางในเขตชมชนเมอง 2. สมพ %นบานฝมอชางพ %นบาน เปนสมทบขนาดเลกกะทดรด มความเรยบงายสมถะ อาคารอยในผงส0เหล0ยมผนผา มมขดานหนา โครงสรางหลงคาทรงจ0ว มเสาดานหนา 2 ตน บนไดทางข %นและประตทางเขามเพยงดานหนาดานเดยว ไมนยมการตกแตงเคร0องประกอบตกแตงสถาปตยกรรม พบการสรางในเขตชมชนรอบนอกชมชนเมอง และ รปแบบสมพ %นบานแสดงให เหน ถงความสมพน ธสอดคลองกบขอมล ดานประวตศาสตรของเมองอบลราชธานกบเมองเวยงจนทนท0ชาวลาวเวยงจนทนอพยพเคล0อนยายเขามาต %งถ0นฐานกอต %งเมองอบลราชธาน และความสมพนธระหวางเมองอบลราชธานกบกรงเทพฯ ในเร0 องการเมองการปกครองและการศาสนา ทาใหวฒนธรรมและรปแบบงานศลปกรรมจากกรงเทพฯ ปรากฏบนสมพ %นบานในเขตเมองอบลราชธาน ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ภาควชาประวตศาสตรศลปะ มหาวทยาลยศลปากร ปการศกษา 2556 ลายมอช0อนกศกษา................................................ ลายมอช0ออาจารยผควบคมรายวชา...........................................................

สำนกหอ


จ

กตตกรรมประกาศ

การศกษาคร �งน �สาเรจลลวงไปไดดวยด เน�องจากความชวยเหลอของศาสตราจารย ดร. ศกด'ชย สายสงห อาจารยท�ปรกษารายงานการศกษาเฉพาะบคคลในประวตศาสตรศลปะ ซ�งใหคาปรกษา คาแนะนาและขอเสนอแนะท� เปนประโยชนอยางย�งตอผ ศกษา รวมท �งผ ชวยศาสตราจารย ดร. ประภสสร ชวเชยร ประธานกรรมการสอบท�ใหคาแนะนาในการศกษา สงผลใหการศกษาคร �งน �สาเรจเรยบรอย ผศกษาขอกราบขอบพระคณในความกรณาของทานท �งสองไว ณ ท�น � ขอกราบขอบพระคณอาจารยภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากรทกทานท�ส�งสอนและใหความร และมอบประสบการณอนมคาย�งแกผศกษามาโดยตลอดระยะเวลา 4 ป ขอขอบคณนางสาวเบญจกาญจน ฐานวเศษ นางสาวทปวรรณ วรรธนะประทป นางสาวกมลรตน ชวนสบาย นางสาวพณดา สขเกยรตกอง นางสาวตลยา กลศกด'ศร นางสาวรงนภา วงศเลอศกด' นางสาวโชตรตน สมบญและนายทศพร ทองคา เพ�อนๆ ชาวดาวนบรอยสาหรบคาแนะนา คาปรกษา กาลงใจ รอยย �มและเสยงหวเราะตลอดระยะเวลา 4 ป ขอขอบคณนางสาวฐตมา ประเสรฐศลป นายพงศธร วเชยรและนายอภวฒน ปานาราช เพ�อนผ รกย�งท�ชวยเหลอในการหาขอมล เอกสารและหนงสอตางๆ ในการศกษาคร �งน � ทายท�สดผศกษาตองขอขอบคณพอ แม พ�สาว นองสาวและญาตทกคนท�ใหทนสนบสนนในการเดนทางเกบขอมลและกาลงใจในการศกษาคร �งน �

สำนกหอ


ฉ

สารบญ

หนา

บทคดยอ............................................................................................................... ง กตตกรรมประกาศ.................................................................................................. จ สารบญ.................................................................................................................. ฉ สารบญรปภาพ....................................................................................................... ช สารบญลายเสน...................................................................................................... ฌ บทท# 1 บทนา........................................................................................................ 1 ความเปนมาและความสาคญของปญหา................................................. 1 ความมงหมายและวตถประสงคของการศกษา......................................... 3 สมมตฐานของการศกษา........................................................................ 3 ขอบเขตของการศกษา............................................................................ 3 ข 2นตอนการศกษา................................................................................... 3 แหลงขอมลท#ใชในการศกษา………………………………………………... 4 2 สถาปตยกรรมสมและประวตความเปนมาของชมชน…………………………... 5 ความหมายของสม.................................................................................. 5 คตความเช#อเก#ยวกบสม........................................................................... 6 บทบาทและหนาท#ของสม......................................................................... 7 ประเภทสมในอสานและสมศลปะลาว........................................................ 7 ความเปนมาของชมชนและผคนในจงหวดอบลราชธาน............................... 17 3 สมพ 2นบานในเขตอาเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน........................................... 21 4 บทสรปและขอเสนอแนะ................................................................................ 59 บทสรป.................................................................................................... 59 ขอเสนอแนะ............................................................................................. 60 บรรณานกรม............................................................................................................. 68

สำนกหอ


ช

สารบญรปภาพ

ภาพท� หนา

1 สมวดศรคณเมอง อาเภอเชยงคาน จงหวดเลย............................................. 12 2 สมวดทงศรเมอง อาเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน........................................ 12 3 สมวดโพธBศร บานเชยงเหยน อาเภอเมอง จงหวดมหาสารคาม...................... 13 4 สมวดกลางโคกคอ จงหวดกาฬสนธ…………………………………………… 13 5 สมวดเชยงทอง เมองหลวงพระบาง สาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว... 14 6 สมวดองคต 2อ เมองเวยงจนทน สาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว.......... 14 7 สมวดคล เมองหลวงพระบาง สาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว……… 15 8 สมวดปากคาน เมองหลวงพระบาง สาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว... 15 9 สมวดใหมสวรรณภมาราม เมองหลวงพระบาง สาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว............................................ 16 10 สมวดปารวก เมองหลวงพระบาง สาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว…... 16 11 สมวดแจง อาเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน................................................... 23 12 ฐานสมวดแจง.............................................................................................. 24 13 พระพทธรปศลปะลาว................................................................................... 24 14 หนาตางสมวดแจง........................................................................................ 28 15 วนแลนปานลม............................................................................................. 28 16 โหงสมวดแจง................................................................................................ 29 17 คนดกสมวดแจง............................................................................................ 29 18 สหนาหรอหนาบนสมวดแจง........................................................................... 30 19 หนาบนรปพระอนทรทรงชางเอราวณ พระวหารวดสทศนเทพวราราม กรงเทพมหานคร................................................................................ 30 20 หนาบนหอพระแกว เมองเวยงจนทน ประเทศสาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว.................................. 31 21 หนาบนวดจนทะบร เมองเวยงจนทน ประเทศสาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว................................. 31 22 คนทวยสมวดแจง........................................................................................... 32

สำนกหอ


ซ

23 ตวลวง วดคะตกเชยงม#น จงหวดลาปาง......................................................... 32 24 บนไดรปจระเข สมวดแจง.............................................................................. 33 25 สมวดบรพาราม อาเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน (ภาพถายเกา)..................... 34 26 ฐานชกชและพระพทธรปภายในสมวดบรพาราม............................................. 36 27 ฐานสมวดบรพาราม...................................................................................... 37 28 ผนงสมวดบรพาราม...................................................................................... 37 29 ผนงดานหลงสมวดบรพาราม......................................................................... 38 30 สมวดสวรรณาวาส อาเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม............................... 38 31 หอไตร วดบรพาราม...................................................................................... 39 32 สมวดเสมาทาคอ จงหวดรอยเอด................................................................... 40 33 สมวดจกรวาลภมพนจ จงหวดรอยเอด............................................................ 40 34 สมวดบานตาแย อาเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน.......................................... 42 35 ฐานสมวดบานตาแย..................................................................................... 44 36 จารกบนผนงสมวดบานตาแย........................................................................ 44 37 จารกบนผนงสมวดบานตาแย......................................................................... 45 38 สมวดปาไผ (หลงเกา) ประเทศสาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว............ 45 39 โหงสมวดบานตาแย...................................................................................... 46 40 คนดก สมวดบานตาแย................................................................................. 46 41 ดานหนาสมวดบานตาแย.............................................................................. 47 42 คนทวยสมวดบานตาแย................................................................................ 48 43 สมวดบานนาควาย อาเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน...................................... 51 44 ฐานสมวดบานตาแย..................................................................................... 52 45 โหงและหางหง สมวดบานนาควาย................................................................ 52 46 คนทวย สมวดบานนาควาย........................................................................... 53 47 อโบสถวดมหาวนาราม (วดปาใหญ) จงหวดอบลราชธาน................................. 61 48 อโบสถวดมณวนาราม (วดปานอย) จงหวดอบลราชธาน.................................. 61

สำนกหอ


ฌ

สารบญลายเสน

ลายเสนท� หนา 1 ผงพ 2นสมวดแจง............................................................................... 24 2 ผงพ 2นสมวดบรพาราม....................................................................... 36 3 ผงพ 2นสมวดบานตาแย...................................................................... 43 4 เรอนพ 2นถ#นภาคอสาน....................................................................... 47 5 ผงพ 2นสมวดบานนาควาย.................................................................. 51 6 เรอนพ 2นถ#นภาคอสาน....................................................................... 53

สำนกหอ


1

บทท� 1

บทนา

ความเปนมาและความสาคญของปญหา ดนแดนสองฝ�งแมน �าโขงผคนและชมชนมความสมพนธระหวางกนท �งทางดานเครอญาตและความสมพนธทางดานพระพทธศาสนา ผานการอพยพเคล�อนยายของกลมคน จนทาใหเกดเมองขนาดใหญข �นในภาคอสาน โดยการอพยพเคล�อนยายคร �งสาคญเกดข �น 2 คร �ง คอ ในป พ.ศ. 2186 สมยพระครโพนเสมดพาเจาหนอกษตรยโอรสเจาเวยงจนทนพรอมดวยไพรพลหนภยทางการเมองไปอยนครจาปาศกด7และเกดการสรางบานแปลงเมองเขามายงลมแมน �ามล1 และในป พ.ศ. 2314 สมยพระวอพระตาเสนาบดนครเวยงจนทนอพยพไพรพลหนมาต �งเมองนครเข�อนขนธกาบแกวบวบานท�หนองบวลมภ ลกหลานพระวอพระตาไดสรางเมองอบลราชธาน2และเมองอ�นๆ ในภาคอสาน การอพยพเคล�อนยายผ คนจากฝ� งซายแมน �าโขงมายงดนแดนฝ� งขวาแมน �าโขงและความสมพนธทางดานพระพทธศาสนา สงผลใหเกดการถายเทรปแบบงานศลปกรรมจากอาณาจกรลานชางเขายงภาคอสานของประเทศไทย โดยเฉพาะอยางย�งสถาปตยกรรมเน�องในพระพทธศาสนาประเภทสม คาวา “สม” ตามความหมายคาศพทพ �นถ�นภาคอสาน หมายถง อโบสถซ�งเปนท�ประกอบสงฆกรรมในพทธศาสนา และสมนบเปนอาคารสถาปตยกรรมทางพทธศาสนาท�สาคญอยางย�งสาหรบพทธศาสนกชนในภาคอสาน3 ในการศกษาเก�ยวกบสมในภาคอสานท�ผานมามผสนใจทาการศกษามาแลวอยางกวางขวาง อยางเชน ผลงานวจยเร�องสมอสานของรองศาสตราจารยวโรฒ ศรสโร แบงรปแบบสมอสานออกเปน 4 ประเภท คอ สมพ �นบานบรสทธ7 สมพ �นบานประยกตโดยชางพ �นบาน สมพ �นบานผสมเมองหลวง สมพ �นบานลอกเลยนแบบเมองหลวง4 ผลงานวทยานพนธระดบปรญญามหาบณฑตของรองศาสตราจารยสวทย จระมณ เร�องสมพ �นถ�นอสานตอนกลางประกอบดวยจงหวดรอยเอด มหาสารคาม กาฬสนธ มการแบงสม

1 นวตน พ. ศรสวรนนท, ประวตศาสตรไทยลาว – อสาน (กรงเทพฯ : [ม. ท. พ.], 2539), 2.

2 เร�องเดยวกน 3 วโรฒ ศรสโร, สมอสาน (กรงเทพฯ : มลนธโตโยตา, 2536), ก - 12. 4 เร�องเดยวกน, 89.

สำนกหอ


2

เปน 4 ประเภท5 คอ สมกอผนงแบบด �งเดม สมโถง สมกอผนงรนหลง สมแบบผสม ผลงานวทยานพนธระดบปรญญามหาบณฑตของอาจารยวสนต ยอดอ�ม เร�องสมพ �นถ�นในเขตภาคอสานตอนบนประกอบดวยจงหวดเลย หนองบวลาภ อดรธาน หนองคาย สกลนคร นครพนม มกดาหาร และสารนพนธระดบปรญญามหาบณฑตเร�องสกลชางพ �นบาน : สมอสานในเขตจงหวดรอยเอดของอาจารยนงนช ภมาล จงหวดอบลราชธานเปนหน�งจงหวดในภาคอสาน ซ�งปจจบนยงมสมท�สามารถทาการศกษาได อกท �งสมเกาแกบางหลงอยในสภาพทรดโทรมหรอถกร �อท �งแลวสรางอโบสถตามแบบอยางภาคกลางข �นมาแทน สงผลใหงานศลปกรรมอนทรงคณคาและเปนเอกลกษณของพ �นบานภาคอสานมจานวนลดนอยลง จงเปนปญหาท�ตองตระหนกถงการศกษาเก�ยวกบรปแบบทางศลปกรรมของสมพ �นบาน เพ�อเปนการอนรกษมรดกทางวฒนธรรมใหคงอยตอไป จากการศกษาท�ผานมาเก�ยวกบสมในภาคอสานยงไมมการศกษากลมสมในจงหวดอบลราชธานอยางชดเจน โดยการศกษาสวนใหญเปนเพยงการเกบขอมลรปแบบในเบ �องตนและยงไมมการกลาวถงอทธพลทางรปแบบศลปกรรมอยางชดเจน อกท �งเขตพ �นท�จงหวดอบลราชธานมประวตความเปนมาท�ยาวนานอนเก�ยวเน�องกบความสมพนธระหวางดนแดนสองฝ� งแมน �าโขง รปแบบงานศลปกรรมจงมการถายเทจากอาณาจกรลานชางมายงพ �นท�จงหวดอบลราชธานและเกดการผสมผสานทางงานชาง ดงท�ปรากฏในงานสถาปตยกรรมพ �นบานประเภทสมในเขตจงหวดอบลราชธาน โดยภาพรวมของรปแบบสมในเขตจงหวดอบลราชธานพบท �งกลมอทธพลศลปะลาว กลมอทธพลรตนโกสนทร กลมอทธพลชางญวน และกลมชางพ �นบาน ซ�งเกดจากการผสมผสานและดดแปลงรปแบบใหเหมาะตอพ �นท�และการใชงาน ดงน �นผศกษาจงสนใจศกษาเร�องสมพ �นบานในเขตอาเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน เพ�อศกษารปแบบสม ความสมพนธทางดานศลปกรรมของสกลชางพ �นบานและลกษณะเอกลกษณของสมพ �นบานในเขตอาเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน การศกษาคร �งน �จะชวยใหเกดความเขาใจถงรปแบบและลกษณะเอกลกษณของสมพ �นถ�นในเขตอาเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน เพ�อประโยชนตอการอนรกษสมพ �นถ�นของเมองอบลราชธานในอนาคตขางหนาตอไป

5 สวทย จระมณ, “สมพ �นถ�นอสานตอนกลาง” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาประวตศาสตร

สถาปตยกรรม บณฑตวทยลย มหาวทยาลยศลปากร, 2534), 7.

สำนกหอ


3

ความมงหมายและวตถประสงคของการศกษา 1. เพ�อศกษารปแบบงานสถาปตยกรรมประเภทสมพ �นบานในเขตอาเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน 2. เพ�อศกษาความสมพนธดานศลปกรรมของสมพ �นบานในเขตอาเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน 3. เพ�อศกษาเอกลกษณของงานสถาปตยกรรมประเภทสมพ �นบานในเขตอาเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน 4. เพ�อศกษาถงคณคาและการเปล�ยนแปลงของสมพ �นบานในภาคอสาน 5. เพ�อการอนรกษรปแบบงานสถาปตยกรรมประเภทสมบานในภาคอสาน สมมตฐานของการศกษา สมพ �นบานในเขตอาเภอเมอง จงหวดอบลราชธานมรปแบบสมพนธกบปจจยทางภมศาสตรและเหตการณทางประวตศาสตร เชน การโยกยายของกลมคน อทธพลวฒนธรรม การนบถอพทธศาสนา และเหตการณทางการเมอง โดยรปแบบสมพ �นบานในเขตอาเภอเมอง จงหวดอบลราชธานสามารถแบงออกเปนกลมอทธพลศลปะลาว กลมอทธพลรตนโกสนทร และกลมชางพ �นบาน ซ�งเกดจากจากการผสมผสานและปรบเปล�ยนรปแบบใหเหมาะตอพ �นท�และการใชงาน จนคล�คลายมาสรปแบบสมขนาดเลกกะทดรดและเรยบงาย แสดงถงลกษณะความเปนพ �นถ�นอยางชดเจน ขอบเขตของการศกษา 1. ศกษาสถาปตยกรรมประเภทสมพ �นบานในเขตอาเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน และเปนอาคารท�มการเปล�ยนแปลงรปแบบของศลปะสถาปตยกรรมนอยท�สดเปนเกณฑในการศกษา เทาท�สามารถสารวจและคนควาขอมลเอกสารภายในระยะเวลาท�กาหนด 2. ศกษาเปรยบเทยบรปแบบสถาปตยกรรมท�มความสมพนธกบศลปะลาว ศลปะรตนโกสนทร และฝมอชางพ �นบาน ข 'นตอนการศกษา 1. การรวบรวมและศกษาขอมลเอกสาร โดยการรวบรวมขอมลท�เปนเอกสาร ส�งพมพตางๆ ท�เก�ยวของกบการศกษา

สำนกหอ


4

2. การรวบรวมศกษาขอมลภาคสนาม เปนสารวจเกบขอมลตวแบบสถาปตยกรรมท�ทาการศกษา 3. จดลาดบและกลมขอมลตางๆ ใหเปนหมวดหม 4. การวเคราะห โดยนาขอมล เอกสารตางๆ ท�รวบรวมไวในแตละดานมาวเคราะหรวมกน 5. การสรปผลการศกษา แหลงขอมลท�ใชในการศกษา

1. หอสมดกลาง มหาวทยาลยศลปากร วงทาพระ

2. หองสมดคณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

3. แหลงขอมลภาคสนาม เปนตน

สำนกหอ


5

บทท� 2

สถาปตยกรรมสมและประวตความเปนมาของชมชน

ความหมายของสม วดเปนสถานท�ท�มความสาคญกบชมชนและผคนในภาคอสาน เน�องจากการมความเช�อและความผกพนเก�ยวกบธรรมเนยมประเพณท�เรยกวา “ฮตวด”1 กลาวคอการสรางวดข 1นพรอมกบการสรางบานสรางเมอง วดจงเปนสถานท�สาคญของชมชนในฐานะของการเปนจดศนยรวมของชมชน น�นคอวดเปนท 1งสถานท�สาหรบทาสงฆกรรมของพระสงฆและการเปนสถานท�ทากจกรรมของชาวบาน โดยสวนใหญวดในภาคอสานประกอบดวย พระธาต สม หอแจก หอไตร กฏ หอระฆง หอกลอง หอพระและลานวด คาวา “สม” ตามพจนานกรมภาคอสาน – ภาคกลางใหความหมายคาวา “สม” เปนโรงท�พระสงฆทาสงฆกรรมตางๆ2 เปนภาษาพ 1นถ�นในวฒนธรรมลานชางและดนแดนในภาคอสาน มความหมายเชนเดยวกบโบสถหรออโบสถในทางภาคกลาง3 โดยมท�มาจากคาวา “สมา” หมายถง หลกหรอท�นยมเรยกท�วไปวา “ใบสมา” ซ�งใชปกลอมรอบพระอโบสถเพ�อเปนการแสดงขอบเขตศกดBสทธBของอโบสถ4 โดยเขตสมาตองมการกาหนดเขตดวยนมต 8 ชนด คอ ภเขา ศลา ปาไม ตนไม จอมปลวก หนทาง แมน 1าและน 1า ในพระวนยปฎก ตอนวนยมข เลม 3 กณฑท� 24 กลาวถงนานน 1าท�พระสงฆกาหนดเปนอทกกเขปสมาม 3 ประเภท คอ แมน 1า ทะเลและชาตสระ ซ�งหมายถงแหลงน 1าท�เกดข 1นเองตามธรรมชาต ไดแก ทะเลสาบ หวยหนองและบง ดงน 1นอาคารประเภทสมในภาคอสานจงพบท 1งสมบกและสมน 1า

1สวทย จระมณ, ศลปะสถาปตยกรรมพ 1นถ�นในวฒนธรรมไทย – ลาว (ชลบร : คณะศลปกรรมศาสตร

มหาวทยาลยบรพา, 2545), 142.

