1

ปท 1 ฉบบ 2 เดอนมกราคม 2555

2 3

สวสดปใหม 2555 ครบ กลบมาพบกนอกครงกบจดหมายขาว “ศนยเรยนร

บานเปรดใน ฉบบท 2 เดอนมกราคม 2555 เปนฉบบตอนรบปใหม

ผลจากมหาอทกภยในปลายป 2554 ทมวจยของเราหลายคนกไดอยใน “บาน

กลางนำา” แบบไมทนตงตว ทงบาน อ.บญรอด อ.ลดาวลย นองหนง และบานผมเอง นองนำาแวะมาเยยม

และอยอาศยเดอนกวาๆ กเลยทำาใหกจกรรมในโครงการศนยเรยนรชมชนบานเปรดในตองลาชาไปกวาแผน

เดมเลกนอย ตอนนนองนำาไปเทยวอาวไทยแลว ปาผองศรกแขงแรงเกอบ 100 เปอรเซนตแลว เรากกลบมา

ทำางาน เดนเครองกนเตมทอกครง

ทมวจยเรองปาไมและปาชายเลนนำาโดย อ.ลดาวลย และ อ.มณฑล รวมกบทมนกวจยชมชน คณ

เกยรตสกลหรอพเตกกอ นาอำานวย พประสทธ ซงเปนทมนกวจยชมชน และผนำาชมชน ทงนายกฯ อำาพร

ผ ใหญมาโนช คณปาผองศร ทำาใหไดฤกษวางแผนกำาหนดจดเกบขอมล วางแผนการทำางานในพนทแลว

งานศกษาจากทมนจะทำาใหเรารวาการจดการและใชประโยชนปาชายเลนอยางยงยนของชมชนบานเปรดในม

แนวทางอยางไรบาง ในจดหมายขาวฉบบน อ.ลดาวลย ชวยเขยนอธบายเกยวกบบทบาทของปาชายเลนกบ

การแกไขปญหาโลกรอน

ทมวจยดานพลงงานกเรมงานเตมตว อ.บญรอดยงตดภารกจฟนฟบานนำาทวมอย ทางอาจารยแมช

สายจตรไดนำาทมมารวมประชมเพอรบฟงความตองการของชมชนเรองพลงงาน และไดวางแผนการเกบขอมล

บญชพลงงานรวมกบทมชมชนทนำาโดยพมอก พเผอก บญยง วชระพล เรวๆ นเราจะไดรวาชมชนบานเปรดใน

ใชพลงงานจากแหลงใดบาง มคาใชจายดานพลงงานเทาใด และมแหลงพลงงานทชมชนจะพฒนาใชเอง พง

ตนเองไดอยางไรบาง ในจดหมายฉบบนมงานเขยนเรองเปรดในกบการใชพลงงานมาใหอานครบ

สำาหรบทมวจยดานทะเลและชายฝง ไดวางแผนการทำางานไวแลวรวมกบลงเสรญ พวรญ ทมนมไอ

เดยมากมายทงเรองเตายาง เรองไมไผกนคลน เรองการเกบขอมลกระแสนำา รอฤกษอย จะเรมเดนเครองเตม

ทในเดอนมกราคมน ตอนน อ.สมภพ ฝากบทความเรอง “สาเหตของการกดเซาะชายฝง” มาใหอานกอน

สวนทมดานการจดการความร ทมนไฟแรงครบ นำาโดย อ.จตพร (เอก) นนท หนง และปก จด

กจกรรมไปแลวหลายรอบทงแบบจดเอง และรวมกบทาง “รคอฟท” ในปใหมนจะมาคลกอยในชมชนอกเปน

ระยะเพอถอดบทเรยน สรปองคความร ในดานตางๆ ของชมชน จดทำาเปนเอกสาร ซด และสอรปแบบตางๆ

ทชมชนจะนำาไปใชประโยชนไดจรง ในฉบบนฝากงานเขยนเรอง “ชมชนแหงการเรยนรทเปรดใน” มาใหอาน

ดวยครบ

นอกจากนยงมบทความสถานภาพความรเกยวกบบานเปรดใน : ใคร (ควร)ร...รเรองอะไรบาง ?

บานเปรดในมองคความรและงานวจยจากหลายหนวยงานทเขามาศกษาไว ดงนนจงเปนโอกาสดทศนยเรยน

รชมชนบานเปรดในจะไดเปนแหลงเกบรวบรวมขอมลเหลานนอยางเปนระบบ เพอการใชประโยชนและเผย

แพร

สดทายน ในโอกาสปใหม 2555 ขอใหผอานทกทานมความสข ความเจรญ มสขภาพกาย สขภาพ

ใจแขงแรง ตลอดปนและตลอดไปครบ

บณฑร เศรษฐศโรตม

ทกทาย

3

ภาพถาย

จตพร วศษฏโชตองกร

ออกแบบ/รปเลม/ภาพประกอบ

เก ณ หทย / เรย-ลายน

พมพท

nononononononono

จำานวนการพมพ

500 เลม

ทปรกษาบรรณาธการ

พระอาจารยสบน ปณโต

ทานผหญง ดร.สธาวลย เสถยรไทย

คณทรงพล เจตนาวณชย

คณอำาพร แพทยศาสตร

คณผองศร อนทสวรรณ

คณมาโนช ผงรง

บรรณาธการ

ดร.บณฑร เศรษฐศโรตม

กองบรรณาธการ

คณอษา บญญเลสนรนตร

คณสกลวลย มะนะโส

คณนนท นชหมอน

คณวชระพล เรศสข

คณบญยง สงหพนธ

สารบญ

3 เปดเลมทกทาย

4 ปาชายเลน... ชวยลดโลกรอน

6 เปรดใน กบการใชพลงงาน

8 สาเหตของการกดเซาะชายฝง

10 ชมชนแหงการเรยนรบานเปรดใน

14 สถานภาพความรเกยวกบบานเปรดใน

ใคร (ควร)ร...รเรองอะไรบาง ?

