รายงานฉบบสมบรณ การฟนฟภมทศนปาไมและคณภาพชวตชมชนอยางมสวนรวมลมน าชตอนบน อ าเภอมญจาคร จงหวดขอนแกน

โครงการฟนฟลมน าช WWF ประเทศไทย ฝายจดการทรพยากรน าจด

องคการกองทนสตวปาโลก ส านกงานประเทศไทย ธนวาคม 2553

2

ค าน า ทามกลางความกดดนของการเปลยนแปลงสภาพเศรษฐกจ สงคมและการเมอง

ในยคโลกาภวฒนประกอบกบสภาวะการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศททวโลกก าลงเผชญอยนน ไดสงผลใหเกดการเปลยนแปลงของสภาพทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม โดยเฉพาะอยางยงทรพยากรปาไมและความหลากหลายทางชวภาพในพนทปาธรรมชาตเกดความเสอมโทรม และลดจ านวนลงไปเปนอยางมาก ซงผลกระทบเหลานไดสรางความเสยหายโดยตรงตอความอดมสมบรณของทรพยากรธรรมชาตและวถชวตของชมชนทองถนทยงคงพงพงทรพยากรธรรมชาตปาไมเปนปจจยหลกในการด ารงชวต โดยเฉพาะเรองดานความมนคงทางดานอาหาร

ดวยความตระหนกในสภาวะการณปญหาเหลาน นานาประเทศรวมทงประเทศไทย ไดก าหนดใหมนโยบายหลายประเดนในการใหความส าคญตอการฟนฟและรกษาไวซงพนท ปาธรรมชาตทเหลออย รวมทงรเรมกระบวนการศกษาวจยจดการปาแบบมสวนรวมในรปแบบ การจดการปาชมชน เพอคนหารปแบบทเหมาะสมและมประสทธภาพในสถานการณทแตกตางกน ของแตละพนทโดยเฉพาะอยางยงในภาคอสานอนเปนพนทปลกพชเศรษฐกจทส าคญของประเทศ อาท เชน ออย มนส าปะหลง ยคาลปตส ยางพารา ฯลฯ ดงนนวธการคนความหลากหลายทางชวภาพสปาไมควบคกบการพฒนาคณภาพชวตใหสอดคลองกนนน จ าเปนอยางยงทตองใชกลไกการบรหารจดการทมประสทธภาพ

โครงการฟนฟลมน าช ด าเนนการโดยองคการกองทนสตวปาโลกสากลส านกงานประเทศไทย หรอ WWF ประเทศไทย ภายใตการสนบสนนของมลนธโคคา-โคลา ประเทศสหรฐอเมรกา (The Coca-Cola Foundation USA) และมลนธโคคา-โคลา ประเทศไทย (The Coca-Cola Foundation Thailand) ด าเนนงานในพนทต าบลค าแคน ต าบลทาศาลา ต าบลโพนเพก และต าบลหนองแปน อ าเภอมญจาคร จงหวดขอนแกน ไดสนบสนนการอนรกษและฟนฟทรพยากรปาไมโดยเนนการมสวนรวมจากชมชนและภาคความรวมมอจากหนวยงานทเกยวของการศกษาวจยองคความรทางดานวทยาศาสตรโดยใชวธพรรณไมโครงสราง(framework species) ผสมผสานกบองคความรจากงานวจยไทบาน เพอการตดตามประเมนผลแบบมสวนรวม ททกภาคสวนจะไดเหนถงขอมล ความเปลยนแปลงคณคาและมลคาของทรพยากรปาไ ม ท เ กดข นจากกระบวนการฟนฟทรพยากรธรรมชาตอยางเปนระบบ

โครงการฟนฟลมน าช WWF ประเทศไทย หวงเปนอยางยงวา บทเรยนและขอสรปทปรากฎ อยในหนงสอเลมน จะเปนคมอทจะชวยสงเสรม ผลกดนแนวทางและมาตรการการอนรกษและฟนฟทรพยากรปาไมแบบมสวนรวมทยงยนใหกบหนวยงานทเกยวของ ในการรวมกนสนบสนนกจกรรม การอนรกษและฟนฟทรพยากรปาไมในบรบทพนทภาคอสานไดตอไป

3

สารบญ

หนา

ค าน า 2

บทสรปส าหรบผบรหาร 8

เปาหมาย กรอบแนวคด และยทธศาสตรของโครงการ 11

แนวคด และหลกการการฟนฟภมทศนปาไมอยางมสวนรวม 14

สถานการณปาไมและบรบททางสงคมในพนท 19

กระบวนการท างานฟนฟภมทศนปาไมอยางมสวนรวม 33

ความส าเรจ ความเปลยนแปลง และผลกระทบตอมตตาง ๆ 45

ผลกระทบโครงการตามกรอบการพฒนาอยางยงยน (มตเศรษฐกจ สงคม 53 และสงแวดลอม)

องคความรในการฟนฟปาและการจดการปาชมชน 59

การสรางการมสวนรวมของชาวบานและเสรมสรางองคกรชมชน 74

บทเรยนและขอคนพบบางอยางจากโครงการ 76

ปญหา อปสรรค และขอจ ากดในการด าเนนงานจดการปาชมชน 79

ขอเสนอแนะและทศทางการจดการปาทามกลางความเปลยนแปลง 80

เอกสารและสงอางอง 82

ภาคผนวก 83

ตารางภาคผนวกท 1 ชนดพนธไมยนตนในพนทลมน าช อ าเภอมญจาคร 84

ตารางภาคผนวกท 2 ชนดพนธไมเลอยในพนทลมน าช อ าเภอมญจาคร 91

ตารางภาคผนวกท 3 ชนดพนธพชลมลก พชผกปา สมนไพรในพนทลมน าช 93 อ าเภอมญจาคร

ตารางภาคผนวกท 4 ชนดพนธนกทพบในพนทลมน าช อ าเภอมญจาคร 97

ตารางภาคผนวกท 5 ชนดพนธสตวเลอยคลานในพนทลมน าช อ าเภอมญจาคร 101

ตารางภาคผนวกท 6 ชนดพนธสตวครงบกครงน าในพนทลมน าช อ าเภอมญจาคร 102

4

สารบญ (ตอ)

หนา

ตารางภาคผนวกท 7 ชนดพนธสตวเลยงลกดวยนมในพนทลมน าช อ าเภอมญจาคร 103

ตารางภาคผนวกท 8 ชนดพนธแมลง / แมง ในพนทลมน าช อ าเภอมญจาคร 104

ตารางภาคผนวกท 9 ปาชมชนพนทเปาหมายภายใตโครงการฯ 106

ตารางภาคผนวกท 10 สถานการณทรพยากรธรรมชาตในระดบชมชนภายใต 107 การด าเนนโครงการฯ อ าเภอมญจาคร จงหวดขอนแกน

ตารางภาคผนวกท 11 รายการกลาไมทผลตโดยเรอนเพาะช าชมชน ระหวางป 114 2551-2553

ตารางภาคผนวกท 12 เหดปาทชมชนพงพงใชประโยชนจากปาชมชน 118

ตารางภาคผนวกท 13 พชผกปาและผลไมปาทชมชนพงพงใชประโยชนจากปาชมชน 120

ตารางภาคผนวกท 14 แมลงและสตวปาทชมชนพงพงใชประโยชนจากปาชมชน 122

5

สารบญภาพ

หนา

ภาพท 1 แผนทปาชมชนทด าเนนงานจดการปาชมชนทง 7 แหง 12

ภาพท 2 กรอบแนวคด หลกการ และยทธศาสตรของโครงการฯ 13

ภาพท 3 กรอบแนวคดและหลกการฟนฟภมทศนปาไม 15

ภาพท 4 สดสวนปรมาณการปลดปลอยกาซเรอนกระจกสชนบรรยากาศ 16

ภาพท 5 เขตเชอมตอในภมทศนทประกอบดวยปาชมชน วนเกษตร ปารมน า 17

ภาพท 6 ความหลากหลายของระบบนเวศลมน าช อ าเภอมญจาครและพนทใกลเคยง 21

ภาพท 7 ปาเตงรง สมคมพชเดนทพบไดทวไปในพนทลมน าช อ าเภอมญจาคร 21

ภาพท 8 การขยายตวของพนทปลกพชเศรษฐกจ (ออย) สงผลกระทบตอพนทปาธรรมชาต 25

ภาพท 9 ปาชมชนภลอมขาว บานโนนคน ต าบลทาศาลา 27

ภาพท 10 ปาชมชนโคกหลวง บานไสไก ต าบลทาศาลา 27

ภาพท 11 ปาชมชนโคกปาชา บานหวยฮวก ต าบลโพนเพก 28

ภาพท 12 ปาชมชนบานกดขอนแกน ต าบลค าแคน 29

ภาพท 13 ปาชมชนโคกหลบกง บานโพนเพก ต าบลโพนเพก 30

ภาพท 14 ปาชมชนโคกหนฮาว-หนองหญาขาว บานหนองขามพฒนา ต าบลค าแคน 31

ภาพท 15 ปาชมชนภวด บานค านอย ต าบลค าแคน 32

ภาพท 16 ขนตอนการด าเนนงานปาชมชนในพนทโครงการฯ 34

ภาพท 17 ไฟปาและการลกลอบตดไมเผาถานเปนภยคกคามตอการฟนตวของปาธรรมชาต 35

ในพนท

ภาพท 18 พฒนาการด าเนนงานปาชมชนในพนทระหวางป 2549-2553 39

ภาพท 19 กระบวนการฟนฟปาโดยการมสวนรวมของชมชน (มญจาครโมเดล) 42

ภาพท 20-21 การฟนตวของปาชมชนโคกหลวง บานไสไก ระหวางป 2551 และ 2553 54

ภาพท 22 การเกดไฟปาในพนทปาชมชนทง 7 แหง ระหวางป 2550-2553 56

6

สารบญภาพ (ตอ)

หนา

ภาพท 23 ผลผลตจากปาชมชนทเกบหาไดโดยมชนดและปรมาณเพมขน 58

ภาพท 24 การวางแปลงส ารวจทรพยากรเพอประเมนลกษณะโครงสรางปาชมชน 59

ภาพท 25 พนธไมทองถนทมศกยภาพเปนไมโครงสรางในการฟนฟปาในอ าเภอมญจาคร 61

ภาพท 26 กลไกการด าเนนงานเรอนเพาะช าชมชน 63

ภาพท 27 การดแลรกษากลาไมในแปลงปลกปา 68

ภาพท 28 กจกรรมการท าแนวกนไฟและลาดตระเวนปองกนไฟปา 69

ภาพท 29 แมไมหรอไมใหญอนเปนแหลงสบพนธตามธรรมชาตในพนทมปรมาณลดลง 76 อยางตอเนอง

ภาพท 30 เรอนเพาะช าระดบครวเรอน มความสะดวก คลองตว และบรหารจดการไดงาย 77 กวาเรอนเพาะช ากลาง

ภาพท 31 ประเพณและความเชอทองถนมความส าคญอยางยงตอการจดการปา 78

7

สารบญตาราง

หนา

ตารางท 1 สรปกจกรรมการจดการปาชมชนในพนทโครงการฯ ระหวางป 2550-2553 40

ตารางท 2 บทบาทของผ มสวนไดสวนเสยในการจดการปาชมชนในพนท 43

ตารางท 3 ความส าเรจจากการจดการปาชมชน 3 ปครง (2550-2553) เรยงล าดบจากความถ 46

ตารางท 4 ความเปลยนแปลงของชมชนทง 7 ชมชนใน 4 มต กอนและหลงโครงการฯ 47

ตารางท 5 สรปเปรยบเทยบผลการประเมนความส าเรจการด าเนนโครงการตามตวชวด 52

ตารางท 6 ประเดนความส าเรจของโครงการฯ จากมมมองของชมชน 53

ตารางท 7 เปรยบเทยบสภาพโครงสรางปาชมชนทง 7 พนท ระหวางป 2551 และ 2553 54

ตารางท 8 เปรยบเทยบความหลากหลายชนดพนธและอตราการทดแทนในพนทปาชมชน 55 ระหวางป 2551 และ 2553