2 มหาวรวงศ, พจนานกรมภาคอสาน – ภาคกลาง (กรงเทพฯ : ไทยวฒนาพานช, 2515), 416. 3 วโรฒ ศรสโร, สมอสาน (กรงเทพฯ : มลนธโตโยตา, 2536), 69. 4 ศกดBชย สายสงห, เจดย พระพทธรป ฮปแตม สมในศลปะลาวและอสาน (กรงเทพฯ : มวเซยมเพลส, 2555), 109.

สำนกหอ


6

“สม” หมายถงอาคารศาสนสถานใชสาหรบประกอบพธสงฆกรรมรวมถงพธกรรมในพทธศาสนา เชน การทาอโบสถกรรมตามพระวนยบญญตและใชในการอปสมบท5 เปนตน ดงน 1นสมจงถอเปนอาคารสงฆกรรมสาคญของวดในภาคอสาน คตความเช�อเก�ยวกบสม ตามความเช�อของชาวอสานถอวาพ 1นท�ภายในอาคารท�เรยกวา “สม” เปนเขตศกดBสทธB

และมความบรสทธB ดงน 1นสมจงเปนพ 1นท�เฉพาะสาหรบการทาสงฆกรรมของพระสงฆเพยงเทาน 1น ในขณะพระสงฆทาสงฆกรรมฆราวาสจะไมสามารถเขาไปภายในบรเวณสม แมกระท�งบรเวณบนไดหรอมขดานหนาสม โดยฆราวาสตองอยในบรเวณศาลาหรอหอแจก6 ในพธกรรมทางศาสนาบางอยางมการอนโลมใหฆราวาสผชายสามารถเขาไปภายในสม โดยมขอหามเดดขาดในการหามผหญงเขาไปภายในสม ขอจากดดงกลาวเก�ยวกบการใชงานสมเปนผลมาจากความเช�อของชาวในเร�องของบอสม ชาวอสานจะใหความสาคญของบอสมอยางมาก ในการสรางสมของชาวอสานจะมประเพณการฝงลกนมตตรงกลางสม ลกนมตน 1เรยกวา “บอสม”7 ดงน 1นชาวอสานจงใหความสาคญกบบอสมในฐานะส�งของอนศกดBสทธBท�บรรพบรษไดสรางเอาไวและควรใหคงอยตอไป ดวยความเช�อดงกลาวจงเกดปญหาการร 1อฟ1นตวอาคารสมหลงเกาท 1งเพ�อสรางอโบสถหลงใหม นอกจากน 1ยงมความเช�อในเร�องของตาแหนงการวางสม โดยมขอหามไมใหสรางอาคารหลงอ�นในตาแหนงดานหนาสมโดยเฉพาะกฏสงฆ เน�องจากชาวอสานมความเช�อวาการสรางกฏไปดานหนาสมเปนการหนหนาตรงกบพระพกตรและพระเนตรของพระประธานภายในสม ทาใหพระประธานเหนการกระทาของพระสงฆท�ไมสมควรอาจจะกอใหเกดความวบตแกวดและพระสงฆ8 และตามความเช�อของชาวอสานหากมชมชนขวางหนาสมจะมการสรางกาแพงเพ�อกาหนดเขตศกดBสทธB

5 สวทย จระมณ, ศลปะสถาปตยกรรมพ 1นถ�นในวฒนธรรมไทย – ลาว, 139. 6 เร�องเดยวกน, 163. 7 ปรชา ปรญญาโณ, ประเพณโบราณไทยอสาน, พมพคร 1งท� 7 (อบลราชธาน: ศรธรรมออฟเซท, 2534), 219.

8 สวทย จระมณ, ศลปะสถาปตยกรรมพ 1นถ�นในวฒนธรรมไทย – ลาว.

สำนกหอ


7

บทบาทและหนาท�ของสม สมเปนอาคารสาคญของวดใชสาหรบการทาพธกรรมทางศาสนาและสงฆกรรมของพระสงฆ หากวดใดไมมสมไมสามารถทาสงฆกรรมท�สาคญได อยางเชน หมบานใดภายในวดไมมสมการอปสมบทจะตองเดนทางไปทาในหมบานอ�น และมการกาหนดสงฆกรรมเพยงไมก�อยางท�สามารถกระทาภายในสมได9 ดงน 1

1. การทาอโบสถกรรมตามพระวนยบญญต ไดแก การสวดพระปาฏโมกขในทกคร�งเดอนของวน 15 ค�า และการทาวตรเชาและทาวตรเยนในชวงเขาพรรษา

2. การอปสมบทเปนสงฆกรรมสาคญในฐานะแหลงกาเนดพระภกษผ สบทอดพระพทธศาสนา

3. พธสวดผากฐน งานบญกฐนจดข 1นในเดอนสบสอง ตามประเพณมการถวายผากฐน เม�อรบผากฐนแลวพระสงฆจะนาผากฐนไปสวดภายในสม

4. ใชในการทาสงฆกรรมเพ�อสวดในงานเขาปรวาสกรรม เชน การสวดอพภาน ซ�งเปนข 1นตอนสดทายของการเขาปรวาสกรรม

ประเภทสมในอสานและสมศลปะลาว สมในอสาน สมในดนแดนภาคอสานสามารถจาแนกประเภทของสมออกเปน 2 ประเภทใหญๆ ไดแก สมน 1าและสมบก

1. สมน 1า เปนสมสรางข 1นในแหลงน 1าและกาหนดเขตสมาดวยน 1า เรยกวา “อทกเขปสมา” สมน 1าเปนอาคารถกปลกสรางข 1นช�วคราวขณะยงไมมวสงคามสมาแบบถาวร โดยสรางตามแหลงน 1าธรรมชาตใกลกบหมบาน เชน หวย บงและหนองน 1า รปแบบของสมน 1ามความเรยบงายสวนใหญมลกษณะคลายศาลากลางน 1า มฝาปดลอมรอบแบบหลวมๆ เพ�อใหอากาศถายเทเขาสภายในไดสะดวก10 การสรางจะไมคานงถงรปแบบทางสถาปตยกรรมและความสวยงาม การสรางสมน 1าพบตามพ 1นท�เขตชนบทหางไกลตามภาคอสาน ปจจบนสมน 1าแถบจะเหลออยในภาคอสาน หากยงเหลอสวนใหญอยในสภาพชารดทรดโทรมอยางมาก เน�องจากการไมไดใชประโยชนและบอยท 1งใหพพงตามกาลเวลา

9 เร�องเดยวกน. 10 สวทย จระมณ, ศลปะสถาปตยกรรมพ 1นถ�นในวฒนธรรมไทย – ลาว, 164.

สำนกหอ


8

2. สมบก เปนอาคารปลกสรางบนพ 1นดนในบรเวณวด ลกษณะรปแบบเปนอาคารชนดถาวรกอดวยไมหรอการกออฐฉาบปน รปแบบของสมบกสามารถแบงออก 2 ประเภท คอ สมโปรงและสมทบ 2.1 สมโปรง เปนสมกออฐฉาบชะทายพ 1นเมอง ซ�งเปนปนขาวผสมทรายและน 1าหนงยางบงแบบพ 1นเมอง อยในผงส�เหล�ยมผนผา ขนาด 2 – 3 หอง กอผนงเต 1ยในสวนของผนงดานขางและดานหนา ในสวนผนงดานหลงซ�งเปนสวนของพระประธานกอทบสงจ�ว ผนงดานหลงกออฐเปนแทนยาวตดตามแนวผนงสาหรบเปนฐานวางพระพทธรป โครงสรางหลงคาเปนจ�วช 1นเดยว นยมทาปกนกย�นออกมาท 1ง 4 ดาน หนาบนดานหลงปดทบไมมชานจ�วและในสวนดานหนาทาชานย�นคลมบนได11 2.2 สมทบ เปนสมท�มการกอผนงปดทบท 1ง 4 ดาน การสรางผนงนยมสรางเปนผนงไมและกออฐฉาบดวยชะทายพ 1นเมอง เปนอาคารในผงส�เหล�ยมผนผา ขนาด 1 – 3 หอง ผนงดานขางเจาะชองหนาตาง 1 – 2 ชอง มทางข 1นดานหนาเพยงดานเดยว โครงสรางหลงคาเปนหลงคาทรงจ�วช 1นเดยวหรอซอนช 1น นยมสรางหลงคาปกนกโดยรอบอาคาร ราวบนไดนยมทาเปนรปสตว เชน นาค มกร จระเข เปนตน องคประกอบตกแตงนยมสรางดวยไม เชน โหง คนดก รวงผ 1งและคนทวย ในระยะแรกการสรางสมทบในภาคอสานมขนาดไมใหญโตมากและมการออกแบบท�ดเรยบงายและมความบกบน12 นอกจากน 1การแบงลกษณะรปแบบสมในอสานยงสามารถแบงตามรปแบบอทธพลทางดานงานศลปกรรม ไดแก อทธพลศลปะลาว อทธพลรตนโกสนทร อทธพลชางญวนและฝมอชางพ 1นบาน ดงน 1

1. อทธพลศลปะลาว สมกลมน 1เปนสมท�รบรปแบบจากงานศลปกรรมในศลปะลาว อยางเชน สมสกลชางหลางพระบางและสมแบบเชยงขวาง เปนตน มลกษณะเปนอาคารขนาดเลก แผนผงรปส�เหล�ยมผนผา มมขและทางเขาดานหนา บนไดและราวบนไดเปนรปสตว เชน นาค มกรและสงห ตวอาคารกอผนงทบ กอฐานสง โครงสรางหลงคาเปนแบบจ�วซอนช 1นหรอช 1นเดยว มการตกแตงดวยชอฟา โหง หางหงส คนทวยและรวงผ 1ง13 ซ�งเปนรปแบบในศลปะลาว จากการศกษาเก�ยวกบ

11 วโรฒ ศรสโร, สมอสาน, 99.


13 นงนช ภมาล, “สกลชางพ 1นบาน: สมอสานในเขตจงหวดรอยเอด” (วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาประวตศาสตรศลปะ มหาวทยาลยศลปากร, 2552), 10.

สำนกหอ


9

สมอสานท�ผานมานกวชาการไดกาหนดใหสมกลมน 1มอายมากกวาสมกลมอ�นท�มการสรางในเขตภาคอสาน ตวอยางสมกลมน 1 ไดแก สมวดศรคณเมอง จงหวดเลย (ภาพท� 1)

2. อทธพลศลปะรตนโกสนทร สมกลมน 1มลกษณะรปแบบท�วไปเชนเดยวกบอโบสถในภาคกลาง เชน โครงสรางหลงคาทรงจ�วสงและมการประดบเคร�องลายอง ชอฟา ใบระกาและหางหงส มการสรางซมประตและซมหนาตางตามรปแบบอโบสถภาคกลาง เชน การทาซมประตทรงปราสาทหรอการตกแตงบานประตดวยลายลงรกปดทอง และท�สาคญสมกลมน 1นยมการสรางหนาบนตามรปแบบ คตและแนวคดแบบภาคกลาง เชน หนาบนรปพระอนทรทรงชางเอราวณ อยางไรกตามรปแบบสมกลมน 1ยงคงปรากฏลกษณะท�แสดงถงความเปนสมพ 1นบานในสวนของบนไดและราวบนไดรปสตว เปนอาคารกอผนงสงและมลกษณะของฐานท�สง14 เชน สมวดทงศรเมอง จงหวดอบลราชธาน (ภาพท� 2)

3. อทธพลชางญวน สมกลมน 1สรางและออกแบบโดยชางญวนท�อพยพเขามายงดนแดนในภาคอสาน มอายในชวงราว 65 – 100 ป ซ�งจะพบท�วไปในเขตอสานเหนอและอสานตอนกลาง15 ลกษณะรปแบบสมมการผสมผสานระหวางรปแบบพ 1นบานและฝมอชางญวน โดยลกษณะฝมอชางชาวญวนมรปแบบผสมผสานระหวางศลปะตะวนตกกบศลปะเวยดนาม เชน การทาบนไดและราวบนไดทางข 1นผายกวางออกดานหนา การทาซมประต – ซมหนาตางแบบวงโคง ซ�งเปนรปแบบอาคารในศลปะตะวนตก การตกแตงหนาบนดวยลวดลายจนและการประดบสงโตแบบเวยดนามท�เชงบนได16 เชน สมวดโพธศร จงหวดมหาสารคาม (ภาพท� 3)

4. ฝมอชางพ 1นบาน ลกษณะสมมขนาดเลกกระทดรดและมความเรยบงาย มโครงสรางหลงทรงจ�ว มการมงหลงคาเพยงช 1นเดยว โดยไมมการซอนช 1นหลงคา ประดบดวยโหง ใบระกาและหางหงส แผนผงสมกลมน 1เปนอาคารส�เหล�ยมผนผาและมการแบงเปน 2 สวน คอ สวนท�เปนหองภายในและสวนมขดานหนา วสดท�ใชเปนวสดท�หาไดงายตามทองถ�นและเทคนคการสรางมความเรยบงายไมซบซอน การประดบตกแตงตางๆ ข 1นอยกบชางในแตละทองถ�น ตวอยางสมฝมอชางพ 1นบาน เชน สมวดกลางโคกคอ จงหวดกาฬสนธ (ภาพท� 4)

14 เร�องเดยวกน, 11.

15

สวทย จระมณ, ศลปะสถาปตยกรรมพ 1นถ�นในวฒนธรรมไทย – ลาว, 313.

16 ศกดBชย สายสงห, เจดย พระพทธรป ฮปแตม สมในศลปะลาวและอสาน, 154.

สำนกหอ


10

สมในศลปะลาว นกวชาการลาวแบงลกษณะรปแบบสมในศลปะลาวออกเปน 3 ประเภท คอ สมหลวงพระบาง สมเวยงจนทนและสมเชยงขวาง ตอมาเม�อเมองหลวงพระบางประกาศข 1นเปนมรดกโลก องคกรยเนสโกไดแบงรปแบบสมออกเปน 4 รปแบบ คอ แบบหลวงพระบางหน�ง สอง สามและรปแบบอยางไทย17 ในสวนของนกวชาการไทยไดแบงเปน 5 รปแบบ ไดแก แบบหลวงพระบางด 1งเดม แบบเวยงจนทร แบบเชยงขวาง แบบไทล 1อและแบบผสมผสาน ดงน 1นจงกลาวไดวารปแบบสมในศลปะลาวสามารถแบงตามลกษณะรปแบบอาคารและอทธพลทางศลปกรรม โดยจาแนกเปนกลม ไดแก สมสกลชางหลวงพระบาง สมสกลชางเวยงจนทน สมแบบเชยงขวาง สมแบบไทล 1อ สมแบบผสมผสานและสมอทธพลรตนโกสนทร โดยสมแตละสกลชางมเอกลกษณเฉพาะในสวนของแผนผงและหลงคา ดงน 1

1. สมสกลชางหลวงพระบาง สมสกลชางหลวงพระบางมแผนผงรปส�เหล�ยมผนผา นยมทามขโถงดานหนา เรยกวา “เซย” เอกลกษณของสมกลมน 1 คอ ความออนชอยของหลงคา กลาวคอการมโครงสรางหลงคาปกนกท�แผกวางและแอนโคงคลมลงเกอบถงพ 1น มการซอนช 1นหลงหรอท�เรยกวา “เทบ” 2 – 3 ช 1น จากลกษณะผนหลงคาแอนโคงแผปกคลมอาคาร ทาใหรปทรงตวอาคารมลกษณะเต 1ย ชายคาของสมกลมน 1มความแอนโคงมากกวาสมแบบเชยงขวาง และเอกลกลกษณสาคญอกอยางของสมหลวงพระบางและสมในศลปะลาว คอ การสรางชอฟาบนสนหลงคา นยมตกแตงฝาผนงดวยลายฟอกคา ซ�งมเร�องราวเก�ยวกบชาดก เชน ทศชาตชาดกและปญญาสชาดก18 และในสวนของหนาบนหรอสหนานยมตกแตงดวยรวงผ 1ง สมกลมน 1ถอวาเปนรปแบบสมท�เกาแกท�สดของสมในศลปะลาว โดยมอายอยในชวงตนพทธศตวรรษท� 22 ซ�งกาหนดตามอายการสรางวดเชยงทอง วดเกาแกของเมองหลวงพระบาง สรางข 1นในสมยพระเจาไชยเชษฐาธราช เม�อป พ.ศ. 2102 – 210319 ตวอยางสาคญของสมกลมน 1 คอ สมวดเชยงทอง เมองหลวงพระบาง (ภาพท� 5)

2. สมสกลชางเวยงจนทน สมกลมน 1พฒนามาจากรปแบบสมด 1งเดมในกลมสกลชางหลวงพระบาง มลกษณะเปนอาคารไมสงมาก โครงสรางหลงคาสงกวาสมสกลชางหลวงพระบาง มลกษณะแอน

17 Heywood, Dennise, Ancient Luang Prabang (Bangkok: River book, 2006), 39.

18 วรลญจก บณยสรตน, ช�นชมสถาปตยวดในหลวงพระบาง, พมพคร 1งท� 2 (กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2547), 48 – 49. 19 ศกดBชย สายสงห, เจดย พระพทธรป ฮปแตม สมในศลปะลาวและอสาน, 120.