16 กจกรรมความเคลอนไหวทผานมา

18 แนะนำานกวจยชมชน

สถาบนธรรมรฐเพอการพฒนาสงคมและสงแวดลอม

รวมกบภาคเครอขาย

ชมชนบานเปรดในและเครอขายสจจะสะสมทรพย

คณะวนศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

สถาบนวจยทรพยากรทางนำา จฬาลงกรณมหาวทยาลย

คณะรฐศาสตร คณะเศรษฐศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร

บณฑตวทยาลยรวมดานพลงงานและสงแวดลอม

มหาวทยาลยเทคโนโลยพระจอมเกลาธนบร

ศนยศกอบรมวนศาสตรชมชนแหงภมภาคเอเชยแปซฟก

(RECOFTC)

สนบสนนโดย

สำานกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ (สสส.)

สำานกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว.)

ปท 1 ฉบบ 2 เดอนมกราคม 2555

4 5

ปาชายเลน เปนระบบนเวศทประกอบไปดวยพรรณ

พชและสตวหลายชนด ซงดำารงชวตรวมกนในสภาพแวดลอมท

เปนดนเลน นำากรอย และมนำาทะเลทวมถงอยางสมำาเสมอ ดงนน

จงมกพบปาชายเลนปรากฏอยทวไปตามบรเวณทเปนชายฝงทะเล

ปากแมนำา ทะเลสาบ และรอบเกาะแกงตางๆ พรรณไมทมมาก

และมบทบาทสำาคญทสดในปาชายเลน คอ ไมโกงกาง ปาชาย

เลนจงมชอเรยกอกอยางหนงวา ปาโกงกาง ซงมลกษณะเดนคอม

รากคำายนจำานวนมาก ปาชายเลนเปนองคประกอบทสำาคญยงของ

ชายฝงทะเลและนบเปนทรพยากรทมคณคามหาศาลทงทางดาน

เศรษฐกจและสงแวดลอมของประเทศ เปนแหลงผสมพนธและ

อนบาลสตวนำาตามธรรมชาต และยงชวยรบแรงกระแทกและ

ความเสยหายทเกดจากพายทพดเขาสชายฝง เปนแหลงผลตและ

หมนเวยนอาหาร ชวยในการกกกรองขยะและสารพษ แตบทบาท

สำาคญอกอยางหนงของปาชายเลนทไมคอยมการพดถงหรอยง

มการศกษานอยคอ การเปนแหลงกกเกบกาซเรอนกระจกแหลง

ใหญ เนองจากปาชายเลนจดวาเปนระบบนเวศทมผลผลตสงทสด

จงมศกยภาพในการกกเกบกาซคารบอนไดออกไซด (CO2) ซง

เปนกาซเรอนกระจกทสำาคญ และเปนตนเหตของการเกดการ

เปลยนแปลงสภาพภมอากาศของโลก (climate change) ใน

ปจจบน

ปาชายเลนสามารถดดซบเอากาซคารบอนไดออกไซด

จากบรรยากาศ ผานเขาสใบในกระบวนการสงเคราะหแสง อน

เปนกระบวนการสรางอาหารของตนไม ไดผลผลตทจะสะสมไว ใน

ลำาตน กง ใบ และราก ทเรยกวามวลชวภาพ (biomass) หรอนำา

หนกแหง ซงอยทงในสวนเหนอพนดน และใตดน มองคประกอบ

ทสำาคญคอคารบอน เรยกวาการกกเกบคารบอนในมวลชวภาพ

(carbon stock) คารบอนเหลานจะถกเกบสะสมอยในตนไม

ตราบเทาทตนไมยงคงยนตนอย และจะถกปลดปลอยออกสชน

บรรยากาศ หากมการตนไมเหลานนถกทำาลาย

ในปจจบนจงมการประยกตการจดการปาไมเพอบรรเทา

ผลกระทบจากการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ซงสามารถ

ดำาเนนการไดหลายแนวทาง ไดแก การเพมการกกเกบคารบอน

ดวยการปลกปาเพมขน โดยเฉพาะอยางยงปาชายเลน เชน การ

ปลกปาในพนททไมเคยเปนปามากอน (afforestation) หรอพนท

ทเคยเปนปามากอน (reforestation) และการลดการปลดปลอย

คารบอน ดวยการรกษาพนทปาไมไวไม ใหถกตดทำาลาย การ

เพมการกกเกบคารบอนยงสามารถทำาได โดยการปรบปรงสาย

พนธเพอใหมผลผลตตอพนทเพมสงขน หรอการเพมความอดม

สมบรณของพนทปาธรรมชาต เพอเพมศกยภาพในการกกเกบ

คารบอนใหไดมากขนอก

ดงนน การรกษาระบบนเวศปาชายเลน ไมวาจะ

เปนการปลกขนใหม หรอการดแลรกษาปาเดมทมอย ก

มสวนในการรกษาสภาพภมอากาศของโลก หรอบรรเทา

ภาวะโลกรอนทงสน เมอรวมประโยชนอนๆ ของปาชาย

เลนในการบรรเทาการกดเซาะชายฝง และเปนแหลง

เพาะพนธสตวนำาแลว...

“เรามารกษาปาชายเลนกนเถอะ”