ตารางท 9 เปรยบเทยบความหนาแนนของตนไมในพนทปาชมชนระหวางป 2551 และ 2553 55

ตารางท 10 ขอมลกจกรรมการปลกปาฟนฟระหวางป 2550-2553 56

ตารางท 11 ผลผลตจากปาชมชนโคกหลบกง บานโพนเพก ม.1,14 ทชมชนพงพง 57

ตารางท 12 พรรณไมทมศกยภาพเปนไมโครงสรางในการฟนฟปาในพนทอ าเภอมญจาคร 60

ตารางท 13 ตารางการเกบเมลด การปฏบตตอเมลด และการผลตกลาไมในพนท 65 อ าเภอมญจาคร

8

บทสรปส าหรบผบรหาร

โครงการฟนฟลมน าช (Chi Watershed Restoration Project) ภายใตฝายจดการทรพยากรน าจด องคการกองทนสตวปาโลก ส านกงานประเทศไทย (WWF ประเทศไทย) ไดรบการสนบสนนงบประมาณจาก มลนธ โคคา-โคลา ประเทศสหรฐอเมรกา (The Coca-Cola Foundation USA) และมลนธโคคา-โคลา ประเทศไทย (The Coca-Cola Foundation Thailand) มระยะเวลาด าเนนโครงการ 4 ป ตงแตป พ.ศ. 2550-2553 มเปาหมายของโครงการ “เพอผสมผสานการพฒนา ความเปนอยทองถนใหเหมาะสมกบการฟนฟระบบภมนเวศลมน า และการรกษาไวซ ง ความหลากหลายทางชวภาพในลมน าชเพอใหเกอหนนตอวถชมชนในการด ารงชวตทย งยน” มภารกจหลกทส าคญอยางหนง คอ การจดการปาชมชน ภายใตหลกการมสวนรวมของภาคพฒนา ทงภาครฐ ภาคเอกชน สถาบนการศกษา องคกรปกครองสวนทองถน ชมชน และคณะกรรมการลมน าช มเปาหมายทงหมด 7 ชมชน ของต าบลค าแคน ต าบลโพนเพก และต าบลทาศาลา อ าเภอมญจาคร จงหวดขอนแกน พนทรวม 2,029 ไร

การจดการปาชมชน ทผานมาสามารถสรปผลส าเรจได 8 ประการดงน

ประการท 1 รกษาพนทปาธรรมชาต เปนปาชมชนจ านวน 7 แหง และพฒนาแผน การจดการปาชมชนทง 7 พนท มเนอทปาธรรมชาตรวมกนทงหมด 1,957 ไร ซงเปนปาทยงคงเหลอ ในภมทศนลมน าชตอนบนในเขตอ าเภอมญจาคร อนเปนแหลงทยงคงไวซงความหลากหลาย ทางชวภาพ เปนแหลงอาหาร ปาใชสอย และแหลงเรยนรของชมชนทองถน

ประการท 2 ไดพนทปาชมชนกลบคน อนเนองมาจากกระบวนการทางสงคมภายในชมชน ซงน าไปสการเวนคนทดนโดยรอบพนทปาชมชนทถกบกรก จ านวน 2 แหง คดเปนพนทรวมกน 72 ไร ท าใหมพนทปาชมชนเพมขนเปน 2,029 ไร

ประการท 3 ฟนฟปาธรรมชาต ใหมความอดมสมบรณและเปนแหลงอาหารของชมชนได โดยการปลกตนไมเสรมในพนทปาธรรมชาต พนทสาธารณะ ตลอดจนปาหวไรปลายนาหรอ ปาครอบครว คดเปนจ านวนกลาไม 163,681 ตน มอตราการรอดตายเพมจากปท 1 จากรอยละ 30 เปนรอยละ 50 ในปท 2 และ รอยละ 60 ในปท 3 ของการฟนฟ นอกจากนยงประสบความส าเรจ การจดการไฟปา โดยพบวา ไฟปาทเกดขนในปาชมชนลดลงมากกวา 70 % สงผลใหสภาพปาฟนตว และลดการปลอยกาซเรอนกระจกสชนบรรยากาศไดจ านวนมาก

ประการท 4 ปาชมชนเปนแหลงอาหาร และสรางรายไดใหกบชมชน กจกรรมการอนรกษและฟนฟปาสงผลใหปรมาณของปาหลายชนดเพมขน โดยของปาทชาวบานใชประโยชนจากปาชมชนมากทสดคอ พชผกปาและผลไมปา จ านวน 49 ชนด รองลงมาคอ เหดปา จ านวน 47 ชนด สตวปา และแมลงจ านวน 22 ชนด ทงน พชผกปาและสตวปาบางชนดสามารถสรางรายไดเสรมแกชมชน ไดเปนอยางดบางหมบานมรายไดจากการเกบหาของปามมลคาเฉลยกวา 700,000 บาทตอป

9

ประการท 5 ศกยภาพขององคกรชมชน ในพนทมความเขมแขง โดยโครงการมบทบาทชวยเสรมศกยภาพบคลากรชมชนในการจดการดแลรกษาปา ใหมความรความสามารถ มความเขมแขง มกระบวนการท างานอยางเปนระบบ ผานกจกรรม อาท การฝกอบรม ศกษาดงาน แลกเปลยนองคความร

ประการท 6 เกดความรวมมอ ในการจดการทรพยากรในทองถนระหวางคณะกรรมการ ปาชมชนกบ องคกรบรหารสวนต าบล ทท าการปกครองอ าเภอมญจาคร หนวยงานในกรมปาไม กรมอทยานแหงชาต สตวปาและพนธพช โครงการรกษปา สรางคน 84 ต าบลวถพอเพยง วด และสถาบนการศกษาในพนท

ประการท 7 พฒนาฐานขอมลปาชมชน ความหลากหลายทางชวภาพของทรพยากร ปาชมชน ฐานขอมลแมไม ขอมลพนธไมทมศกยภาพเปนพนธไมโครงสรางส าหรบการฟนฟปาเตงรง ทสามารถน าไปใชเพอการวางแผนจดการทรพยากรในระดบอ าเภอไดในอนาคต และน าฐานขอมลดงกลาวมาพฒนาเปน “ศนยศกษาธรรมชาตภวด”

ประการท 8 เกดการพฒนา การแลกเปลยนเรยนร ตลอดจนสบทอดองคความรภมปญญาทองถน รวมทงเทคนควธการในการฟนฟปาอยางมสวนรวมและการใชประโยชนจากปาอยางยงยน

การด าเนนโครงการฯ ประสบความส าเรจ ในมต 3 ดาน โดยดานทรพยากรธรรมชาต เกดการหนนเสรมกลไกการจดการปาของชมชนซงแตเดมใชกลไกทางวฒนธรรมซงไมเพยงพอตอการดแลรกษาปา ท าใหสามารถหยดยงการบกรกท าลายปา และมความหลากหลายทางชวภาพเพมขนทงพชและสตว โดยมโครงสรางการปกคลมเรอนยอดและจ านวนชนเรอนยอดเพมขน การทดแทนของลกไม ตลอดจนไมหนมเพมขน สภาพดนมความอดมสมบรณมากขน ในขณะทมตทางดานสงคม ชมชน มสวนรวม มความตระหนก และมจตส านกในการดแลรกษาปาเพมมากขน คณะกรรมการมความเขมแขง รวมทงมการสนบสนนจากหนวยงานทเกยวของมากขน อนเปนผลมาจากการจดการปาชมชนทเปนรปธรรม และมตดานเศรษฐกจพบวา ผลผลตจากปาเพมมากขน สามารถเกบหาไดงายขน เปนแหลงอาหาร ชวยลดรายจายและสรางรายไดใหกบชาวบานในชมชนและพนทใกลเคยง

ปจจยเงอนไขทสงผลใหเกดความส าเรจของโครงการฯ คอ การมสวนรวมของชมชน บทบาทของผน าทเปนทางการและไมเปนทางการ ความเขมแขงของกรรมการ ความตงใจจรงในการท างาน กฏระเบยบ แบบแผนการจดการปาทชดเจนและยอมรบรวมกน สงผลใหชาวบานไดประโยชนจากการดแลปาอยางเปนรปธรรม นอกจากนยงมปจจยเงอนไขภายนอกคอ ความรวมมอ และการสนบสนนดานงบประมาณ ความร การฝกอบรม การศกษาดงาน และเทคโนโลยทเหมาะสมจากหนวยงาน ทเกยวของ จนเกดความรวมมอทงเปนทางการและไมเปนทางการในการท างานรวมกนในอนาคต

10

การจดการปาชมชน พบบทเรยนหลกทส าคญ 6 ประการ ดงน 1) การท างานฟนฟภมทศนปาไมตองเปนโครงการในระยะยาว มกจกรรมอยางตอเนอง

และมพนทตนแบบพรอมส าหรบขยายผล 2) การฟนฟปาไมแบบมสวนรวมตองผสมผสานความรทางวชาการปาไมและองคความร

ทองถนผานกระบวนการสงคมในพนท 3) การสรางแรงจงใจทมประสทธภาพและความรสกเปนเจาของเปนปจจยส าคญทจะท าให

การฟนฟปาใหควบคกบการพฒนาความเปนอยซงจะน าไปสการจดการปาไมทยงยนในอนาคตตอไป 4) ตองสรางกตกาชมชนแบบมสวนรวมในการอนรกษ การฟนฟและใชประโยชนจากปาชมชน 5) การจดการไฟปาและการเลยงสตวสามารถเรงการฟนฟของลกไมตามธรรมชาตได 6) การอนรกษตนไมใหญตามธรรมชาต (แมไม) โดยเฉพาะอยางยงในพนทสวนบคคล

มความส าคญเปนอยางยง เนองจากไมใหญเหลานเปนแหลงพนธกรรมและสบพนธตามธรรมชาต พรอมทงยงเปนแหลงเกบเมลดไมทส าคญส าหรบการฟนฟ

ขอเสนอแนะจากชมชนและโครงการฯ ตอทศทางการการขบเคลอนงานปาชมชนในพนทโครงการอยางนอย 8 ประการ ดงน

1. เสรมสรางศกยภาพดานการบรหารจดการใหแกคณะกรรมการปาชมชนอยางตอเนอง 2. ขยายบทเรยน สรางวทยากรทองถน และเครอขายเพมเตม ทงในระดบพนท ต าบล อ าเภอ

และลมน าช 3. พฒนาคนรนใหม ดวยการหนนเสรมเยาวชน/นกเรยนใหเขามามบทบาทท างานดานการ

จดการทรพยากรในแตละชมชน 4. เสรมสรางความรวมมอในการสนบสนนกจกรรมการจดการทรพยากรธรรมชาตทองถน

อยางมสวนรวม โดยผานกลไกตางๆ ทเกยวของทงในระดบพนทและในระดบนโยบาย 5. พฒนานโยบายสงเสรมการอนรกษแหลงพนธกรรมพช (แมไม) ในพนท ตลอดจนสงเสรม

ระบบวนเกษตรเพอเพมผลผลตทงในพนทปาไมและพนทหวไรปลายนา เพอลดการพงพงทรพยากรจากปาชมชน

6. เสรมสรางศกยภาพของปาในดานการเพมผลผลตจากปาโดยใชระบบวนเกษตร 7. ยกระดบขดความสามารถและความพรอมของชมชนในการปรบตวตอสภาพภมอากาศ

ทเปลยนแปลง ทเกยวเนองกบประเดนระดบสากล เชน การลดการปลอยกาซเรอนกระจกจากการท าลายปาและความเสอมโทรมของปา (REDD) หรอการซอขายคารบอนเครดต