สำนกหอ


11

โคงเลกนอยไมลาดต�า ไมออนชอยและแผกวางมากเทากบสมสกลชางหลางพระบาง นอกจากโครงสรางและรปแบบท�พฒนามาจากสกลชางหลวงพระบาง สมกลมน 1ยงไดรบอทธพลจากศลปะรตนโกสนทรในสวนของงานประดบตกแตง เชน ซมประต ซมหนาตาง คนทวยและหนาบน เปนตน ตวอยางสมกลมน 1ไดแก สมวดองคต 1อ เมองเวยงจนทน (ภาพท� 6)

3. สมแบบเชยงขวาง สมแบบเชยงขวางมรปแบบเรยบงายและมขนาดเลก ลกษณะเดนของสมกลมน 1 คอ การสรางหลงคาลาดช 1นเดยวและมการซอนหลงคาขนาดเลกตรงกลางหลงหลงพ 1นใหญ เรยกวา เทบซอน การทาเทบซอนของสมแบบเชยงขวางมลกษณะคลายกบสมพ 1นบานในภาคอสาน เชน สมเกาวดประทมธรรมชาต จงหวดสรนทร20 ลกษณะเดนอกประการของสมเชยงขวาง คอ การทาคนทวยรปหชางสามเหล�ยม เชน สมวดคล เมองหลวงพระบาง (ภาพท� 7)

4. สมแบบไทล 1อ แผนผงสมแบบไทล 1อเปนรปส� เหล�ยมผนผาและไมนยมสรางมขดานหนา โครงสรางหลงคาสมกลมน 1นยมสรางหลงคา 2 ช 1น โดยช 1นบนเปนหลงคาทรงจ�วขนาดเลกยาวตามแนวยาวของสม สวนช 1นลางเปนหลงคาปกนกคลมรอบตวอาคารท 1ง 4 ดาน เอกลกษณของสมแบบไทล 1อ คอ คอสอง ซ�งเปนแผงไมเช�อมระหวางช 1นหลงคา ตวอยางสมแบบไทล 1อ เชน สมวดปากคาน เมองหลวงพระบาง (ภาพท� 8)

5. สมแบบผสมผสาน สมแบบผสมผสานเปนกลมสมท�สรางข 1นมาในระยะหลง เปนการผสมผสานลกษณะเดนของสมแตละสกลชางเขาไวดวยกน เชน สมวดใหมสวรรณภมาราม เมองหลวงพระบาง ซ�งเปนสมท�มการผสมผสานระหวางรปแบบสมไทล 1อ สมสกลชางหลวงพระบางและสมแบบเชยงขวาง (ภาพท� 9)

6. สมอทธพลรตนโกสนทร สมอทธพลรตนโกสนทรมลกษณะรปแบบคลายกบอโบสถในศลปะรตนโกสนทร โดยรบอทธพลมาจากกรงเทพฯ มลกษณะสงเพรยวมากกวาสมสกลชางอ�นๆ นยมสรางเปนอาคารยกพ 1นสง มการใชเสาและโครงสรางหลงคาสง21 หลงคามการซอนช 1น 2 – 4 ช 1น นยมประดบคนทวยรปแบบพญานาค สหนามการแกะสลกลวดลายเตมพ 1นท� ซมประตซมหนาตางตกแตงดวย



สำนกหอ


12

ลวดลายตามแบบอยางศลปะไทย เชน พระอทนรทรงชางเอราวณ เทพพนมและลายพนธพฤกษา ตวอยางสมกลมน 1 เชน สมวดปารวก เมองหลวงพระบาง (ภาพท� 10)

ภาพท� 1 สมวดศรคณเมอง อาเภอเชยงคาน จงหวดเลย ท�มา: สานกวฒนธรรมมหาลยขอนแกน, วดศรคณเมอง [ออนไลน] เขาถงเม�อ 15 กมภาพนธ 2557. เขาถงไดจาก http://202.12.97.23/main/esanart/19%20Province/Loei/Srikunmaung /L%20Srikunmaung.html

ภาพท� 2 สมวดทงศรเมอง อาเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน

13

ภาพท� 3 สมวดโพธBศร บานเชยงเหยน อาเภอเมอง จงหวดมหาสารคาม ท�มา: Artnana studio, วดโพธBศร [ออนไลน] เขาถงเม�อ 21 พฤศจกายน 2556. เขาถงไดจาก http://www.artnana.com

ภาพท� 4 สมวดกลางโคกคอ จงหวดกาฬสนธ ท�มา: สานกวฒนธรรมมหาลยขอนแกน, วดกลางโคกคอ [ออนไลน] เขาถงเม�อ 15 กมภาพนธ 2557. เขาถงไดจาก http://202.12.97.23/main/esanart/19%20Province/Kalasin/ KlangKokKor/KLS%20KlangKokKor.html

14

ภาพท� 5 สมวดเชยงทอง เมองหลวงพระบาง สาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว ท�มา: สายการบนไทย, ทวรลาว หลวงพระบาง [ออนไลน] เขาถงเม�อ 21 พฤศจกายน 2556. เขาถงไดจาก http://www.thaifly.com/

ภาพท� 6 สมวดองคต 1อ เมองเวยงจนทน สาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว ท�มา: mon.p67, Wat Ong Teu Mahawihan [ออนไลน] เขาถงเม�อ 15 ธนวาคม 2013. เขาถงไดจาก http://www.panoramio.com/photo/72633012

15

ภาพท� 7 สมวดคล เมองหลวงพระบาง สาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว ท�มา: luxnet gallery, Wat Khili [ออนไลน], เขาถงเม�อ 21 พฤศจกายน 2556. เขาถงไดจากhttp://www.luxnet.at/gallery

ภาพท� 8 สมวดปากคาน เมองหลวงพระบาง สาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว ท�มา: ออเอ, หลวงพระบาง [ออนไลน] เขาถงเม�อ 21 พฤศจกายน 2556. เขาถงไดจาก http://bedounbkk.multiply.com

16

ภาพท� 9 สมวดใหมสวรรณภมาราม เมองหลวงพระบาง สาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว ท�มา: หลวงพระบางทวร, วดใหมสวรรณภมาราม [ออนไลน] เขาถงเม�อ 21 พฤศจกายน 2556. เขาถงไดจาก http://luangprabangtour.com/

ภาพท� 10 สมวดปารวก เมองหลวงพระบาง สาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว ท�มา: asian historical architecture, Wat Pa Huak [ออนไลน], เขาถงเม�อ 21 พฤศจกายน 2556. เขาถงไดจาก http://www.orientalarchitecture.com/

17

ความเปนมาของชมชนและผคนในจงหวดอบลราชธาน อาณาจกรลานชางปรากฏหลกฐานชดเจนในชวงพทธศตวรรษท� 19 ในสมยพระเจาฟางม เปนอาณาจกรท�มดนแดนครอบคลมบรเวณสองฝ�งแมน 1าโขง มศนยกลางอยนครหลวงพระบาง ตอมาในป พ.ศ. 2241 เกดความแตกแยกในอาณาจกรลานชาง มการแบงอาณาจกรออกเปน 3 อาณาจกร ไดแก อาณาจกรลานชางหลวงพระบาง อาณาจกรลานชางเวยงจนทนและนครจาปาศกดB ตลอดระยะเวลามการอพยพเคล�อนยายผคน 2 ฝ� งแมน 1าโขงเร�อยมา จนกระท�งในป พ.ศ. 232122 อาณาจกรท 1งสามตกเปนเมองประเทศราชของสยาม ทาใหเกดการอพยพเคล�อนยายผคนเขายงดนแดนภาคอสานมากข 1น สงผลใหเกดการสรางเมองตางๆ ข 1นในดนแดนอสาน เชน เมองรอยเอด เมองนครพนมและเมองอบลราชธาน เปนตน สมยกอนการกอต +งเมองอบลราชธาน ในชวงกอนการสรางเมองอบลราชธาน ดนแดนแถบลมแมน 1ามลมหมบานขนาดเลกเกดข 1นแลวจานวนมาก ชมชนเหลาน 1อยแถวอาเภอมวงสามสบ อาเภอเสนางคนคม อาเภอเข�องใน และอาเภอพนา ชมชนเหลาน 1อยในชวงสมยพระเจาสรยวงศาธรรมมกราช แหงอาณาจกรลานชาง (พ.ศ. 2180 – 2237) ซ�งเปนหมบานของชาวลาวเวยงจนทนท�อพยพเขามาในดนแดนอสานในสมยเจาพระราชครโพนสะเมก โดยปรากฏหลกฐานในตานานเมองตางๆ23 เชน ตานานเมองพนานคม กลาวถงการกอต 1งบานพนา เดมเปนหมบานมะขามเน�ง มลกศษยเจาพระราชครโพนสะเมก 3 คน ไดแก สหนาม คาดวงตาและแกวอาสา ซ�งเปนนายแขวงของเจาสรอยศรสมทรพทธางกร ปกครองประชาชนท�ตดตามเจาพระราชครโพนสะเมกมาจากเวยงจนทน ตานานบานชทวน กลาวถงบรรพบรษบานชทวนวา เปนชาวลาวท�อพยพมาจากเวยงจนทนพรอมกบเจาพระราชครโพนสะเมก สมยการกอต +งเมองอบลราชธาน เมองอบลราชธานต 1งข 1นเม�อป พ.ศ. 2321 โดยมพระประทมวรราชสรยวงศเจาคาผงเปนผปกครอง นาไพรพลมาต 1งเมองท�ดงอผ 1งและใหนามเมองวา “เมองอบล” ตานานเมองอบลกลาววาในสมยพระเจาสรบญสารเจาแผนดนนครเวยงจนทน พระตาพระวอ24เกดความขดแยงกบพระ

22 ศกดBชย สายสงห, เจดย พระพทธรป ฮปแตม สมในศลปะลาวและอสาน, 11 – 13. 23 ศลปะชย ชาญเฉลม, “เลาเร�องเมองอบลอดต – ปจจบน,” ประวตศาสตรและโบราณคดอบลราชธาน(อบลราชธาน: วทยาลยครอบลฯ, 2531), 169 – 173.

24ตามเอกสารตางๆ มการกลาวถงพระตาพระวรแตกตางกน มหาสลา วระวงศใหความเหนในหนงสอเร�องประวตศาสตรลาววา พระตาพระวอเปนคนเดยวกน เดมเปนนายกองอยบานหนโงม ในหนงสอเร�องพระตาของพระโพธญาณวชยกลาววา พระตาเปนนายกองนอกอยบานหนโงม มบตร 3 คน คอ พระวอ ทาวคาผงและ

สำนกหอ


18

เจาสรบญสาร พระตาพระวอจงอพยพไพรพลไปยงเมองหนองบวลมภ ฝายเจาสรบญสารไมพอใจจงยกทพไปตเมองหนองบวลมภและสามารถตสาเรจในป พ.ศ. 220825 ทาใหพระตาเสยชวตท�เมองหนองบวลมภ พระวอจงอพยพไพรพลไปต 1งเมองท�ดอนมดแดง ในป พ.ศ. 2311 พระวอไดพาไพรพลไปอยบานดบานแกในเขตนครจาปาศกดBภายใตการปกครองของเจาไชยกมาร ตอมพระวอเกดมปญหากบเจาไชยกมารจงอพยพไพรพลกลบมายงดอนมดแดงดงเดมในป พ.ศ. 232026 พระเจาสรบญสารทราบขาวจงยกทพมาตลพระวอเสยชวตในการศก พระประทมคาผงจงยายไพรพลไปต 1งบานเมองท�บานหวยแจระแม ตอมาน 1าทวมบานหวยแจระแม พระประทมคาผงจงอพยพมาต 1งเมองใหมท�ดงอผ 1งในป พ.ศ. 232127 พรอมท 1งกราบทลไปยงสมเดจพระเจากรงธนบรและใหนามเมองวา “เมองอบล” ในสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท� 1 ไดสถาปนาใหพระประทมคาผงเปนเจาครองเมองอบลและพระราชทานช�อเมองวา “เมองอบลราชธาน” พ.ศ. 2325 สมยกรงรตนโกสนทร เมองในอสานข 1นตรงตอกรงรตนโกสนทรในฐานะหวเมองประเทศราชและหวเมองอสาน โดยยงคงการปกครองแบบระบบอาญาส� ซ�งประกอบดวยเจาเมอง เจาอปฮาด เจาราชวงศและเจาราชบตร พ.ศ. 2369 เกดสงครามเจาอนวงศ เจานครจาปาศกดB (โย) ยกทพเขาตหวเมองทางตะวนออก คอ เมองอบลราชธาน เมองเขมราชและเมองขขนธ พระพรหมราชวงศาเจาเมองอบลฯ จงอพยพผคนไปยงบานคเมอง บานหนองมะนาว บานหนองเฮอและบานชทวน28 พ.ศ. 2394 พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวมพระบรมราชโองการโปรดเกลาใหพระพรหมวรราชสรยวงศ (กทอง) อาราธนาพระเถระ 2 รป คอ พระพน ธโล (ด) และพระเทวธมม (มาว) ไปสรางวดท�เมองอบลราชธาน คอ วดสปฏนาราม ซ�งเปนวดธรรมยตนกายวดแรกในภาคอสาน29

ทาวทดพรหม และลกสาวอก 4 คน จากหนงสอประวตศาสตรอสานของเตม วภาคยพจนกจกลาววาพระตาพระวอเปนพ�นองกน

25 มหาสลา วระวงศ, ประวตศาสตรลาว (ลาพน: เทคนคการพมพ, 2535), 91. 26 เตม วภาคยพจนกจ, ประวตศาสตรอสาน, พมพคร 1งท� 3 (กรงเทพฯ: มหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2542), 95.

27 บาเพญ ณ อบล, เลาเร�อง...เมองอบลราชธาน (อบลราชธาน: มหาวทยาลยอบลราชธาน, 2545), 62.

28 เร�องเดยวกน, 79. 29 เตม วภาคยพจนกจ, ประวตศาสตรอสาน, 140 – 141.

สำนกหอ


19

พ.ศ. 2418 เกดศกฮอท�เวยงจนทนและหนองคาย เมองอบลราชธานไดรบมอบหมายใหเกณฑไพรพลเขาสมทบกบกองทพหลวง ซ�งมเจาหม�นไวยวรารถเปนแมทพ เจานายเมองอบลฯ เขารวมในการปราบฮอคร 1งน 1ประกอบดวยทาวสหราช (หม 1น) ทาวบญช ทาวโพธสารและทาวไชยกมาร30 เมองอบลราชธานหลงการปฏรปการปกครอง การปฏรปการปกครองหวเมองอสานเร�มตนในป พ.ศ. 2425 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท� 5 โปรดเกลาใหขาหลวงข 1นมากากบราชการแผนดน โดยหลวงจนดารกษเปนขาหลวงกากบราชการแผนดนรวมกบเจาราชบตรคาเจาเมองอบลฯ ตอมาเม�อหลวงจนดารกษถงแกกรรมโปรดเกลาฯ ใหหลวงภกดณรงค (ทด ไกรกฤษ) เปนขาหลวงกากบราชการเมองอบลในป พ.ศ. 242531 พ.ศ. 2433 ปฏรปหวเมองอสาน แบงเขตการปกครอง 4 เขต คอ หวเมองลาวฝายตะวนออก หวเมองลาวฝายตะวนออกเฉยงเหนอ หวเมองลาวฝายเหนอและหวเมองลาวฝายกลาง โดยหวเมองลาวฝายตะวนออกเฉยงเหนอมศนยกลางอยเมองอบลราชธาน มขาหลวงประจาหวเมองคนแรกช�อ พระยาราชเสนา32 พ.ศ. 2434 รวมหวเมองลาวฝายตะวนออกและเมองลาวฝายตะวนออกเฉยงเหนอเขาดวยกนเปนหวเมองมณฑลลาวกาว ประกอบดวย อบลราชธาน นครจาปาศกดB ศรษะเกษ สรนทร รอยเอด มหาสารคามและกาฬสนธ เมองอบลราชธานเปนศนยกลางการปกครองมณฑลลาวกาว โดยมกรมหม�นพชตปรชากรเปนขาหลวงสาเรจราชการตางพระองคมณฑลลาวกาว33 ตอมาเปล�ยนเปนมณฑลตะวนออกเฉยงเหนอและมณฑลอสานตามลาดบ โดยมณฑลอสานแยกออกเปน 2 มณฑล คอ มณฑลอบลราชธานและมณฑลรอยเอด34 พ.ศ. 2437 เกดวกฤต ร.ศ. 112 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวมคาส�งใหกรมหลวงพชตปรชากรเสดจนวตสกรงเทพฯ และโปรดเกลาฯ ใหกรมหลวงสรรพสทธประสงคเขาดารงตาแหนงแทน

30 เตม วภาคยพจนกจ, ประวตศาสตรอสาน, 158. 31 เร�องเดยวกน, 117. 32 มหาสลา วระวงศ, ประวตศาสตรลาว, 120. 33 บาเพญ ณ อบล, เลาเร�อง...เมองอบลราชธาน, 122. 34 เร�องเดยวกน, 145.

