นโยบายสาธารณะกบการพฒนาชมชน และการจดการทรพยากรธรรมชาตในชนบท

อาแว มะแส ณฐวชร เผาภ

คณะพฒนาสงคมและสงแวดลอม สถาบนบณฑตพฒนบรหารศาสตร

บทคดยอ นโยบายการพฒนาประเทศของไทยทผานมา มกจะใหความส าคญกบการสรางความเตบโตทางเศรษฐกจในภาพรวมเปนหลก ในขณะทการพฒนาชมชนและการจดการทพยากรธรรมชาตในชนบทไมไดรบความสนใจเทาทควร โดยเฉพาะอยางยงในชวงแรกของการประกาศใชแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ตงแตแผนพฒนาเศรษฐกจฉบบท 1 จนถงฉบบท 4 และไดสงผลกระทบทางลบตอชมชนชนบทและทรพยากรธรรมชาตอยางมาก ท าใหชมชนชนบทออนแอและ พงตนเองไดนอย ทรพยากรธรรมชาตทจ าเปนตอการด ารงชพบางสวนถกท าลายลงหรอถกแยงชงโดยนายทนในเวลาตอมา ชวงเวลาหลงจากนน ไดมการเนนเรองการพฒนาชนบทและการจดการทรพยากรธรรมชาตมากขน ผนวกกบการเปดโอกาสใหภาคเอกชนและประชาชนในทองถนเขามามบทบาทในการพฒนาเพมขน สงผลใหชมชนชนบทไดรบการพฒนาอยางสอดคลองกบวถชวตของคนในทองถนมากขน รวมทงมความพยายามทจะบรณาการกจกรรมการด ารงชพกบการจดการทรพยากรธรรมชาตอยางสอดคลองกนมากขน ชมชนชนบทจ านวนหนงไดปรบตวมาด าเนนการพฒนาตามหลกปรชญาของเศรษฐกจพอเพยง ซงใหความส าคญกบการด าเนนชวตทค านงถงความพอดและใหความส าคญกบการพงตนเองกอน ดวยการบรณาการกจกรรมการด ารงชพกบการอนรกษทรพยากรธรรมชาตเขาดวยกนอยางเหมาะสม อยางไรกตาม สดสวนของชมชนทด าเนนการพฒนาตามแนวทางนและประสบผลส าเรจยงจดวามนอย อกทงบทบาทของหนวยงานภาครฐในการกระตนใหเกดการพฒนาตามแนวทางนยงขาดความชดเจนและขาดความตอเนอง ทงนอาจจะเปนเพราะการขบเคลอนการพฒนาชมชนชนบททบรณาการวถการด ารงชพและการจดการทรพยากรธรรมชาตเขาดวยกนอยางเหมาะสมและสมดลนน จ าเปนตองอาศยการเรยนรและการปรบตวของคนในทองถนเปนส าคญ ซงมกจะตองอาศยเวลายาวนานพอสมควรจงจะเหนผล กระบวนการลกษณะนไมคอยสอดคลองกบวฒนธรรมการสงเสรมการพฒนาของหนวยงานภาครฐ ทมกจะไมด าเนนการอยางตอเนองเปนเวลายาวนานพอในแตละชมชนและพนท จงเหนควรสงเสรมใหภาครฐ ภาคเอกชนและองคการพฒนาเอกชนเปนภาครวมในการสนบสนนการพฒนาอยางเปนรปธรรมและจรงจง โดยใหความส าคญกบกระบวนการพฒนาแบบมสวนรวมอยางแขงขนของคนในชมชน

1

บทน า เมอกลาวถงนโยบายสาธารณะ (Public Policy) โดยทวไปแลว มกจะหมายถงแนวทางหรอกจกรรมตาง ๆ ทรฐหรอหนวยงานของรฐตดสนใจน ามาด าเนนการ ภายใตอ านาจ หนาทและความรบผดชอบของหนวยงานตางๆทเปนกลไกของรฐ ซงเมอพจารณาในเชงรปธรรมมกจะปรากฏออกมาเปนกจกรรมทรฐก าหนดใหด าเนนการผานหนวยงานตางๆ ดงกลาว ทงนการตดสนใจเลอกทจะกระท าของรฐตองค านงถงคณคาของสงคมเปนเกณฑ โดยมงทจะตอบสนองความดองการของประชาชนเปนหลก เพอใหเกดประโยชนหรอสวสดการแกสงคมสวนรวม (ด ปยะนช เงนคลาย, ม.ป.ป.: 4-5 และ

สมบต ธ ารงธญวงศ, ม.ป.ป.: 2) ในการศกษานโยบายสาธารณะผศกษาอาจจะเลอกศกษานโยบายโดยรวมของการพฒนาประเทศ หรอ เนนเฉพาะดานใดดานหนงทเหนวามความส าคญมากและนาสนใจส าหรบผศกษา ในขณะเดยวกนอาจจะศกษาเกยวกบแนวคด กระบวนการ การน านโยบายไปปฏบต

หรอผล ตลอดจนผลกระทบขอนโยบายแตละนโยบายกได หากพจารณาโดยภาพรวมของนโยบายการพฒนาประเทศ ประเทศก าลงพฒนาสวนใหญ

รวมทงประเทศไทย มกจะด าเนนนโยบายการพฒนาตามทเนนการขยายตวทางเศรษฐกจ รวมทงการปรบเปลยนสงคมและวฒนธรรมใหเกอกลกน ตามทฤษฎการเตบโต (Growth Theory) และทฤษฎภาวะทนสมย (Modernization Theory) ส าหรบประเทศไทยยคใหม หากจะนบตงแตเรมมแผนพฒนาประเทศฉบบแรกทใชชอวาแผนพฒนาเศรษฐกจแหงชาต (ตอมาไดเปลยนชอเปนแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต) ในตนครสตทศวรรษท 1960 ทศทางของการพฒนาประเทศไดด าเนนตามแนวทางดงกลาวน โดยเนนการเพมผลผลตรวมหรอรายไดรวมของชาต และการพฒนาโครงสรางพนฐานเพออ านวยความสะดวกและกระตนการเตบโตทางเศรษฐกจมาโดยตลอด นบตงแตเรมตนมแผนพฒนาของชาตฉบบแรก (Keyes, 1989) ในขณะทการใหความส าคญกบการพฒนาดานอนๆ ไมวาจะเปนดานสงคม ดานการพฒนาชนบท หรอดานการจดการสงแวดลอมปรากฏตามมาภายหลง ผลของการด าเนนนโยบายการพฒนาประเทศตามแนวทางดงกลาวนเปนททราบกนอยางกวางขวางวา ท าใหเกดการเปลยนแปลงสภาพทางเศรษฐกจ สงคม และวฒนธรรมอยางรวดเรว (Rapid Change) ในระดบมหภาค จะเหนไดจากการพฒนาเศรษฐกจโดยรวมทปรากฏชดอยางยากทจะปฏเสธได ทงนเพราะไดยกระดบฐานะจากทเคยเปนหนงในประเทศทยากจนในโลก ในครสตทศวรรษท 1950 จนมาเปนหนงในประเทศทเตบโตเรวดวยอตราการเตบโตทางเศรษฐกจทสงในระดบเลข 2 หลก ในชวงตนครสตทศวรรษท 1990 อยางตอเนองหลายป ซงการเตบโตทางเศรษฐกจอยางรวดเรวนไดเกดควบคกบการพฒนาโครงสรางปจจยพนฐาน การขยายตวของอตสาหกรรม (Industrialization) และความเปนเมอง (Urbanization) (Phongpaichit & Baker, 1995; Wyatt, 2003) ภายใตสภาพเชนน ระบบเศรษฐกจแบบตลาดไดเขามามบทบาทอยางสงตอการด าเนนชวตของประชาชนอยางกวางขวาง โดยไดรกเขามาไปม

2

อทธพลตอวถชวตในเกอบทกดานและทกพนท ไมเวนแมแตพนทชนบท ท าใหวถชวตแบบประเพณดงเดมตองปฏสมพนธกบตลาดอยางมาก (Parnwell & Arghiros, 1996; Arghiros, 2000; Chantana, 1993) โดยเฉพาะอยางยงการด ารงชพ (Livelihoods) ซงเปนองคประกอบส าคญของวถชวตทเกยวของกบความอยดมสข (Wellbeing) ของแตละบคคลและแตละครวเรอน จ าเปนตองปรบตวใหสอดคลองกบบรบททเปลยนไป