8. การเชอมตอ เชอมโยงปาในภมทศน รวมทงพนทปารมน าสาขาตางๆ จนไปถงล าน าช ตลอดจนสรางหยอมพนทสเขยว โดยการสงเสรมวนเกษตรใหกระจายในพนท เพอเสรมสรางความแขงแกรงแกระบบนเวศลมน าช

11

ความเปนมาและแนวคดของโครงการฟนฟลมน าช

ลมน าชเปนลมน าหลกของภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย และยงเปนลมน ายอย ทส าคญของลมน าโขง ทหลอเลยงชวตผคนเปนจ านวนมาก จากขอมลดานสภาพเศรษฐกจและสงคมพบชาวบานในเขตลมน าชมรายไดเฉลยตอปในระดบทไมสงมากและตองด ารงชพดวยการพงพาทรพยากรโดยตรง ทามกลางความเปลยนแปลงของพนทปาไมและแหลงน าธรรมชาตทเสอมโทรมลงอยางตอเนอง ดวยการขาดกลไกการจดการอยางเปนระบบ การฟนฟระบบนเวศทองถนและคณภาพชวตชมชน

โครงการฟนฟลมน าช (Chi Watershed Restoration Project) ภายใตฝายจดการทรพยากรน าจด องคการกองทนสตวปาโลก ส านกงานประเทศไทย (WWF ประเทศไทย) ไดรบการสนบสนนงบประมาณจาก มลนธ โคคา-โคลา ประเทศสหรฐอเมรกา (The Coca-Cola Foundation USA) และมลนธโคคา-โคลา ประเทศไทย (The Coca-Cola Foundation Thailand)มระยะเวลาด าเนนโครงการ 4 ป ตงแตป พ.ศ. 2550-2553 ไดคดเลอกพนท ต าบลค าแคน ต าบลหนองแปน ต าบล โพนเพกและต าบลทาศาลาอ าเภอมญจาคร จงหวดขอนแกน ซงอยในพนทลมน าช สวนท 3 โดยมเปาหมายของโครงการ “เพอผสมผสานการพฒนาความเปนอยทองถนใหเหมาะสมกบการฟนฟระบบภมนเวศลมน า และการรกษาไวซ งความหลากหลายทางชวภาพในลมน าชเพอใหหเกอหนนตอวถชมชนในการด ารงชวตทยงยน” ภายใตวตถประสงค 5 ประการ คอ

ประการแรก เพอเพมประสทธภาพการมสวนรวมของชมชนในการบรหารและจดการทรพยากรโดยภมปญญาทองถนควบคกบการพฒนาคณภาพชวตทเหมาะสมและยงยน

ประการทสอง สงเสรมการจดการพนทปาธรรมชาต พนทชมน า พนทสวนบคคลและพนทสาธารณะของชมชนในเขตเกษตรกรรม โดยการมสวนรวมจากชมชนและผ มสวนไดสวนเสยไดรบ การฟนฟ มพนทปลกปาและมปรมาณตนไมเพมขนโดยการจดการอยางยงยนในระดบทองถน

ประการทสาม สรางและสาธตการใชประโยชนทดนและการฟนฟพนทเกษตรกรรมทม การจดการแหลงน า และเทคโนโลย อนจะน าไปสแนวทางและมาตรการทองถนในการจดการระบบการเกษตร และฟนฟแหลงน าใหมประสทธภาพและยงยน

ประการทส เพอสนบสนนคณะท างานลมน าลมน าช ในการวางแผนและอ านวยความสะดวกในการสนบสนนการจดการทรพยากรธรรมชาตอยางยงยนและตดตามตรวจสอบคณภาพของน าใน ลมน าชโดยกลไกทองถนรวมกบชมชน

ประการสดทาย สงเสรมใหเกดการอนรกษทรพยากรธรรมชาตเชงนโยบายในหนวยงานภาครฐ เอกชน และหนวยงานทเกยวของอนๆ ทงในระดบชมชนระดบจงหวด และระดบภมภาค

12

โดยมประเดนการท างานหลก 3 ประเดน คอ ดานเกษตรยงยน ดานการจดการพนทชมน า และดานการจดการปาชมชน ภายใตหลกการการมสวนรวมของภาคทงภาครฐ ภาคเอกชน องคกรพฒนาเอกชน สถาบนวชาการ องคกรปกครองสวนทองถน และทส าคญคอชมชนในพนท

โครงการฟนฟลมน าช WWF ประเทศไทย ไดมการด าเนนการพฒนาและจดการปาชมชน ในพนทลมน าตอนชตอนบนบรเวณอ าเภอมญจาคร ทงหมด 7 หมบาน ใน 3 ต าบลคอ ต าบลค าแคน 3 หมบาน ต าบลโพนเพก 2 หมบาน และต าบลทาศาลา 2 หมบาน โดยมเปาหมายของการด าเนนการเพออนรกษผนปาทหลงเหลออย รวมทงการฟนฟความสมบรณหรอความหลากหลายทางชวภาพ ในพนทปาทงหมด 7 ปาชมชน มเนอทรวม 2,029 ไร

ภาพท 1 แผนทปาชมชนทด าเนนงานการจดการปาชมชนทง 7 แหง

ปาชมชนภวด

ปาชมชนภลอมขาว

ปาชมชนโคกหลวง

ปาชมชนกดขอนแกน

ปาชมชนโคกหนฮาว

ปาชมชนโคกปาชา

ปาชมชนโคกหลบกง

13

ภาพท 2 กรอบแนวคด หลกการ และยทธศาสตรหลกของโครงการฟนฟลมน าช WWF ประเทศไทย

กรอบแนวคด (Concept) การฟนฟภมทศนปาไมควบคกบการพฒนาคณภาพชวต (Forest Landscape Restoration and Livelihood Development:: FLR&L)

หลกการ (Principles): 1) การมสวนรวมของชมชน 2) ผสมผสานวชาการกบองคความรทองถน 3) ประสานและเชอมโยงความรวมมอภาคตางๆในพนทลมน า

ยทธวธหลก (Approaches) การรกษาพนทปา หยอมปาทเหลออยในภมทศนฟนฟ และเพมพนทสเขยวโดยการสงเสรมวนเกษตรในไรนา โดยใชการเชอมโยงสายน ายอยตางๆ กบพนทชมน าน า (จากภผาสล าน าช) หรอ landscape approach

พฒนาความเปนอยใหเหมาะสมกบการฟนฟระบบภมนเวศลมน าและรกษาไวซง

ความหลากหลายทางชวภาพเพอเกอหนน ตอวถชมชนทยงยน

ฟนฟและจดการปาชมชนในพนทลมน าชตอนบน

พฒนารปแบบและสงเสรมระบบ วนเกษตร เกษตรยงยน

จดการพนท ชมน าและแหลงน าธรรมชาตในพนท ลมน าชตอนบน

14

แนวคดและหลกการการฟนฟภมทศนปาไมอยางมสวนรวม

การฟนฟภมทศนปาไม (Forest Landscape Restoration : FLR) มค าศพทหลายค าทสมพนธกบประเดนดงกลาว ในสงคมไทยมความเขาใจเกยวกบการปลกปาทแตกตางกน ซงมค าหลายค า ทเกยวของกบการปลกปาทส าคญไดแก สวนปา (plantation) คอ กลมตนไมทปลกขนซงอาจเปนตนไมดงเดมหรอไมตางถน เชน ไมสก ยคาลปตส หรอกระถนเทพา ฯลฯ หรออาจใชวธหวานเมลดไมแทนการปลกกได ความหมายจงใชกบกลมหรอหมไมทคนสรางขน ค าทสอง ค าวา การฟนฟถนธรรมชาต (rehabilitation) เปนการฟนฟพชและสตวในระบบนเวศทเสอมโทรมทเคยมอย ณ ทนน ซงอาจไมครบทกชนดทมอยเดม บางทอาจปลกพชตางถนดวยเพอบทบาททางเศรษฐกจ หรอบทบาททางนเวศวทยากได (สมศกด, 2543) และค าสดทายทเกยวของกบประเดนการฟนฟภมทศนมากทสดคอ การฟนฟปา (forest restoration) หนวยวจยการฟนฟปา คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหมไดใหความหมายวา การฟนฟปาเปนการสรางพนทปาทถกท าลายใหมสภาพใกลเคยงกบพนทปา ทเคยมอยเดมใหมากทสด ดงนนการฟนฟปาจงเปนการสรางความอดมสมบรณและความหลากหลายของปาดงเดมทเปนอยในปจจบน ขบวนการทางนเวศ และหนาทของปาฟนฟจะมความใกลเคยงกบปาดงเดมนนเอง

การฟนฟภมทศนปาไม มสาระส าคญ หรอนยมากกวาการปลกตนไมหรอการฟนฟปา ซงกลมพนธมตรระดบโลกวาดวยการฟนฟภมทศนปาไม (Global partnership on FLR)ไดใหความหมายวา “เปนการใหผมสวนไดสวนเสยในพนททมสงคมปาไม หรอเคยมปาไมปกคลมมารวมศกษา จ าแนก เจรจา วางแผนการจดการการใชประโยชนพนท และรวมปฏบตการรวมกนเพอสรางความสมดลและประโยชนทงทางดานระบบนเวศ สงคม และเศรษฐกจ” กลาวคอ เปนแนวคดการจดการพนทซงมจดประสงคเพอฟนฟคณคาทางนเวศวทยาของปาทถกท าลาย หรอปาเสอมโทรม พรอมๆ กบท าใหมนษยมความเปนอยทดขน โดยอาศยความรวมมอจากผ ทมสวนไดสวนเสยทกภาคสวน ซงเปนแนวคดเรองการพฒนากบการอนรกษทรพยากรธรรมชาตทหลากหลายเขาไวดวยกน

ปจจบนแนวคดนไดเกดการยอมรบและใหความส าคญในระดบสากล ซงมหลายหนวยงาน ทท างานสนบสนนประเดนน เชน สหภาพสากลวาดวยการอนรกษ ( IUCN) และ องคการกองทน สตวปาโลกสากล (WWF) ใหความส าคญคอ การฟนฟภมทศนปาไมกบการพฒนาคณภาพชวตไปดวยกนซงมการด าเนนการโครงการในหลายๆ ประเทศทวโลก รวมทงประเทศไทย ซงมโครงการลกษณะดงกลาวน เชน โครงการฟนฟปาบานแมสาใหม จ.เชยงใหม ของหนวยวจยการฟนฟ ปา มหาวทยาลยเชยงใหม โครงการฟนฟลมน าช จ.ขอนแกน ของ WWF ประเทศไทย และเกดเครอขายองคกรพนธมตรระดบโลกทท างานดานการฟนฟภมทศนปาไมมชอวา Global partnership on FLR ตงแตป พ.ศ. 2543 ปจจบนมสมาชกทงหมดทงทเปนองคกร หนวยงาน และประเทศตางๆ กวา 25 องคกร ดรายละเอยดเพมเตมท http://www.unep-wcmc.org/forest/restoration/globalpartnership/