สำนกหอ


20

พ.ศ. 2442 เกดกบฏผบญ ทาใหเกดความวนวายท 1งเขตปกครองมณฑลอสาน เชน เมองศรษะเกษ เมองยโสธร เมองอบลราชธาน พ.ศ. 2465 พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว โปรดเกลาใหรวมมณฑลอดร มณฑลอบลราชธาน มณฑลรอยเอด เรยกวา ภาคอสาน โดยต 1งสานกงานอปราชภาคท�มณฑลอดร ดงน 1นเมองอบลราชธานจงลดความสาคญลง พ.ศ. 2468 ในสมยพระปกเกลาเจาอยหว โปรดเกลาใหยบมณฑลอบลราชธาน มณฑลรอยเอด โดยโอนมณฑลอบลราชธานข 1นกบการปกครองมณฑลนครราชสมา35 พ.ศ. 2473 สรางถนน (ทางหลวงแผนดนสายแรก) หมายเลข 16 เช�อมกบลาว และสรางทางรถไฟจากเมองนครราชสมามาถงอบลราชธานในวนท� 1 เมษายน พ.ศ. 2473 ภายหลงการเปล�ยนแปลงการปกครองในป พ.ศ. 2475 มการจดการปกครองใหมโดยยบหวเมองและมณฑลท 1งหมด ใหหวเมองตางๆ มฐานะเปนจงหวดเทากนท�วประเทศ ดงน 1นเมองอบลราชธานจงเปล�ยนเปนจงหวดอบลราชธานและข 1นตรงตอกระทรวงมหาดไทยมาจนถงปจจบน จากประวตศาสตรความเปนมาของเมองอบลราชธานดงท�กลาวมาขางตนแสดงใหเหนถงกลมคนท�มความสมพนธกบอาณาจกรลานชางท�มมาต 1งแตอดต มการอพยพเคล�อนยายผคนจากฝ�งซายแมน 1าโขงมายงดนแดนอสาน และการเคล�อนยายในแตละคร 1งไดนาเอาวฒนธรรมประเพณด 1งเดมของลานชางมายงอสาน เชน ระบบการปกครองแบบอาญาส� ประเพณความเช�อและงานศลปกรรม เชน การสรางวดและการสรางสมในอสาน ซ�งกลาวถงในบทตอไป จนกระท�งเกดการปฏรปการปกครองในป พ.ศ. 2433 สมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท� 5 เพ�อสรางความเปนเอกภาพใหกบแผนดนไทยและเปนการตอตานอานาจของฝร�งเศสในยคสมย ร.ศ. 112 โดยทาการปฏรปท 1งรปแบบการปกครอง ปฏรปการศกษา รวมถงการปฏรปพระศาสนา ซ�งเปนการสรางทกอยางสศนยกลางกรงเทพฯ ท 1งหมด เหตการณดงกลาวไดนาเอาประเพณวฒนธรรม รวมถงรปแบบงานศลปกรรมจากเมองหลวงเขามาสดนแดนภาคอสาน สงผลใหเกดการปรบเปล�ยนแนวคดการสรางงานศลปกรรมในภาคอสานและเมองอบลราชธาน


สำนกหอ


21

บทท� 3

สมพ �นบานในเขตอาเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน

สมพ นบานอสานหมายถงสถาปตยกรรมทางศาสนาในทองถ�นภาคอสานท�สรางสรรคโดยชางทองถ�นและมเอกลกษณตางจากรปแบบสถาปตยกรรมในพ นท�อ�นๆ เอกลกษณดงกลาวเกดจากการผสมผสานแนวคด คตความเช�อและเทคนคในการสรางงานตามภมปญญาของผคนในทองถ�นท�สบทอดตามขนบธรรมเนยมของชาวอสาน ในการศกษาคร งน ทาการศกษาสมพ นบานในเขตอาเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน โดยเลอกกรณศกษาจานวน 4 หลง ไดแก สมวดแจง สมวดบรพาราม สมวดบานตาแยและสมวดบานนาควาย ดงน 1. สมวดแจง วดแจงต งอยถนนสรรพสทธประสงค ตาบลในเมอง อาเภอเมองอบลราชธาน จงหวดอบลราชธาน สงกดคณะสงฆมหานกาย เปนวดเกาแกสรางประมาณป พ.ศ. 2431 สรางโดยเจาราชบตร (หนดา) หน�งในอาญาส�ผปกครองเมองอบลราชธานในสมยน น ในการสรางสมวดแจงตามพระใบฎกาทา กมโล ไดบนทกไววา “ภายหลงการสรางพระประทานแลวจงสรางสม ในราวป พ.ศ. 2455 โดยมผ อานวยการสรางสม คอ ญาทานเพง ซ�งเปนลกศษยของญาทานหอ ณ วดหลวง1 กรมศลปากรข นทะเบยนสมหลงน เปนโบราณสถานท�ควรอนรกษในป พ.ศ. 2527 และทาการบรณะซอมแซมในป พ.ศ. 25462 แผนผง ลกษณะท�วไปของสมวดแจงเปนสมทบสรางดวยอฐถอปน มแผนผงรปส�เหล�ยมผนผา ขนาด 3 หอง มมขโถงดานหนา หนหนาไปทางทศตะวนออก มทางข นดานเพยงดานเดยว มเสาดานหนา 4 ตนรบน าหนกหลงคามขโถงดานหนา เสาคกลางสงกวาเสาขนาบขาง ระหวางเสามการทาพนกในสวนของมขดานหนาและมบนไดทางข นระหวางเสาคกลาง ภายในสม


2 กรมศลปากร, วดแจง [ออนไลน] เขาถงเม�อ 23 พฤศจกายน 2556. เขาถงไดจาก http://www.gis.finearts.go.th/fad50/fad/display_data.aspx?id=0001904

สำนกหอ


22

มฐานชกชขนาดส�เหล�ยมจตรสกอตดกบผนงดานหลง ลกษณะเปนฐานบวซอนกน 2 ฐาน3 (ภาพท� 11, แผนผงท� 1) องคประกอบสถาปตยกรรมและการตกแตง สวนลาง: สวนฐาน ฐานลางสดเปนฐานเขยงซอนกน 2 ฐาน ถดข นไปเปนบวคว�า เสนลวด ทองไม โดยสวนของทองไมมการคาดลกแกวอกไกและมเสนลวดขนาบสวนบนและสวนลางของอกไก ถดข นไปจากทองไมเปนเสนลวด บวหงาย บวคว�าขนาดเลกและตอเน�องดวยเสนลวดซอนกน 3 ช น รองรบสวนผนงของสม ลวดบวท งหมดมปลายสะบดงอน (ภาพท� 12) ซ�งลกษณะการทาปลายสะบดงอนเปนเอกลกษณของการสรางงานศลปกรรมในศลปะลาว เรยกวา“ฐานเอวขน” โดยมกพบในสวนฐาน เชน ฐานอาคารและฐานพระพทธรป (ภาพท� 13) แตลกษณะการสะบดปลายงอนของฐานสมหลงน ไมมความออนชอยและงอนมากเหมอนรปแบบในศลปะลาว ซ�งแสดงใหเหนถงความเปนงานพ นถ�นในภาคอสานท�ไดรบการถายเทรปแบบงานศลปกรรมมาจากศลปะลาว สวนกลาง: ผนงสม ผนงดานขางท งสองขางมการเจาะชองหนาตางขางละ 3 ชองหนาตางเปนหนาตางไมตกแตงกรอบดวยไมสลกรปรวงผ งและสวนลางเปนลายลกกรง (ภาพท� 14) ผนงดานหลงกอทบท งหมด ผนงดานหนาเปนทางเขาเจาะเปนชองประตตรงกลาง 1 ชอง ประตเปนประตไมไมมลวดลายตกแตง ผนงดานนอกและดานในไมปรากฏภาพจตรกรรม จากลกษณะของหนาตางท�มการตกแตงดวยกรอบหนานางและหยองลกกรงเปนลกษณะคลายรปแบบหนาตางในสกลชางวงหนาสมยรตนโกสนทร ซ�งเปนหลกฐานท�แสดงใหเหนวารปแบบอทธพลศลปะรตนโกสนทรท�ปรากฏบนสมวดแจงอาจไดรบอทธพลจากเมองกรงเทพฯ โดยตรง และสมพนธสอดคลองกบกลมรปแบบศลปะรตนโกสนทรท�สงไปยงเมองรอบนอกพบวาเปนการลอกเลยนแบบรปแบบศลปะจากวงหนาเปนสวนใหญ สวนบน: โครงสรางหลงคา โครงสรางหลงคาเปนหลงคาทรงจ�วสง มหลงคาปกนกขนาบขางท ง 2 ขาง แตเดมหลงคามงดวยแปนเกลด (กระเบ องแผนไม) ปจจบนมงดวยกระเบ องดนเผา จากลกษณะโครงสรางหลงคาทรงจ�วสง ซ�งเปนรปแบบโครงสรางหลงคาอโบสถภาคกลาง และรปแบบโครงสรางหลงคาดงกลาวพบในสมศลปะลาวกลมอทธพลรตนโกสนทรเชนกน โดยเฉพาะสมรนหลงในเมองเวยงจนทน ดงน นจงอาจเปนไปไดวาสมกลมน ไดรบรปแบบอทธพล

3 ในการสารวจขอมลภาคสนามผศกษาไมสามารถเขาไปภายในสมไป เน�องจากตามประเพณของชาว

อสานหามผหญงเขาไปภายในสม ทางวดจงไมเปดใหเขาไปสารวจ ดงน นการศกษารปแบบภายในสมจงศกษาจากแผนผงและขอมลท�อาจารยวโรฒ ศรสโรไดจดทาไว

สำนกหอ


23

ศลปกรรมรตนโกสนทรผานมาจากเมองเวยงจนทนหรออาจจะไดรบโดยตรงจากกรงเทพฯ ซ�งชวงเวลาการสรางสมกลมน เปนชวงท�อทธพลรตนโกสนทรเขาในเมองอบลราชธาน จากการเดนทางไปเรยนพระปรยตธรรมท�กรงเทพฯ และการเขามาปกครองของขาหลวงจากกรงเทพฯ เปนตน

ภาพท� 11 สมวดแจง อาเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน

24

ลายเสนท� 1 ผงผ นสมวดแจง ท�มา: วโรฒ ศรสโร, สมอสาน (กรงเทพฯ: มลนธโตโยตา, 2536), 246.

ภาพท� 12 ฐานสมวดแจง

25

ภาพท� 13 พระพทธรปศลปะลาว ฐานตวดงอน พพธภณฑสถานแหงชาตจงหวดอบลราชธาน แปนลม ในไทยเรยกวา “ปานลม” มลกษณะเปนแผนไมเรยบตรงทอดตวยาวตามแนวหลงทรงจ�ว เรยกวา “ตวรวย” และมการประดบดวยใบระกา การทาแปนลมแบบตวรวยเปนรปแบบท�นยมในสมศลปะลาว แตศลปะลาวนยมประดบดวยวนแลน4 (ภาพท� 15) ไมใชการประดบใบระกา ซ�งการประดบใบระกาเปนรปแบบงานศลปกรรมทางภาคกลาง โหง ในไทยเรยกวา “ชอฟา” เปนปนป นรปพญานาคมปก สวนหวของพญานาคมการสลกครบ ลกษณะปลายงอนและสวนปลายของโหงมการทาปลายหยกคดโคง ซ�งลกษณะดงกลาวแสดงใหเหนถงลกษณะพ นบานของสมอสาน และมการแสดงรายละเอยดอยางชดเจน (ภาพท� 16) รปแบบโหงในศลปะลาวนยมสลกเปนรปพญานาค ตามความเช�อของชาวลาวเช�อวานาคเปนสตวชวยปกปองพทธศาสนา5 ดงน นในศลปะลาวจงนยมสรางสวนประดบเปนรป

4 วนแลน คอ ลวดลายประดบบนสนหลงคา เปนงานประดบในตาแหนงเดยวกนกบใบระหาในศลปะไทย มกเรยกช�อตามลกษณะลวดลายท�ประดบ เชน รปกระจงใบเทศ เรยกวา “ฮปดอกกอนแลนกระจงใบเทศ” ในศลปะลาวนยมทาเปนรปดอกกระจงปลายแหลม การประดบวนแลนพบในวหารลานนาดวยเชนกน (ดรายละเอยดเพ�มเตมในหนงสอช�นชมสถาปตยวดในหลวงพระบาง)

5 วรลญจก บณยสรตน, ช�นชมสถาปตยวดในหลวงพระบาง, พมพคร งท� 2 (กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2547), 67.

26

พญานาค เชน โหง หางหงส คนทวยและราวบนได การทาโหงเปนรปพญานาคนยมในสมภาคอสานเชนกน คนดก ในไทยเรยกวา “หางหงส” เปนไมสลกรปพญานาคมปก สวนหวของพญานาคมการสลกครบ ลกษณะปลายงอนและสวนปลายของโหงมการทาปลายหยกคดโคง ซ�งลกษณะดงกลาวแสดงใหเหนถงลกษณะพ นบานของสมอสานเชนเดยวกบโหง การทาหางหงสรปพญานาคเปนรปแบบท�นยมในศลปะลาวและพบในสมพ นถ�นอสานโดยท�วไป (ภาพท� 17) สหนาหรอหนาบน หนาบนในศลปะลาวม 2 แบบ6 คอ หนาบนในกรอบข�อ ซ�งเปนหนาบนท�มการประดบกรอบตามโครงสรางข�นคานของสม หนาบนแบบท�สอง คอ หนาบนในกรอบจนทนเปนหนาบนในกรอบสามเหล�ยม มการตกแตงเตมพ นท� นยมในสมอทธพลรตนโกสนทรและสมแบบผสมผสาน หนาบนของสมหลงน เปนแบบกรอบข�อแบงออกเปน 2 สวน คอ สวนของเสาคกลางและเสาขนาบขาง หนาบนหลกสวนบนตกแตงเปนรปพระอนทรทรงชางเอราวณ ปจจบนพระอนทรหกหาย ซ�งเปนรปแบบท�นยมตกแตงหนาบนอโบสถภาคกลาง ดานขางขนาบดวยสงห สวนลางตกแตงดวยลายพระอาทตย 3 ดวง การตกแตงหนาบนเปนรปพระอาทตยเปนรปแบบท�นยมในศลปะลาว เชน หนาบนสมวดเชยงทองและสมวดคล ในสวนของแผนหนาบนดานขาง 2 ขาง ตกแตงเปนลายพนธพฤกษา กรอบหนาบนมการประดบดวยลายใบไม (ภาพท� 18) รปแบบการทาหนาบนรปพระอนทรทรงชางเอราวณเปนรปแบบงานศลปกรรมในศลปะรตนโกสนทร ซ�งเร�มสรางข นในสมยรชกาลท� 3 เชน หนาบนพระวหารวดสทศนเทพวราราม (ภาพท� 19) ในเมองเวยงจนทนพบการตกแตงหนาบนดวยรปพระอนทรทรงชางเอราวณดวยเชนกน เชน หนาบนหอพระแกว (ภาพท� 20) นอกจากน ยงพบวาหนาบนสมวดจนทะบร (ภาพท� 21) ซ�งเปนรปซมพระบางอยเหนอชางสามเศยรลอมรอบดวยลายดอกกาละกบ มรปแบบใกลเคยงกบหนาบนรปพระอนทรทรงชางเอราวณในศลปะรตนโกสนทร สะทอนใหเหนอทธพลรตนโกสนทรในสมเมองเวยงจนทน ดงน นรปแบบการตกแตงหนาบนมการผสมผสานระหวางรปแบบรตนโกสนทรกบศลปะลาว สะทอนใหเหนวาสมกลมน อาจไดรบรปแบบอทธพลศลปกรรมรตนโกสนทรผานมาจากเมองเวยงจนทนหรออาจจะไดรบโดยตรงจากกรงเทพฯ ฮงผ ง ฮงผ งเปนสวนประดบอยดานหนามขโถง ประดบอยใตหนาบนตดอยระหวางเสา สรางดวยไมแกะสลกลวดลาย คาวา “ฮงผ ง” เปนภาษาเรยนในวฒนธรรมของชาวอสาน ซ�งตรงกบคาวา “รวงผ ง” ในภาคกลาง และทางภาคเหนอเรยกวา “โกงค ว”


27

ฮงผ งของสมในภาคอสานม 2 แบบ7 คอ 1. แบบ 3 ชวงเสา 2. แบบ 2 ชวงเสา

ฮงผ งสมหลงน เปนแบบ 3 ชวงเสา การตกแตงฮงผ งประกอบแผนไม 2 สวนคอ แผนไมส�เหล�ยมผนผาดานบนและสวนของฮงผ ง ฮงผ งในชวงเสาคกลางดานบนตกแตงดวยลายดอกบว ซ�งเปนรปแบบงานศลปกรรมพ นบานท�มความเรยบงายและมลกษณะแตกตางกบบวในศลปะรตนโกสนทร ฮงผ งดานลางสลกเปนลายแผนไมปลายแหลมหอยยอยลงดานลาง กรอบประดบดวยลายใบไมและลายเมดประคา ฮงผ งในชวงเสาดานขางดานบนแบงเปน 2 ช น ชนช นตกแตงดวยลายดอกไม 4 กลบ ช นลางตกแตงดวยลายดอกกลม สวนของฮงผ งมลกษณะเชนเดยวกบในชวงคกลาง แขนนาง ในไทยเรยกวา “คนทวย” ประดบผนงดานละ 5 ตว เปนไมสลกรปพญานาคมปก ลกษณะมวนงอคดโคง เศยรพญานาคอยดานลางหนหนาออก หางอยดานบนมวนสะบดออกมาดานหนาและสลกลายกนก บนลาตวพญานาคมการสลกรปเกลดตามลาตว มเตารบดานลาง (ภาพท� 22) การสรางคนทวยรปนาคเปนเอกลกษณของสมศลปะลาวและสมอสาน โดยรปแบบพ นบานของคนทวยอสานสามารถแบงได 2 แบบ คอ

1. แบบหางนาคพน 2. แบบหางนาคปลอย

ในภาคเหนอพบวามการทาคนทวยลกษณะคลายคนทวยพญานาคในศลปะลาว เรยกวา “ตวลวง” ตวลวงเปนสตวผสม มลกษณะคลายพญานาค แตมปกและขา ประดบอยในสวนหชางของวหารลานนา (ภาพท� 23) จากการศกษาของเกศวตา รอตพนธกลาววา ตวลวงในศลปะลานนาไดรบอทธพลมาจากมงกรในศลปะจน ปรากฏในศลปะลานนาในชวงราวพทธศตวรรษท� 228 ดงน นจงอาจเปนไปไดวาการทาพญานาคมปกรบมาจากตวลวงในศลปะลานนาผานเขามายงหลวงพระบางและพฒนามาสสกลชางเวยงจนทน แตอยางไรกตามลกษณะของพญานาคในคนทวยสมอสานไมปรากฏการทาขาย�นออกมาเชนตวลวง ดงน นอาจกลาวไดวาคนทวยพญานาคเปนรปแบบงานศลปกรรมพ นถ�นในอสาน

7 วโรฒ ศรสโร, “ฮงผ ง,” อาษา 8 (2541): 84. 8 เกศวตา รอตพนธ, “ตวลวงประดบคนทวยในวหารจงหวดลาปาง: รปแบบและความหมาย” (การศกษาโดยเสรในแขนงวชาประวตศาสตรศลปะ ภาควชาประวตศาสตรศลปะ มหาวทยาลยศลปากร, 2548), 41.

28

บวหวเสา บรเวณมขดานหนามเสาไมส�เหล�ยมรองรบโครงสรางหลงคาจานวน 4 ตน เสาคกลางสงกวาเสาดานขาง เสาทกตนประดบดวยบวหวเสา มลกษณะกลบแหลมยาวคลายบวแวงในศลปะรตนโกสนทร แตบวหวเสาของสมหลงน เปนการนาไมสลกกลบบวมาแปะตด จากลกษณะดงกลาวแสดงใหเหนรปแบบงานชางพ นบาน บนได อยระหวางเสาคกลางดานหนามขโถง ราวบนไดตกแตงเปนรปจระเข (ภาพท� 24) การทาบนไดเปนรปสตว เชน นาค จระเข มงกร นยมในสมศลปะลาว สมในภาคอสานและวหารในศลปะลานนา

ภาพท� 14 หนาตางสมวดแจง

ภาพท� 15 วนแลนปานลม ท�มา: วรลญจก บณยสรตน, ช�นชมสถาปตยวดในหลวงพระบาง, พมพคร งท� 2 (กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2547), 68.

29

ภาพท� 16 โหงสมวดแจง

ภาพท� 17 คนดกสมวดแจง

30

ภาพท� 18 สหนาหรอหนาบนสมวดแจง

ภาพท� 19 หนาบนรปพระอนทรทรงชางเอราวณ พระวหารวดสทศนเทพวราราม กรงเทพมหานคร ท�มา: ทศพร ทองคา

31

ภาพท� 20 หนาบนหอพระแกว เมองเวยงจนทน ประเทศสาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว ท�มา: orientalarchitecture, Ho Phra Keow Temple [ออนไลน] เขาถงเม�อ 15 กมภาพนธ 2557. เขาถงไดจาก http://www.orientalarchitecture.com/laos/vientiane/hophrakeo_gallery. php?p=ho-phra-keow03.jpg

ภาพท� 21 หนาบนวดจนทะบร เมองเวยงจนทน ประเทศสาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว ท�มา: hilip Roeland, Wat Chantaburi [ออนไลน] เขาถงเม�อ 15 กมภาพนธ 2557. เขาถงไดจาก http://www.flickr.com/photos/philiproeland/5389282597/

32

ภาพท� 22 คนทวยสมวดแจง

ภาพท� 23 ตวลวง วดคะตกเชยงม�น จงหวดลาปาง ท�มา: สรพล ดารหกล, ลายคาลานนา (กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2544), 156.