ผศ.ดร.ลดาวลย พวงจตร คณะวนศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

ปาชายเลน...ชวยลดโลกรอน

ปาชายเลน...ชวยลดโลกรอน

4

6 7

เมอพดถงพลงงาน พวกเราคงนกถงพลงงานทใช ใน

ชวตประจำาวน ทง ไฟฟา กาซหงตม นำามนเชอเพลงตางๆ ทเรา

ใชกนอยางดวยความคนชน และอำานวยความสะดวกสบายใหกบ

ชวตประจำาวน โดยคดวามปรมาณมากเพยงพอทจะใชไดอยาง

ยาวนาน เพราะเชน พอกดสวตซไฟกสวางขนทนท หรอจะเดน

ทางไปไหนกสตารทรถเดนทางไดดงใจ แตจะมใครคดหรอไมวา

พลงงานทเราใชกนอยทกวนนไดมาจากแหลงใด และจะมอยให

เราได ใชงานกบนานเพยงใด เราลองมาหาคำาตอบกนวาพลงงาน

คออะไร และไดมาอยางไร

พลงงาน คอ สงททำาใหสงตางๆเคลอนทได ถาไมม

พลงงาน กไมมอะไรเกดขน สงใดกตามทเคลอนไหว เตบโต

หรอทำางานในทางใดทางหนง ยอมมพลงงาน ซงพลงงานทเรา

ใชกนอยไดถกจดแบงเปนสองประเภทดงน กคอ พลงงานทใช

แลวหมดไป ไดมาจากฟอสซล ทเปนซากพชซากสตวททบถมกน

เปนระยะเวลายาวนานนบลานๆป โดยตวอยางของพลงงานท

ใช คอ นำามนเชอเพลง กาซหงตม ถานหน เปนตน และสอง

พลงงานหมนเวยน เชน พลงงานแสงอาทตย พลงงานลม พลง

นำา พลงงานชวมวล โดยพลงงานเหลานจะมอยในธรรมชาตซง

ธรรมชาตสามารถทดแทนใหเกดขน และชวยรกษาสงแวดลอม

ลดมลพษ

สำาหรบบานเปรดในนน กไดมการใชพลงงานในหลาย

รปแบบ แตหากมองในแงของการชวยลดโลกรอน และเปนมตร

กบสงแวดลอม จะมทเดนชด คอ การเผาถาน โดยสถาบนธรรม

รฐเพอการพฒนาสงคมและสงแวดลอม รวมกบ มหาวทยาลย

เทคโนโลยพระจอมเกลาธนบร ไดทำาการศกษาในโครงการการ

พฒนาตวชวดการประยกตปรชญาเศรษฐกจพอเพยงในการลด

สถาบนธรรมรฐเพอการพฒนาสงคมและสงแวดลอม

เปรดใน... กบการใชพลงงาน

ปญหาโลกรอนภายใตแนวคดภมปญญาตะวนออก โดยพบวาพน

ฐานหนงของชาวเปรดใน ทใชภมปญญาดานพลงงานทประยกต

ปรชญาเศรษฐกจพอเพยง คอ การเผาถาน ซงเปนวถชวตของ

ชาวบานเปรดใน ทประกอบอาชพทำาสวนผลไม เชน เงาะ

ทเรยน มงคด ซงวธการทำาสวนผลไมเพอใหไดผลผลต จะตอง

มการรดและตดแตงกง ดงนน กงไมเหลานจงเปนผลพลอยไดท

ชาวสวนผลไมนำามาใชประโยชนโดยการทำาเปนไมฟน และถาน

สำาหรบทดแทนการใชกาซหงตมซงเปนเชอเพลงประเภทฟอสซล

อนเปนประโยชนโดยตรงในการลดปญหาโลกรอน โดยทงนการ

ผลตถานจะใชภายในชมชนเทานน ในลกษณะใชทดแทนกาซหง

ตมภายในครวเรอน และแจกจายใชกนเองภายในชมชน และ

ไดคำานวณการดดกลบและการหลกเลยงการปลอยของกาซเรอน

กระจกจากกจกรรมบานเปรดใน ในกจกรรมของการเผาถาน พบ

วา คาการลดกาซเรอนกระจก ทชมชนสามารถกระทำาได ปรมาณ

กาซเรอนกระจกในรปของกาซคารบอนไดออกไซดท

สามารถดดกลบและหลกเลยงได เทากบ 1,235 ตน

คารบอนไดออกไซดตอป

นอกจากนจากการททมวจยดานพลงงาน ได

ไปลงพนทและรบทราบความตองการของชมชน

ดานการใชพลงงานทางเลอก สงหนงทเราเหนคอ

บานเปรดในไมมปญหาเรองขยะ อกทงยงมแหลง

ทรพยากรพลงงานทดแทนเปนจำานวนมาก ทงใน

แงของพลงงานแสงอาทตย กงไมจากสวนผลไม

ทรดทง ซงทรพยากรเหลานสามารถนำามาใชเปน

แหลงพลงงาน เชน เปนเชอเพลงเพอผลตไฟฟาจาก

โรงไฟฟาชวมวล การสรางถงหมกกาซชวภาพ เตา

ประหยดพลงงาน ซงเราจะตองมการศกษากนตอ

ไป ดงนน ถอเปนความภาคภมใจ และเปนกาวยาง

ทสำาคญของพวกเราชาวเปรดในทจะรวมกนประหยด

พลงงานและพฒนาใหเปนหมบานตวอยางทมการ

จดการทรพยากรพลงงานดวยความพอเพยงทยงยน

ได ในอนาคต

8 9

ดร สมภพ รงสภา สถาบนวจยทรพยากรทางนำา

พนทๆถกกดเซาะชายฝงภาคตะวนออก

ป พ.ศ. 2554 กรมทรพยากรทางทะเลและชายฝง ไดศกษาและรวบรวมขอมลแนวชายฝง

(Shoreline) ในรปแบบ GIS จากผลการศกษาตางๆทผานมาตงแต ป 2495 – 2551 และจดทำาขอมลภมสารสนเทศ

สถานการณการกดเซาะชายฝงประเทศไทย สรปไดดงตาราง ดงน (จาก http://www.dmcr.go.th/marinecenter/ero

sion-Province.php)