15

ภาพท 3 กรอบแนวคดและหลกการการฟนฟภมทศนปาไม

การฟนฟภมทศนปาไมกบการแกไขปญหาความเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (Climate Change: CC ) ในชวงศตวรรษทผานมาอณหภมของโลกโดยเฉลยสงขนกวา 0.6 องศาเซลเซยส ท าใหประชาคมโลก และนานาประเทศ ตางใหความส าคญและตนตวตอปรากฏการณปญหาภาวะโลกรอน เนองจากมผลกระทบตอมนษยและสงแวดลอมอยางกวางขวาง กาซทเปนสาเหตหลกๆ ของปญหาคอ กาซคารบอนไดออกไซด ทเกดจากเผาไหมของเชอเพลงฟอสซล ซงแตละประเทศจะไดรบผลกระทบจากสภาวะโลกรอนทแตกตางกน ขนอยกบสภาพภมประเทศของแตละประเทศ ส าหรบประเทศไทยนนจะไดรบผลกระทบอยางมากโดยเฉพาะการผลตขาวหากเกดภาวะโลกรอน ซงจากการศกษาของสถาบนวจยขาวนานาชาตพบวา ผลผลตขาวจะลดลงรอยละ 15 เมออากาศรอนขน 1 องศาเซลเซยส ซงถอวาเปนเรองใกลตวมากส าหรบประเทศไทย เพราะประเทศไทยเปนฐานการผลตขาวทส าคญแหงหนงของโลก นอกจากนภาวะโลกรอนยงท าใหเกดการเปลยนแปลงของระบบนเวศและวถชวตของชมชนอยางมากมาย เชน การเกดน าทวม การกดเซาะชายฝงทะเล ฯลฯ

ทงน บทบาทปาไมนนมบทบาททง 2 ดานตอปญหาสภาพความเปลยนแปลงภมอากาศ กลาวคอ ปาเปนทงสาเหตหากถกท าลายกจะปลอยกาซคารบอนไดออกไซด สชนบรรยากาศซงในป ค . ศ . 2007 คณะกรรมการ ระหว า ง ร ฐบาลว า ด วยกา ร เป ล ยนแปลงสภาพภม อ ากาศ (Intergovernmental Panel on Climate Change: IPCCC) รายงานวารอยละ 20 ของกาซเรอนกระจกมาจากการท าลายปา และอกบทบาทหนงทส าคญคอ ปาไมนนชวยดดซบกาซคารบอนไดออกไซตมาเกบไวในรปเนอไมซงกเปนแนวทางการในการแกไขปญหา (mitigation) ความเปลยนแปลงสภาพภมอากาศไดเชนกน

Forest Landscape Ecology)

- -

1.

2.

3.

4.

L1.

L2.

16

ภาพท 4 สดสวนปรมาณการปลดปลอยกาซเรอนกระจกสชนบรรยากาศ

การจดการทรพยากรในภมทศน

ปจจบนผนปาในประเทศไทยถกแบงแยกออกจากกน (Fragmented forest) ผนขนาดใหญซงเกอบทงหมดไดรบการประกาศเปนพนทอนรกษ ไมวาจะเปนอทยานแหงชาต เขตรกษาพนธสตวปาตางๆ สวนปาผนเลกๆ บางแหงกเชอมโยงกบปาใหญ บางแหงกไมเชอมตอ ซงในภมทศนดงกลาวกมพนทเกษตรกรรม มแหลงน า ล าหวย ทเชอมโยงตนน า ทางน า ปลายปลายน า ฯลฯ

ในสภาวะโลกรอนการจดการทรพยากรตางๆ ในภมทศนเปนเรองทส าคญ ซงสมศกด (2550) กลาววา การจดการทรพยากรปาไมทถกแบงแยกในภมทศนนน มหลกการส าคญคอ หลกการอนรกษและการเชอมโยงเขาดวยกน (protect and connect) ซงมนยยะทส าคญตอปรากฎการณโลกรอน อนสงผลตอการเปลยนแปลงทงน าทวม ดนถลม ความแหงแลงจากอณหภมทสงขน และยงสงผลกระทบไปสสงมชวตทงพชและสตวในแตละภมทศน ซงจะเจรญเตบโตและแพรพนธไดในอณหภมระดบหนงถงอกระดบหนง หรอจากทมปรมาณน าฝนระดบหนงถงระดบหนงเทานน กรอบหรอชวงของสงแวดลอมดงกลาวเรยกวา “ซองแหงชวต” (biotic envelope) ปจจยส าคญทก าหนดซองแหงชวต ดงกลาวคอ ภมอากาศ หากโลกรอนขนสงชวตไมวาพชหรอสตวจะเคลอนยายไปสทแหงใหมทซงจะอยรอด สามารถเจรญเตบโต และแพรพนธ ได ซงปจจบนเรมพบปรากฏการณดงกลาวแลว เชน งานวจยการตดตามพชและสตวทเขาใหญ ทศกษามาหลายสบปโดยศาสตรจารยวอเรน บรอคเคลแมน พบวามสตวและพชกระจายพนธในบรเวณทสงขนกวาเดม เชน ไกฟาพญาลอ ซงเกดจากการเพมอณหภม 1.5-2 องศาเซลเซยส ของพนทรอบๆ เขาใหญ ซงในขณะนเชอวาอณหภมโลกจะรอนขนสงมชวตกจะออกนอกซองแหงชวตอยางมาก

17

อนรกษและเชอมโยงผนปาในภมทศน: รองรบการปรบตวตอภาวะโลกรอน

การอนรกษและเชอมโยงพนทตางๆ ในภมทศน จะเปนการเปดโอกาสใหสงมชวตตางๆ ไดเคลอนยายและกระจายพนธไปได โดยอาศยทางเชอมตอระหวางผนปาตางๆ ทงผนเลก ผนใหญ หยอมปาธรรมชาต ปาหวไรปลายนา ปาชมชน เชอมตอปารมน าจากตนน าถงปลายน า ชวยใหเกดการเคลอนยายของพชและสตว ท าใหเกดการเชอมตอของถนทอยอาศย (habitat connectivity) ของพชและสตว ซงน าไปสการจดการเชอมโยงกลมประชากรหลายๆ กลม (meta-population) นนเอง ปจจบนพบวามหลายชมชน หลายพนทใชหลกการน เชน การจดท าวงมจฉา หรอเขตอนรกษพนธสตวน ากระจายตลอดสายน าเพอใหปลา สตวน าตางๆ มแหลงอาศย แพรพนธ และเชอมโยงกนได ทงสายน า กระจายออกไปตามแหลงน า ทงนาตางๆ กลายเปนแหลงอาหารโปรตนของคนทองถน

ดวยเหตนชมชนทองถนจงมบทบาทส าคญอยางยงในการจดการพนทตางๆ ในภมทศน ในภาวะโลกรอน โดยเฉพาะพนทภาคอสานทผนปานนถกแบงแยกกระจาย ควรมการอนรกษปาชมชน ปาหวไรปลายนา ปารมทาง ไวท าหนาทเหมอนการเปนกอนหนทใชกระโดดขามแมน าของสตวตางๆ ทงนปาชมชนทกระจายทวภาคอสานมศกยภาพในการเกบกกคารบอนไดมากมาย นอกจากนพนท ปาชมชนยงสามารถทจะเพมเตมความหลากหลายทางชวภาพเขาไปในพนทปาชมชน โดยการปลกพชตางๆ เสรมเขาไปในพนททงพชอาหารคน อาหารสตว เชนเดยวกบการรกษาไวซงพนทปาหวไรปลายนา ปาครอบครว ซงนอกจากจะชวยเกบกบคารบอนแลว ยงใหประโยชนทงเปนแหลงอาหาร และแหลงไมใชสอยของครวเรอนดวย

ภาพท 5 เขตเชอมตอในภมทศนทประกอบดวยปาชมชน วนเกษตร ปารมน า (สมศกด, 2553)

พนทอนรกษ

พนทอนรกษ

คอรดอโซน

(เขตเชอมตอ)

ล ำน ำ

วนเกษตร

ปำชมชน

หยอม

หยอม

18

การท าวนเกษตรและเกษตรอนทรย ในพนทเรอกสวนไรนา การปลกพชหลากหลายชนด ทงพชระยะสน ระยะยาว เพอใหเกดความมนคงทางอาหาร หลายพนทไดน าตนไมในทองถนไปปลก สรางเปนปาครอบครว การปลกไมหลายชนดทใหประโยชนหลายๆ อยาง เปนทงอาหาร ชวยรกษาความหลากหลายทางชวภาพทองถน และยงชวยเกบกกคารบอนในตนไม ไมหลายอยางเปนไมแหงการออมทชาวบานเรยกวา “ไมสวสดการทเกบไวใชยามแกเฒา” กลาวคอ ไมมมลคาเพมขนตามการเจรญเตบโตซงเปนไมทมอายมาก เชน ยางนา ตะเคยน ประด มะคาโมง ฯลฯ ไมบางชนดนนเปนแหลงพลงงานในอนาคตของชนบท เชน ยางนา เปนตน สวนการท าการเกษตรอนทรยลดการใชสารเคม ในการท าการเกษตรในภมทศน กชวยลดภาวะโลกรอนได เพราะไมตองใชยาฆาแมลง เคมภณฑตางๆ ซงตองมกระบวนการผลตทใชทรพยากร พลงงาน และการขนสงดวย

ดงนน ปาชมชนนนมบทบาทอยางมากตอมาตรการแกไขปญหา (mitigation) และอกทงยงมบทบาทตอการปรบตว (adaptation) ซงทงสองบทบาทดงกลาวนนสามารถปรากฏอยทงในระดบชมชน เชน ชมชนหนงชมชน และระดบภมทศน ภมนเวศได เชน ลมน า กลมผนปาใหญนอย เปนตน โดยสรปปาชมชนมบทบาทตอความเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ในดานมาตรการในการแกไข ปาชมชนนนมศกยภาพในการกกเกบคารบอนไดโดยเฉพาะปาชมชนทอยในระยะการฟนฟซงมศกยภาพในการเกบคารบอนไดเพมมากขน ในดานมาตราการในการปรบตว ปาชมชนทหลงเหลออยในภมทศนนนท าหนาทเปนหยอมปา(patch) และ หนขามกระโดด (stepping stone) ทสามารถทจะเชอมตอใหเปนสะพานระหวางผนปาผนใหญ ปาอนรกษกบปาทอยนอกพนท ปาชมชน ปาหวไรปลายนา ส าหรบการเคลอนยายของสงมชวตทจะไดรบผลกระทบจากสภาวะควมเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ นอกจากนยงชวยส าหรบการปรบตวของคนกลาวคอ เปนแหลงส ารองอาหารส าหรบชมชนในยามเกดวกฤตอาหารจากผลผลตทางการเกษตรไมไดผลจากสภาพดนฟาอากาศทเปลยนแปลงไป เปนแหลงพลงงานของชมชน การชวยปองกน และบรรเทาภยธรรมชาตตางๆจากสภาวะ ความแปรปรวนของภมอากาศทนบวนจะทวความรนแรงเพมมากขน

19

สถานการณปาไมและทรพยากรธรรมชาตในพนทอ าเภอมญจาคร

ลมน าช ตงอยในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย มพนทลมน ารวมทงสน 49,477 ตร.กม. หรอ 30,923,125 ไร ครอบคลมพนท 12 จงหวด ไดแก ชยภม ขอนแกน กาฬสนธ มหาสารคาม รอยเอด ยโสธร อบลราชธาน นครราชสมา เลย หนองบวล าภ อดรธาน และศรสะเกษ สภาพภมประเทศของลมน าชประกอบไปดวย เทอกเขาสง ทางทศตะวนออกและทศเหนอคอเทอกเขาภพาน สวนทศตะวนตกคอเทอกเขาดงพญาเยน พนทตอนกลางของลมน าชเปนทราบถงลกคลนลอน และมเนนเลกนอย ทางตอนใตของลมน า แมน าสายหลกคอ แมน าช มตนก าเนดมาจากเทอกเขาเพชรบรณในเขตอ าเภอเกษตรสมบรณ จงหวดชยภมไหลผานอ าเภอตาง ๆ ในจงหวดชยภม เขาสจงหวดขอนแกน ผานอ าเภอมญจาคร และอ าเภอชนบท ผานอ าเภอโกสมพสย จงหวดมหาสารคาม เขาสจงหวดรอยเอด ยโสธร ศรสะเกษ แลวไหลไปบรรจบกบแมน ามลในจงหวดอบลราชธาน มระยะทางทงสนประมาณ 760 กโลเมตร ลมน าช มล าน าสาขาสายส าคญ ไดแก