33

ภาพท� 23 บนไดรปจระเข สมวดแจง

34

2. สมวดบรพาราม วดบรพารามต งอยหมท� 6 ตาบลปทม อาเภอเมองอบลราชธาน จงหวดอบลราชธาน สงกดคณะสงฆธรรมยต วดบรพารามสรางข นราวป พ.ศ. 2436 โดยพระเจาบรมวงศเธอกรมหลวงสรรพสทธประสงค ไดรบพระราชทานวสงคามสมาในป พ.ศ. 2514 ไมปรากฏปท�สรางสมแนชด กรมศลปากรข นทะเบยนสมหลงน เปนโบราณสถานเม�อวนท� 17 ธนวาคม พ.ศ. 2544 และทาการอนรกษในป พ.ศ. 2545 สภาพปจจบนของสมหลงน ชารดเสยหายอยางมาก เหลอเพยงสวนฐานและโครงสรางผนงเพยงบางสวน และทางวดสรางอาคารคลมสมไว ดงน นผศกษาจงศกษาจากภาพถายเการวมดวย (ภาพท� 25)

ภาพท� 25 สมวดบรพาราม อาเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน (ภาพถายเกา) ท�มา: กรมศลปากร, วดแจง [ออนไลน] เขาถงเม�อ 23 พฤศจกายน 2556. เขาถงไดจาก http://www.gis.finearts.go.th/fad50/fad/display_data.aspx?id=000191 แผนผง ลกษณะท�วไปของสมวดบรพารามเปนสมทบ มแผนผงรปส�เหล�ยมผนผา ขนาด 3 หอง มมขโถงดานหนา หนหนาไปทางทศใต ลงสแมน ามล มทางข นเพยงดานหนาดานเดยว มเสาดานหนา 3 ตนขนาดความสงเทากนหมด รองรบน าหนกหลงคามขโถงดานหนา ระหวางเสามการทาพนกในสวนของมขดานหนาและมบนไดทางข นระหวางชวงเสา 2 ชวง จงมบนไดทางข น 2 ทาง ภายในสมมฐานชกชกออฐตดผนงดานหลง ลกษณะเปนฐานส�เหล�ยมผนผายกเกจ (ภาพท� 26) และมเพงในสวนมขดานหนา ลกษณะเปนเพงส นคลายหลงคาปกนก (แผนผง

35

ท� 2) การทาเสาดานหนาในสวนของมขโถงท�มเสาเพยง 3 ตนและการทาบนไดทางข น 2 ทาง เปนรปแบบท�แตกตางจากสมกลมฝมอชางพ นบานโดยท�วไปท�มกมทางเขาดานเพยงดานเดยวและมบนไดทางข นเพยง 1 ทาง แสดงใหเหนถงการคล�คลายแบบแผนงานศลปะใหมความเรยบงายมากข นและการสรางงานของชางพ นบานท�มความอสระในการออกแบบ องคประกอบสถาปตยกรรมและการตกแตง สวนลาง: สวนฐาน ฐานเปนฐานบวงอนแบบลานชาง มลกษณะหนาบกบนไมประณตมากนก ประกอบดวยฐานลางสดเปนฐานเขยง 2 ฐาน ถดข นไปเปนเสนลวด บวคว�า เสนลวด ทองไม เสนลวด บวหงายและตอดวยบวคว�า จบดวยเสนลวด 2 เสนรองรบผนงสม ลกษณะปลายสะบดงอนเลกนอย (ภาพท� 27) การทาสวนบนฐานเปนบวหงายประกบกบบวคว�าและจบดวยเสนลวดรองรบผนงสมเปนรปแบบฐานสมในศลปะลาวและสมภาคอสาน จากรปแบบฐานสมหลงน มความประณตและละเอยดนอยกวาฐานสมวดแจง แตฐานสมวดบรพารามหลงน ยงคงเทคนคเชงชางของรปแบบการสรางฐานไวอยางคอนขางละเอยด โดยจะเหนไดจากการสรางเสนลวดค�นจงหวะของฐาน ตางจากฐานของสมวดบานตาแยและสมวดบานนาควายท�มความเรยบงายอยางมาก โดยการลดทอนการสรางเสนลวดค�นจงหวะ สวนกลาง: ผนงสม ผนงดานขางสองขางมชองหนาตางดานละ 2 ชอง ปจจบนหนาตางประดบดวยลกรงส�เหล�ยม (ภาพท� 28) เพ�อใชเปนสองใหแสงเขา ผนงดานหนาเดมมประตทางเขาเพยงประตเดยว ปจจบนสรางประตทางเขา 2 ทางตรงกบชองบนได ผนงดานหลงกอทบท งหมดและมการเจาะวงกลม 4 ชอง (ภาพท� 29) สนนษฐานวาเปนชองแสง ซ�งการเจาะชองแสงพบบางในสมอสานบางหลง เชน สมวดสวรรณาวาส อาเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม (ภาพท� 30) สวนบน: โครงสรางหลงคา จากภาพถายเกาเปนหลงคาทรงจ�วสงเพยงช นเดยว สนนษฐานวามงดวยแปนเกลดเชนเดยวกบสมหลงอ�น การทาหลงคาเปนจ�วแหลมสงเปนอทธพลศลปะรตนโกสนทร สวนการทาหลงคาเพยงช นเดยวไมมการซอนช นหรอทาหลงคาปกนกเปนรปแบบท�คล�คลายสความเปนพ นบานของสม

36

ภาพท� 26 ฐานชกชและพระพทธรปภายในสมวดบรพาราม

ลายเสนท� 2 ผงพ นสมวดบรพาราม

37

ภาพท� 27 ฐานสมวดบรพาราม

ภาพท� 28 ผนงสมวดบรพาราม

38

ภาพท� 29 ผนงดานหลงสมวดบรพาราม

ภาพท� 30 สมวดสวรรณาวาส อาเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม ท�มา: สานกวฒนธรรมมหาวทยาลยขอนแกน, วดสวรรณาวาส [ออนไลน] เขาถงเม�อ 13 มกราคม 2557. เขาถงไดจาก http://202.12.97.23/main/esanart/19%20Province/Maha %20Sarakham/Suwanawas/MS%20Suwanawas.html

39

แปนลม แปนลมเปนแบบเคร�องลายองและมการประดบดวยใบระกา ซ�งเปนรปแบบท�นยมในงานศลปกรรมทางภาคกลางและการประดบจ�วแบบเคร�องลายองเปนท�นยมในสมเวยงจนทนกลมอทธพลรตนโกสนทรเชนกน โหง จากภาพถายเกาโหงหกหาย จงสนนษฐานวาโหงนาจะเปนไมสลกรปพญานาค ซ�งสอดรบกบคนดกรปพญานาค อกท งการสรางโหงรปพญานาคเปนแบบแผนสมพ นถ�นอสานและในสมศลปะลาว สหนาหรอหนาบน ไมสามารถทราบไดวาหนาบนสมวดบรพารามมรปแบบอยางไร เน�องจากภาพถายเกาท�ใชในการศกษามรายละเอยดไมชดเจน ดงน นจงสนนษฐานวาหนาบนสมนาจะเปนรปเปนลายพระอาทตยแผรศมเชนเดยวกบหนาบนหอไตรวดแหงน (ภาพท� 31) ซ�งมอายการสรางไลเล�ยกน อกท งการทาหนาบนพระอาทตยแผรศมพบในสมพ นบานอสานดวยเชนกน โดยเฉพาะสมพ นบานในเขตจงหวดรอยเอด เชน สมวดเสมาทาคอ (ภาพท� 32) และวดจกรวาลภมพนจ จงหวดรอยเอด (ภาพท� 33) แขนนางหรอคนทวย ไมสามารถทราบไดวาคนทวยสมวดบรพารามมรปแบบอยางไร เน�องจากภาพถายเกาท�ใชในการศกษามรายละเอยดไมชดเจน สนนษฐานวาเปนคนทวยไมสลกเปนรปพญานาคเชนเดยวกบคนทวยสมวดบานตาแย ซ�งเปนรปแบบคนทวยท�นยมในสมพ นบานอสานโดยท�วไป

ภาพท� 31 หอไตร วดบรพาราม

40

ภาพท� 32 สมวดเสมาทาคอ จงหวดรอยเอด ท�มา: สานกวฒนธรรมมหาวทยาลยขอนแกน, วดเสมาทาคอ [ออนไลน] เขาถงเม�อ 13 มกราคม 2557. เขาถงไดจาก http://202.12.97.23/main/esanart/19%20Province/101/sematacor/ 101sematacor.html

ภาพท� 33 สมวดจกรวาลภมพนจ จงหวดรอยเอด ท�มา: สานกวฒนธรรมมหาวทยาลยขอนแกน, วดจกรวาลภมพนจ [ออนไลน] เขาถงเม�อ 13 มกราคม 2557. เขาถงไดจาก http://202.12.97.23/main/esanart/19%20Province/101/ jakawan/101jarkawan.html

41

3. สมวดบานตาแย วดบานตาแยต งอยหมท� 1 ตาบลไรนอย อาเภอเมองอบลราชธาน จงหวดอบลราชธาน สงกดคณะสงฆมหานกาย หลกฐานระบการสรางสมวดบานตาแยปรากฏบนจารกอกษรไทยนอยภาษาอสานผสมภาษาบาล เขยนบนผนงดานนอกเหนอประตทางเขาสม กลาววาผสรางสมหลงน คอ ญาคทา สมเดจชาดา ภกษ สามเณรและอบาสก สรางเสรจเม�อป พ.ศ. 24179 กรมศลปากรข นทะเบยนเปนโบราณสถาน วนท� 12 กนยายน พ.ศ. 2540 และดาเนนการบรณะเม�อป พ.ศ. 2545 แผนผง ลกษณะท�วไปของสมวดบานตาแยเปนสมทบกออฐถอปน ขนาดเลกกะทดรด มแผนผงรปส�เหล�ยมผนผา ขนาด 3 หอง หนหนาไปทางทศตะวนออก ทางข นมเพยงดานหนาดานเดยว มมขโถงดานหนา เสาดานหนาม 2 ตนรองรบโครงสรางหลงคา ลกษณะเปนเสาไมกลม ในสวนของมขดานหนามพนกลอมรอบ ตรงกลางพนกดานหนาเวนชองวางสาหรบทางข นและมบนไดอยดานหนา ภายในไมมฐานชกช10 (ภาพท� 34, แผนผงท� 3) การสรางเสาในสวนมขดานหนาเปนรปแบบเฉพาะของสมกลมฝมอชางพ นบาน แสดงถงงานชางท� มความเรยบงาย ซ�งลกษณะแผนผงดงกลาวอาจจะเปนการลดทอนและคล�คลายมาจากรปแบบการสรางสมในกลมวดหลวงหรอวดท�สรางข นในเขตชมชนเมองของชางพ นบาน เพ�อสอดคลองกบวสดท�มในทองถ�นและการใชงานในชมชน องคประกอบสถาปตยกรรมและการตกแตง สวนลาง: สวนฐาน ฐานเปนบวงอนแบบลานชาง ลกษณะฐานดหนาบกบนไมออนชอยและมการสรางแบบเรยบงาย ประกอบดวยฐานลางสดเปนฐานเขยงซอนกน 3 ฐาน ถดข นไปเปนฐานบวคว�า ทองไมคาดลกแกวอกไก ถดข นไปเปนบวหงายและตอดวยบวคว�า โดยไมมทองไมค น และจบดวยเสนรองรบผนงสม ลกษณะลวดบวท งหมดสะบดปลายงอน (ภาพท� 35) ซ�งเปนรปแบบลกษณะของงานศลปกรรมในศลปะลาว แตลกษณะการสะบดงอนมลกษณะไมออนชอยเทากบงานในศลปะลาวโดยรปแบบคอนขางบกบนและแขงกระดางไมมความประณต รปแบบดงกลาวสะทอนถงความเรยบงายของชางพ นบานท�ยงคงแนวคด รปแบบและเทคนคแบบด งเดมในการสรางงาน สวนกลาง: ผนงสม ผนงดานขางท งสองดานมการเจาะชองหนาตางดานชองละ 1 ชอง หนาตางเปนหนาตางไมไมมลวดลายตกแตง ผนงดานหลงกอทบท งหมด ผนงดานหนามประตทางเขาตรงกลาง 1 ชอง ประตเปนประตไมไมมลวดลายตกแตงเชนเดยวกบหนาตาง ผนงท ง

9 วโรฒ ศรสโร, สมอสาน, 249. 10 เร�องเดยวกน.

42

ดานในและดานนอกไมปรากฏภาพจตรกรรม ในสวนดานหนาของผนงดานนอกปรากฏจารกเหนอประต (ภาพท� 36, 37) เปนจารกกลาวถงการสรางพระพทธรปประธานของวดและการสรางสม สวนบน: โครงสรางหลงคา เปนหลงคาทรงจ�วมเพยงช นเดยว สวนปลายจ�วมลกษณะแอนโคงเลกนอย ซ�งทาใหนกถงรปแบบหลงคาสมในศลปะลาวท�มเอกลกษณในการสรางหลงคาแอนโคง รปแบบหลงคาของสมหลงน มความคลายคลงกบสมวดปาไผ (หลงเกา) ประเทศสาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว (ภาพท� 38) เดมหลงคาสมวดบานตาแยมงดวยแปนเกลด11 ปจจบนมงดวยกระเบ องดนเผา การทาหลงคาเพยงช นเดยวแสดงถงความเรยบงายของสมพ นบาน โดยการละท งแนวคดหรอคตการสรางหลงคาซอนช น เพ�อแสดงถงความเปนฐานนดรสงของอาคาร ซ�งเปนตวแทนของพระพทธเจา แตในสมพ นบานอาจมการทามขย�นออกมาดานหนา แตอยางไรกตามการสรางมขย�นเปนการตอบสนองการใชงานเพยงเทาน น12 แปนลม แปนลมมลกษณะเปนแผนไมเรยบตรงทอดตวยาวตามแนวหลงทรงจ�ว เรยกวา “ตวรวย” และมการประดบดวยใบระกา การทาแปนลมแบบตวรวยสะทอนใหเหนถงอทธพลงานชางในศลปะลาว สวนการประดบใบระกาเปนรปแบบอทธพลงานศลปกรรมทางภาคกลาง รปแบบของสมหลงน แสดงใหเหนคดการผสมผสานแนวคด รปแบบด งเดมของชางพ นบานและผคนในชมชนท�สบทอดมาจากบรรพบรษ เขากบรปแบบงานศลปกรรมแบบใหมท�เขามามบทบาทในพ นท� ซ�งแสดงใหเหนถงลกษณะงานชางพ นบาน โหง เปนไมสลก มรปแบบอยางชอฟาในสถาปตยกรรมไทยภาคกลาง แตมลกษณะสะบดโคงท�สวนปลายมากกวา (ภาพท� 39) คนดก ปจจบนหกหายหมดแลว จากการสารวจพบสวนของหางหงสวางอยสวนฐานของสม ทาใหทราบวาคนดกสมหลงน มรปแบบอยางหางหงสในสถาปตยกรรมภาคกลาง (ภาพท� 40) สหนาหรอหนาบน มลกษณะเปนหนาบนไมลายไมต ง (ภาพท� 41) ซ�งเปนรปแบบเชนเดยวกบหนาบนเรอนพ นถ�นของภาคอสาน (ลายเสนท� 1) การสรางหนาบนแบบไมมลวดลายตกแตงวจตร แตนาเอาหนาบนท�นยมสรางในเรอนพ นถ�นโดยท�วไปมาสรางสะทอนใหเหนถงความเรยบงายและความพอเพยงของสมกลมฝมอชางพ นบานอยางชดเจน

11 เร�องเดยวกน.

12 ศกด|ชย สายสงห, เจดย พระพทธรป ฮปแตม สมในศลปะลาวและอสาน, 151.

43

แขนนางหรอคนทวย ประดบผนงดานละ 5 ตว เปนคนทวยไมแกะสลกรปพญานาคมปก ลกษณะมวนคดโคงไปมา เศยรพญานาคอยดานลาง หางอยดานบนสลกเปนลายกนก ตามลาตวนาคมการสลกครบตามลาตว มเตารบดานลาง (ภาพท� 42)

ภาพท� 34 สมวดบานตาแย อาเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน

ลายเสนท� 3 ผงพ นสมวดบานตาแย

44

ภาพท� 35 ฐานสมวดบานตาแย

ภาพท� 36 จารกบนผนงสมวดบานตาแย

45

ภาพท� 37 จารกบนผนงสมวดบานตาแย

ภาพท� 38 สมวดปาไผ (หลงเกา) ประเทศสาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว ท�มา: Heywood, Dennise, Ancient Luang Prabang (Bangkok: River book, 2006), 86.

46

ภาพท� 39 โหงสมวดบานตาแย

ภาพท� 40 คนดก สมวดบานตาแย

47

ภาพท� 41 ดานหนาสมวดบานตาแย

ลายเสนท� 4 เรอนพ นถ�นภาคอสาน ท�มา: ธาดา สทธธรรม, “บานพกอาศยในชนบทอสาน แถบลมน าช,” เอกสารประกอบการประชมทางวชาการ เร�องความหลากหลายของเรอนพ นถ�นไทย เม�อวนท� 22 – 23 มถนายน 2543 มหาวทยาลยศลปากร, 237.

48

ภาพท� 42 คนทวยสมวดบานตาแย

49

4. สมวดบานนาควาย วดบานนาควายต งอยหม ท� 2 ตาบลขามใหญ อาเภอเมองอบลราชธาน จงหวดอบลราชธาน สงกดคณะสงฆมหานกาย กอต งเม�อป พ.ศ. 2410 ไดรบพระราชทานวสงคามสมาเม�อป พ.ศ. 2420 สมวดบานนาควายสรางโดยญาคทาและชาวบานบานนาควาย แตไมปรากฏหลกฐานปกอสรางสม กรมศลปากรประกาศข นทะเบยนเปนโบราณสถานเม�อวนท� 29 สงหาคม พ.ศ. 2537 และทาการบรณะซอมแซมในป พ.ศ. 2554 แผนผง ลกษณะท�วไปของสมวดบานนาควายเปนสมทบกออฐถอปน ขนาดเลกกะทดรด มแผนผงรปส�เหล�ยมผนผา ขนาด 3 หอง หนหนาไปทางทศตะวนออก ทางข นมเพยงดานหนาดานเดยว มมขโถงดานหนา เสาดานหนาม 2 ตนรองรบโครงสรางหลงคา ลกษณะเปนเสาไมกลม ในสวนของมขดานหนามพนกลอมรอบ ตรงกลางพนกดานหนาเวนชองวางสาหรบทางข นและมบนไดอยดานหนา ภายในมฐานชกชเปนแทนส�เหล�ยมยาวตดกบผนงดานหลง ดานหนาสมมเพงตอออกมา (ภาพท� 43, แผนผงท� 4) การสรางเพงตอออกมาดานหนานาจะเปนงานสรางตอเตมในภายหลง โดยพจารณาจากภาพถายเกาท�แสดงใหเหนสวนการตอเตมฐานและเพงดานหนา หรออาจเปนไปไดวาการสรางเพงดานหนามมาแลวต งแตการสรางสม เพ�อใหสอดคลองกบการใชงาน เชน การรองรบญาตโยมผหญง ซ�งไมสามารถเขาไปภายในสมได โดยการทาเพงตอจากอาคารเปนลกษณะท�นยมมากในการสรางอาคารพ นถ�นในภาคอสาน เรยกวา “เกย” เชน เกยตอเลาขาว13 องคประกอบสถาปตยกรรมและการตกแตง สวนลาง: สวนฐาน ฐานเปนบวงอนแบบลานชาง ลกษณะฐานมความเรยบงายและดบกบนเชนเดยวกบฐานสมวดบานตาแย ประกอบดวยฐานลางสดเปนฐานเขยงซอนกน 3 ฐาน ถดข นไปเปนฐานบวความ ทองไมคาดลกแกวอกไก ถดข นไปเปนบวหงายและตอดวยบวคว�า โดยไมมทองไมค�น และจบดวยเสนรองรบผนงสม ลกษณะลวดบวท งหมดสะบดปลายงอน (ภาพท� 44) สวนกลาง: ผนงสม ผนงดานขางท งสองดานมการเจาะชองหนาตางดานชองละ 1 ชอง หนาตางเปนหนาตางไมไมมลวดลายตกแตง ผนงดานหลงกอทบท งหมด ผนงดานหนาม

13 สวทย จระมณ, “สถาปยกรรมพ นถ�นอสาน (สายวฒนธรรมไทย – ลาว),” เอกสารประกอบการประชมทางวชาการ เร�องความหลากหลายของเรอนพ นถ�นไทย เม�อวนท� 22 – 23 มถนายน 2543 มหาวทยาลยศลปากร, 221.