ดวยพนฐานทประเทศไทยเปนประเทศทโดดเดนดานการเกษตรมาอยางยาวนาน แมกระทงปจจบนภาคการเกษตรกยงคงมความส าคญสงตอเศรษฐกจและสงคมของชาต เพราะในพนทชนบทยงคงมประชากรอาศยอในสดสวนทสงมากของประเทศทมการพฒนาเศรษฐกจในระดบเดยวกน อกทงคนเหลานสวนใหญยงด ารงชพดวยการท าการเกษตรเปนหลก และยงตองพงพาความอดมสมบรณของทรพยากรธรรมชาตเปนฐาน การเปลยนแปลงอยางรวดเรวทประเทศไทยประสบตลอดเวลานบตงแตไดเรมมการพฒนายคใหมน นาจะสงผลกระทบตอสงคมชนบทอยางมาก ทงนเพราะการเขาถงโครงสรางพนฐาน เชน ถนน ระบบไฟฟา ฯลฯ ไดเรงใหอทธพลของตลาดและวถบรโภคสมยใหมรกเขามารวดเรวและตอเนอง ประกอบกบการขยายของภาคอตสาหกรรมและบรการไดรกเขาใกลพนทชนบทมากยงขน ซงนาจะมสวนชกน าใหเกดการการเปลยนแปลงดานตางๆในชมชนชนบท ทอาจจะสงผลตอการพฒนาดานตางๆ โดยเฉพาะอยางยงตอการด ารงชพของประชาชนในชมชนและการจดการทรพยากรธรรมชาต ซงเปนองคประกอบส าคญของวถชวตในชมชนชนบท

รายงานชนนมงทจะน าเสนอเนอหาเกยวกบแนวคดและจดเนนของนโยบายสาธารณะทเกยวของกบการพฒนาชมชนและการจดการทรพยากรธรรมชาตในชนบทของไทย การน านโยบายไปปฏบต

และผลกระทบของนโยบายเหลานตอการพฒนาชมชนชนบทและการจดการทรพยากรธรรมชาต ซงผ ศกษาจะเนนวเคราะหแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตระยะตางๆทผานมาแลว ในสวนทเกยวของกบการพฒนาชมชนชนบทและการจดการทรพยากรธรรมชาตวาเปนอยางไร โดยพจารณาจากสาระของแผนฉบบตางๆและผลกระทบทตามมาเปนส าคญ นอกจากน ยงน าเสนอสาระของแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 11 ดานการพฒนาชนชนชนบทและการจดการทรพยากรธรรมชาต

พรอมกบไดมการตงขอสงเกตถงความเหมาะสมและความทาทายในการน านโยบายไปปฏบต ใหเกดผลเปนรปธรรม

วธการศกษา

การศกษานเปนการศกษาจากเอกสาร ในลกษณะของการทบทวนวรรณกรรม และสงเคราะหเนอหาเอกสารทเกยวของ แลวน ามาเรยบเรยงตามกรอบความคดทก าหนดไวอยางหลวมๆ ควบคกบการปรบกรอบความคดนใหเหมาะสมกบสาระของเนอหาทคนพบจากเอกสารตางๆ ในระหวางการเขยน

เอกสารทใชในการคนควาไดมาจากการสบคนดวยระบบอเลคโทรนค จากแหลงตางๆ ทงทมอยใน

3

หองสมดและในเวบไซต ดวยการก าหนดค าหลกตางๆ ส าหรบการสบคน ไดแก นโยบายสาธารณะ

แผนการพฒนา การพฒนาชมชน ชนบท ทรพยากรธรรมชาต ผลกระทบ ประเทศไทย โดยใชทงภาษาไทยและภาษาองกฤษ และมกจะใชการควบค าหลก 2 ค าขนไปในการคนแตละครง หลงจากนนจงน าเอกสารเหลานมาตรวจสอบดประเดนและความสอดคลองของเนอหา แลวท าการสงเคราะห ตความและเรยบเรยงโดยองกรอบทก าหนดไว ส าหรบประเภทของเอกสารทใชในการสบคนมทงเอกสารวชาการทเขยนในรปของหนงสอ รายงานการวจย บทความทางวชาการ และวทยานพนธ นอกจากนยงศกษาเอกสารเชงจากนโยบายของหนวยงานราชการทเกยวของ รายงานของหนวยงานทเกยวของ และแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบตางๆ

แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตกบการพฒนาชมชน และการจดการทรพยากรธรรมชาต นบตงแตประเทศไทยไดเรมมการใชแผนพฒนาแหงชาตเปนกรอบหลกของการพฒนาประเทศเมอป พ.ศ. 2504 ประเดนเกยวกบการพฒนาชนบทและทรพยากรธรรมชาตไดรบความสนใจและมจดเนนแตกตางกนในแตละชวง โดยสามารถแบงออกเปน 3 ชวง ดงตอไปน ชวงแผนฯ 1-4 เนนการเตบโตดวยการพฒนาโครงสรางพนฐาน และการผลตทอาศยฐานทรพยากรกรธรรมชาตเปนส าคญ ในแผนฯ ฉบบแรกเนนเฉพาะดานเศรษฐกจโดยใชชอวาแผนพฒนาเศรษฐกจแหงชาต แตตอมาในแผนฯ ฉบบท 2 ไดเพมมตของการพฒนาสงคมเขาไปในเนอหา แตยงเปนการกลาวถงสงคมอยางกวางๆ ไมไดเจาะไปยงการพฒนาชมชนชนบทชดเจน และยงไมมการเนนเรองทรพยากรธรรมชาต การขบเคลอนการพฒนาตามแผนฯอาศยมตคณะรฐมนตรในการสงการ และใหหนวยงานของรฐน าไปด าเนนการอยางเครงครด ผานแผนปฏบตการของกระทรวงตางๆ ส าหรบกระบวนการวางแผนและการด าเนนงานตามแผนเปนรปแบบทด าเนนการจากบนลงลาง (Top-down Planning) นกวชาการและผเชยวชาญจากสวนกลางมบทบาทหลกในการวางแผน

ชวงแผนฯ 5-7 เนองจากในระยะนภาวะความยากจนของคนในชนบทมอยในระดบสง การพฒนาจงเนนการขยายตวทางเศรษฐกจอยางมเสถยรภาพ และมงแกปญหาความยากจน โดยเฉพาะในชวงแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 7 ไดเรมใหความส าคญกบการแกปญหาความยากจนควบคกบการพฒนาทย งยน ซงเนนความสมดลระหวางความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจ การกระจายรายได การยกระดบคณภาพชวตและการอนรกษสงแวดลอม วธการวางแผนเรมเปลยนจากรายสาขามาเปนแผนงาน “เชงรก” มการกระจายการวางแผนลงสระดบภมภาคและพนท โดยใหเจาหนาทและผน าชมชนเขามามบทบาท รวมทงเปดโอกาสใหภาคเอกชนมสวนรวมในการพฒนามากขน การด าเนนการพฒนาน าโดยภาครฐ แตมภาคเอกชนเขามามสวนรวม เนนการสรางเสถยรภาพทางเศรษฐกจและการลดปญหาความยากจน ดวยการขยายการพฒนาสภมภาคและชนบท