สาเหตของการกดเซาะชายฝง

“กดเซาะชายฝง” คำาๆน แนนอนวาชาวเปรดใน และ

คนชายฝงทะเลคนเคยกนเปนอยางด แตหากถามลกๆ ลงไป

วา การกดเซาะชายฝงเกดขนไดอยางไร หลายคนคงตอบได แต

หลายคนกอาจบอกวาไมแนใจ บทความนจงเสมอนการเฉลยคำา

ตอบใหฟงกนนะครบวา มนคออะไร นอกจากน กจะมบทความท

เปนความรตอเนองกนไปทจะลงในจดหมายขาวในฉบบตอๆไป

แนวชายฝงทะเลประกอบดวยลกษณะทางธรณวทยาท

แตกตางกนอยางมาก ตงแตหาดเลน หาดทราย หาดหน ปา

ชายเลน แนวปะการง และผาหน เปนตน แนวชายฝงทะเลจะ

มการเปลยนแปลงอยตลอดเวลาทงมการทบถมตกตะกอน การ

กดเซาะ โดยเกดจากคลนลม กระแสนำา กระแสลม ทำาใหมการ

เปลยนแปลงพนท ขนาดและทศทางตลอดเวลา

ปจจบนพบวาเกดปญหาการกดเซาะชายฝงเกอบทวทง

ชายฝงประเทศไทย ถงแมวาการกดเซาะชายฝงจะเปนสงทเกด

ขนเปนประจำาอยแลวตลอดแนวชายฝงกตาม แตในอดตนนการ

กดเซาะจะเกดขนคกบการงอกหรอการสะสมของตะกอนชายฝง

ทำาใหชายฝงทะเลมการเปลยนแปลงแตจะกลบสสภาพเดมหรอ

ใกลเคยงสภาพเดมตลอดเวลา แตในขณะนพนทชายฝงหลาย

แหงไดถกกดเซาะและหายไปโดยไมกลบคนสภาพเดม ซงม

สาเหตมาจาก

1. การสรางสงกอสรางชายฝงยนลงไปในทะเล แลว

ทำาใหเมอเกดการกดเซาะไปแลวไมมตะกอนกลบมาทเดม

2.การสรางสงกอสรางชายฝงขนานไปกบแนวชายฝง

ทะเล ทำาใหชายฝงไมสามารถปรบระดบชายฝงได คลนจะแตก

ตวทแนวกอสรางดงกลาว ทำาใหตะกอนพนทะเลฟงขนมาและ

เคลอนทออกไปจากบรเวณนน

3.การกอสรางชายฝงดงกลาวจะทำาใหชายฝงขาดดน

ทราย หรอตะกอนทจะปอนใหชายฝงเพอปรบระดบชายฝง

ทเกดการกดเซาะ โดยชายฝงจะมการปรบเขาสสมดลตาม

ธรรมชาตโดยการลดความลาดชนทชายฝงลงจากตะกอนจาก

แผนดน ทำาใหคลนคอยๆลดพลงงานลงกอนถงแนวชายฝง

4.การขดลอกดน หรอทรายนอกฝง ทำาใหตะกอนดน

หรอทรายนนเคลอนตวออกจากชายฝงลงไปสแนวขดลอกและไม

กลบคนมาทเดม

5.การเปลยนแปลงการใชทดนบรเวณตนนำาทไหลลงส

ชายฝง ทำาใหปรมาณตะกอนทเคยลงสชายฝงลดลง

6.การกอสรางตางๆในทะเลโดยตรงททำาใหกระแสนำา

หรอคลนเปลยนแปลงทศทางไป

เมอพอทราบถงสาเหตของการกดเซาะชายฝงพอสงเขป

แลวมาดกนวาใครมสวนในการกดเซาะบางเพอจะไดชวยกนลด

ผลกระทบดงกลาว

1.จากภาคชมชนทองถน เกดจากการคมนาคมสญจรไป

มาของเรอประมงทงขนาดเลกขนาดใหญ ทขาดความระมดระวง

ทำาใหไมชายฝงลม หนดนทรายบรเวณใกลเคยงเกดการกดเซาะ

รวมถงการทชมชนชายฝงหลายแหงขาดความเขาใจในระบบ

นเวศชายฝง เกดการลดลงของปาชายเลน การเปลยนแปลง

เจาของทดนจากคนในพนทเปนคนนอกพนท หลายคนตองการ

ทดนเพอเกงกำาไรในอนาคต ทำาใหเจาของทดนไมอยดแลพนท จง

ละเลยไมปองกนการลดลงของปาชายเลนและพนทดงกลาว

2.จากภาคเอกชนรายใหญ หรอโรงงานอตสาหกรรมและ

ทาเรอพาณชย ทำาทาเรอหรอโรงงานอตสาหกรรมชายฝง ทำาให

เกดการเปลยนแปลงชายฝง เชน ปาชายเลนหายไป เกดทาเรอ

และอนๆ จงทำาใหกระแสนำาเปลยนทศทาง ไมมตะกอนจากบนบก

มาเตมเตม จงเกดการกดเซาะมากขน

3.จากการดำาเนนการของภาครฐ เชนเกดความลาชา

ในการอนมตงบประมาณในการแกไขปรบปรงพนทชายฝง การ

จำากดของงบประมาณ ขาดกำาลงคน มความซำาซอนของหนวย

งาน รวมถงการไมชดเจนของหนาทความรบผดชอบของหนวย

งานทำาใหไมมเจาภาพหรอผรบผดชอบทชดเจน หรอในทางตรง

ขามการดำาเนนการอยางเรงรบขาดการศกษาทชดเจนพอกทำาให

ปญหาการกดเซาะชายฝงรนแรงขน เชน โครงการปองกนโดย

ไสกรอกทราย ทเกดการแตกของตวไสกรอกเนองจากการจมและ

ยบตวของพนทะเล ทำาใหทรายแตกกระจดกระจายออกไปทว

บรเวณชายฝง การขดลอกรองนำาแลวนำาตะกอนไปทงไมหางฝง

ทำาใหเกดสนทรายชายฝงกระแสนำาเกดการเปลยนทศทางทำาให

เกดการกดเซาะ เปนตน

10 11

การจดการความรสำาหรบชมชนเปนงานทตองใชเวลา

และความอดทนในการสรางกระบวนการเรยนร ใหเกดขนอยาง

เปนธรรมชาต แมวาชวงแรกจะเกดปรากฏการณ “จน” กนเพอ

ตอใหตด ขลกขลกไปบาง แตตวกระบวนการการเรยนรทเกด

ขนในเวททออกแบบไว ในเบองตน กจะเปนพนทการแลกเปลยน

ความรเรมตน ทใหชาวบานมโอกาสไดเรยนรผานการสนทนาท

เปนธรรมชาต ความรทเรยกวา “ความรฝงลก” (Tacit Knowl-

edge) ททกคนม ตางกถกนำามาถายทอด เลาส แม ในการอำานวย

การกลมของเหลานกพฒนาทเรยกวา Facilitator จะพยายาม

สรป สกด ความรทแทรกมากบเรองเลาทสนกสนานเหลานน ก

เปนเพยงสวนหนงของผลผลตจากวงจดการความรแบบชมชน

แตการซมซบความรทถกคยออกมา ตางกไดเรยนรแบบไขว

ประสบการณกนถวนหนา ทไมเคยไดรกไดร เรองเกาถกนำามาเลา

ใหม เชอมตอองคความร ในปจจบนไดอยางเปนอยางด “ออ...