50

ประตทางเขาตรงกลาง 1 ชอง ประตเปนประตไมไมมลวดลายตกแตงเชนเดยวกบหนาตาง ผนงท งดานในและดานนอกมภาพจตรกรรมเลาเร�องพทธประวต สวนบน: โครงสรางหลงคา เปนหลงคาทรงจ�วมเพยงช นเดยว เดมหลงคาสมมงดวยแปนเกลด ปจจบนมงดวยกระเบ องดนเผา จากรปแบบหลงคาท�ไมมการแอนลาดท�สวนปลายอยางสมวดบานตาแย แสดงใหเหนถงแนวคดของชางผชางท�รบอทธพลภาคกลางในสวนของหลงคาอยางเตมรปแบบ โครงสรางหลงคาท�แตกตางกนระหวางสมวดบานตาแยกบสมวดบานนาควายแสดงใหเหนถงความอสระของชางผสรางในสมกลมฝมอชางพ นบาน แปนลม แปนลมมลกษณะเปนแผนไมเรยบตรงทอดตวยาวตามแนวหลงทรงจ�ว เรยกวา “ตวรวย” และมการประดบดวยใบระกา การทาแปนลมท�ไมมนาคสะดงอยางภาคกลาง แตมการตกแตงดวยชอฟาและหางหงสแบบภาคกลาง แสดงใหเหนรปแบบการสรางงานศลปกรรมพ นบานของสมอสาน โหง เปนไมสลก มรปแบบอยางชอฟาในสถาปตยกรรมไทยภาคกลาง แตมลกษณะสะบดโคงท�สวนปลายมากกวา แสดงถงรปแบบเฉพาะของงานชางพ นบานและงานชางในวฒนธรรมลานชางท�มเอกลกษณในเร�องของความออนชอยและโคงงอน (ภาพท� 45) คนดก เปนคนดกสลกไม มรปแบบอยางหางหงสในสถาปตยกรรมภาคกลาง(ภาพท� 45) สหนาหรอหนาบน เปนหนาบนแบบกรอบข�อลายลายไมต ง ซ�งเปนรปแบบหนาบนท�พบในเรอนพ นถ�นภาคอสาน (ลายเสนท� 2) แขนนางหรอคนทวย ประดบอยผนงสมท งสองดาน ดานละ 5 ตว เปนคนทวยแบบไมแผง มลกษณะเปนแผนส�เหล�ยมยาว บรเวณสวนกลางตกแตงดวยลายกาบบนและกาบลาง สวนบนและสวนลางสลกเปนลวดบวคว�าและบวหงาย (ภาพท� 46) การทาคนทวยแบบไมแผงเปนเอกลกษณของศลปะพ นบานอสานท�มลกษณะคอนขางหนาหนก ในเขตเมองอบลราชธานพบเชนกนท�สมวดมณวนาราม (หลงเกา)

51

ภาพท� 43 สมวดบานนาควาย อาเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน

ลายเสนท� 5 ผงพ นสมวดบานนาควาย

52

ภาพท� 44 ฐานสมวดบานตาแย

ภาพท� 45 โหงและหางหง สมวดบานนาควาย

53

ลายเสนท� 6 เรอนพ นถ�นภาคอสาน ท�มา: ธาดา สทธธรรม, “บานพกอาศยในชนบทอสาน แถบลมน าช,” เอกสารประกอบการประชมทางวชาการ เร�องความหลากหลายของเรอนพ นถ�นไทย เม�อวนท� 22 – 23 มถนายน 2543 มหาวทยาลยศลปากร, 237.

ภาพท� 46 คนทวย สมวดบานนาควาย

54

สมพ นบานในเขตเมองอบลราชธานโดยรวมท ง 4 หลง แสดงใหเหนถงความสมพนธกบอทธพลศลปะลาวท�ถกถายเทมาพรอมกบกลมคนท�อพยพเคล�อนยายจากเมองเวยงจนทนเขามาต งบานแปงเมองกอต งเมองอบลราชธาน แมวารปแบบสมจะแสดงถงอทธพลของศลปะลาวเปนหลก แตจะเหนไดวารปแบบสมพ นบานมการคล�คลายและพฒนามาสรปแบบพ นบาน ซ�งมรปแบบผสมผสานธรรมเนยมประเพณด งเดมกบอทธพลจากภาคกลางไดอยางลงตวและงดงาม จากการศกษาและพจารณารปแบบสมพ นบานท ง 4 หลงผศกษาไดทาการจดกลมสมโดยวเคราะหรปแบบแผนผง องคประกอบสถาปตยกรรมและการตกแตง สามารถจาแนกสมพ นบานในเขตอาเภอเมอง จงหวดอบลราชธานออกเปน 2 กลม คอ สมพ นบานอทธพลรตนโกสนทรและสมพ นบานฝมอชางพ นบาน โดยมรายละเอยดกลาวสรปดงน กลมท� 1 สมพ �นบานอทธพลรตนโกสนทร สมกลมน มรปแบบผสมผสานระหวางความเปนพ นบานกบรปแบบงานศลปกรรมจากภาคกลาง เปนสมขนาดเลกในผงส�เหล�ยมผนผา มชดฐานบวงอนแบบลานชาง ลกษณะเปนฐานหนาดบกบนและมการตกแตงตามรปแบบงานพ นถ�นในภาคอสาน ซ�งเปนงานสบทอดจากศลปกรรมลานชาง แตมโครงสรางทางสถาปตยกรรมและการตกแตงบางสวนตามรปแบบศลปกรรมทางภาคกลาง เชน การสรางหลงคาทรงจ�วสง การตกแตงสหนาดวยลวดลายอยางอโบสถภาคกลาง เปนตน สมกลมน พบตามวดในเขตพ นท�ชมชนเมองท�เคยเปนหวเมองสาคญมากอนและอาจกลาวไดวาเปนกลมงานชางหลวงของศลปกรรมภาคอสาน สมกลมน ท�ยงคงเหลอในปจจบนในเขตอาเภอเมองอบลราชธาน ไดแก สมวดแจง การกาหนดอายการสราง จากการคนขอมลดานเอกสารพบวาหลกฐานแรกสรางของสมกลมน ในเมองอบลราชธานอยท�สมวดมณวนาราม (วดปานอย) ซ�งปจจบนถกร อถอนท งหมดแลว จากประวตการสรางกลาววา วดปานอยสรางข นในป พ.ศ. 2332 โดยอปฮาดก�า14 จากภาพถายเกาของสมวดมณวนารามเม�อนามาเปรยบเทยบกบรปแบบสมวดแจงพบวามรปแบบคลายคลงกน แตสมวดมณวนารามมการตกแตงท�ประณตมากกวาสมวดแจง ซ�งเร�มคล�คลายรปแบบสความเปนพ นบาน และจากหลกฐานการสรางสมวดแจงท�ปรากฏในพระราชฎกาทา กมโลบนทกไววา “ภายหลงการสรางพระประทานแลวจงสรางสม ในราวป พ.ศ. 2455 โดยมผ อานวยการสรางสม คอ ญาทานเพง” ดงน น

14 วโรฒ ศรสโร, สมอสาน (กรงเทพฯ: มลนธโตโยตา, 2536), 39.

สำนกหอ


55

สมพ นบานอทธพลรตนโกสนทรจงนาจะมอายการสรางอยในชวงราวตนพทธศตวรรษท� 24 เปนตนมา รปแบบงานศลปกรรม สมกลมน เปนสมพ นบานขนาดเลก มการตกแตงลวดลายและองคประกอบสถาปตยกรรมท�มความละเอยดประณตและออนชอย รปแบบศลปกรรมของสมกลมน ปรากฏท งรปแบบอทธพลศลปะรตนโกสนทรและอทธพลศลปะลาว ดงน รปแบบอทธพลศลปะลาว ลกษณะสาคญท�บงบอกถงรปแบบศลปะลาว คอ ชดฐานบวงอนแบบลานชาง การแบงสดสวนพ นท�ของสหนา การทาแปนลมท�ทอดยาวตามทรงหลงคาไมมการทานาคสะดง การตกแตงดวยฮงผ งและโหง คนดก แขนนางรปพญานาคท�แสดงถงรปแบบศลปะลาวอยางชดเจน การปรากฏอทธพลศลปะลาวสอดคลองกบกลมคนและประวตความเปนมาของเมองอบลราชธานท�วา ในสมยพระเจาสรบญสาร พระตาพระวอไดเกดความขดแยงกบพระเจาสรบญสารจงอพยพไพรพลจากเมองเวยงจนทนมาต งถ�นท�เมองหนองบวลมภ ตอมาในป พ.ศ. 2321 พระประทมคาพงไดอพยพพาไพรพลชาวเวยงจนทนมากอต งเมองใหมท�ดงอผ ง ซ�งกคอเมองอบลราชธานในปจจบน จะเหนไดวากลมคนในพ นท�เมองอบลราชธานเปนกลมคนในเช อสายวฒนธรรมลาว (เวยงจนทน) ดงน นงานศลปะสถาปตยกรรมจงปรากฏรปแบบศลปะลาวโดยเฉพาะอยางย�งในงานศลปกรรมเน�องในศาสนา รปแบบอทธพลศลปะรตนโกสนทร ในสวนของอทธพลศลปะรตนโกสนทรพบในสวนโครงสรางหลงคาท�มลกษณะเปนหลงคาทรงจ�วตรงไมออนโคง รวมถงการประดบดวยใบระกาแบบศลปะทางภาคกลาง และการทาหนาบนแบบอยางอโบสถภาคกลาง เชน การทาหนาบนรปพระอนทรทรงชางเอราวณ ดงท�ปรากฏบนหนาบนสมวดแจง การปรากฏรปแบบศลปะรตนโกสนทรสมพนธกบขอมลทางประวตศาสตรในชวงสมยรชกาลท� 4 ท�มการเผยแพรนกายธรรมยตจากกรงเทพฯ เขามายงหวเมองสาคญของภาคอสาน เชน ในป พ.ศ. 2394 พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท� 4 โปรดเกลาใหพระพน ธโล (ด) และพระเทวธมม (มาว) ไปสรางวดท�เมองอบลราชธาน คอ วดสปฏนาราม ซ�งเปนวดธรรมยตวดแรกในภาคอสาน และตอมาในสมยรชกาลท� 5 ทรงทาการปฏรปการปกครองประเทศสยามและมการสงขาหลวงจากกรงเทพฯ เขามาสาเรจราชการในภาคอสาน ทาใหเกดการถายเทรปแบบงานศลปกรรมแบบรตนโกสนทรเขาสอสาน จงปรากฏรปแบบอทธพลศลปะรตนโกสนทรตามงานศลปกรรมตางๆ และส�งสาคญอยางย�งในการปฏรปการปกครองทรงโปรดเกลาฯ ในมการปฏรปพระศาสนารวมดวย เน�องจากทรงเหนวาสถาบน

สำนกหอ


56

ศาสนามฐานะเปนท งผ นาและศนยรวมจตใจของชาวอสาน สวนน มผลกระทบอยางมากตอรปแบบสถาปตยกรรมพ นถ�นอสานโดยเฉพาะสถาปตยกรรมเน�องในศาสนาดงปรากฏในรปแบบ สมพ นบาน รปแบบอโบสถหรอสมแบบภาคกลางในเมองอบลราชธานปรากฏการสรางแรกเร�มท�วดทงศรเมอง สรางข นโดยพระอรยวงศ (ส ย) ผ เดนทางไปเรยนพระปรยตธรรมสานกวดสระเกศ กรงเทพฯ ในชวงตนรชสมยรชกาลท� 4 จงมการรบรปแบบงานศลปกรรมแบบภาคกลางนามาสรางงาน รวมท งในสมยท�พระเจาบรมวงศเธอกรมหลวงสรรพสทธประสงคเขามารบตาแหนงขางหลวงตางพระองคท�เมองอบลไดมคาส�งบรณะอโบสถวดทงศรเมองตามรปแบบงานชางภาคกลาง โดยรปแบบอโบสถวดทงศรเมองเปนอาคารทรงสงมโครงสรางหลงแบบจ�วทรงสงซอนกน 3 ตบ ลด 1 ช น ประดบดวยเคร�องลายอง ซ�งประกอบชอฟา ใบระกา หางหงสและนาคสะด งตามรปแบบหลงคาอโบสถทางภาคกลาง หนาบนเปนหนาบนปดทองประดบกระจกรปพระอนทรทรงชางเอราวณ (ภาพท� 2) ซ�งเปนรปแบบท�สรางตามคตและเทคนคในศลปะรตนโกสนทร ดงน นจงอาจเปนไปไดวารปแบบศลปะรตนโกสนทรท�ปรากฏบนสมพ นบานกลมน ไดรบอทธพลผานมาจากอโบสถวดทงศรเมอง และอาจเปนไปไดวารปแบบอทธพลศลปะรตนโกสนทรท�ปรากฏในสมกลมน ไดรบผานมาจากเมองเวยงจนทน เน�องจากวารปแบบอทธพลศลปะรตนโกสนทรพบในสมเมองเวยงจนทนดวยเชนกน จากขอมลทางประวตศาสตรอาณาจกรลาวอยภายใตการปกครองของสยามต งแตสมยรชกาลท� 1 ทาใหอทธพลรตนโกสนทรปรากฏในงานศลปกรรมลาว และไดมบทบาทมากข นในชวงสมยรชกาลท� 4 และรชกาลท� 5 แตอยางไรกตามแมวาสมกลมน �มความใกลชดกบรปแบบศลปะลาวคอนขางมาก แตเม�อพจารณาและวเคราะหตามประวตความเปนมาของกลมคนในพ �นท�ท� เปนคนลาวเวยงจนทน โดยการอพยพของกลมพระวอพระตาเขามาต �งรกรากในดนแดนอสานเปนชวงสมยกรงธนบร จงไมนาเปนไปไดท�จะมการรบรปแบบมาจากเมองเวยงจนทน ดงน�นรปแบบอทธพลศลปะรตนโกสนทรท�ปรากฏบนสมกลมน �นาจะไดรบรปแบบผานมาจากอโบสถวดทงศรเมอง นอกจากความสมพนธระหวางงานศลปกรรมภาคอสานกบศลปะลาวและศลปะรตนโกสนทร รปแบบสมกลมน ยงสะทอนใหเหนถงความสมพนธของศลปะอสานกบศลปะทางภาคเหนอของไทย ซ�งไดรบการถายทอดผานเมองหลวงพระบางสเมองเวยงจนทนและเขามาสดนแดนภาคอสาน ดงปรากฏในการสรางแขนนางรปพญานาคท�มความสมพนธกบการสรางหชางรปตวลวงในศลปะลานนา และการสรางราวบนไดรปพญานาค สะทอนใหเหนถงคตความเช�อ

สำนกหอ


57

เก�ยวกบพญานาคท�ปรากฏในงานสถาปตยกรรมเน�องในศาสนาของวฒนธรรมลานชาง ลานนาและภาคอสาน นอกจากน สมพ นบานกลมน ยงแสดงใหเหนถงเอกลกษณเฉพาะของงานพ นบานอสาน ซ�งปรากฏในสวนองคประกอบตกแตงสถาปตยกรรม คอ สวนของโหงและคนดกรปพญานาคท�สวนหวของพญานาคมการสลกครบ ลกษณะปลายงอนและสวนปลายของโหงมการทาปลายหยกคดโคงไปมาอยางงดงาม จากการพบการสรางสมกลมน ท�ปรากฏในเขตชมชนเมองท�เคยเปนหวเมองสาคญในอดต แสดงใหเหนวาสมกลมน ถกสรางข นในวดสาคญของเมองและเปนวดท�สรางโดยเจานายเช อสายเวยงจนทนท�เขามาสรางบานแปลงเมองกอต งเมองอบลราชธาน ตามประเพณของผ คนในวฒนธรรมลานชางเม�อมการกอต งบานเมองตองมการสรางวดข นคกบเสมอ ทาใหรปแบบศลปกรรมมความสมพนธกบศลปะลาวและประเพณวฒนธรรมลานชางเชนเดยวกบรปแบบการปกครองท�ยงคงยดระบบการปกครองแบบอาญาส� กลมท� 2 สมพ �นบานฝมอชางพ �นบาน สมกลมน พบในเขตพ นท�ชมชนรอบนอกตวเมอง โดยเกดข นพรอมกบการขยายตวของชมชนจากชมชนเมองไปสการต งหมบานรอบนอกหรอชมชนชนบท การเปนหมบานขนาดเลกและมผ นาเปนชาวบานหรอพระสงฆในทองถ�น ทาใหเกดการสรางงานท�สอดคลองกบการเปนชมชนขนาดเลก มความเรยบงายสมถะและเพยงพอเหมาะสมกบหนาท�การใชงานเพยงเทาน น สมกลมน ไดแก สมวดบรพาราม สมวดบานตาแยและสมวดบานนาควาย การกาหนดอายการสราง การกาหนดอายการสรางสมกลมน มหลกฐานปรากฏคอนขางชดเจน คอ จารกอกษรไทยนอยภาษาอสานผสมภาษาบาลบนผนงดานนอกเหนอประตทางเขาสมวดบานตาแยระบถงการสรางสม โดยกลาววาผสรางสมหลงน คอ ญาคทา สมเดจชาดา ภกษ สามเณรและอบาสก สรางเสรจเม�อป พ.ศ. 2417 อกท งดงท�กลาวในขางตนวาสมพ นบานกลมน พบการสรางตามชมชนชนบทท�ขยายตวออกจากชมชนเมอง ดงเชนในประวตความเปนมาของหมบานนาควายวา หมบานควายกอต งหลงการสรางเมองอบลราชธาน โดยชาวบานไดออกมาหาพ นท�เกษตรกรรมใกลแหลงน า แรกเร�มมเพยงสบกวาหลงคาเรอน ตอมาเม�อมการอพยพเขามาอยมากข นชาวบานไดสรางวดข นในหมบานเม�อป พ.ศ. 2410 เรยกช�อวา “วดบานนาควาย” ดงน นจงกาหนดอายสมกลมน อยในชวงตนพทธศตวรรษท� 25 เปนตนมา รปแบบงานศลปกรรม