4

ชวงแผนฯ 8-10 เปนชวงทมการปรบเปลยนแนวคดและรปแบบการวางแผนการพฒนาประเทศสมตใหม ทเนนการพฒนาแบบองครวม (Holistic Approach) และการพฒนาทย งยน (Sustainable Development) โดยมคนเปนศนยกลาง ใหความส าคญกบการมสวนรวมของประชาชน และการอนรกษสงแวดลอม โดยการกระจายการวางแผนไปสระดบลางมากขน การบรหารจดการแผนฯสการปฏบตในชวงน ด าเนนการโดยก าหนดแนวทางการแปลงแผนงาน โครงการและมาตรการทยดพนท ภารกจและการมสวนรวมของประชาชน มการสงเสรมใหจดท าแผนพฒนาระดบชมชน ขณะทในระยะของแผนฯ ฉบบท 9 ภาครฐขบเคลอนการพฒนาโดยใชแผนการบรหารราชการแผนดน ทจดท าขนจากการบรณาการแนวนโยบายพนฐานแหงรฐในรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ .ศ.2540 และนโยบายของรฐบาลเปนเครองมอส าคญในการพฒนา ประกอบกบภาคการเมองมความเขมแขง การด าเนนงานของหนวยงานภาครฐจงมงใชนโยบายรฐบาลเปนกรอบในการจดท าแผนงาน/โครงการ ผานแผนการบรหารราชการแผนดนมากกวาการใชแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต อยางไรกตาม ในชวงป 2549 ไดเกดการเปลยนแปลงทางการเมองในประเทศไทย มการยกเลกรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ .ศ. 2540 สงผลใหการพฒนาโดยใชแผนการบรหารราชการแผนดนชะงกลง การจดท ายทธศาสตรการจดสรรงบประมาณประจ าปจงใชแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต เปนกรอบการด าเนนงาน แตเมอประเทศไทยประสบปญหาวกฤตเศรษฐกจในป 2540 การบรหารจดการพฒนาประเทศตองมงใหความส าคญกบการแกปญหาเศรษฐกจเปนหลก การพฒนาดานอนๆจงไมไดมการใหความส าคญนก อยางไรกตาม ในแผนฯ ฉบบท 10 มเนอหาครอบคลมมตการพฒนาทกวางขวาง ท าใหขาดจดเนนทชดเจน ตลอดจนขาดแนวทางและกลไกขบเคลอนทเปนรปธรรม ท าใหการขบเคลอนแผนฯของแตละหนวยงานท าไดยาก และการจดสรรงบประมาณไมเออตอการพฒนาในเชงยทธศาสตร เนองจากยทธศาสตรของแผนฯ ฉบบท 10 ในบางประเดนของการพฒนาครอบคลมภารกจของหลายกระทรวง แตด าเนนการกระจายไปในหลายยทธศาสตร หรอจดสรรงบประมาณใหเกดการท างานรวมกนระหวางกระทรวงได (ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, 2555: 121-123)

จะเหนไดวาในแผนพฒนาของชาตในระยะตางๆ ทผานมา การพฒนาดานเศรษฐกจยงเปนดานหลกทถกใหความส าคญตลอดทกระยะ ในขณะเดยวกนการพฒนาดานอนๆ คอยๆมความส าคญมากขน ทงนเนองจากปญหาดานอนๆ เรมปรากฏขนมา ชดขนหลงจากไดใชแผนพฒนามาระยะหนง ซงปญหาความยากจนและความเสอมโทรมของทรพยากรธรรมชาตเปนปญหาส าคญปญหาหนง ท มกจะเกดขนและพบในชมชนชนบท การพฒนาชมชนชนบทและทรพยากรธรรมชาตจงถกบรรจและมความส าคญในชวงแผนฯ 5-7 แตมการเนนมากขนในชวงแผนฯ 8-10 ควบคกบการปรบรปแบบการวางแผน ดวยการดงภาคเอกชนและชมชนใหเขามามสวนรวมในกระบวนการพฒนา การขบเคลอนการพฒนาในระยะหลงจงปรบโฉมพอสมควร โดยภาคเอกชนและภาคประชาชน รวมทงชมชน ไดเขามามบทบาทมากขน การปรบ เปลยนดงกลาวนสงผลตอรปแบบการพฒนาทเกดขนในชมชนชนบทไทยพอสมควร

5

ในระยะหลง นบตงแตแผนฯ 8 เปนตนมา ทหความส าคญกบการใหคนเปนศนยกลาง และการมสวนรวมของภาคตางๆ โดยเฉพาะประชาชนในพนทมากขน ดวยการสงเสรมการกระจายอ านาจการวางแผนและการด าเนนการพฒนา อนเออตอการขบเคลอนการพฒนาใหสอดคลองกบบรบทของทอ งถน ซงมทรพยากรธรรมชาตเปนองคประกอบทส าคญดวย

ผลกระทบของนโยบายสาธารณะตอชมชนและทรพยากรธรรมชาตในชนบท ผลของการด าเนนนโยบายการพฒนาประเทศตามแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตระยะตางๆ มสวนทคลายคลงและแตกตางระหวางชวงบาง ซงพอจะน าเสนอรา ยละเอยดโดยสงเขป ดงตอไปน ในชวงของแผนฯ ฉบบท 1-7 เศรษฐกจไทยมการสะสมทนและขยายตวอยางตอเนอง :ซงเหนไดจากการทผลตภณฑมวลรวมในประเทศ (Gross Domestic Products หรอ GDP) ขยายตวอยางเหนไดชดในระยะน จากการขยายการผลตในประเทศ อน สงผลใหมลคาการสงออกของสนคาและบรการ และรายไดตอหวของประชากรเพมขนอยางมาก อกทงยงมการพฒนาโครงสรางพนฐานทเชอมโยงเปนเครอขายทวประเทศ ทงการพฒนาระบบการขนสงใหทนสมย รวมทงการพฒนาดานสงคมทสามารถยกระดบคณภาพชวตของคนไทย โดยเฉพาะดานการศกษา และสาธารณสข สงผลใหคนไทยมชวตความเปนอยทสะดวกสบายมากขน นบเปนความส าเรจทสามารถเหนไดเปนทประจกษ อยางไรกตาม เมอวเคราะหถงลกษณะและเบองหลงของความส าเรจในการสรางความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจของประเทศไทยในชวงดงกลาวน กลบพบวา เกดจากการใชปจจยทนในกระบวนการผลตเพมมากขนตามล าดบและเพมขนมากกวาการใชปจจยดานแรงงานหรอทดน ในขณะทคณภาพของการเจรญเตบโตซงวดจากประสทธภาพการใชปจจยการผลตโดยรวมจากการพฒนานนเพมขนนอยมาก อกทงยงเปนการพฒนาทพงพาทนเทคโนโลยจากตางประเทศส าคญ เนองจากทนเทคโนโลยในประเทศมไมเพยงพอ และไมมการพฒนาเทาทควร ทงนเปนผลจาก การพฒนาศกยภาพคนและการเสรมสรางฐานทางดานวทยาศาสตรและเทคโนโลย มขอจ ากดทงในเชงปรมาณและคณภาพ นอกจากนนยงพบวา มการน าทรพยากรธรรมชาตทอดมสมบรณมาใชเปนทนสนบสนนการพฒนาประเทศและขยายฐานการผลตโดยขาดการฟนฟอยางเปนระบบและเหมาะสม ผลทตามมากคอ ทรพยากรธรรมชาตทมจงรอยหรอและเสอมโทรมลงอยางตอเนองเปนล าดบ โดยเฉพาะทรพยากรปาไมยงคงถกท าลายอยางตอเนอง น ามาซงความเสยหายอยางหนกในแตละป กลายเปนตนทนส าคญทงดานเศรษฐกจ สงคมและสงแวดลอม ในมตของสงคมพบวาสงคมไทยเรมมความเปนวตถนยม คนในสงคมมความเปนปจเจกนยมมากขน และเกดความเหลอมล าของรายไดมากขนระหวางคนกลมตางๆในสงคม โดยเฉพาะในกลมประชากรทอาศยอยในชนบทซงสวนใหญด ารงชพดวยการเกษตร เปนผทไดรบ

6

ผลกระทบอยางมากจากการท าการเกษตรแผนใหมทตองพงพาปจจยจาภายนอกสงแตพงตนเองไดต า สงผลใหประสบปญหาการผลตทไมคมทนและมหนสนอยางกวางขวาง แมในดานหนงของการพฒนาชวยท าใหคนมคณภาพจากการเรยนรและการศกษาทสงขน แตไดท าใหเกดการเอารดเอาเปรยบผทออนแอกวา อกทงยงเกดปญหาดานศลธรรม จรยธรรม และความขดแยงในสงคม จากความเหลอมล าของรายไดและการแยงชงทรพยากรธรรมชาตมากขน ท าใหไดขอสรปของการพฒนาในชวงแผนฯ ฉบบท 1-7 วา “เศรษฐกจด สงคมมปญหา การพฒนาไมยงยน” ซงเปนการสะทอนถงความไมสมดลของการพฒนาในสงคมไทย อนเปนกระทบของการพฒนาท แมวาในดานหนงจะบรรลเปาหมายการขยายตวทางเศรษฐกจไดอยางนาภมใจ แตในอกดานหนงกลบมความเสยงดานเสถยรภาพ และเกดผลทไมพงปรารถนาทางสงคม ทงปญหาสขภาพ อาชญากรรม และจรยธรรม รวมทงการทคนในสงคมสวนใหญยงไมไดรบผลประโยชนอยางเปนธรรมจากกระบวนการพฒนาทตอเนองกนมายาวนาน ซงท าใหการพฒนาไมสามารถย งยนอยได (คณะกรรมการพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, 2548) นอกจากน การขยายตวของภาคอตสาหกรรมทแมจะดเหมอนวาเตบโตมากตลอดชวงระยะเวลาดงกลาวน แตหากเทยบกบประเทศทพฒนาแลว กยงถอวาไมส าเรจมากพอทจะรองรบแรงงานจ านวนมากทยงอยในชมชนชนบทและมแนวโนมจะอพยพเขาสเมองเพอท างานอยางตอเนอง แตกไมไดประสบผลส าเรจในการด าเนนชวตในเมองอยางมงคงเสมอไป