น าพรม มตนก าเนดมาจากเทอกเขาดงพญาเยนซงเปนสนปนน าของลมน าชและลมน าปาสก ไหลผานจงหวดชยภมมาบรรจบกบน าเชญแลวไหลมาลงเขอนอบลรตน

น าเชญ มตนก าเนดมาจากเทอกเขาดงพญาเยนซงเปนสนปนน าของลมน าชและลมน าปาสก ไหลผานจงหวดชยภมเขาสจงหวดขอนแกนแลวไหลมาลงเขอนอบลรตน

น าพอง มตนก าเนนมาจากภกระดง ไหลผานอ าเภอภกระดงและอ าเภอตางๆ ในจงหวดเลย เขาสจงหวดขอนแกน กอนบรรจบกบแมน าชทอ าเภอเมอง จงหวดขอนแกน

ล าปาว มตนก าเนดมาจากหนองหาร ในอ าเภอกมภวาป จงหวดอดรธาน ไหลผานจงหวดกาฬสนธ มาบรรจบกบแมน าชทอ าเภอรองค า จงหวดกาฬสนธ

น ายง มตนก าเนดมาจากเทอกเขาภพานซงเปนสนปนน าของลมน าชกบลมน าสงคราม ไหลผานจงหวดกาฬสนธจงหวดรอยเอด มาบรรจบกบแมน าชกอนถงอ าเภอเมอง จงหวดยโสธร

สถานการณปาไมในลมน าช พนทลมน าชในภาพรวม พบวามพนทปา 9,645,368.86 ไร หรอคดเปนรอยละ 31.2 ของพนท

ลมน าทงหมด พนทปาไมสวนใหญพบบรเวณพนทลมน าชตอนบน คดเปนรอยละ 14.27 ของพนทปาไมในลมน าชทงหมด จ าแนกเปนพนทปาธรรมชาต 8,490,798.78 ไร คดเปนรอยละ 27.4 พนทปาเสอมโทรม 1,143,135.16 ไร คดเปนรอยละ 3.7 และสวนปาผสมหรอปาปลก 11,434.92 ไร คดเปนรอยละ 0.04 ของพนททงหมด โดยเปนพนทเกษตรกรรม แหลงน า ทอยอาศย และพนทอนๆ ประมาณรอยละ 68.8 (กรมทรพยากรน า, 2549) พนทปาธรรมชาตในลมน าชจ าแนกออกเปน 3 ประเภท คอ เขตพนทปาอนรกษ (C) เขตพนทปาเศรษฐกจ (E) และเขตพนทเหมาะสมกบการเกษตร (A)

20

สถานการณปาไมในพนทลมน าชสวนท 3 พนทลมน าสาขาล าน าชสวนท 3 ครอบคลมพนท 8 อ าเภอ ของจงหวดขอนแกน คอ อ าเภอ

มญจาคร บานฝาง แวงใหญ พระยน บานแฮด โนนศลา ชนบท และบานไผ มพนท 2,027,500 ไร คดเปนรอยละ 6.56 ของพนทลมน าชมพนทปาไม 125,330.24 ไร คดเปนรอยละ 6.18 ของพนท แบงเปนปาธรรมชาต 98,310.53 ไร และปาเสอมโทรม 27,019.71 ไร สถานการณปาไมในล าน าช สวนท 3 เมอพจารณาจากพนทปาไมในพนทเขตปาอนรกษในลมน า พบวามการปลยนแปลงพนท ปาไมลดลงนอยมาก (รอยละ 1) ในชวงทกๆ 10 ป หรอแทบไมมนยส าคญในการเปลยนแปลงเลย แสดงใหเหนถงประสทธภาพการจดการพนทปาอนรกษ แตในขณะเดยวกนพบวา พนทปาธรรมชาต ทอยนอกเขตอนรกษมการเปลยนแปลงอยางชดเจน โดยเปลยนแปลงเปนพนทเกษตรหรอเปนพนทปาเสอมโทรมเพมขน

สถานการณปาไมและทรพยากรธรรมชาตในพนทอ าเภอมญจาคร

พนทปาไมในเขตอ าเภอมญจาครมลกษณะกระจายครอบคลมทวไปในพนท สวนใหญ พบบรเวณภเขาสงดานทศตะวนตกซงเปนเขตอทยานแหงชาตน าพองทงนพน ทปาสวนใหญ ถกแบงแยกกระจดกระจายเปนหยอมปาผนเลกผนนอยและมพนทเกษตรกรรมคนกลาง มพนทปาไมทงหมด 94,200 ไร คดเปนรอยละ 20.4 ของพนทอ าเภอ (โครงการฟนฟลมน าช, 2548) พนทสวนใหญอยในเขตพนทอทยานแหงชาตน าพอง-ภเมง ปาสงวนแหงชาตปาโคกหลวง ปาสงวนแหงชาตปาโคกหลวงแปลงสาม และปาสงวนแหงชาตปาภระง า และกระจดกระจายเปนหยอมปาใหญนอยทวไป ในพนทลกษณะสงคมปาไมในพนทอ าเภอมญจาคร สามารถแบงออกดงตอไปน

ปาดบแลง (Dry Evergreen Forest) พบอยในเขตอทยานแหงชาตน าพอง-ภเมง มพนทประมาณ 10,639 ไร หรอคดเปนรอยละ 11.29 ของพนทปาทงหมด ยงคงมความอดสมบรณและเปนตนน าล าธารทส าคญของพนท สภาพปาคอนขางรกทบมความชมชนและเขยวชอมตลอดป มเรอนยอดไมปกคลมตอเนองกน ชนดพนธไมทส าคญ ไดแก ไมวงศยาง เชน ตะเคยนหน ตะเคยนทอง ฯลฯ กระบก มะหาด มะมวงปา มะคาโมง ฯลฯ สวนไมพนลาง พบจ าพวก ปาลม หวาย ขง ขา หนามขแรด และเถาวลยตางๆ อกมากมาย

ปาเบญจพรรณ (Mixed Deciduous Forest) หรอปาผสมผลดใบ มพนททงหมด 40,551 ไร หรอรอยละ 43 ของพนทปาทงหมด พบในเขตพนทอทยานแหงชาตน าพอง-ภเมง มลกษณะเปนปาโปรง ประกอบดวย ไมขนาดใหญและขนาดกลางหลายชนด พนปาไมรกทบ และมไผชนดตางๆ ขนกระจดกระจายทวไป ในฤดแลงตนไมสวนมากผลดใบ และมกจะมไฟปาเกดขนทกป เมอเขาฤดฝน ตนไมจะผลใบและกลบเขยวชอมเหมอนเดม พนธไมส าคญ ไดแก ประดแดง มะคาโมง ตะแบก เสลา สาน มะเกลอ ฯลฯ พชพนลางจ าพวก หญา และไผชนดตางๆ

21

ภาพท 6 ความหลากหลายของระบบนเวศลมน าช บรเวณอ าเภอมญจาครและพนทใกลเคยง

ปาเตงรง (Deciduous Dipterocarp Forest) มพนททงหมด 41,811 ไร หรอรอยละ 44.4 เปนสงคมปาไมทพบมากทสดในพนท พบกระจดกระจายทวไป ปาชนดนมชอเรยกแตกตางกนไปตามทองถน เชน ปาแดง ปาแพะ ปาโคก ลกษณะทวไปเปนปาโปรง มตนไมขนาดใหญ ขนาดกลางและขนาดเลก ขนปะปนกนอยไมคอยแนนทบ ตามพนทปามกมหญาชนดตางๆ ขนอยโดยเฉพาะหญาเพกและไผปะปน พนทแหงแลง ดนรวนปนทราย หนกรวดหรอดนลกรง ตนไมจะผลดใบในชวงฤดแลง และมกเกดไฟปาทกป พนธไมทส าคญ ไดแก เตง รง ยางเหยง ยางพลวง ยางกราด พะยอม ตว ยอปา มะคาแต มะขามปอม มะมวงหวแมงวน กระโดน ฯลฯ

ภาพท 7 ปาเตงรง สงคมพชเดนทพบไดทวไปในพนทลมน าช อ าเภอมญจาคร

22

ขอมลงานวจยไทบานลมน าช อ าเภอมญจาคร พบวา ทรพยากรปาไมในพนทเปาหมาย 20 หมบาน 4 ต าบล อนเปนแหลงพงพงของคนทงในชมชนและพนทใกลเคยง ทงชนดพนธไม พชผกปา เหด สมนไพร และสตวปา ไมต ากวา380 ชนด โดยแบงเปนไมยนตน 82 ชนด ไมเลอย 24 ชนด พชลมลก/ไมพม/พชผกปา 50 ชนด เหด 47 ชนด สมนไพร 27 ชนด กลวยไม 4 ชนด นก 52 ชนด สตวเลอยคลาน 17 ชนด สตวครงบกครงน า 13 ชนด สตวเลยงลกดวยนม14 ชนด และแมลง 50 ชนด

(ตารางภาคผนวกท 1-8)

23

สภาพเศรษฐกจ สงคม ทรพยากรปาชมชน และการพงพง

ตามประวต เมองมญจาครตงขนครงแรกเมอป พ.ศ. 2424 ทบานจระเขหวนา (ปจจบนเปนต าบลจระเข อ าเภอหนองเรอ จงหวดขอนแกน) ตงอยบนทลาดต าของเขาภเมง (ปจจบนเปนสวนหนงของอทยานแหงชาตน าพอง) ซงค าวา "เมง"แปลวา เตยง ตอมาเปลยนค าวา เมง เปนภาษาบาลวา “มญจา” ซงบนภเขาเมงมกอนหนใหญรปรางลกษณะคลายเตยงนอนปรากฎทกวนน และเตมค าวา คร ตอทาย เมอแปลค าวามญจาคร ทงหมดไดความวา “เมองทมภเขารปเตยง” ตอมาไดยายตวเมองไปตงทบานสวนหมอน และบานดอนเหมอดแอ อยใกลบงกดเคาซงเปนทตงของอ าเภอมญจาครในปจจบน ตอมาในป พ.ศ. 2445 ไดยบเมองมญจาครและตงเปนอ าเภอมญจาคร ป พ.ศ. 2462 ไดเปลยนชออ าเภอมญจาคร เปนอ าเภอกดเคา เนองจากทตงของทวาการอ าเภออยในเขตต าบล กดเคา ซงเปนบงใหญทมปลาชกชม และในป พ.ศ.2484 ทางราชการไดเปลยนชออ าเภอกดเคา เปนอ าเภอมญจาครมาจนถงปจจบน มพนทการปกครองใน 8 ต าบล 118 หมบาน

สภาพเศรษฐกจและสงคม

อ าเภอมญจาครมพนททงหมด 713.62 ตร.กม. หรอ 446,012 ไร แบงเขตการปกครองออกเปน 8 ต าบล 118 หมบาน(ตลาคม 2553) มประชากรทงสน 71,661 คน ใน 19,208 ครวเรอน เปนเพศชาย 35,626 คน เพศหญง 36,035 คน (ทท าการปกครองอ าเภอมญจาคร, 2553) พนท สวนใหญเปนพนทเกษตรกรรม มแมน าชเปนล าน าสายหลกไหลผานต าบลตางๆ ทางดานทศใต และทศตะวนออกของพนท ยาวประมาณ 60 กโลเมตร บรเวณทศตะวนออกของพนทบรเวณปาสงวนแหงชาตปาโคกหลวงเปนทตงของสวนปามญจาคร (ยคาลปตส) ราษฎรสวนใหญประกอบอาชพ ดานการเกษตร ไดแก การท านา ไรออย ไรมนส าปะหลง ยคาลปตส เลยงสตว และรบจาง มรายไดเฉลย 39,179 บาท/คน/ป