สำนกหอ


58

รปแบบของสมกลมน เปนสมขนาดเลกกะทดรดและเรยบงาย มการผสมผสานท งอทธพลศลปะรตนโกสนทรและอทธพลศลปะลาวเชนเดยวกบสมกลมแรก แตรปแบบสมกลมน มความเปนพ นบานมากกวาอยางเหนไดชด การคล�คลายสความเปนงานชางพ นบานแรกเร�มปรากฏท�สมวดบรพารามท�มการลดทอนเสาดานหนาเหลอเพยง 3 ตน และเปล�ยนแปลงมาสสมวดบานนาควายและสมวดบานตาแยท�สรางเสาดานหนาเหลอเพยง 2 ตน และตดทอนงานตกแตงท�วจตรฟ มเฟอยออกไป เชน การไมประดบฮงผ งและการสรางหนาบนแบบเรอพ นถ�นในภาคอสาน อกท งลกษณะและรปแบบสมกลมน ดหนาบกบนและไมมความประณตออนชอย ซ�งเปนเอกลกษณของสมพ นบานภาคอสาน นอกจากน การกอแทนส�เหล�ยมผนผายาวตดแนวผนงดานหลงของสมเพ�อใชสาหรบวางพระพทธรป แสดงใหเหนถงรปแบบเอกลกษณของสมพ นบานอสานอยางชดเจน รปแบบอทธพลศลปะลาว รปแบบงานศลปะลาวในสวนของชดฐานบวงอนแบบลานชางและคนทวยรปพญานาค ซ�งสอดคลองกบกลมคนในพ นท�ท�มเช อสายจากลาวเวยงจนทน ดงน นการสรางงานจงยงยดตามรปแบบในวฒนธรรมและความเช�อด งเดมท�สบทอดมาต งแตสมยบรรพบรษ รปแบบอทธพลศลปะรตนโกสนทร อทธพลศลปะรตนโกสนทรของสมกลมน มความเดนชดข น โดยเฉพาะในสวนโครงสรางหลงคาท�มการประดบดวยชอฟา ใบระกาและหางหงสแบบภาคกลางแทนท�รปแบบโหงและคนดกรปพญานาคในศลปะลาวอยางเชนในสมกลมแรก การปรากฏรปแบบอทธพลศลปะรตนโกสนทรท�เดนชดมากข นสมพนธกบการเขามาของอทธพลภาคกลางในดานการปกครอง รวมท งการเดนทางไปศกษาพระธรรมท�กรงเทพฯ ของพระสงฆ ทาใหเกดการถายเทรปแบบงานศลปกรรมแบบภาคกลางเขาสภาคอสาน ดงน นจงเปนไปไดวาชางพ นบานหยบยมรปแบบศลปกรรมเขามาใชกบการสรางสรรคงาน ซ�งสะทอนใหเหนความมอสระในการสรางงานของชางพ นบานท�มแบบแผนแนนอนตายตว แตอยางไรกตามสมพ นบานกลมน ยงคงแสดงใหเหนถงเอกลกษณของงานพ นบานอสานอยางงดงานในฐานะของสมพ นบานอนทรงคณคาและมเสนหของงานชางพ นถ�นอสาน

สำนกหอ


59

บทท� 4

บทสรปและขอเสนอแนะ

สมพ นบานในเขตเมองอบลราชธานแสดงถงความสมพนธท#สอดคลองกบอทธพลศลปะลาวท#ถกถายเทมาพรอมกบกลมคนท#อพยพเคล#อนยายจากเมองเวยงจนทนเขามาต งบานเมองเมองอบลราชธาน แมวารปแบบสมมลกษณะท#แสดงถงอทธพลของศลปะลาวเปนหลก จะเหนไดวารปแบบสมพ นบานมการคล#คลายและพฒนามาสรปแบบพ นบาน ดงท#เหนไดจากรปแบบสมท ง 4 หลงท#ทาการศกษา ซ#งมรปแบบท#ผสมผสานธรรมเนยมประเพณด งเดมกบอทธพลจากภาคกลางไดอยางลงตวและงดงาม จากการศกษาพบวาสมพ นบานท# มอายเกาแกท#สดในเขตเมองอบลราชธาน (ท#ยงคงสภาพในปจจบน) คอ สมพ นบานกลมอทธพลรตนโกสนทร มอายการสรางในชวงตนพทธศตวรรษท# 24 รปแบบของสมกลมน ปรากฏท งอทธพลศลปะรตนโกสนทรและอทธพลศลปะลาว การปรากฏรปแบบศลปะลาวบนสมพ นบานเกดจากการสบทอดรปแบบ ความเช#อ ประเพณวฒนธรรมของชาวอสานในการสรางสรรคงานสถาปตยกรรม ซ#งสอดคลองกบประวตความเปนมาของกลมคนและการกอต งเมองอบลราชธาน ซ#งเปนกลมชาวลาวเวยงจนทนท#อพยพเคล#อนยายเขามาต งรกรากเม#อคร งสมยพระตอพระวอในราวพทธศตวรรษท# 24 และจะเหนวารปแบบของสมมความสมพนธกบผ สรางท#เปนกลมเจานายสายเวยงจนทนท#อพยพเขามาสรางเมองอบลราชธาน ทาใหรปแบบงานศลปกรรมมความสมพนธกบศลปะลาวท#ยงคงรปแบบตามประเพณงานชางในวฒนธรรมลานชาง ในสวนของรปแบบอทธพลศลปะรตนโกสนทรท#ปรากฏบนสมพ นบานกลมน เปนการรบรปแบบงานศลปกรรมผานมาจากวดทงศรเมอง ซ#งเปนวดแรกเร#มท#มการสรางตามรปแบบสถาปตยกรรมแบบกรงเทพฯ ในเมองอบลราชธาน การปรากฏรปแบบงานชางจากภาคกลางซ#งเปนเร#องแปลกใหมทาใหเกดการหยบรปแบบศลปะรตนโกสนทรสรางงานศลปกรรมพ นบาน จากรปแบบท#มความสมพนธใกลชดกบงานศลปะลาวไดคล#คลายมาสการเปนงานศลปะพ นบานอยางสมบรณ ซ#งเกดข นพรอมกบการขยายตวของชมชนจากชมชนเมองไปสการต งหมบานรอบนอกหรอชมชนชนบท การเปนหมบานขนาดเลกและมผ นาเปนชาวบานหรอพระสงฆในทองถ#น ทาใหเกดการสรางงานท#สอดคลองกบการเปนชมชนขนาดเลก มความเรยบงายสมถะและพอเพยงเหมาะกบการใชงาน ดงจะเหนไดสมพ นบานกลมฝมอชางพ นบาน การคล#คลายสความเปนพ นบานแรกเร#มเกดข นท#สมวดบรพารามท#มการลดทอนจานวนเสาดานหนาเหลอเพยง 3 ตน และเปล#ยนแปลงมาสสมวดบานนาควายและสมวดบานตาแยท#สรางเสาดานหนาเหลอเพยง 2

สำนกหอ


60

ตน และตดทอนงานตกแตงท#วจตรฟ มเฟอยออกไป เชน การไมประดบฮงผ งและการสรางหนาบนแบบเรอนพ นถ#นภาคอสานเพยงเทาน น นอกจากรปแบบความเปนพ นบานท#เรยบงายสมกลมน ยงปรากฏรปแบบศลปะรตนโกสนทรผสมผสานรวมกบรปแบบศลปะลาว ซ#ง เปนรปแบบศลปวฒนธรรมด งเดมของผคนในทองถ#น ลกษณะการสรางงานโดยไมคานงถงแบบแผนท#ตายตวดงปรากฏในสมพ นบานกลมน สะทอนใหเหนถงความมอสระในการสรางสรรคงานและยงสะทอนถงภมปญญาของชางพ นบานท#เนนถงการพ#งพาผสมผสานงานศลปกรรม สงคมและธรรมชาตอยรวมกนอยางลงตว แมวาสมพ นบานมการหยมยมรปแบบงานศลปกรรมแบบภาคกลางมาสรางงาน แตสมพ นบานเหลาน ยงแสดงใหเหนถงเอกลกษณของงานพ นบานอสานอยางงดงามในฐานะของสมพ นบานอนทรงคณคาและมเสนหของงานชางพ นถ#นอสาน ขอเสนอแนะ สถาปตยกรรมท#มช#อเรยกวา “สมพ นบาน” เปนเอกลกษณและแสดงออกถงคณคาของความเปนพ นถ#นภาคอสาน แตปจจบนสมพ นบานในหลายๆ พ นท#ถกทาลายและมจานวนลดลงอยางมากและบางหลงถกปลอยใหชารดเสยหายตามกาลเวลา ดงน นสมพ นบานจงควรไดรบการอนรกษเปนอยางย#ง ในการหาแนวทางการอนรกษสถาปตยกรรมพ นบานจาเปนตองรคณคาของส#งเหลาน นกอน ดงน นเน อหาในบทน จงกลาวถงการเปล#ยนแปลงท#เกดข นกบสมพ นบาน คณคาและแนวทางการอนรกษสมพ นบาน โดยผศกษาวเคราะหภาพรวมโดยท#วไปของสมพ นบานในภาคอสานไมเฉพาะในพ นท#กรณศกษา เพ#อใหเหนภาพท#ชดเจนและเปนประโยชนตอการอนรกษตอไปในอนาคต การเปล�ยนแปลงของสมพ �นบาน ปจจบนสมพ นบานภาคอสานเกดการเปล#ยนแปลง 2 ประเดนหลก คอ การเปล#ยนแปลงดานรปแบบสถาปตยกรรมและการเปล#ยนแปลงดานหนาท#การใชสอย ดงน

1. การเปล#ยนแปลงดานรปแบบสถาปตยกรรม 1.1 การร อท งเพ#อสรางใหม สมพ นบานหลายๆ หลงในภาคอสานถกร อท งเพ#อสรางอโบสถแบบใหม สบเน#องมาจากเง#อนไขและขอกาหนดของรฐท#ตองการนาพาประเทศไปสการรวมศนยอานาจสสวนกลางอยางเปนระเบยบ เพ#อสรางชาตนยมใหกบประเทศ ดงปรากฏในสมยจอมพล ป.พบลสงครามมมตใหมการออกแบบอโบสถแบบมาตรฐาน พ.ศ. 2483 ซ#งรจกกนในช#อวา อโบสถแบบ ก. ข. ค. เพ#อเปนเคร#องแสดงวฒนธรรมของชาต และใหมการแจกจายรปแบบอโบสถมาตรฐานไปยงตางจงหวดของประเทศไทย สงผลใหสมพ นบานตามวดชนบทถกร อถอนเพ#อสรางอโบสถตามรปแบบท#รฐกาหนด ตอมาในป พ.ศ. 2513 กรมศาสนาไดปรบปรง

สำนกหอ


61

รปแบบอโบสถข นใหม โดยปรบปรงมาจากรปแบบอโบสถมาตรฐาน ก. ข. ค. โดยสามารถแบงออกได 3 แบบ คอ แบบ (0101) แบบ (0102) และแบบ (0103) และไดนารปแบบแจกจายใหกบวดตางๆ ท#วประเทศ ทาใหมการร อสมแบบด งเดมท ง เพ#อสรางอโบสถมาตรฐานดงกลาว

ในชวงเวลาตอมาเม#อกระแสสงคม เศรษฐกจ การเมองโลกปจจบนถกครอบงาดวยระบบทนนยมและวตถนยมแบบสงคมเมองขยายเขาสวถชวตในชนบท ทาใหเกดการเปล#ยนแปลงรปแบบของสมพ นบานกลายมาเปนอโบสถท#ย#งใหญ งดงามอลงการท#ยดตามรปแบบจากอโบสถภาคกลาง เพ#อเปนการนาเสนอภาพลกษณทางเศรษฐกจของวดและเพ#อการดงดนกทองเท#ยว ทาใหรปแบบอโบสถของวดหลายๆ แหงในภาคอสานกลายเปนงานศลปกรรมท#ไรซ#งคณคาและเสนหของงานพ นถ#นอสาน เชน วดมหาวนารามและวดมณวนาราม จงหวดอบลราชธาน (ภาพท# 47, 48) เปนตน

ภาพท# 47 อโบสถวดมหาวนาราม (วดปาใหญ) จงหวดอบลราชธาน

ภาพท# 48 อโบสถวดมณวนาราม (วดปานอย) จงหวดอบลราชธาน

62

1.2 การซอมแซมตอเตมโดยขาดความรดานงานชางพ นถ#น เน#องจากสมพ นบานเปนสมเกาแกและมอายกวา 100 ป ทาใหสมจานวนหลายหลงในปจจบนมสภาพชารดทรดโทรมอยางมาก ดงน นพระสงฆและชาวบานจงทาการซอมแซม ซ#งโดยท#วไปมกจางชางตามบรษทรบเหมาเปนผ ทาการซอมสรางหรอไมในบางพ นท#ชางพ นถ#นเปนผ ทาการซอมสราง แตดวยการขาดความรความเขาใจเก#ยวกบรปแบบงานชางพ นบานอสานด งเดม ทาใหเกดการซอมแซมโดยการนาเอารปแบบอโบสถแบบภาคกลางมาใช และนอกจากปญหาการขาดความเขาใจเก#ยวกบงานชางพ นบาน ปญหาใหญอกประเดน คอ ระบบทนนยมและวตถนยมท#เฟ# องฟเปนอยางมาก ซ#งเกดข นในสงคมปจจบน ทาใหชางซอมแซมโดยใชวสดสาเรจรปแบบ ซ#งเปนการงายและสะดวกเรวย#งกวา ท#สาคญการซอมแซมดวยวธดงกลาวใชงบประมาณนอยกวา เชน การสรางประตแบบบานกระจกเล#อน การมงหลงคาดวยเมทลชส เปนตน แมวาการซอมแซมตอเตมโดยขาดความรดานงานชางพ นถ#นจะเปนปญหาอยางหน#งท#เกดข นกบสมพ นบาน แตจะเหนไดวาน#เปนปรากฏการณท#ดของการตระหนกถงคณคาและพยายามทาการดแลรกษามรดกศลปกรรมพ นถ#นของชาวอสาน 1.3 การปลอยละเลย สมพ นบานจานวนมากถกปลอยท งใหชารดพงทลายตามกาลโดยไมเหนคณคา โดยมากมกพบตามวดในเขตพ นท#ชนบทท#ไดรบผลกระทบจากกระแสทนนยมในโลกปจจบนและถกกลนกนวฒนธรรมไปตามกาลเวลา การปลอยละเลยสมโดยไมไดรบการดแลซอมแซม เกดจากการขาดการเอาใจใส เพราะไมเหนคณคาในงานศลปกรรมพ นบานท#สบทอดมาต งแตบรรพบรษของพระสงฆและชาวบาน ทาใหสมพ นบานถกปลอยท งอยางไรคณคาและกาลงเล#อนหายไปตามกาลเวลา ท งน เกดข นจากการขาดสานกในการหวงแหนมรดกทางศลปวฒนธรรมท#บรรพบรษไดสรรคสรางเอาไวในอดต

2. การเปล#ยนแปลงดานหนาท#การใชสอย สมเปนอาคารศาสนสถานสาคญสาหรบใชในการทาสงฆกรรมตามพระวนยของพระสงฆ และการทาพธกรรมสาคญเฉพาะของพระสงฆ เชน การทาวตรเชา – เยน เพ#อใหพระสงฆเขาไปสวดมนต ดงน นสมจงมคณคาอยางย#งในเชงความศกดPสทธPและการมปฏสมพนธกบพระสงฆ และนอกจากน สมยงมความสาคญย#งตอชาวบานในฐานะของการเปนอาคารศกดPสทธPสาหรบทาพธกรรมทางศาสนา เชน การบวช ซ#งถอเปนประเพณสาคญของชาวอสานท#มมาต งแตอดต หากแตในปจจบนสมพ นบานกลบถกเปล#ยนแปลงหนาท#การใช โดยสมพ นบานจานวนมากถกปดตายโดยไมไดรบการใชงานใดๆ ท งส น ซ#งการไมมการใชงานเปนผลทาใหชาวบานและคนรนหลงไมเหนคณคาของสมพ นบาน และในสมบางหลงแมวาจะไดรบการดแลและข นทะเบยน

สำนกหอ


63

เปนโบราณสถานแลวกตาม แตการไมเปดใชประโยชนและทาหนาท#ในฐานะของอาคารศกดPสทธP

สาหรบทาสงฆกรรมทางพทธศาสนา จากการท#ไมไดเขาไปใชงานและการมสวนรวมกบสมของชาวบาน ทาใหชาวบานมองไมเหนคณคาและไมมความผกพนกบสมอยางมากพอ สงผลใหไมมการดแลเอาใจใสชวยกนรกษา ดงน นสมพ นบานจงถกปลอยละเลยและมสภาพเส#อมโทรมลงเร#อยมา แมวาจะไดรบการข นทะเบยนเปนโบราณสถานกตาม เชน สมวดแจง สมวดบานนาควายและสมวดบานตาแย จงหวดอบลราชธาน นอกจากการเปล#ยนแปลงกลายเปนสมไรซ#งชวตไมมการใชงานในฐานะของอาคารสาหรบทาสงฆกรรม พบวาสมบางหลงกลายเปนอาคารเพ#อการทองเท#ยวอยางส นเชงและเหลอเพยงสญลกษณของศาสนสถานอนศกดPสทธP โดยไมไดใชทาสงฆกรรมอยางเดม เชน สมวดบรพาราม จงหวดอบลราชธาน ซ#งการทาสงฆกรรมของพระสงฆและพธกรรมทางศาสนาของชาวบานไดเปล#ยนแปลงไปใชอโบสถหลงใหมท#โดยสวนใหญเปนอโบสถแบบมาตรฐาน ท งน เปนผลมาจากการขยายตวของสงคมชนบท การมประชากรในหมบานเพ#มมากข น ทาใหพ นท#การทากจกรรมภายในสมพ นบานท#มขนาดเลกไมเพยงพอสาหรบจานวนชาวบานท#เพ#มข น คณคาของสมพ �นบาน