ผลของการพฒนาในชวงของแผนฯ 9-10 ท าใหประชากรจากชนบทอพยพเขามาท างานในเมองอยางตอเนอง สงผลใหวถชวตมลกษณะตางคนตางอยมากขน การอยอาศยแบบเครอญาตเปลยนไปสการเปนปจเจกมากขน โครงสรางครอบครวเปลยนไปสครวเรอนทอยคนเดยว ครวเรอนทอยดวยกนแบบไมใชญาต และครวเรอนทมอายรนเดยวกน สองรน และรนกระโดด (ตา ยาย และหลาน) ซงพบไดมากขนในชมชนชนบท เนองจากการอพยพเขาเมองเพอหางานท าของคนรนพอและแมของเดก สมพนธภาพระหวางสมาชกในครอบครวจงมความเปราะบาง จนน าไปสปญหาทางสงคมเพมขน (ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, 2555: 7-8) ดานการกระจายรายไดระหวางกลมประชากรพบวา ผลประโยชนสวนใหญอยในกลมคนทมโอกาสและรายไดสง อกทงยงมความเหลอมล าในเรองของโอกาสในการเขาถงบรการของรฐดวย ความเหลอมล าทางรายไดและโอกาสในการเขาถงบรการของรฐน อนเปนสาเหตทน าไปสความขดแยงในสงคม และเปนอปสรรคตอการพฒนาประเทศ อาท ปญหาการทจรตคอรรปชน คนยากจนขาดโอกาสทางการศกษา การรบรขาวสารทด และอ านาจตอรอง นอกจากนยงน าไปสปญหาการประทวง การใชความรนแรง ปญหาอาชญากรรม และยาเสพตดเพมขน อนเปนปจจยส าคญทลดทอนความเขมแขงทางเศรษฐกจ และความมนคงทางสงคม อกทงยงท าใหประชาธปไตยออนแอ และผลกดนสงคมไทยใหตองเผชญกบความเสอมถอยดานคณธรรมจรยธรรม (ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, 2555: 9)

ส าหรบผลของการด าเนนงานเฉพาะในชวงของแผนฯ ฉบบท 10 จากการตดตามประเมนผลการพฒนาประเทศในระยะนพบวา บรรลความส าเรจเปนทนาพอใจ โดยในดานเศรษฐกจของประเทศม

7

ความเขมแขงและมภมคมกน เศรษฐกจเรมเตบโตอยางมคณภาพมากขน สามารถรบมอกบวกฤตเศรษฐกจการเงนโลกและวกฤตการเมองภายในประเทศไดอยางมประสทธภาพ ในดานคณภาพชวต คนไทยมคณภาพชวตดขนมาก อนเนองมาจากการด าเนนการเสรมสรางสขภาพอนามย ท าใหคนไทยมหลกประกนสขภาพ ถวนหนา สดสวนความยากจนไดลดลง อกทงปญหาความเหลอมล าทางรายไดระหวางคนจนกบคนรวยมแนวโนมดขน ชมชนชนบทบางชมชนมความเขมแขง สามารถพงตนเองไดด การปองกนและแกไขปญหายาเสพตดมการด าเนนงานอยางจรงจง แตความรนแรงของปญหากลบมแนวโนมเพมสงขนอยางตอเนอง ปญหาทยงตองใหความส าคญอยางตอเนอง ไดแก การพฒนาคณภาพคนและสงคม การลดความเหลอมล าของประชาชนใหเหลอนอยลง การสรางความปลอดภยในชวตและทรพยสน ความเขมแขงของสถาบนครอบครว และการบรหารจดการภาครฐในเรองความโปรงใส ดานการพฒนาทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ท าใหระบบนเวศมความอดมสมบรณมากขน ซงเปนผลมาจากมการเพมพนทปา ทงปาบกและปาชายเลน เนองจากการด าเนนการปลกปาในพนทปาเสอมโทรมและการรณรงคการปลปาในพนทเอกชนทท าอยางตอเนองนบตงแตชวงกอนดวย สวนใหญเปนการด าเนนการรวมกนระหวางภาคสวนตางๆ (ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, 2555: 1)

ขอคนพบทนาสนใจมากและเกยวของกบการศกษานคอ การประยกตใชหลกปรชญาเศรษฐกจพอเพยงในระดบชมชน ซงมหลายหนวยงานพยายามสงเสรมและไดรบการตอบรบพอสมควร โดยในการพฒนาชมชนตามแนวทางนมการเนนกระบวนการมสวนรวมของประชาชนในการสรางภมคมกน มระบบการผลตและการตลาดทหลากหลาย มแผนชมชนทค านงถงการใชและอนรกษทรพยากรของชมชน สรางประเพณ วฒนธรรมของชมชนใหเขมแขง และจดใหมระบบสวสดการสงคมบนฐานของชมชนกระจายอยางกวางขวางไปยงชมชนตางๆ ในทกภมภาคของประเทศ (ด ปทมาวด โพชนกล ซซก, 2552) ในขณะเดยวกนมการสงเสรมแนวคดการเรยนรตลอดชวต ผานการศกษาทงในและนอกระบบโรงเรยน ดวยการจดกจกรรมทสงเสรมระบบคณธรรม ความขยน ซอสตย อดทน และแบงปน สรางผน าชมชน/ผน าความคดทเปนแบบอยางของบคคลแหงคณธรรม เนนการประยกตใชปรชญาของเศรษฐกจพอเพยงดานการเกษตรทเปนรปธรรมเนนการผลตทยดความมเหตผล และมองคความรทใชน าไปปฏบต อนน าไปสความพออยพอกน มความมนคงและปลอดภยดานอาหาร ลดรายจาย พงตนเอง และแกปญหาความยากจนของภาคครวเรอนและภาคชมชน

จะเหนไดวานโยบายสาธารณะทเกยวของกบการพฒนาชมชนและการจดการทรพยากรธรรม ชาตมความแตกตางในรายละเอยดและความเขมขน รวมท งการบรหารนโยบายไปสการปฏบตในชวงตางๆของแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมของชาต กลาวคอ นชวงแรกๆ ของการน าแผนฯ มาใช ยงไมมการใหความส าคญกบการพฒนาทงสองดานน แตตอเมอพบวามปญหาหลายประการเชอ มโยงกบสภาพทเปนอยและเปลยนไปอยางไมเหมาะสม รวมทงความเสอมโทรมของทรพยากรธรรมชาต ซงสวนใหญพบในพนทชนบท ความส าคญของการพฒนาทงสองดานนจงไดรบการบรรจและเนนมากขนเปนล าดบ

8

ทงนเพอใหการพฒนาประเทศมความสมดลระหวางมตตางๆมากขน กอปรกบ ไดมการปรบเปลยนกระบวนทศนการพฒนาในระดบสากล โดยเฉพาะการก าหนดนโยบายและการบรหารการพฒนาทเดมใหรฐและหนวยงานของรฐแสดงบทบาทหลกในการพฒนา มาเปนการใหประชาชน และภาคสวนอนๆทไมใชรฐเขามามสวนรวมในการพฒนา เพอลดปญหาความไมสอดคลองของการพฒนากบความตองการทแทจรงของกลมคนเปาหมายและบรบทของแตละทองถนและชมชน การพฒนาชมชนและการจดการทรพยากรธรรมชาตจงยงไดรบความสนใจมากขนอก เพราะเปนประเดนท ส าคญประเทศไทยทมผลกระทบกวาง เนองจากประชากรของประเทศทอาศยอยในชนบทยงมสดสวนทคอนขางสง และสวนใหญยงตองพงพาความอดมสมบรณของทรพยากรธรรมชาตในทองถน จงตองไมละเลยประเดนนในการพฒนา และควรหนมาใหความส าค ญกบการมสวนรวมของประชาชนในทองถนในกระบวนการพฒนาดวยในระยะหลง ความเหลอล าจงจะลดลง ความสมดลและความย งยนจงจะตามมา ผลของการปรบนไดกระตนใหชมชนชนมบทบาทมากขนในกระบวนการวางแผน และการตดสนใจ ซงนาจะชวยใหสามารถพฒนาไดตรงจดและมความย งยนยงขน มชมชนชนบทสวนหนงปรบตวมาพฒนาทเนนสรางความสมดลระหวางการด ารงชพกบการจดการทรพยากรธรรมชาต