จากการศกษาสถานการณในระดบพนทจากชมชน 20 ชมชน ใน 4 ต าบลคอ ต าบลค าแคน ต าบลโพนเพก ต าบลทาศาลา และต าบลหนองแปน ในทอง ทอ าเภอมญจาค ร สามารถ แบงสถานการณทรพยากรปาไม และสภาพเศรษฐกจสงคมออกเปน 3 ยคหลกโดยใชรปแบบการผลต วถชวต และนโยบายการพฒนาเปนเกณฑแบง ซงสามารถสรปไดดงน

ยคท 1 ยควถบานปา นาด า กอน พ.ศ. 2504 จากการศกษาพบวาชมชนทงหมดนนตง ถนฐานกอน พ.ศ. 2504 หรอมากกวา 48 ป

โดยพบวามอายชมชนระหวาง 66-143 ป มากทสดคอ 143 ป คอ บานทาศาลา ต.ทาศาลา อายนอยทสดคอ 66 ปคอ บานโนนคณ ต.ทาศาลา โดยสวนใหญมกจะมอายชมชนมากกวา 100 ป โดยอพยพมาจากอ าเภอใกลเคยงคอ อ.พระยน อ.เมอง จ.ขอนแกน โดยพบวาสภาพพนททตงถนฐาน (ปจจบนคอทองทอ าเภอมญจาคร) มสภาพปาไมทอดมสมบรณ ประกอบดวยปาดบแลง ปาเตงรง และยงพบ

24

สตวปาทส าคญ เชน เสอโครง เสอดาว ชางปา เกง กวาง หมปา ลง เปนตน แรกเรมชมชนตงถนฐานเปนกลมบานขนาดไมใหญโดยเรมแรกจาก 3-10 ครอบครวทอพยพไปตงถนฐานกอน ประกอบอาชพท านาด าในทลม ท าขาวไรในทดอนเพอบรโภค ปลกฝาย ปลกครามไวใชท าเสอผา ปอเพอท าเชอกใชสอย เลยงววเพอใชในการเทยมเกวยน และควายไวในการไถนา สงทสรางรายไดในชวงนนคอ ฝายและปอ แตยงไมมการใชเครองจกรกลท าโดยใชแรงงานคน และสตวเลยงจงท าไดตามก าลง มวฒนธรรมการลงแขกในการท าการเกษตร การคมนาคมใชการเดนเทาและเกวยนเทยมวว เกบหาของปาลาสตวปาเพอบรโภค เกบยาสมนไพรรกษาโรคจากปา ตอมากมผคนอพยพเขามาสมทบจงมการตงวด และมผน าชมชนเพอปกครองดแลชมชนตนเอง

ยคท 2 ยคปาแตก: ปอ มนส าปะหลง สมปทานปาไม และสวนปา (พ.ศ. 2504-2520) หลงจากทมการตงถนมผคนอพยพเขามายงพนทมากขนจงเรมมการสรางวด สรางโรงเรยน

และมการตงผน าชมชนอยางเปนทางการ คอ ผ ใหญบานเพอการปกครองชมชน และประสานงานกบภาครฐในชวงเรมตนใชแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 1 ป พ.ศ. 2504 รฐเรมมการสงเสรมชาวบานปลกพชเชงเดยวในชวงแรกประมาณ พ.ศ. 2504-2510 มการปลกปอเพอการคาขยายตวมากขน ท าใหเกดการบกเบกพนทปาในพนทลมน าชตอนบนในเขตอ าเภอมญจาครมากขน พรอมๆ กบเรมพฒนาสาธารณปโภคพนฐาน ทงเสนทางคมนาคม โรงเรยนประถม ระบบสาธารสขสขอนามยพนฐาน เชน หองสวม ฯลฯ ตอมาในชวงหลงป พ.ศ. 2510 เรมเปลยนจากการปลกมนส าปะหลงเปนการปลกออยแทน เนองจากขนตอนไมยงยาก ประกอบกบในพนทอ าเภอมญจาครประสบกบภาวะความแหงแลงอยางกวางขวาง หลายชมชนประสบความแหงแลงซ าซากตดตอกนหลายป เชน บานหวยฮวก ต.โพนเพก บานหนองขามพฒนา ต.ค าแคน บานหนองหวชาง บานหนองไห ต.หนองแปน ประสบภาวะแหงแลงตดตอกน 7 ป ตงแตป พ.ศ. 2515-2522 ไมมแหลงน าแชปอ จงเลกปลกปอ บางรายไมสามารถถท านาไดจงอพยพแรงงานไปรบจางในเมอง และเรมมการไปท างานตางประเทศมากขน ในชวงการปลกมนส าปะหลงขยายตวอยางมากในชวงประมาณ พ.ศ. 2515-16 เรมมการใชเครองจกรกล คอรถแทรกเตอรในการบกเบกพนทปามากขน ประกอบบางพนท เชน บานไสไก ต.ทาศาลา มการเกดสมปทานใหกบองคการอตสาหกรรมปาไมเพอสรางสวนปามญจาคร (ยคาลปตส) สงผลใหทรพยากรปาไมลดลงอยางรวดเรวและมความเสอมโทรมอยางกวางขวาง และเรมมความขดแยงของชาวบานผ เลยงสตวกบพนทสวนปาในการใชพนท และในชวงเวลาดงกลาวรฐนโยบายในการจดสรรทท ากนแกราษฎร เชน สค. 1 สทก. รวมทง คจก. เชน ทบานโพนเพกจดสรรทดนใหครอบครวละ 5 ไร บานแจงครอบครวละ 3 ไร ในพนทบานหวยฮวกมโครงการ คจก. ในป พ.ศ. 2516 ในพนทเพอยงยงการบกรกท าลายปา แตกลบพบวานโยบายดงกลาวเปนการเรงบกเบกพนทเพอใหไดมาซงการจบจองมากอยางกวางขวาง สงผลใหสภาพปาในลมน าชตอนบน (บรเวณอ าเภอ

25

มญจาครในปจบน) ถถแบงแยก ผนปาแตกเปนหยอม สตวปาทส าคญหลายชนดหายไปจากพนทโดยเฉพาะสตวขนาดใหญทตองพนทขนาดใหญและเชอมตอ เชน ชาง เสอโครง กวาง หมปา ฯลฯ

ยคท 3 การขยายตวของออย นาหวาน เลยงววพนธ และยคาลปตส ในชวงป พ.ศ. 2521 เปนตนเรมมการใชเครองจกรกลมาท างานแทนควายมากขน ทงรถไถ

การใชรถแทรกเตอรบกเบกปาทจบจองไว เรมมระบบสาธาณรปโภคสะดวกมากยงขนทงถนนลาดยาง มความขดแยงระหวางชาวบานไสไกกบกบนายทน จนน าไปสการเรยกรองขอพนทสาธารณะคน 210 ไร ในป พ.ศ. 2529 ตอมาในป พ.ศ. 2530 มสาธารณปโภคไฟฟา ประปา ถนนลาดยางสะดวกมากขนเกอบทกชมชน มการขยายตวของพนทปลกออยมากขน เนองจากมโรงงานน าตาลมาตงอยในพนทจงหวดขอนแกน จงเรมมการเปลยนการปลกมนส าปะหลงเปนออยมากขน ประกอบมระบบเกษตรแบบพนธะสญญากบโรงงานน าตาลทลงทนและรบซอผลผลตจากชาวบาน บางรายมการใหบรษทเชาพนทเพอปลกออย การขยายตวของออยซงมการใชรถแทรกเตอร การใชป ยเคม ยาฆาหญามากขน สงผลตอสภาพทรพยากรปาไม และลมน ามความเสอมโทรม ปาเหลออยเ ปนหยอม บางหมบานไมมปาเปนตนเอง บางหมบานมพนทปาหลงเหลออยบางสวนเนองจากเปนพนทปาชา ปาวด และพนทสาธารณะ

ภาพท 8 การขยายตวของพนทปลกพชเศรษฐกจ (ออย) สงผลกระทบตอพนทปาธรรมชาต

พ.ศ. 2533-2535 เรมมรถเรเขามาขายของกน ของใชตามไรนา ตามหมบานมากขนเนองจากชาวบานมเวลาในการปลกพชผก และเกบหาอาหารจากธรรมชาตนอยลง โดยเฉพาะในชวงฤดกาลเพาะปลกและเกบเกยว คาจางแรงงานในภาคเกษตรแพงขนเนองจากวยหนมสาวเขาท างานในเมองใหญ เชน กรงเทพฯ ขอนแกน นครราชสมา เปนตน การสบทอดวฒนธรรม ประเพณคนรนใหญ มนอยลง รปแบบการท านาใชเครองจกรกลมากขน มการใชแรงงานควายนอยมาก และเปลยนรปแบบจากการท านาด าเปนนาหวานเพราะมตนทนต ากวา แรงงานหายากและราคาแพง การเกยวกใชรถเกยวและนวดขาวไปพรอมในครงเดยวกน วฒนธรรมการเอาแรงลงแขกเกอบเลอนหายไปจากพนท ยกเวนในเครอญาตเดยวกนยงพบมการลงแรงชวยกนบาง

26

พ.ศ. 2540 มการเรมเลยงววพนธตางประเทศเพอสรางรายไดทงพนธอเมรกนบราหมน มการนยมท านาหวานมากขนเพราะคาจางแรงงานแพง และประสบภาวะความแหงแลงน าไมเพยงพอตอการท านาด า บางชมชนเปลยนรปแบบเปนนาหวานกวารอยละ 90 เชน บานหวนากลาง บางชมชนเลกใชแรงงานควาย เชน บานโนนคต ต.โพนเพก พ.ศ. 2545 มการสงเสรมการปลกยคาลปตสในพนทเกษตรกรโดยบรษทเอกชนในลกษณะเกษตรพนธะสญญามากขน ชวงป พ.ศ. 2545-2550 รฐเรมมการออก สปก.ใหในบางพนทของอ าเภอมญจาคร สภาพปาทเหลออยในทองทอ าเภอมญจาครจงเหลอเปนหยอมๆ กระจายในภมทศนลมน าชตอนบนในทองทอ าเภอมญจาคร (รายละเอยดดงตารางภาคผนวกท 10)

จากสถานการณในพนทดงกลาว พบประเดนปญหาหลก 3 ประการทส าคญ คอ 1.พนทปา ทหลงเหลออยกระจดกระจายและเสยงตอการถกคกคาม 2.การใชสารเคมในภาคเกษตรกรรมยงสงผลตอคณภาพลมน า ผลผลตตอไรและแหลงอาหารตามธรรมชาตลดลง และ 3.ภาวะหนสนและความยากจนของชาวบาน ถงแมวาจะมรายไดจากการปลกพชเชงเดยวมากขน แตตนทนการผลตกเพมขนจากการใชป ย ยาฆาแมลง ยาฆาหญา คาจางแรงงาน และนอกเหนอจากประเดนดงกลาวแลว การสงเสรมพลงงานทางเลอกของภาครฐ เชน การจดตงโรงไฟฟาพลงงานชวมวล มการตงโรงงาน รบซอเศษไมในพนทเพอเปนเชอเพลงผลตไฟฟา กเปนภยคกคามพนทปาไมในชวงระยะเวลา 1-2 ป ทผานมานดวย

ส าหรบสภาพสงคม การพงพง สถานการณ และการเปลยนแปลงของทรพยากรปาไมในพนทด าเนนงานปาชมชนทง 7 แหง มดงน

1. บานโนนคณ ต าบลทาศาลา ชมชนมอาย 66 ป ปจจบนม ราษฎร 705 คน 186 ครวเรอน (ตลาคม 2553) สวนใหญ

ประกอบอาชพท านา ปลกมนส าปะหลง ออย แตงโมขายเมลด และเลยงไกแบบ contract farming เลยงวว และปลกยคาลปตส