1. คณคาทางประวตศาสตร รปแบบสถาปตยกรรมสมพ นบานบงบอกถงประวตศาสตรทองถ#น เร#องราวความเปนมาของกลมคนและการต งถ#นฐานกอสรางเมองตางๆ สมพ นบานท#มการปรากฏรปแบบอทธพลศลปะลาวสะทอนและเช#อมโยงใหเหนถงกลมคนลาวท#อพยพเคล#อนยายเขามาต งถ#นฐานในดนแดนภาคอสานต งแตราวชวงพทธศตวรรษท# 22 – 24 โดยการอพยพเขามาระลอกแรก คอ กลมของพระครโพนเสมดในชวงพทธศตวรรษท# 22 การอพยพเขามาในระลอกท#สอง คอ กลมของพระตาพระวอในชวงพทธศตวรรษท# 23 ซ#งเขามาสรางบานแปลงเมองข นท# เมองหนองบวลมภและเมองอบลราชธาน ดงปรากฏหลกฐานทางสถาปตยกรรม เชน สมวดแจง จงหวดอบลราชธาน และในเวลาตอมาชวงพทธศตวรรษท# 24 ภายหลงจากอาณาจกรลานชางตกเปนเมองประเทศราชของสยามในสมยรชกาลท# 1 ทาใหเกดการอพยพเคล#อนยายผคนสองฝ#งแมน าโขงมากข น ดนแดนภาคอสานจงเกดชมชนเลกชมชนนอยมากข นตามไปดวย ตามประเพณวฒนธรรมของชาวลาวเม#อมการสรางบานแปงเมอง ส#งสาคญท#จาเปนตองสรางคกนเสมอ คอ วด และสมเปนอาคารศาสนสถานท#สาคญของวด เม#อมการสรางอาคารสถาปตยกรรมและงานศลปกรรม ดงน นจงปรากฏรปแบบศลปะลาวข นในภาคอสาน ซ#งเปนรปแบบตามแบบแผนประเพณด งเดมของชาวลาวท#สะทอนถงความเช#อและเทคนคเชงชางของชาวลาว

สำนกหอ


64

ในสวนของรปแบบอทธพลศลปะรตนโกสนทรท#ปรากฏบนสมพ นบานสามารถเช#อมโยงถงเร#องราวเหตการณในประวตศาสตร เม#ออทธพลทางการเมองจากกรงเทพฯ เขามาสดนแดนภาคอสาน โดยเฉพาะอยางย#งในสมยรชกาลท# 4 และรชกาลท# 5 เปนผลใหรปแบบงานศลปะรตนโกสนทรถกถายเทสงานศลปกรรมภาคอสานดวยเชนกน กลาวคอ ในสมยรชกาลท# 4 มการจดมณฑลในดนแดนอสานและใหข นกบกรงเทพฯ โดยมการสงขาหลวงกรงเทพฯ มาดแลงานราชการรวมกบผ ปกครองทองถ#น และในชวงระยะแรกยงคงรปแบบการปกครองแบบอาญาส# ซ#งเปนรปแบบธรรมเนยมการปกครองด งเดมในวฒนธรรมลานชาง ตอมาในสมยรชกาลท# 5 เกดการปฏรปการปกครองโดยใหหวเมองทกเมองข นตรงตอศนยกลางท#กรงเทพฯ โดยตรง มการจดขาหลวงเขามาปกครองภาคอสานอยางเตมรปแบบ รวมท งการยกเลกการการปกครองแบบอาญาส# นอกจากการปฏรปการปกครองทรงใหมการปฏรปศาสนารวมดวย โดยการสงพระสงฆจากกรงเทพฯ เขามาเปนเจาคณะและมการสงพระสงฆจากอสานไปศกษาพระศาสนาท#กรงเทพฯ ดงน นจากการเขามาของเจานายจากกรงเทพฯ และการเดนทางไปเรยนพระศาสนาของพระสงฆ อาจเปนไปไดวามการนาชางและความรทางศลปกรรมเขามาดวย จงทาใหรปแบบงานศลปะรตนโกสนทรแพรเขามาและปรากฏตามการสรางงานศลปกรรมตางๆ

2. คณคาทางศลปะและสถาปตยกรรม สมพ นบานเปนงานศลปสถาปตยกรรมท#สรางสรรคจากฝมอชางทองถ#นท#มรปแบบเปนเอกลกษณเฉพาะของงานพ นบานอสาน รปแบบสะทอนใหเหนถงการมอสระในการออกแบบ เชน สมวดบานนาควายและสมวดบานตาแยท#มการหยบยมผสมผสานรปแบบศลปะลาว ซ#งเปนรปแบบงานศลปะพ นถ#นด งเดมเขากบรปแบบศลปะรตนโกสนทร อกท งการทาหนาบนแบบเรอนพ นถ#นท#วไปท#มลกษณะเรยบงายไมฟ มเฟอย แตเปนการผสมผสานเขากนอยางลงตว ท#สาคญรปแบบทางสถาปตยกรรมของสมพ นบานถกออกแบบโดยการคานงประโยชนหนาท#การใชสอย สะทอนถงความพอเพยงและสมถะตามแบบวถชวตชาวอสาน และสะทอนถงภมปญญาและฝมอชางพ นบานผสรางสรรคผลงาน ลกษณะ เอกลกษณของสมพ นบาน คอ การเปนอาคารขนาดเลก มความเรยบงายและไมโอโถงวจตรฟ มเฟอย แตถกสรางข นจากวสดท#มท#วไปในทองถ#น และการออกแบบท งดานโครงสรางอาคารและรปแบบการตกแตงลวนเพ#อตอบสนองหนาท#การใชสอยเปนสาคญ ในฐานะของอาคารทางศาสนาท#สาคญสาหรบใชทาสงฆกรรมและพธกรรมสาคญๆ ทางพทธศาสนา นอกจากน งานจตรกรรมท#ปรากฏบนผนงของสมพ นบานยงเปนหลกฐานสาคญท#แสดงออกทางศลปะของชาวอสาน ซ#งเปนงานท#ถกถายทอดโดยชางพ นบานท#แสดงถงลวดลาย วถ

สำนกหอ


65

ชวต เทคนคการวาดงานและการใชส ซ#งเปนสท#ไดจากวตถดบธรรมชาตในทองถ#น สะทอนใหเหนถงภมปญญาและฝมอของชางพ นบาน และท#สาหรบการออกแบบโดยการวาดภาพจตรกรรมท งผนงดานในและดานนอกสมเปนรปแบบท#ไมปรากฏในพ นท#อ#น ดงน นส#งน จะแสดงใหเหนถงเอกลกษณอนโดดเดนของสมพ นบานอสาน

3. คณคาทางวฒนธรรมและความเช#อ วฒนธรรมและความเช#อของผ คนในทองถ#นมผลตอการสรางสรรคและออกแบบงานศลปกรรมเสมอ สมเปนศาสนาคารท#มความสมพนธกบพระสงฆ ในฐานะของอาคารสาหรบทาสงฆกรรมตามพระวนยสงฆ และมความสมพนธกบชาวบานผคนในทองถ#นในฐานะของอาคารศกดPสทธPสาหรบประกอบพธกรรมทางศาสนา เชน การบวช ตามวฒนธรรมของชาวอสานพธกรรมการบวชพระตองทาข นภายในสมเทาน น เพราะสมเปนสถานท#อนศกดPสทธPและบรสทธP และการเปนอาคารทางศาสนาอนศกดPสทธPและบรสทธPน ชาวอสานจงมขอหามไมใหผหญงเขาไปภายในสม อกท งการเปนอาคารท#มขอจากดเร#องการใชสอย มเพยงพธกรรมสาคญๆ บางอยางท#สามารถทาไดภายในสม ดงน นการสรางสมพ นบานจงถกออกแบบใหมขนาดเลกกะทดรดเพยงพอแคสาหรบการใชงาน นอกจากน สมพ นบานท#มความเรยบงายตามแบบฝมองานชางพ นบาน สะทอนใหเหนถงการสรางท#เกดจากการรวมแรงรวมใจของชาวบาน ซ#งแสดงถงวถชวตวฒนธรรมของชาวอสานท#มความยดม#นในพทธศาสนาและการอยรวมกนแบบญาตพ#นองและมน าใจชวยเหลอซ งกนและกน นอกจากน รปแบบงานประดบตกแตงสมพ นบานในสวนของโหง คนดก คนทวยและราวบนไดท#ทาเปนรปแบบพญานาค สะทอนใหเหนถงความเช#อความศรทธาเก#ยวกบนาคของชาวอสาน ในฐานะของสตวศกดPสทธPและผพทกษปกปองพทธศาสนา ความเช#อเร#องนาคในดนแดนอสานความเช#อด งเดมของผคนในแถบลมแมน าโขง โดยมความเช#อวานาคเปนส#งเหนอธรรมชาต มอานาจบนดาลใหเกดแมน า หนอง บงและแหลงท#อยอาศย ซ#งเปนเร#องราวท#ปรากฏในตานาน อรงคธาต1 ตอมาเม#อวฒนธรรมการนบถอพทธศาสนาเผยแพรเขามาในดนแดนภาคอสาน จงเกดการผนวกความเช#อด งเดมเขากบความเช#อใหม นาคจงกลายเปนผพทกษพทธศาสนา ดงน นสมภาคอสานจงนยมประดบดวยตกแตงดวยรปพญานาค ดงปรากฏในสวนของโหง คนดก คนทวยและราวบนได

1 สจตต วงษเทศ, พลงลาว ชาวอสาน มาจากไหน? (กรงเทพฯ: มตชน, 2549), 263.

สำนกหอ


66

แนวทางการอนรกษสมพ �นบาน จากคณคาและการเปล#ยนแปลงของสมพ นบานดงท#ไดกลาวมาแลวในขางตน ผศกษาจงเสนอแนวทางการอนรกษสมพ นบานตามหลกของการอนรกษ โดยวธการท#เหมาะสมม 3 วธ คอ การรกษา การฟนฟและการสบสาน ดงน

1. การรกษา คอ การการกระทาหรอการใชมาตรการตางๆ ท#เหมาะสม เพ#อจะดารงไวซ#งรปทรงของอาคาร บรณภาพและวสดการกอสราง รวมถงลกษณะและชนดของพนธไมบนท#ต งใหคงอยตามท#ปรากฏในปจจบนตอไป วธการปฏบตแบบการอนรกษน จงอาจมการเสรมสรางความม#นคงเปนข นตนในสวนท#จาเปน2 รปแบบสมพ นบานเปนงานศลปะสถาปตยกรรมท#ทรงคณคาอยางย#ง ดงน นสมพ นบานจงควรไดรบการดแลรกษาและซอมบารงอยางเหมาะสม โดยคงรปแบบด งเดมไวใหมากท#สด ในสวนท#ชารดหรอพงทลายควรไดรบการซอมแซม เพ#อใหคงสภาพไวอยางมากท#สดและเพ#อปองกนการพงทลายในอนาคต แตอยางไรกตามการอนรกษท#ดท#สด คอ การคงสภาพและรปแบบด งเดมไวใหมากท#สด และการซอมบารงอาจทาใหเกดความผดพลาดของรปแบบทางสถาปตยกรรมและการตกแตง ดงน นการรกษาซอมแซมท#เหมาะสมท#สด ซ#งยงคงรปแบบด งเดมของสมใหมากท#สดชางผ ทาการซอมแซมจาเปนตองมพ นฐานความรดานงานชางพ นบานและเขาใจถงรปแบบอนแทจรง

2. การฟนฟ คอ การกระทาหรอกระบวนการในการนาเอาสถานท#สาคญทางประวตศาสตรกลบมาใชใหเปนประโยชนรวมสมยเทาท#จะเปนไปไดหรอวธการซอมแซมหรอเปล#ยนแปลงตามความเหมาะสม ท งน สวนสาคญทางประวตศาสตร สถาปตยกรรมและวฒนธรรมของสถานท#ต งน นตองถกอนรกษ3 และนอกจากรปแบบลกษณะทางกายภาพ ส#งสาคญสาหรบการอนรกษสมพ นบานควรมการฟนฟหนาท#การใชงานของอาคารใหกลบมาใชประโยชนด งเดม และการฟนฟฝมอชางทองถ#น เพ#อนาไปสการฟนฟรปแบบทางสถาปตยกรรมของสมพ นบานอยางถาวร ปจจบนชางฝมอทองถ#นลดนอยลงอยางมากจนแถบกลาวไดวาชางฝมอทองถ#นไมเหลออยแลวในปจจบน และในทางกลบกนการอนรกษสมพ นบานจาเปนตองใชชางฝมอทองถ#น ดงน นการฟนฟความรความเขาใจเก#ยวกบงานชางทองถ#นจงจาเปนตองเกดข น โดยมกระบวนการ

2 ศลปากร กรม, ทฤษฎและแนวปฏบตการอนรกษอนสรณสถานและแหลงโบราณคด (กรงเทพฯ: กองโบราณคด กรมศลปากร, 2533), 244. 3 เร#องเดยวกน, 245.

สำนกหอ


67

ศกษาคนควาขอมลและรปแบบงานชางพ นบาน สรางความเขาใจถงรปแบบและเทคนคการกอสรางรวมกบชางทองถ#นและชาวบาน นอกจากการฟนฟดานชางฝมอทองถ#นการฟนฟหนาท#การใชงานของสมพ นบานเปนอกวธท#เหมาะสมและจาเปนอยางมากตอการอนรกษ กลาวคอ การหนกลบมาใชประโยชนของสมในการทาสงฆกรรมและพธกรรมทางศาสนาตามหนาท#ของสม แมวาการกลบมาใชงานคร งใหมอาจไมเปนการใชงานอยางเตมรปแบบแบบด งเดมอยางในอดต ดวยขอจากดตางๆ ในปจจบน เชน การเพ#มข นของจานวนประชากรในหมบาน ทาใหสมพ นบานท#มขนาดเลกกะทดรดไมสามารถรองรบชาวบานไดอยางเพยงพอ แตถงกระน นการฟนฟการใชงานสมพ นบานและการคงความตอเน#องของการใชงานตอไปในอนาคตมสวนสาคญอยางมากสาหรบการอนรกษ เพราะการกลบเขาไปใชงานและการมสวนรวมกบสม ทาใหเกดความสมพนธระหวางสมกบพระสงฆและสมกบชาวบาน ซ#งจะทาใหทาใหชาวบานและพระสงฆเกดความผกพน หวงแหนและเหนถงคณคาของสม และชวยกนดแลรกษาสมพ นบานใหคงอยตอไป

3. การสบสาน คอ วธการอนรกษเพ#อการดารงอยของสมพ นบานตอไปในอนาคต วธการท#เหมาะสมสาหรบการสบสาน คอ การสรางองคความรใหกบชาวบานและคนรนหลง เชน การสรางศนยเรยนรวฒนธรรมทองถ#นในชมชน เพ#อสรางความรความเขาใจใหกบผคนในทองถ#น ซ#งจะทาใหชาวบานและคนรนหลงเหนถงความงดงามและคณคาของสมพ นบานเหลาน น และเกดความตระหนกถงการหวงแหนมรดกทางศลปวฒนธรรมท#บรรพบรษไดสรางไว นอกจากน การสบสานงานศลปะกรรมดงกลาวน ยงเปนการฟนฟและสบสานปราชญชาวบานของอสานตอไปในอนาคตอกดวย จะเหนไดวาแนวทางการอนรกษสมพ �นบานใหดารงอยตอไปในอนาคตโดยไมเล�อนหายไปตามกาลกาลเวลาไมวาจะเปนการสงวนรกษา การฟ�นฟหรอการสบสาน เหลาน �จะเกดข �นไดอยางเปนรปธรรมจาเปนอยางย�งท� ตองไดรบการรวมมอจากผคนในทองถ�น น� นคอ การอนรกษท�ดท� สด คอ การอนรกษท� เกดจากชาวบาน เพราะสมเปนมรดกในทองถ�นท� เกดข �นจากคนในทองถ�น ดงน�นการจะดารงอยตอไปในอนาคตยอมเกดข �นจากผคนในทองถ�น ท �งน �กเน�องจากวาไมมการเขาใจหรอการเหนคณคาใดสาคญไปกวาการเขาใจของคนภายใน ซ� งเกดจากการสบสาน เรยนรถงความเช�อ ประเพณวฒนธรรมท�สบทอดมาต �งแตอดต

สำนกหอ


68

บรรณานกรม

ภาษาไทย

การศาสนา กรม. ประวตวดท�วราชอาณาจกร เลม 14. กรงเทพฯ : โรงพมพการศาสนา, 2538. ชนศกด) ตณฑกลและคณะ. ความหลากหลายของเรอนพ 1นถ�นไทย. กรงเทพฯ : คณะ สถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร, 2544. เตม วภาคยพจนกจ. ประวตศาสตรอสาน. พมพคร 1งท� 3. กรงเทพฯ : มหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2542. นวตน พ. ศรสวรนนท. ประวตศาสตรไทยลาว – อสาน. กรงเทพฯ : [ม.ท.พ.], 2539. บาเพญ ณ อบล. เลาเร�อง...เมองอบลราชธาน. อบลราชธาน : มหาวทยาลยอบลราชธาน, 2545. ปรชา ปรญญาโณ. ประเพณโบราณไทยอสาน. พมพคร 1งท� 7. อบลราชธาน : ศรธรรมออฟเซท, 2534. มหาสลา วระวงศ. ประวตศาสตรลาว. ลาพน : เทคนคการพมพ, 2535. . พจนานกรมภาคอสาน – ภาคกลาง. กรงเทพฯ : ไทยวฒนาพานช, 2515. วโรฒ ศรสโร. สมอสาน. กรงเทพฯ : มลนธโตโยตา, 2536. วรลญจก บณยสรตน. ช�นชมสถาปตยวดในหลวงพระบาง. พมพคร 1งท� 2. กรงเทพฯ : เมองโบราณ, 2547. ศกด)ชย สายสงห. เจดย พระพทธรป ฮปแตม สมในศลปะลาวและอสาน. กรงเทพฯ : มวเซยม เพลส, 2555. ศลปากร กรม. ทฤษฎและแนวปฏบตการอนรกษอนสรณสถานและแหลงโบราณคด. กรงเทพฯ : หรญพฒน, 2533. สนต เลกสขม. ขอมลกบมมมอง : ศลปะรตนโกสนทร. กรงเทพฯ : เมองโบราณ, 2548. สจรต วงษเทศ. พลงลาว ชาวอสาน มาจากไหน?. กรงเทพฯ: มตชน, 2549. . อบลราชธานมาจากไหน?. กรงเทพฯ : ภาพพมพ, 2555. สวทย จระมณ. ศลปะสถาปตยกรรมพ 1นถ�นในวฒนธรรมไทย – ลาว. ชลบร : มหาวทยาลยบรพา, 2545.

บทความ

ศกด)ชย สายสงห. “ฐานบวงอนกบความสมพนธดานศลปกรรมระหวางลานนาและลานชาง.” ศลปวฒนธรรม 22, 4 (กมภาพนธ 2544) : 76 – 78.

69

วโรฒ ศรสโร. “ฮงผ 1ง.” อาษา 8 (2541) : 84 – 86. อนวทย เจรญศภกล. “จดเดนในงานสถาปตยกรรมอสาน.” หนาจ�ว 7 (2530) : 21 – 48. วทยานพนธ

ชวลต อธปตยกล. “รปแบบอโบสถในจงหวดอดรธานชวง พ.ศ. 2511 – 2530 กบการสบเน�องทาง งานชาง.” วทยานพนธปรญญาปรชญาดษฎบณฑต สาขาปรชญาดษฎบณฑต (ประวตศาสตรศลปะไทย) บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2552. นงนช ภมาล. “สกลชางพ 1นบาน : สมอสานในเขตจงหวดรอยเอด.” วทยานพนธปรญญา มหาบณฑต สาขาประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2552. วสนต ยอดอ�ม. “สมพ 1นถ�นในเขตอสานตอนบน.” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขา ประวตศาสตรสถาปตยกรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2545.

เอกสารตางประเทศ

Heywood, Dennise. Ancient Luang Prabang. Bangkok : River Book, 2005.

Documents

โดย นางสาวพรรณธิพา สุวรรณี · 2014-09-11 · ง 312401 การศึกษาเฉพาะบุคคลในประวัติศาสตร์ศิลปะ