การปรบตวในการด ารงชพและการจดการทรพยากรธรรมชาตในชมชนชนบท ดงทกลาวขางตนวา ทามกลางการเปลยนแปลงทเกดขนอยางรวดเรว แตกลบมปญหาความเหลอมล าระหวางกลมคน โดยท ประชากรทอาศยอยในชมชนชนบท ซงยงคงมจ านวนมาก มกจะเปนผ ทเสยเปรยบดานรายไดและโอกาสในการเขาถงบรการตางๆ ทรฐจดสรรให อยางไรกตามบางชมชนในชนบทกลบพยายามปรบตวดวยการฟนฟวถการด ารงชพทเนนการพงตนเอง ทงในระดบครอบครวและชมชนมากขน ลกษณะและทศทางของการปรบตวของชมชนชนบทเปนการพยายามปรบวถการด ารงชพ (Livelihood Strategies) หรอการท ามาหากนใหสอดคลองกบบรบทของทองถนและแตละชมชน โดยมงเนนเพอพงตนเองเปนส าคญ จากการวเคราะหชมชนชนบททพฒนาตามแนวทางนมขอคนพบทคลายคลงกนหลายประการ เชน การปรบตวดานการท ามาหากนทพยายามใชทรพยากรทมอยในทองถนเปนปจจยในการผลต สมาชกชมชนมการปรบรปแบบการผลตโดยใหความส าคญกบการพงตนเองดานการบรโภคในครวเรอนกอนแลวจงคอยท าเพอขาย มการรวมตวตงกลมตางๆ เพอขบเคลอนการพฒนาทเนนการพงตนเองดวยการชวยเหลอระหวางสมาชกดวยกนในระดบชมชน ทงทเปนกลมพฒนาอาชพบนฐานของภมปญญาทองถน กลมออมทรพยทเนนการระดมเงนออมจากสมาชกในชมชน กลมอนรกษทรพยากรธรรมชาตทเนนการจดการทรพยากรธรรมชาตใหมความสมบรณและเออตอการด ารงชพของคนในชมชน มการท าแผนชมชนเพอบรณาการมตตางๆของการพฒนาในแตละชมชน และเมอ

9

ด าเนนการในระดบชมชนจนมความกาวหนาระดบหนงแลวมกจะพยายามสรางเครอขายเชอมโยงระหวางชมชนพอกระตนใหเกดการแลกเปลยนเรยนรระหวางกน และยกระดบการพงพาชวยเหลอกนจากทจ ากดอยเฉพาะภายในชมชนใหขยายออกไปนอกชมชน (ด เสร พงศพศ, 2548และ 2552) การปรบตวในลกษณะนปรากฏเดนชดขน หลงจากทประเทศไทยไดประสบกบวกฤตเศรษฐกจเมอป พ.ศ. 2540 ทประชาชนจ านวนไมนอยไดรบผลกระทบ โดยเฉพาะผทท าการเกษตรเชงเดยวในพนทจ านวนมาก และแรงงานชนบททไปท างานในเมองทถกใหออกจากงานแลวตองกลบไปสชมชนชนบททตนเคยอย เพอเปนแหลงพงพงยามล าบาก ซงคนเหลานไดตระหนกคดและเหนคณคาของวถชวตทเรยบงายแตมความเอออาทรกนในชนบท รวมทงมทรพยากรทสามารถพงพาในการด ารงชพไดหากมการจดการทเหมาะสม (ด Rigg & Ritchie, 2002) จกการศกษากรณตวอยาง ชมชนชนบท ทกระจายในภมภาคตางๆของประเทศไทย ซงผานประสบการณการปรบตวในการพฒนาชมชน เพอแกปญหาทชมชนประสบ มขอคนพบทนาสนใจบางประการ กลาวคอ แมชมชนเหลานจะมบรบทตางกนบาง แตทกชมชนลวนไดรบผลกระทบจากการพฒนาประเทศทเนนการพฒนาเศรษฐกจดวยการการเรงสรางความเตบโตและความทนสมยเปนส าคญ

นโยบายการพฒนาตามแนวทางนแมในภาพรวมจะสงผลตอการยกระดบคณภาพชวตดานวตถวสยทสะทอนออกมาในรปของความสะดวกสบายในการใชชวตอยบาง แตกลบสรางผลกระทบดานลบมากตอวถชวตของคนในชมชนชนบททตองเปลยนไปในทางทไมพงประสงค ท าใหชมชนชนบทจ านวนหนงพยายามหาแนวทางในการลดผลกระทบและแกไขปญหาทประสงอยางเหมาะสมมากขน ดวยการจดท าแผนการพฒนาระดบชมชน ทใหความส าคญกบการด ารงชพและการอนรกษสงแวดลอมอยางสมพนธกน อกทงยงพยายามขบเคลอนดวนตนเองโดยพงพาภายนอกใหนอย การปรบนโยบายของรฐในชวงหลงทเนนการพฒนาสงคม การพฒนาคน การอนรกษทรพยากรธรรมชาต รวมทงพยายามหาแนวทางการพฒนาทสามารถสรางความสมดลระหวางมตตางๆ และมความย งยน จงเออตอการขบเคลอนของชมชนเหลาน พอสมควร อยางไรกตาม เปนทนาสงเกตวา ชมชนทประสบผลส าเรจจากการพฒนาตามแนวทางดงกลาวน สวนใหญมกจะเปนชมชนทตงอยในพนทชนบทคอนขางหางไกล และเคยประสบปญหาในการท ามาหากนตามแนวทางการผลตสมยใหมพอสมควร โดยเฉพาะปญหาหนสน ทท ากนมนอยและทรพยากรธรรมชาตทเกยวของกบการท ามาหากนเสอมโทรม อกทงการชวยเหลอของหนวยงานของรฐมกไปไมถงหรอถงนอย ผลจากความพยายามปรบตวของชมชนท าใหสามารถยกระดบเปนชมชนเขมแขง พงตนเองไดสง และมการเชอมโยงกบชมชนอนเปนเครอขายทชวยเสรมการเรยนรและการพฒนาใหครอบคลมและมความมนคงยงขน กระนนกตาม หาพจารณาดานจ านวนของชมชนทพฒนาประสบผลส าเรจยงจดวามนอยมาก ขอมลจาก กระทรวงมหาดไทยและจากธนาคารเพอการเกษตรและสหกรณรายงานคลายคลงกนวา ชมชนตนแบบทรวมโครงการพฒนาตามหลกปรชญาเศรษฐกจพอเพยงทจดวาประสบผลส าเรจในระดบสง เมอน ามาค านวณคดสดสวนม

10

จ านวนไมถงรอยละ 1 ของจ านวนชมชนทงประเทศ (คณะท างานถอดบทเรยนการศกษาผลส าเรจของการพฒนาหมบานเศรษฐกจพอเพยงตนแบบ, 2554; ธนาคารเพอการเกษตรและสหกรณ, 2555)