ปาชมชนภลอมขาว พนท 104 ไร ประกอบดวยภเขาเลกขนาดเลก 2 ลก คอ ภลอมขาว 70 ไร ภเลก 34 ไร เปนปาเตงรงทก าลงฟนตว มจ านวนชนเรอนยอด 2-3 ชน การปกคลมเรอนยอดเฉลยรอยละ 57 การปกคลมผวดนรอยละ 79 พบตนไม 29 ชนดๆ ทพบมากคอ รง แดง และประดงเลอด ความหนาแนนของตนไมเฉลย 453 ตน/ไร พบการทดแทนของลกไม 27 ชนดๆ ทพบมากคอ เสยว ตนนก และแดง มอตราการทดแทนของลกไม 3,980 ตนตอไร พรรณพชอนๆ พบ 54 ชนด ชนดทพบมากคอ หญาเพก กระเจยว เครอสมลม และเฟรน สตวปาพบอยางนอย 35 ชนด เปนสตวเลยงลกดวยนม 4 ชนด ไดแก พงพอน ตน ฯลฯ นก 3 ชนด ไดแก นกแซงแซวหางปลา นกกระจด ฯลฯ สตวเลอยคลาน 4 ชนด ไดแก แย งสง หอย 1 ชนด คอ หอยเดอ และแมลง 22 ชนด ไดแก แมงคาม แมลงทบ มดแดง เปนตน

27

ภาพท 9 ปาชมชนภลอมขาว บานโนนคณ ต าบลทาศาลา

ชมชนพงพงใชประโยชนโดยเกบหาของปาหลกๆ 19 ชนด เปนพช 6 ชนด คอ ผกหวาน อรอก ผกสาบ ดอกกระเจยว ตว และหนอไม เหดปาอยางนอย 6 ชนด คอเหดปลวก ตะไคร เหดระโงก เหดห าฟาน เหดเผาะ เหดกระดาง และสตวอยางนอย 7 ชนด คอ แย ไขมดแดง แมลงทบ แมลงอนน กบ และองอาง ของปาทสรางรายไดเสรมคอ เหดชนดตางๆ และไขมดแดง

2. บานไสไก ต าบลทาศาลา ชมชนมอาย 79 ป ปจจบนมราษฎร 660 คน 146 ครวเรอน (ตลาคม 2553) สวนใหญ

ประกอบอาชพท านา ไรมนส าปะหลง ไรออย และเลยงสตว ภาพท 10 ปาชมชนโคกหลวง บานไสไก ต าบลทาศาลา

ปาชมชนโคกหลวง เนอท 210 ไร ตดเขตสวนปามญจาคร เปนปาเตงรงก าลงฟนตว มจ านวนชนเรอนยอด 1-2 ชน มการปกคลมเรอนรอยละ 9-20 การปกคลมผวดนรอยละ 74-75 พบตนไม 14 ชนดๆ ทพบมากคอ แดง เตง และกอกกน มความหนาแนน 244 ตนตอไร พบการทดแทนของลกไม 10 ชนดๆ ททดแทนมากคอ เตง แดง และพฤกษ มอตราการทดแทนของลกไม 1,256 ตนตอ

28

ไร พรรณพชอนๆ พบอยางนอย 39 ชนด ทพบมากคอ เพก เครอไธสง สตวปาพบอยางนอย 24 ชนด เปนสตวเลยงลกดวยนม 2 ชนด คอหนและสนขจงจอก นก 9 ชนด ไดแก นกหวขวาน นกตบยง ฯลฯ สตวเลอยคลาน 2 ชนดคอ แยและกงกา สตวครงบกครงน า 1 ชนดคอ เขยดอโม แมลงพบ 13 ชนด ไดแก ตกแตน กดจ และหอย 1 ชนด คอ หอยผง

ชมชนพงพงใชประโยชนโดยเกบหาพชผกปาอยางนอย 15 ชนด คอ ผกหวาน ผกอรอก ดอกกะเจยว และหนอไมรวก หนอโจด เหดอยางนอย 8 ชนด คอ เหดปลวก เหดใคร เหดตนต า เหดระโงก เหดน าหมาก เหดถาน เหดเผาะ และเหดกระดาง ของปาทสรางรายไดแกชาวบานคอ เหดระโงก เหดใคร เหดปลวก

3. บานหวยฮวก ต าบลโพนเพก ชมชนมอาย 133 ป ปจจบนมราษฎร 505 คน 116 ครวเรอน (ตลาคม 2553) สวนใหญ

ประกอบอาชพท านา ท าไรออยแบบพนธะสญญากบโรงงานน าตาล มนส าปะหลง เลยงสตว บานหวยฮวกมปาชมชนทงหมด 4 แหง เนอทรวม 650 ไร ประกอบดวย ปาโคกปาชา 150 ไร

ปาโคกดอนกลาง 450 ไร ปาโคกสะแบง 10 ไร และปาโคกเตาถาน 5 ไร สภาพเปนปาเตงรงฟนตว ม 2 ชนเรอนยอด การปกคลมเรอนยอดรอยละ 23 การปกคลมผวดนรอยละ 76 พบตนไม 24 ชนดๆ ทพบมากคอ แดง รง และมะคาแต สวนใหญมขนาดความโตวดรอบระดบอกต ากวา 90 ซม. มความหนาแนนตนไม 175 ตนตอไร พบ มการทดแทนของลกไม 26 ชนดๆ ทพบมากคอ มะคาแต กอกกน และเสยว มอตราการทดแทน 2,440 ตนตอไร พรรณพชอนๆ พบอยางนอย 31 ชนด ทพบมากคอ ผกตบหมบ หญาเพก และอรอก สตวปาพบอยางนอย 30 ชนด เปนสตวเลยงลกดวยนม 3 ชนด ไดแก สนขจงจอก กระเลน ฯลฯ นก 3 ชนด ไดแก นกเขาใหญ นกกระจบ และนกโพระดกสวน สตวเลอยคลาน 5 ชนด ไดแก แยตะกวด จงเหลน สตวครงบกครงน า 4 ชนด ไดแก เขยดอโม เขยดขาค า ฯลฯ แมลงพบ 17 ชนด ไดแก แมงกดจ แมลงทบ แมงอนน ฯลฯ

ภาพท 11 ปาชมชนโคกปาชา บานหวยฮวก ต าบลโพนเพก

29

ชมชนพงพงใชประโยชนโดยการเกบหาของปาอยางนอย 15 ชนด เปนพชผก 4 ชนด คอ ผกหวาน อรอก ผกสาบ ดอกกระเจยว เหดระโงก เหดถาน เหดผง สตวปาและแมลงอยางนอย 11 ชนด ไดแก แย กงกา ไขมดแดง องอาง แมงแคง แมลงทบ และตกแตน

4. บานกดขอนแกน ต าบลค าแคน ชมชนมอาย 80 ป ปจจบนมราษฎร 669 คน 167 ครวเรอน (ตลาคม 2553) สวนใหญมอาชพ

ท านา ไรมนส าปะหลง ไรออย และปลกพชชนดอนๆ เชน ขาวโพด ถว ตนหอม ฯลฯ นอกจากนมการเลยงหม ไก และวว ส าหรบเพอน าไปใชเปนอาหารในครวเรอน หรอขายในหมบาน

ปาชมชน (ปาชา) พนท 125 ไร เปนปาเตงรงก าลงฟนตว มจ านวน 2-3 ชนเรอนยอด มการปกคลมเรอนยอดรอยละ 60 และการปกคลมผวดนรอยละ 61 พบชนดตนไม 31 ชนดๆ ทพบมากคอ ไมแดง มะคาแต และมะกอกเกลอน พบไมมชนความโตวดรอบระดบอกทกชนตงแต 30 ซ.ม. ถงมากกวา 120 ซ.ม. มความหนาแนน 187 ตนตอไร พบการทดแทนของลกไม 14 ชนด มอตราการทดแทน1,280 ตนตอไร ชนดททดแทนมากคอ มะมวงปา เปอย (ตะแบก) และแดง พรรณพชอนๆ พบอยางนอย 33 ชนด พบมากคอ หญาเพก อรอก และกระเจยว สตวปาพบอยางนอย 30 ชนด เปนสตวเลยงลกดวยนม 4 ชนด คอ กระแต อเหน พงพอน และหน นก 8 ชนด ไดแก ไกปา นกกระจบหญา นกกระปดใหญ นกกาเหวา ฯลฯ สตวเลอยคลาน 4 ชนด ไดแก งเหลอม ตะกวด แย ฯลฯ แมลง 12 ชนด

ภาพท 12 ปาชมชนบานกดขอนแกน ต าบลค าแคน ชมชนพงพงใชประโยชนโดยเกบหาของปาจากปาชมชนอยางนอย 15 ชนด ทงพชผกปาและ

สตว ชนดทส าคญไดแก เหดชนดตางๆ เชน เหดระโงก เหดผง เหดปลวก เหดน าหมาก ฯลฯ ผกหวานปา กระเจยว อรอก ตบหมบ ผกตว ไขมดแดง สตวปา ไดแก แมงคาม แมลงทบ จกจน ผเสอ องอาง เปนตน

30

5. บานโพนเพก ต าบลโพนเพก ชมชนมอาย 112 ป ปจจบนมราษฎร 1,063 คน 283 ครวเรอน (ตลาคม 2553) สวนใหญ

ประกอบอาชพท านา ปลกมนส าปะหลง ปลกออย บางครวเรอนปลกขาวโพดขายฝกสดหลงท านา ในฤดแลงออกไปรบจางตดออยนอกพนทประมาณ 4-5 เดอน

ปาชมชนโคกหลบกง มเนอท 480 ไร เปนปาเตงรงก าลงฟนตว มจ านวนชนเรอนยอด 2-3 ชน การปกคลมเรอนยอดรอยละ 46 การปกคลมผวดนรอยละ 45 พบชนดตนไม 31 ชนดๆ ทพบมากคอ รง มะคาแต และแดง มความหนาแนนตนไม 308 ตนตอไร พบการทดแทนของลกไม 18 ชนดๆ ทพบมากคอ มะคาแต หมกมอ และกอกกน โดยมอตราการทดแทนของลกไม 2,180 ตนตอไร พรรณพชอนๆ พบอยางนอย 26 ชนดทส าคญ เชน หญาเพก อรอก ผกลนแย และกนครก สตวปาพบอยางนอย 27 ชนด เปนสตวเลยงลกดวยนม 4 ชนด คอ อเหน พงพอน ฯลฯ นก 8 ชนด ไดแก ไกปา นกกระปดเลก นกกาเหวา ฯลฯ สตวเลอยคลาน 5 ชนด ไดแก แย กงกา งเหลอม ตะกวด ฯลฯ แมลง 10 ชนด ทส าคญคอ จกจน ตกแตน มดแดง ผเสอ ฯลฯ

ภาพท 13 ปาชมชนโคกหลบกง บานโพนเพก ต าบลโพนเพก

ชมชนพงพงใชประโยชนโดยการเกบหาของปาอยางนอย 15 ชนด ทงพชผกผกและสตวปาไดแก หนอเพก ผกหวาน ดอกกระเจยว ผกสาบ ผกตว และอรอก เหดชนดตางๆ ไดแก เหดตะไคร เหดตบเตา เหดถาน เหดผง เหดระโงก เหดปลวก เหดดน เหดน าหมาก เหดเกลอ และเหดมนป สตวปาและแมลง ไดแก ไขมดแดง แย กบ เขยด อเหน กงกา องอาง เปนตน

6. บานหนองขามพฒนา ต าบลค าแคน ชมชนมอาย 127 ป ปจจบนมมราษฎร 487 คน 129 ครวเรอน (ตลาคม 2553) สวนใหญ

ประกอบอาชพท านา ปลกออย มนส าปะหลง พชผกอนๆ และการเลยงสตว ปาชมชนโคกหนฮาวและปาหนองหญาขาว มเนอท 310 ไร เปนปาเตงรงทก าลงฟนตว