มนเปนแบบนนเอง”

เวทวเคราะหชมชนแบบมสวนรวมของโครงการวจย

โครงการวจยการพฒนาศนยเรยนรชมชนบานเปรดใน จงหวด

ตราดเพอเสรมความเขมแขง และประยกตใชองคความรชมชน

รวมกบความรทางวทยาศาสตร ตอปญหาการเปลยนแปลง

คณภาพอากาศ ทเราใช “การจดการความร” เปนเครองมอ

ในการผกโยงความรเกา กบความร ใหมทางวทยาศาสตร จำาเปน

อยางยงทจะตอง “รอชดความรเดม” ออกมากอนเพอเปนตน

ทน คนหาและเขาใจรองรอยของการเดนทางของความรของ

ชมชนทสงสมมาจนถงปจจบน ในเวทแบบนเราจะเหนความ

มหศจรรยของความรทเกดจากความร ภมปญญา ทเกดเงอนไข

จากความตองการ “การอยรอด” ของชมชน “คด...ไดไง”

ชมชนแหงการเรยนรทเปรดใน

หลายครงทนกพฒนาพยายามปรบวถคดของชมชน

ใหพฒนาในประเดนใหมๆ ไมวาจะเปนการเพมศกยภาพทมอย

หรอ การแกไขปญหาทเกดขน ในรปแบบของงานวจยและพฒนา

นกพฒนากลบโฟกสไปทกระบวนการ แตลมยอนกลบไปมอง

“ตนทนเดม” ทชมชนมอย การพฒนาแบบนกเหมอนการเรม

ตนใหมๆทกครง โดยมได ใชศกยภาพเดมของชมชนเลย ถอวานา

เสยดายเปนอยางยง นกเปนเหตผลหนงในการจดการความรผาน

กระบวนการเรยนรทเปนธรรมชาต แมจะดวาใชเวลาไปคอนขาง

มาก แตจำาเปนอยางยง กบความยงยนในการแกไขปญหา หรอ

งานพฒนาทยงยน ผานการมองเหนตนเองอยางชดเจน เมอเหน

จดยนของตวเองชดเจนกยอมมองเหน ปลายทางชดเจนเชนกน

“กาวไปชาๆ แตทวามนคง”

ชดโครงการฯ จงตอง ปรบการทำางานใหเดนชาลงใน

กาวแรกๆ เพอการตอยอดความรทง ประเดน ของนกวจยแตละ

โครงการ โดยม “การจดการความร” เปนเครองมอ

หลงจากททางชดโครงการไดเปดตวรายละเอยดการ

ทำางานของโครงการวจยกบชาวบานทเปรดในแลว เวทแรกก

เปดตวขนเปนเวทการวเคราะหชมชนแบบมสวนรวม(ชอทเปน

ทางการ) แตโดยกระบวนการเวทนอยากใหชมชนเขามามพนท

ในการแลกเปลยนเรยนร โดยเฉพาะองคความรทองถน อน

เปน”ตนทน” ของชมชน และขอมลจากเวทนสวนหนงจะเปนการ

สกดบทเรยนของชมชน ทางทมงานจดการความรเขาใจวา ชมชน

ทเปรดใน เปนชมชนทมนกพฒนาเขามามากมาย และถกผลต

ชดความรออกไปมากมายเชนกน สงทเราตองนงคยกนกคอ ชด

ความรเหลานนจะผสานกนไดอยางไร นำามารอยเรยงอยางไร

(ทผานการสะทอน ตรวจสอบโดยชมชน) จรงอยวา การได

มาซงขอมลทละเอยด และเชงลก อาจจะตองใชกระบวนการ

“สมภาษณเชงลก” (In-depth interview) เปนวธทนกวจย

ใช ในการไดมาซงขอมล แตจดออนของการสมภาษณเชงลกกคอ

ความรทไดสวนหนงถกเกบงำาไว ในเอกสารวชาการ มากกวาจะถก

ถายทอด หรอไมกมการถายทอดออกไปแตเจอปนดวยวาท

กรรมทางวชาการทลำาบากมากเกนไปสำาหรบการทำาความ

เขาใจ เวทวเคราะหขอมลแบบมสวนรวม อาจใชเวลาสวน

ใหญไปกบการนงพดคย ชดความรกวางๆ ผานกลมเปาหมาย

ทคดเลอกมาแลว คยกนไป เรยนรกนไป ชวยกนชชวนความร

ทผดขนจากวงสนทนา เชอมโยงไปยงชดโครงการวจย มองหา

วธการในการเดนทางกนตอของเหลานกวจยและชมชน

เวทครงน เราจดขนอยางเรยบงายทศนยการเรยนรชม

ชนเปรดใน เปนกระบวนการททำางานทเนนการมสวนรวม และ

การทำางานเชงบรณาการรวมกน ๓ ฝาย ไดแก ชมชนเปาหมาย

หนวยงานราชการ ทเกยวของ และสวนวชาการ/ กระบวนการ ท

คาดวาจะสามารถพฒนายกระดบการทำางานรวมกน โดยชมชน

เปาหมายไดรบประโยชนสงสด และสามารถดำาเนนการตอเนอง

ไดเมอสนสดโครงการ ทงนจะใหความสำาคญกบกระบวนการ

“วเคราะหชมชนแบบมสวนรวม” ซงถอวาเปนเวทในระยะ

แรกทสำาคญอยางยงตอการทำางานวจยและการเสรมพลงชมชน

(Empowerment) ในระยะตอๆไป เปนเวทนงพดคยกลมยอย

แยกตามประเดนสถานการณขององคประกอบหลกตามโครงการ

วจย โดยมการสรปจาก Moderator ทชวยในการพดคย สะทอน

ใหกลม และ กลมใหญเรยนร ๔ กลม ๔ ประเดน

จตพร วศษฏโชตองกร

11

12 13

กระบวนการนเปนการถอดบทเรยน โดยใชกระบวนการ

กลมเขามาเกยวของ เพอใหชมชนไดเกดการเรยนรตวเองในมต

ทสำาคญ ดงนนการสรป สงเคราะหจากเวทจะเปนขอมลสวนหนง

สำาหรบโครงการวจยฯ จากนนอาจมการเตมเตมขอมลโดยการ

คนหาขอมลในรปแบบอนๆตอไป โดยทมนกวจยในพนท

หลงจากทรวบรวมขอมลมอสองของบานเปรดในมาระดบหนง

ทางทมงานจดการความรจงชวนชาวบานมานงคยกน ผาน

ประเดน แบงกลมออกเปน ๔ กลมยอย เพอทบทวนสถานการณ

ขององคประกอบหลกตามโครงการวจย ไดแก

ก. รจกตนเอง (ระบบชมชน) เปนบรบทของชมชน

ทกมต ระบบคณคา ความเชอ และการจดการความสมพนธของ

ชมชน ทมลกษณะเฉพาะถน เฉพาะเผาพนธ เปนเครองยดโยง

ความสมพนธของคนไวดวยกน หรอทเรยกวา “วฒนธรรม”