บทบาทของหนวยงานตางๆ ในการพฒนาชมชนและการจดการทรพยากรธรรมชาต หนวยงานทเกยวของกบการพฒนาชมชนชนบทมทงทเปนหนวยงานภาครฐ และหนวยงานภาคเอกชน โดยในสวนของภาคเอชนอาจจะแบงออกเปนหนวยงานดานธรกจ เชน บรษท หางรานตางๆ และองคการพฒนาเอกชนตางๆ หรอ NGOs นอกจากนในระยะหลงมองคการประเภทใหมเกดขนทมโครงสรางการบรหารรปแบบการท างานเฉพาะทผสมผสานระหวางวฒนธรรมแบบราชการกบขององคการพฒนาเอกชน แตเปนองคการทตงโดยภาครฐ ซงเรยกวา “องคการมหาชน” อกทงยงมการรวมกลมและจดตงเครอขายของประชาชน ทเคลอนไหวเกยวกบการพฒนาชนบทและการจดการทรพยากรธรรมชาต ซงมโครงสรางทหลวมๆ และไมป นทางการ เปนทรจกในนามของภาคประชาชน บทบาทขององคการเหลานมระดบความเขมขนในการขบเคลอนการพฒนาสองดานนตางกนตลอดชวงเวลาของการใชแผนฯ ในการพฒนาประเทศระยะตางๆ ในชวงระยะแรกๆ ของแผนฯ หนาวยงานภาครฐมบทบาทเกอบทงหมดในการพฒนาชมชนและการจดการทรพยากรธรรมชาต ซงเปนไปตามแนวคดของนโยบายในชวงนนทมองวางานลกษณะนเปนงานทรฐตองท าเอง ลกษณะการท างานจะเปนการชน าโดยภาครฐในรปแบบและเนอหา ประชาชนจะอยในฐานะผรบการพฒนา ตอมาเมอประมาณ 30 กวาปทผานมา องคการพฒนาเอกชนไดเรมเก ดขนและเตบโตเปนจ านวนมาก ซงสวนใหญมกจะเคลอนไหวในการพฒนาชมชนชนบท โดยมงพฒนาคณภาพชวตของคนรากหญา (Grassroots) ดวยการสงเสรมการเคลอนไหวทมงพงตนเองอยางย งยน บนฐานทรพยากรธรรมชาตทมอยในทองถน การขยายตวและเคลอนไหวลกษณะนขององคการพฒนาเอกชนสวนหนงเชอมโยงกบการเตบโตขององคการประเภทนในระดบโลกดวย และเปน ชวงทการปรบกระบวนทศนในการพฒนาก าลงไดรบความสนใจ ทงนกระบวนทศนใหมของการพฒนาทถกเสนอขนมาใหความส าคญกบการมสวนรวมของประชาชน รวมทงสทธของคนในทองถ นและชมชนในกระบวนการพฒนา เพอออกแบบ ด าเนนงาน และควบคมการพฒนาใหสอดคลองกกบความตองการของคนทองถนและบรบทของพนทในแตละทองถน ( ด Prasartset & Lele, 1996 และ Dechalert, 1999) ประกอบกบผลกระทบของแนวทางการพฒนาเรมแสดงออกมาในลกษณะทไมพงประสงคมากพอสมควร ดงนนแผนฯ ในชวงระยะน (แผนฯ 5-7) จงไดเรมมการปรบการบรหารการพฒนาชมชน และการจดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม โดยเรมเปดโอกาสใหประชาชน ในทองถน เขามามบทบาทในการพฒนาชมชนและทองถนของตน แตการขบเคลอนนโยบายไปสการปฏบตยงไมเป น

11

รปธรรมมากนก ความขดแยงดานบทบาทระหวางภาครฐกบองคการพฒนาเอกชน มปรากฏใหเหนพอสมควร การเปลยนแปลงนโยบายเหนไดชดและมการผลกดนใหเกดการปฏบตอยางเปนรปธรรมมากขนในชวงแผนฯ 8-10 ซงมสาระทเนนการพฒนาทย งยน และนอมรบหลกปรชญาของเศรษฐกจพอเพยงมาเปนกรอบแนวคดหลก อกทงยงปรบแนวทางการบรหารการพฒนาทเนนกา รกระจายอ านาจไปยงทองถน และเปดโอกาสใหภาคเอชนและภาคประชาชนเขามามบทบาทในการพฒนา มากขน สงผลใหภาคประชาชนมการเคลอนไหวในการพฒนาทงในระดบชมชนและระดบเครอขายอยางเหนไดชด แมในระยะนบทบาทขององคการพฒนาเอกชนจะลดน าหนกลง ดวยขอจ ากดดานงบประ มาณ แตกยงมการเคลอนไหวของคการพฒนาเอชนอยบาง โดยการท างานรวมกบภาคประชาชนทมอ ดมการสอดคลองกน หนวยงานของภาครฐเองหลายหนวยงาน โดยเฉพาะอยางยงกรมการพฒนาชมชน และธนาคารเพอการเกษตรและสหกรณการเกษตร (ธกส.) กมนโยบายและจดท าโครงการพฒนาทสงเสรมการขบเคลอนการพฒนาของชมชนทองถนโดยหความส าคญกบการมสวนรวมของประชาชน เพอสรางชมชนเขมแขงตามหลกปรชญาของเศรษฐกจพอเพยง (วรศรา โสภาค, มปป.; คณะท างานถอดบทเรยนการศกษาผลส าเรจของการพฒนาหมบานเศรษฐกจพอเพยงตนแบบ, 2554; ธนาคารเพอการเกษตรและสหกรณ, 2555) ในขณะทนกพฒนาเอกชนบางสวนไดผนตวเองเขาไปท างานใหกบองคการมหาชน ทจดตงขนมาใหมโดยรฐ เพอการขบเคลอนการพฒนาดานน เชน สถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) ซงมบทบาทส าคญในการกระตนและเสรมสรางพลงของกลม/องคกรของคนระดบชมชนใหสามารถพฒนาศกยภาพเพอแกปญหาทกลมของตนประสบ (สถาบนพฒนาองคกรชมชน, มปป.) เปนตน นอกจากน บทบาทของบรษทเอกชนในดานการพฒนาชมชนและการจดการทรพยากรธรรมชาต ในชนบทไดปรากฏออกมาเดนชดพอสมควร โดยมกจะท าในลกษณะของโครงการความรบผดชอบตอสงคม (Corporate Social Responsibility หรอ CSR) ทลงไปท างานกบชมชน โดยมการด าเนนโครงการทเปนประโยชนตอการพฒนาชมชนและการจดการทรพยากรธรรมชาตกระจายไปหลายพนท (CSR Asia Centre, n.d.; บรษท ปตท . จ ากด, 2551) ซงด านนการเปนกระบวนการทสงเสรมใหประชาชนในทองถนมสวนรวมอยางแขงขน จะเหนไดวาทงหนวยงานภาครฐ ภาคเอกชน และองคการพฒนาเอกชน (NGOs) มสวนสนบสนนใหชมชนชนบทพฒนา และมการจดการทรพยกรธรรมชาตทเหมาะสม โดยภาครฐมบทบาทมากในชวงของแผนฯ ระยะแรก แตตอมา องคการพฒนาเอกชน และภาคเอกชนไดเขามามบทบาทมากขนในชวงแผนฯ ระยะหลง อยางไรกตาม มขอสงกต ทนาสนใจประการส าคญ คอ การแสดงบทบาทของหนวยงานของรฐ มกจะเปนในลกษณะของการชน าสง มการท าโครงการแบบ “ปพรม” ทวประเทศ แตมกจะขาดความตอเนองในการสนบสนน ท าใหโครงการจ านวนมากประสบความลมเหลว ในขณะท NGOs มกจะมบทบาทในการกระตนใหคนในชมชนตระหนกถงความส าคญของการพงตนเอง การเสรมพลง และการเชอมเครอขาย แตมาในระยะหลง NGOs มขอจ ากดเรองงบประมาณสนบสนน จง

12

ออนก าลงลง นกพฒนาเอกชนบางสวนไดเขาเปนก าลงส าค ญของบทบาทขององคการมหาชน โดยเฉพาะสถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) และในการขบเคลอนโครงการควารบผดชอบทางสงคมบรษทเอกชน (CSR) ซงบรษทรายใหญๆ นยมท ามากขนในระยะหลง

แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 11: มตการพฒนาชมชนและการจดการทรพยากรธรรมชาตในชนบท

การพฒนาประเทศในระยะแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 11 มแนวคดทตอเนองจากแนวคดของแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 8-10 โดยยงคงยดหลก “ปรชญาของเศรษฐกจพอเพยง” และ “คนเปนศนยกลางของการพฒนา” รวมทงพยายามในการ “สรางสมดลการพฒนา” ในทกมต และการขบเคลอนแผนฯ ใหบงเกดผลในทางปฏบตทชดเจนยงขนในทกระดบ ทงนเพอใหการพฒนาและบรหารประเทศเปนไปบนทางสายกลาง เชอมโยงทกมตอยางบรณาการ ทงคน สงคม เศรษฐกจ สงแวดลอมและการเมอง โดยยดหลกปรชญาของเศรษฐกจพอเพยงวเคราะหอยาง “มเหตผล” และใชหลก “ความพอประมาณ” ใหเกดความสมดลระหวางมตทางวตถกบจตใจของคนในชาต ความสมดลระหวางความสามารถในการพงตนเองกบการแขงขนในเวทโลก ความสมดลระหวางสงคมชนบทกบเมอง เตรยม “ระบบภมคมกน” ดวยการบรหารจดการความเสยงใหเพยงพอ พรอมกบเตรยมการในการรบผลกระทบจากการเปลยนแปลงทงภายนอกและภายในประเทศ ทงน การขบเคลอนกระบวนการพฒนาทกขนตอนตองใช “ความรอบร” ในการพฒนาดานตางๆ ดวย “ความรอบคอบ” เปนไปตามล าดบขนตอน และสอดคลองกบวถชวตของสงคมไทย รวมทงเสรมสรางศลธรรมและสานกใน “คณธรรม” จรยธรรมในการปฏบตหนาท และด าเนนชวตดวย “ความเพยร” เพอเปนภมคมกนทดใหพรอมเผชญการเปลยนแปลงทจะเกดขน ทงในระดบปจเจก ครอบครว ชมชน สงคม และประเทศชาต (ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, 2555: ฉ)

นอกจากนแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 11 ยงเนนการน าทนตางๆ 6 ทนอนไดแก ทนมนษย ทนสงคม ทนกายภาพ ทนทางการเงน ทนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม และทนทางวฒนธรรมมาใชประโยชนอยางบรณาการและเกอกลกน ซงเปนจดทแตกตางจากแผนฯ ทผานมา โดยเฉพาะการสรางฐานทางปญญา เพอเปนภมคมกนใหกบคนและใหสงคมไทยเปนสงคมทมคณภาพ สามารกาวสสงคมและเศรษฐกจสเขยว ทมแบบแผนการผลตและบรโภคอยางย งยนและเปนมตรตอสงแวดลอม โดยการพยายามน าความรและจดแขงของอตลกษณไทยมาปรบโครงสรางเศรษฐกจบนฐานของนวตกรรมทเขมแขง เชอมโยงกบเศรษฐกจโลกและเศรษฐกจในภมภาคอยางรเทาทน ในขณะเดยวกน แผนฯ 11 ยงมงสรางความย งยนของภาคการเกษตร โดยเนนทงความมนคงดานอาหาร

13

และพลงงาน รวมทงการจดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมอยางย งยน (ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, 2555: ช)

ยทธศาสตรการพฒนาทส าคญในระยะแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 11 มดงตอไปน

1) ยทธศาสตรการสรางความเปนธรรมในสงคม 2) ยทธศาสตรการพฒนาคนสสงคมแหงการเรยนรตลอดชวตอยางย งยน 3) ยทธศาสตรความเขมแขงภาคเกษตร ความมนคงของอาหารและพลงงาน 4) ยทธศาสตรการปรบโครงสรางเศรษฐกจสการเตบโตอยางมคณภาพและย งยน 5) ยทธศาสตรการสรางความเชอมโยงกบประเทศในภมภาคเพอความมนคงทางเศรษฐกจและ

สงคม 6) ยทธศาสตรการจดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมอยางย งยน (ส านกงานคณะกรรม

การพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, 2555: สรปสาระส าคญ 10-17)

รปท1: แนวทางการน าแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 11 ไปสการปฏบต แหลงทมา: ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, 2555: 128

14

ส าหรบดานการพฒนาชมชน โดยเฉพาะชมชนชนบท เปนทยอมรบกนดวาชมชนชนบทเปน

หนวยส าคญทสดของการพฒนาประเทศไทย เพราะมประชากรอาศยอยในสดสวนสง วถชมชนและการด ารงชพของคนในชมชนยงตองพงพงและอาศยธรรมชาตเปนหลก หากชมชนเขมแขง คนในชมชนสามารถพงตนเองไดดกจะเปนพลงหลกในการพฒนารากฐานของประเทศใหมนคง จงความจ าเปนทจะตองเสรมสรางความเขมแขงใหกบชมชน อกทงยงตองสงเสรมบทบาทภาคประชาสงคมและธรกจเอกชนใหเปนพลงรวมในการพฒนาดวย เพอ มงยกระดบศกยภาพและขดความสามารถของชมชนในการพฒนาคณภาพชวตคนในชมชน และการจดการความร ควบคไปกบการสงเสรมบทบาทภาคเอกชนในการด าเนนธรกจทใหผลประโยชนตอบแทนคนสสงคมและเปนมตรกบสงแวดลอม รวมทงสงเสรมใหชมชนสามารถเชอมโยงทศทางการพฒนากบบรบทการเปลยนแปลงในอนภมภาค อาเซยน และโลก

แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 11 ไดก าหนดแนวทางการพฒนาชมชนไว โดยมแนวทางการพฒนาในยทธศาสตรการพฒนาคนสสงคมแหงการเรยนรตลอดชวตอยางย งยน ซงไดบรรจการเสรมสรางความเขมแขงของสถาบนทางสงคม โดยเนนการพฒนาชมชนในทองถนใหมความเขมแขงและสามารถสรางภมคมกนใหคนภายในชมชนเปนส าคญดวย

นอกจากดานการพฒนาชมชนแลว แผนฯฉบบท 11 ยงประกอบดวยยทธศาสตรการจดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมอยางย งยน โดยเนนการสรางภมคมกนทมความเกยวของกบการจดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ดวยการสงเสรมใหคนในชมชนด าเนนชวตตามหลกปรชญาของเศรษฐกจพอเพยง ซงตระหนกถงคณคาของทรพยากรธรรมชาต และสงเสรมใหใชความเขมแขงของชมชนในการจดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมอยางสมพนธกบการด ารงชพอยางย งยน (ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, 2555: 15-16)

สรปและขอเสนอแนะ การพฒนาชมชนชนบทและการจดการทรพยากรธรรมชาตมความส าคญมากดานนโยบายในสงคมไทย และนาจะยงคงความส าคญไปอกนาน เพราะสดสวนของคนทด ารงชพในชนบทและตองพงพาความอดมสมบรณของทรพยากรธรรมชาตยงคงมสง เมอเทยบกบประเทศทมระดบการพฒนาทางเศรษฐกจใกลเคยงกน อกทงการพฒนาไปตามแนวทางทนนยมทมงเนนความเปนอตสาหกรรมทผานมาไมไดประสบผลส าเรจสงมากนกทจะดงดดแรงงานในชนบทใหอพยพเขามาท างานและใชชวตในเมองอยางเหมาะสม มคณภาพชวตทด และมความสข ทผานมา นโยบายสาธารณะทเกยวของกบการพฒนาชมชนและการจดการทรพยากรธรรมชาตในชนบทของประเทศไทยมมการปรบเปลยนพอสมควร จากทใหความสนใจนอย และใหรฐมบทบาท

15

น าในชวงแรกๆ ซงสงผลใหเกดผลกระทบทางลบและน ามาซงปญหาทไมพงประสงคหลายประการทตองแกไข มาใหความส าคญมากขนพรอมกบการเปดโอกาสใหภาคสวนอนๆ ใหเขามามบทบาทในการพฒนา โดยเนนใหคนในทอ งถนมสวนรวมในกระบวนการพฒนา อกทงยงเนนการสรางเสรมพลง เพอเพมศกยภาพของผน าและสมาชกชมชนในการพฒนาชมชนของตนและการจดการทรพยากรธรรมชาตใหสอดคลองกบวถชวต ปญหาและบ รบทของชมชน อกทงสงเสรมใหเกดความย งยน ซงถอไดวาเปนแนวทางทนาสนใจ บทเรยนจากผลกระทบของนโยบายการพฒนาของรฐในชวงแรกๆของการใชแผนพฒนาของชาต ท าใหชมชนชนบทสวนหนงมการปรบตวไปสการพฒนาทพงตนเอง และใหความส าคญกบความสมดลของวถการด ารงชพกบการจดการทรพยากรธรรมชาตไดส าเรจ แต กยงเปนสวนนอยมากเมอเทยบกบชมชนชนททงประเทศ ผเขยนมความเหนวา แนวคดและทศทางการพฒนาทปรบใหม เรมตงแตแผนฯ ฉบบท 8 เปนตนมา นมความเหมาะสมและเดนไดถกทางพอสมควร การทแผนฯ บบท11 ยงคงใหความส าคญกบการพฒนาชมชนและการจดการทรพยากรธรรมชาตอยางตอเนอง โดยเนนกระบวนการมสวนรวมของคนในทองถนเปนส าคญ รวมทงพยายามเชอมโยงทนดานตางๆ ใหมการดงน ามาใชอยางบรณาการ ถอเปนกาวส าคญของนโยบายดานนในสงคมไทย แต ยงมความทาทายอยทการแปลงนโยบายสการปฏบตใหเกดผล โดยการกระตนใหคนในชมชนมสวนรวมอยางแขงขนและเปนรปธรรม ภายใตความตระหนกในสทธของชมชนและความเกอกลระหวางการด ารงชพของคนชมชนกบความสมบรณของทรพยกรธรรมชาต รวมทงการสนบสนนการพฒนาทท าในลกษณะทใหเกดความรวมมอแบบภาคการพฒนาระหวางภาครฐ ภาคเอกชน และ NGOs เพอลดจดออนของภาครฐทมมาอยางตอเนอง

บรรณานกรม กฤษฎา บญชย. 2554. ฐานทรพยากร เปนสวนผสมสทธชมชนกบการจดการทรพยากรธรรมชาต สบคน

เมอ 1 มนาคม 2555 จาก

http://www.ngosthailand.com/index.php?option=com_content&view=article&id=156:2011-02-19-09-24-47&catid=37:2011-02-04-18-27-48&Itemid=2

คณะท างานถอดบทเรยนการศกษาผลส าเรจของการพฒนาหมบานเศรษฐกจพอเพยงตนแบบ. 2554.การศกษาผลส าเรจของการพฒนาหมบานเศรษฐกจพอเพยงตนแบบ. กรงเทพฯ: ส านกเสรมสรางความเขมแขงชมชน กรมการพฒนาชมชน.