นนเอง เชน ระบบญาต ระบบอปภมภ ระบบผนำา ความเชอใน

เรองความสมพนธระหวางคนกบคน คนกบธรรมชาต

ข. รจกทรพยากร (การจดการดน,นำา,ปา) เนน

ทรพยากรทางทะเลตามบรบทชมชน วถชวตชมชนทองอยกบ

ทรพยากร เชน ดน นำา ปา ในฐานะเปนฐานการผลต ปจจย ๔ ท

เชอมโยงสแหลงธรรมชาต การมอง แนวคด การอนรกษ

ค. รจกระบบการผลต (พช.สตว) เปนการประเมน

กระบวนทศน ตอระบบการผลตของชมชน การจดการผลลต

ปญหาการผลต ศกยภาพการผลตเปนตน

ง. แผนทชมชน เราใชเวลาเกอบสองวนทบานเปรด

ในเรามโอกาสไดเหนเคารางของ “ชดความร” ทเปนองคความ

รดงเดมของชมชนชดเจนมากขน ตลอดจนเหนการแลกเปลยน

เรยนรทสนกสนาน และเปนไปตามความคาดหวงของทมงาน

จดการความร ในสวนของกระบวนการ ไดดำาเนนการจนประสบ

ความสำาเรจไปดวยด มบรรยากาศของการมสวนรวมของชมชนใน

การวมกนดงความรออกมาใหเหนในภาพรวมของชมชนวามความ

รอะไรบาง แตหากจะวเคราะหขอมลในเชงลกอาจตองใชเวลาใน

การเขาถงขอมลแตละประเดน

ในดานผลลพธ นอกจากเวทนไดเปนพนทเปดใหชมชน

ไดเขามารวมกนแลกเปลยนเรยนรแลว มขอมลชดหนงซงถอวา

เปนขอมลเบองตนสำาหรบเปนขอมลเบองตนสำาหรบโครงการวจย

และพฒนา การพฒนาศนยเรยนรชมชนบานเปรดใน จงหวด

ตราด เพอเสรมความเขมแขง และประยกตใชองคความรชมชน

รวมกบความรทางวทยาศาสตร ตอปญหาการเปลยนแปลง

คณภาพอากาศ

“จะไปตอกนอยางไร?”

งานการจดการความรยงตองเดนเคยงขางนกวจยทง

๓ โครงการ ประกอบดวย ประเดนการใชพลงงาน,ประเดนการ

กดเซาะชายฝง และการฟนฟทรพยากรชายฝง และประเดนการ

ฟนฟสภาพพนทปาชายเลน และทรพยากรชายฝง

ความรชดท ๑ จากเวทแรกทเปนชดความรเดมจะเปน

ตนทนพนฐานของทกประเดนและ จะเตมดวยความรเชงลกของ

แตละประเดนทชาวบานม ผสานเขากนกบวธการทางวทยาศาสตร

ของนกวจย องคความรเกา และใหม จะปะทะกนอยางสมดลและ

สมานฉนท ทงหมดกตอบโจทยของการยกระดบองคความรและ

การอยรอดของชมชนเปรดในอยางมความสขและมศกดศร บน

ภมปญญาทพวกเขาชวยกนเรยนร ถอดบทเรยนอยางสมำาเสมอ

คณคาและความมหศจรรยของทรพยากรทเปนความร

เปนทรพยากรทยงใช ยงด ยงใชกเกดคณคา ยกระดบใหเขมแขง

เรอยไป ไมมคาเสอมราคาสะสมและไมมวนหมดไป

ทบานเปรดในของเรายงคงจะมเวทเรยนรเลกๆ เกดขน

อยางเปนทางการและไมเปนทางการสมำาเสมอ ผานประเดนการ

เรยนรของชดโครงการวจย โดยทงหมดเปนภารกจของทมจดการ

ความรทเรามองถงชมชนแหงการเรยนร (Learning Commu-

nity) ทจะเกดขน

14 15

นบตงแตความสำาเรจของชมชนบานเปรดในทชวยกน

ฟนฟและอนรกษพนทปาชายเลนจำานวนกวา 12,000 ไร ทำาให

คนภายนอกชมชนเกดความสนใจและตองการศกษาเรยนรอยาง

กวางขวาง ความสนใจดงกลาวกอใหเกดการดำาเนนการศกษา

วจยในเชงวชาการเกยวกบบานเปรดในหลายแงมม ทงในดาน

วทยาศาสตร สงแวดลอม เศรษฐกจ สงคม วฒนธรรม ตลอด

จนภมปญญาทองถนของชมชน โดยการศกษาวจยทผานมาได

อาศยชมชนบานเปรดในเปนแกนหลก ไมวาจะเปนผ ใหขอมล ผ

ประสานงาน ผอำานวยความสะดวก รวมถงการเขารวมเปนนก

วจยทองถนในโครงการวจยบางโครงการดวย และทสำาคญชมชน

บานเปรดในจะยงคงเปนแหลงเรยนร ในอนาคตไปอกนาน

สงทนาสนใจกคอ ผลการศกษาของงานวจยตางๆ ทได

ศกษาเกยวกบชมชนบานเปรดในเหลานนไดกอใหเกดคณปการ

แกคนทกระดบตงแตระดบบคคล ชมชนไปจนถงระดบนโยบาย

ของทองถนและของประเทศทไดมโอกาสเรยนรประสบการณ

กระบวนการในการทำางานและวธคดของชมชนบานเปรดใน แต

หากยอนถามกลบวาแลวชมชนบานเปรดในเองไดมโอกาสรบร

ถงผลการศกษาเกยวกบชมชนของตนเองบางหรอไม มากนอย

แคไหน เพราะขอมลและขอคนพบของงานวจยตางๆ เพยงบาง

งานหรอบางสวนทมการนำามาแจง/เผยแพรใหชมชนรบทราบ แต

จำานวนไมนอยทมกไมไดถกนำามาเผยแพรใหกบชมชนซงเปนพนท

ศกษา ทำาใหองคความรทไดทำาการศกษาในชวงเวลาทผานมาอย

ในลกษณะทกระจดกระจายและชมชนในบานเปรดในกสามารถใช

ประโยชนได ในวงจำากด เทาทแตละบคคลจะสามารถเขาถงขอมล

เหลานนไดโดยผานความสมพนธสวนบคคลหรอเครอขาย

ตวอยางงานวจยทดำาเนนการศกษาในพนทบานเปรดใน

เทาทสามารถสบคนได เชน การจดการทรพยากรธรรมชาตและ

สงแวดลอมของเครอขายองคกรชมชน : กรณศกษากลมอนรกษ

และพฒนาปาชายเลนบานเปรดใน จงหวดตราด โดย อภษฎา

คณาพรธรรม วทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย 2551 ซงผลการศกษาพบวากระบวนการจดการปา

ชายเลนอยางยงยนของกลมอนรกษฯ ประกอบดวย 3 กระบวนการ

ไดแก 1) การพฒนาประชาสงคมในชมชน การแกปญหาปา

ชายเลนถกทำาลายของชมชนบานเปรดในได

เนนและใหความสำาคญ

กบการ

ใคร (ควร)ร...รเรองอะไรบาง ?

สถาบนธรรมรฐเพอการพฒนาสงคมและสงแวดลอม

มสวนรวมของชาวบาน 2 การนำาหลกปรชญาแนวคดเศรษฐกจ

พอเพยงมาประยกตใชในชมชน 3) การจดระเบยบสงคมและ

การทำาแผนการจดการปาชายเลน เพอควบคมพฤตกรรมของ

สมาชกในสงคมเกยวกบการใชประโยชนจากปาชายเลน

นอกจากนยงมงานอนๆ อกหลายเรอง เชน

- การใชประโยชนดานพชอาหารจากปาชมชนปา

ชายเลนบานเปรดใน จงหวดตราด โดยสวนพฒนาวนศาสตร

ชมชน สำานกจดการปาชมชน กรมปาไม 2540

- แผนการจดการปาชายเลนชมชนและทรพยากร

ชายฝงบานเปรดใน โดยศนยฝกอบรมวนศาสตรชมชนแหง

ภมภาคเอเชยแปซฟค รวมกบกลมอนรกษและพฒนาปาชาย

เลนบานเปรดใน 2549

- พลวตรชมชนบานเปรดในภายใตแนวความคด

เศรษฐกจพอเพยง โดยกงสดาล อยเยน วทยานพนธพฒนา

ชมชนมหาบณฑต คณะสงคมสงเคราะหศาสตร มหาวทยาลย

ธรรมศาสตร 2544

- ความสามารถของชมชนในการจดการปาชายเลน :

ศกษากรณชมชนบานเปรดใน ตำาบลหวงนำาขาว อำาเภอเมอง

จงหวดตราด โดย พรทพย หาผล วทยานพนธพฒนาชมชนมหา

บณฑต คณะสงคมสงเคราะหศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร

2544

งานวจยในขางตน เปนเพยงตวอยางงานวจยบางเรอง

ทได ใชพนทบานเปรดในเปนพนทศกษา แตเชอวายงมงานวจย

อนๆ อกจำานวนไมนอยทไดศกษาบานเปรดในชวงเวลาตางๆ

และศกษาในอกหลายแงมม ทงโดยตรงและโดยออม และงาน

แตละเรองกมขอคนพบทนาสนใจสำาหรบการประมวลเปนองค

ความร ในทงในภาพรวมและการจำาแนกเปนประเดนของเรอง

ตางๆ

ดงนนถงเวลาแลวทตองมการรวบรวมองค

ความรเกยวกบบานเปรดในเหลานนเพอเปนฐานขอมล

และการนำาไปใชประโยชนในดานตางๆ ของชมชน

แนนอนวาสถานภาพความรทนาจะไดมการรวบรวม

ขนน นอกจากจะเปนประโยชนแกผสนใจโดยทวไป

แลว ยอมเกดประโยชนตอชมชนบานเปรดในโดย

เฉพาะอยางยงคนรนใหมของชมชน ทจะตองเรยน

รวาสงทไดมการศกษาคนควาไปแลวนนมอะไรอย

บาง จะไดเพมพนความร ใหมๆ โดยไมตองเสย

เวลาทำางานซำาซอนและใชประโยชนจากงาน

ศกษาใหเกดประโยชนตอชมชนอยางแทจรง

สถานภาพความรเกยวกบบานเปรดใน

16 17

กจกรรมความเคลอนไหวทผานมา

(ชวงเดอนตลาคม – ธนวาคม 2554)

ก า ร

จ ด ป ร ะ ช ม เ ว ท

วเคราะหชมชนแบบมสวนรวม

ในวนท 1-2 ตลาคม 2554 ณ ศาลา

สหกรณบานเปรดใน อ.เมอง จ.ตราด โดย

นกวจยดานการจดการความรของสถาบนธรรม

รฐฯ นำาโดยคณจตพร หรอคณเอกและทมงาน

ดานการจดการความร เพอใหชมชนไดวเคราะห

สถานการณความรทเปนตนทนของชมชน และ

ดงความรทฝงลกออกมา โดยความรเหลาน

จะนำามาจดระบบและรวบรวมเปนชด

ขอมลไว ในศนยเรยนร

ก า ร

จดประชมปรกษาหารอและแนะนำาโครงการเสรมสรางความเขมแขงของเครอขายการจดการทรพยากรชายฝง โดยชมชนผานศนยเรยนรชมชนในพนท 6 ตำาบล ในวนจนทรท 10 ตลาคม

2554 ณ โรงแรมบานปรสอรท ซงจดโดยศนยศกอบรมวนศาสตรชมชนแหงภมภาคเอเชยแปซฟก (RECOFTC) ซงไดรบเกยรตจากผวาราชการจงหวดตราดมาเปนประธานในพธ