ทพาพร พมพสทธ. 2549. นโยบายสาธารณะทดบนฐานเสรภาพและจรยธรรม. การประชมวชาการรฐศาสตรและรฐประศาสนศาสตรแหงชาตครงท 7 (พ.ศ. 2549).

16

ธนาคารเพอการเกษตรและสหกรณ. 2555. ผลการด าเนนงาน โครงการพฒนาชมชนตนแบบตามหลกปรชญาของเศรษฐกจพอเพยงและทฤษฎใหม . สบคนเมอ 3 กนยายน 2555 จาก

http://www.baac.or.th/content-report.php นรนาม. 2555a. การพฒนาชนบทไทย (จากอดต -ปจจบน), สบคนเมอ 1 มนาคม 2555 จาก

http://web.agri.cmu.ac.th/extens/Course_all/Course/352721/10.pdf นรนาม. 2555b. ปญหาและแนวทางในการพฒนาชนบทไทย, สบคนเมอ 1 มนาคม 2555 จาก

http://web.agri.cmu.ac.th/extens/Course_all/Course/352721/13.pdf นรนาม. ม.ป.ป.. ขาวราย ! 2 ทศวรรษ ประเทศไทย คนรวยมรายไดสงกวาคนจนกวา 14 เทา รวยกระจก

จนกระจายเหมอนเดม, สบคนเมอ 10 เมษายน 2555, จาก http://www.matichon.co.th/news_detail.php?newsid=1300350072&grpid=01&catid=01

บาว นาคร. 2552. แผนฯ 11 กบมตการพฒนาชมชนทองถน สบคนเมอ 29 กมภาพนธ, 2555, จาก http://www.deepsouthwatch.org/print/521

บรษท ปตท. จ ากด (มหาชน). 2551. โครงการ “รกษปา สรางคน 84 ต าบล วถพอเพยง”. สบคนเมอ 5 กนยายน 2555 จาก http://www.pttplc.com/TH/social-activities-environment-sufficiency-path-project.aspx

ปทมาวด โพชนกล ซซก. 2552. วรรณกรรมปรทศนและการสงเคราะหความร เรอง “สวสดการชมชนในประเทศไทย”. กรงเทพฯ: สถาบนสงเสรมการเรยนรเพอชมชนเปนสข (สรส.).

ปยะนช เงนคลาย. ม.ป.ป. นโยบายสาธารณะ. เอกสารหมายเลข 161. กรงเทพฯ: ศนยเอกสารทางวชาการ คณะรฐศาสตร มหาวทยาลยรามค าแหง.

ปยะพงษ บษบงก. 2552. นโยบายการจดการสงแวดลอมบนฐานของทนทางสงคมขององคกรปกครองสวนทองถน: แนวคดและวธท างานทเปนเลศ. วารสารพระปกเกลา, 7(2).

พรทพย หาผล. 2544. ความสามารถในการเรยนรของชมชนในการจดการปาชายเลน: ศกษากรณของชมชนเปรดใน ต าบลหวงน าขาว อ าเภอเมอง จงหวดตราด. วทยานพนธพฒนาชมชนมหาบณฑต มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

พรอบ แตมประสทธ. 2552. การปรบโครงสรางชนบทไทยกบปญหาทมองไมเหน สบคนเมอ 1 มนาคม 2555 จาก www.bangkokbiznews.com/.../ การปรบโครงสรางชนบทไทยกบปญหาทมองไมเหน

ลดาวลย ค าภา. 2555. ยทธศาสตรการพฒนาเศรษฐกจไทยภายใตแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต. วารสารเศรษฐศาสตรสโขทยธรรมาธราช ปท 6 ฉบบท 2: 1-27.

วรศรา โสภาค. มปป. การพฒนาชมชนไปสความเขมแขง.....ดวยแผนชมชน. กลมงานยทธศาสตรการพฒนาชมชน ส านกงานพฒนาชมชนจงหวดศรสะเกษ

17

วฑรย เลยนจ ารญ. 2552. การเมอง และนโยบายสาธารณะวาดวยสงแวดลอมกบการพฒนา. สบคนเมอ 1

มนาคม 2555 จาก http://www.biothai.net/node/141 สมบต ธ ารงธญวงศ. มปป. การวเคราะหนโยบายสาธารณะ. เอกสารการศกษารฐประศาสนศาสตร

อนดบท 56. กรงเทพฯ: สถาบนบณฑต พฒนบรหารศาสตร. สถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.). มปป. แผนพบแนะน าสถาบนพฒนาองคกรชมชน. กรงเทพฯ:

สถาบนพฒนาองคกรชมชน. เสร พงศพศ. 2548. เครอขาย: ยทธวธเพอประชาคมเขมขน ชมชนเขมแขง. กรงเทพฯ : สถาบนสงเสรม

วสาหกจชมชน. เสร พงศพศ. 2552. วถสชมชนพอเพยง. กรงเทพฯ: ส านกพมพพลงปญญา. ส านกงานคณะกรรมการพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต. 2548. การตดตามผลการด าเนนงานระยะ

ครงแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 9 ระดบประเทศ. กรงเทพฯ: ส านกงานคณะกรรมการพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต.

ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต. 2555. แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบทสบเอด พ.ศ.2555-2559. กรงเทพฯ: ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต.

ส านกนโยบายและแผนพฒนาการเกษตร. 2554. เกษตรฯ เดนหนาเรงแผนพฒนาการเกษตร ฉบบท 11 ช 3 ยทธศาสตร ขบเคลอนสการปฏบต สบคนเมอ 1 มนาคม 2555 จาก http://www.oae.go.th/ewt_news.php?nid=10932&filename=index

Arghiros, D. 2000. The local dynamics of the 'new political economy: a district business associations and its role in electoral politics. In: McVey, R. (2000) Money and Power in Provincial Thailand, Silkworm: Bangkok.

Agrawal, A., & Gibson, C. C. 1999. Enchantment and Disenchantment: The Role of Community in Natural Resource Conservation. [doi: 10.1016/S0305-750X(98)00161-2]. World Development, 27(4), 629-649.

Chantana Banpasirichote. 1993. Community integration into regional industrial development: a case study of Klong Pho, Chachoengsao. Bangkok: Thai Development Research Institute.

CSR Asia Center. N.d. Corporate Social Responsibility in Thailand. Pathum Thani: AIT, CSR Asia Center.

Dechalert, P. 1999. NGOs, advocacy and popular protest: a case study of Thailand. CVO International Working Paper Number 6.

Keyes, C.F. 1989. Thailand: Buddhist Kingdom as Modern Nation-State. Boulder, CO, USA: Westview Press.

18

Parnwell, M. J. G. 2005. The power to change: rebuilding sustainable livelihoods in North-East Thailand. The Journal of Transdisciplinary Environmental Studies, 4(2), 1-21.

Parnwell, M. J., Arghiros, D.A. 1996. Uneven Development in Thailand. Aldershot: Avebury. Phongpaichit, P., Baker, C. 1995. Thailand Economy and Politics. New York: Oxford University

Press. Prasartset, S. and Lele, J. 1996. The rise of NGOs as critical social movements in Thailand. In Lele,

J. and Tettey, W. (eds.) Asia - who pays for growth? Women, environment and popular movements. 1996, pp. 62-75. Aldershot: Dartmouth Publishing.

Rigg, J. and Ritchie, M. (2002). Production, consumption and imagination in rural Thailand. Journal

of Rural Studies 18 (4) : 359-371. Wyatt, D.K. (2003). Thailand: A Short History. New Haven and London, Yale University Press.