ก า รลงพนทของทมนกวชาการดาน

การฟนฟปาชายเลนของโครงการศนยเรยนรฯ นำา

โดย ผศ.ดร.ลดาวลย พวงจตร ผศ.ดร.มณฑล จำาเรญพฤกษ

พรอมทมงาน ในวนศกรท 9 ธนวาคม พ.ศ. 2554 ณ องคการบรหาร

สวนตำาบลหวงนำาขาว ซงไดมารวมพดคยนกวจยชมชนดานปาไม และผนำา

ชมชนบานเปรดใน นำาทมโดยนายกฯอำาพร แพทยศาสตร พเตกกอ นาอำานวย

ปาผองศร พประสทธ พอำานาจ เพอวางแผนการทำางานในพนทอยางมสวนรวม

กบชมชน โดยฝายนกวชาการไดเลาถงวตถประสงคของการศกษาพนท วาโครงการ

จะชวยชมชนศกษาแนวทางการฟนฟและจดการปาชายเลน เชน การทำาฐานขอมล

ดานพรรณไม ลกษณะการเกดทดแทนตามธรรมชาต การทำาแผนทปาไม และการ

คำานวณการเกบกกคารบอนของปาไม เพอใหเกดประโยชนตอชมชนอยางยงยน

ทงดานเศรษฐกจ สงคม และสงแวดลอม จากนน ทางนกวจยชมชน ไดรวมให

ขอคดเหนเกยวกบแนวทางฟนฟปา และไดขอสรปเรองการวางแปลงปา

ไม โดยในระยะหกเดอนแรก จะเนนการศกษาทำาความเขาใจขอมล

เหลานกอน และหลงจากนนจะนำาเสนอผลการศกษาเพอ

เปนทางเลอกใหชมชนตดสนใจตอไป

ก า ร

ประชมคณะทำาง

านใน

พนทบานเปรดใน

ในวนพฤหสบดท

8 ธนวาค

ม พ.ศ. 2554

นำาโดยผนำาชม

ชนบาน

เปรดใน นกวจยชม

ชนดานการ

ฟนฟปาชายเล

น การ

แกไขปญหากา

รกดเซา

ะพนทชายฝง แ

ละพลงง

าน ซงการ

ประชมครงน

เปนการพดคยทำาความ

เขาใจถ

งบทบาทหนาท

ของคนในชมชน

ทจะมารว

มกนทำางานภายใ

ตศนยเรยนร โ

ดย

เฉพาะนกวจย

ชมชนซงจ

ะเปรยบเสมอนฟนเฟองหลก

ท

จะตองท

ำางานรวม

กบนกวจยสว

นกลาง

และรวบรวม

ความรมาถา

ยทอดใหกบชาวชมชน

และสามารถ

ทำางานตอไป

ไดเมอโครงก

ารจบ

ก า ร

จ ด ป ร ะ ช ม เ ว ท

ประวตศาสตรชมชน ในวน

องคารท 11 ตลาคม 2554 ณ ศาลา

เจาป โดยทมงานของรคอฟท เปนการ

จดประชมเพอรวบรวมองคความร

ดานประวตศาสตรชมชนบาน

เปรดใน

ก า ร

ล ง พ น ท ข อ ง ท ม น ก

วชาการดานพลงงาน

นำาทมโดย

แมช ดร.สายจตร จะวะ

นะ ในวนท 19-

20 ธนวาคม 2554 ณ บานเปรดใน โดยมการ

พดคยและรวมรบฟงความตองการของชมชนดาน

การจดการพ

ลงงานทดแทน และสำารวจ

ศกยภาพ

พลงงานภายใน

พนท ซงการลงพนทดงกลา

ว ได

จดตงคณะกรรมการพ

ลงงาน

และแผน

ยทธศาสตรดานพลงงานของบาน

เปรดใน นอกจากนยงมกจกรรมความเคลอนไหวททำางานกนไปเปนระยะ ทงการทำางานเพอ

ปรบสภาพภมทศนในอาคารทจะจดใหเปนศนยเรยนรของรคอฟท การทำางานในทมสอ ทงการ

จดทำาเวปไซด การจดเกบขอมลในลกษณะของการสมภาษณเชงลก ซงเปนการทำางานรวมกน

ระหวางทมนกวจยสวนกลางของสถาบนธรรมรฐฯ กบนกวจยชมชนบานเปรดใน

18 19

ประกอบดวย คณวรญ พมพอบล

ลงเสรญ เสยงเคราะห

คณมานศ พลสวสด

คณฉงน คงพลว

คณบญรอด พนภยพาล

แนะนำานกวจยชมชน

ทมวจย

ดานการ

แกไขปญหา

การกดเซาะ

พนทชายฝง

ทมวจยดานพลงงาน

ทมวจยดานการรกษา

และฟนฟปาชายเลน

ซงไดมการจด

ต งคณะกรรมการ

พลงงาน โดยม คณ

นพรตน ศลาลอย หรอ

พมอก เปนประธาน มคณ

บญยง สงหพนธ และคณ

วชระพล เรศสข เปนเลขาฯ

และนกวจย ทจะรวมกนทำางาน

ในทมคณะกรรมการ ประกอบดวย

คณปาผองศร อนทสวรรณ นา

ยกฯ อำาพร แพทยศาสตร คณ

ณฐภม แจงแสงหรอพเผอก

คณทนกร สงหพนธ คณ

วไลวรรณ ถอสตย คณ

นงเยาว พมพอบล

และคณลำาไย ศร

กำาเนด และผใหญ

มาโนช ผงรง

เปนทปรกษา

โดย คณเกยรตสกล หวงนำา หรอเตกกอ พรอม

กบทมงาน ทมผใหญมาโนช ผงรง นายกฯ

อำาพร แพทยศาสตร นายประสทธ อนท

สวรรณ นายอำานวย ชมณ และ นาย

อำานาจ รงสะกนนน

เกมหารป

สำ�หรบเดก

ลองหารปเหลาน ในวารสารนดซ แลวอธบายวา

รปเหลานเปนเรองเกยวกบอะไร

...........................................................

........................................................................

..............................................................................

..................................................................................

...................................................................................

..................................................................................

.............................................................................

......................................................................

........................................................

19

20