มจ านวนชนเรอนยอด 2-3 ชน มการปกคลมเรอนยอดรอยละ 25-46 การปกคลมผวดนรอยละ 66-76 พบตนไมอยางนอย 22 ชนด ทพบมากคอ แดง ยางพลวง และเตง มความหนาแนนของตนไม 275 ตน

31

ตอไร โดยไมพบไมขนาดโตกวา 120 ซ.ม. พบการทดแทนของลกไม 24 ชนด ทพบมากคอ แดง และรง มอตราการทดแทน 1,540 ตนตอไร พรรณพชอนๆ พบอยางนอย 39 ชนด พบมากคอ หญาเพก กระเจยว ตางไก เครอเขยง เครอไธสง สตวปาทพบอยางนอย 34 ชนด เปนสตวเลยงลกดวยนม 4 ชนด ไดแก อเหน พงพอน ฯลฯ นก 9 ชนด ไดแก ไกปา นกกระตด นกตะขาบทง นกกระจบหญา นกกระปด นกกะรางหวขวาน ฯลฯ สตวเลอยคลานพบ 5 ชนด ไดแก ตะกวด กงกา ง แย ฯลฯ แมลง 16 ชนด ชนดทส าคญไดแก แมลงแคง แมลงทบ ตกแตน เปนตน

ภาพท 14 ปาชมชนโคกหนฮาว-หนองหญาขาว บานหนองขามพฒนา ต าบลค าแคน

ชมชนพงพงใชประโยชนโดยการเกบหาของปาอยางนอย 21 ชนด ชนดทส าคญเชน ผกหวานปา ผกสาบ หนอโจด และหนอรวก เหด ไดแก เหดระโงก เหดตะไคร เหดตนต า เหดกอ เหดน าหมาก เหดถาน เหดเผาะ และเหดกระดาง สตวปาและแมลง ไดแก แมลงทบ ไขมดแดง จกจนแย กบ เขยด องอาง นก กระแต หนพก และหนนา ทสรางรายไดเสรมคอ เหดระโงก เหดตะไคร และไขมดแดง

7. บานค านอย ต าบลค าแคน ชมชนมอาย 83 ป ปจจบนมราษฎร 623 คน 142 ครวเรอน (ตลาคม 2553) สวนใหญ

ประกอบอาชพท านา ปลกออย มนส าปะหลง เพาะเหดขอน ปลกยคาลปตส และเลยงสตว ปาชมชนภวด มเนอทรวม 650 ไร แบงเปน ปาสมบรณ 200 ไร และปาก าลงฟนตว 450 ไร

และเปนพนทวดปาซงถอวาเปนปาวฒนธรรมอก 10 ไร มจ านวนชนเรอนยอด 1-3 ชน มการปกคลมเรอนยอดรอยละ 44-48 การปกคลมผวดนรอยละ 49-51 พบตนไม 23 ชนดๆ ทส าคญคอ แดง ประด และรง มความหนาแนนตนไม 205 ตนตอไร พบการทดแทนของลกไม 36 ชนดๆ ททดแทนมากคอ แดง รงและเสยว มอตราการทดแทน 2,317 ตนตอไร พรรณพชอนๆ พบอยางนอย 48 ชนด ทพบมากคอ หญาเพก กระเจยว ตบมบ และอรอก สตวปาพบอยางนอย 36 ชนด เปนสตวเลยงลกดวยนม 5 ชนด ไดแก ลน สนขจงจอก ฯลฯ แมลงอยางนอย 29 ชนด ไดแก แมลงทบ แมงกดจ ฯลฯ

32

ภาพท 15 ปาชมชนภวด บานค านอย ต าบลค าแคน

ชมชนพงพงใชประโยชนโดยการเกบหาของปาอยางนอย 77 ชนด โดยแบงออกเปนพชผก 8 ชนด ไดแก ผกหวานปา ผกตว ผกสาบ ดอกกระเจยว หนอไม ผกตบหมบ ผกเมก และกลอย เกบหาสตวและแมลงอยางนอย 23 ชนดทส าคญ เชน ไขมดแดง แย กงกา หน ผง ตอ เหดตางๆ 46 ชนด เชน เหดระโงก เหดไคร เหดปลวก ฯลฯ

33

กระบวนการฟนฟภมทศนปาไมอยางมสวนรวม

กจกรรมการจดการปาในพนท

กอนป พ.ศ. 2550 ชมชนรกษาปาโดยใชกลไกทางวฒนธรรม กลไกญาตพนอง เชน ผน า ขอความรวมมอไมใหบกรกหรอตดไม ฯลฯ แตพบวากลไกดงกลาวนนไมเพยงพอ และไมสามารถหยดยงการบกรกพนทปาซงเปนปาผนเลกผนนอยทหลงเหลอในพนท ซงมเนอทตงแต 104-650

ไร เฉลยเหลออยเพยง 290 ไรตอชมชน อกทงมแรงกดดนทางดานเศรษฐกจ อนน าไปส ความตองการพนทท าการเกษตรเพม การใชประโยชนจากปาโดยไมมกฏเกณฑรวมกน รวมทงการเขามาใชประโยชนจากปาจากชมชนอนๆ โดยพบวา สดสวนระหวางพนทปาตอผใชประโยชนมอตราทนอยมากเพยง 1.74 ไรตอครวเรอน ซงแตกตางจากปาชมชนในภมภาคอนๆ ทมเนอทของปาชมชนมาก เชน ภาคเหนอ ฯลฯ สงผลใหมแรงกดดนตอปาเพมขนตามไปดวย และประกอบกบ การขาดการพฒนาเชงสถาบน (institutional development) ทงองคกร ธรรมนญ และกฎระเบยบ ทชดเจนในการจดการปาภายใตสถานการณดงกลาว แมวาชวงดงกลาวจะมโครงการจากหนวยงานตางๆ เชน โครงการปลกปา ของกรมปาไมซงเปนลกษณะโครงการทท าเปนกจกรรมรายป ตามปงบประมาณ แตยงขาดกระบวนการทเปนรปธรรมทสรางกระบวนการเรยนร แกชมชน อยางตอเนอง และสวนใหญเปนโครงการทออกแบบโดยภาครฐ (top down) ยงมกระบวนการมสวนรวมไมเตมทและแขงขน (active participation) ซงเปนชองวางของการท างานในพนท

โครงการฟนฟลมน าช ไดด าเนนการสงเสรมและสนบสนนการจดการปาชมชนในหมบานเปาหมาย โดยใชกระบวนการมสวนรวมจากชาวบานในการออกแบบกจกรรมการจดการ ตงแต การวเคราะหสถานการณ ปญหา คดเลอกพนทน ารองในแตละประเดน และใชกลไกคณะกรรมการชาวบานขบเคลอนในระดบชมชน โดยมโครงการฯ เปนผอ านวยความสะดวก และในขณะเดยวกนกมบทบาทประสานกบภาคอนๆ ในลมน าชตอนบน ในการสนบสนนกจกรรมในพนท โดยมขนตอน การด าเนนงานดงน

34

กจกรรมการจดการปาชมชนดงกลาวสอดคลองกบหลกการฟนฟภมทศนปาไมอยางม

สวนรวม (Participatory Forest Landscape Restoration: PFLR) ซงตองตอบหลกการ 2 L ดงกลาว L ตวทหนงคอการฟนฟภมทศน (landscape restoration) พรอมกบการพฒนาคณภาพความเปนอยชาวบาน (livelihood development) หรอ L ตวทสองนนเอง ซงสามารถสรปกระบวนการหลกในการท างานไดดงน

ระยะแรก สรางมตรภาพและความไววางใจ พรอมกบการศกษาสภาพทวไปของลมน า อยางมสวนรวมทงศกยภาพทมทงตนทนทางธรรมชาต ตนทนทางสงคม ประเดนปญหาตางๆ โดยใชการประเมนสภาพชนบทอยางมสวนรวม (Participatory rural appraisal: PRA)

ระยะท สอง เปนกระบวนการเสรมสรางความเขาใจกบชมชนถงสถานการณทรพยากรธรรมชาต พรอมกบการพฒนาเชงสถาบนทง องคกรจดการปาคอ คณะกรรมการปาชมชน

ศกษาศกษา ดงานดงาน

สรางสรางความความรวมมอรวมมอกบภาคกบภาคตาง ๆตาง ๆ

คดเลอกหมบานเปาหมาย

จดเวทประชาคมหมบาน

จดตงองคกรชมชน / กฎระเบยบ ขอตกลง

ส ารวจพนท / ส ารวจแนวเขตปาชมชน

ส ารวจทรพยากรปาชมชน

จดท าแผนกจกรรม / แผนปาชมชน

ด าเนนกจกรรมตามแผน

ประเมนผลการด าเนนงาน / ปรบปรง / ยกระดบ / สรางเครอขาย

งานงานวจยไทบาน วจยไทบาน วางแปลงส ารวจวางแปลงส ารวจปาปา

ภาพท 16 ขนตอนการด าเนนงานปาชมชนในพนทเปาหมาย

35

สรางกฎระเบยบ ขอตกลง ธรรมนญตางๆ และสรางความชดเจนเรองแนวเขตกบชมชนทพรอมโดยใชกลไกประชาคม

ระยะทสาม เปนการศกษาขอมลปา สรางฐานขอมล การเสรมสรางศกยภาพองคกรชมชน และขยายความรวมมอกบ อบต. ภาคตางๆ ใหเขามามสวนรวมกบชมชนจดการปาผานกจกรรมตางๆ เชน การเพาะช ากลาไม การปลกปา ในชวงนบางชมชนมแผนการจดการปาทชดเจน

ระยะท ส การสรางแบบแผนการจดการปาทชดจน มการยกระดบการใชประโยชนปาชมชนเปนศนยเรยนรทางธรรมชาต และขยายเครอขายชมชนในภมทศน

พฒนาการด าเนนงานดานการจดการปาชมชนในพนท

ป พ.ศ. 2549 กจกรรมหลก พบวายงมการตดไม บกรกพนท เผาถานใน 4 ชมชนจาก 7 ชมชน และทก

พนทประสบปญหาไฟปา ยงไมมการจดการปาอยางเปนระบบแบบแผน มการจดการโดยใชรปแบบตามกลไกวฒนธรรม และการปกครองแบบเครอญาตบอกลาวทางวาจา พดคยขอรอง ขาดขอตกลง ในการใชประโยชนเกบหาของปาทชดเจนเปนลายลกษณอกษรและยอมรบกน ขาดองคกรบรหารจดการ มเพยงการตงกลมอนรกษของบานโพนเพก แตอยางไรในชวงนบางชมชนพระสงฆมบทบาทชวยในการรกษาปาเพราะชาวบานยงใหความเคารพ เชน บานกดขอนแกน และมโครงการเกยวกบการอนรกษปาไม 2 ชมชนคอ บานโพนเพก และบานโนนคน ภาพท 17 ไฟปาและการลกลอบตดไมเผาถานเปนภยคกคามตอการฟนตวของปาธรรมชาตในพนท

ภาคความรวมมอ ผน าชมชน ผน าทางธรรมชาต พระสงฆ อ าเภอ (โครงการอยดมสข) และเจาหนาทกรมปาไม (โครงการปลกปา) อบต.เขามาสวนรวม 2 แหง คอ อบต.โพนเพกสนบสนนการจดฝกอบรมไฟปา และอบต.ค าแคนท าการรงวดพนทสาธารณะประโยชนบานกดขอนแกน

36

ผลทเกดขน พนทปาสวนใหญยงถกคกคามจากการบกรก การลกลอบตดไมเพอใชสอยและเผาถาน การเกบหาของปายงไมมขอตกลงทยอมรบกนทงภายในและระหวางหมบาน การมสวนรวมของชาวบานในการอนรกษปายงมนอย การมความรวมมอกบภายนอกนอย ดงนนสภาพปาจงยงคง มความเสอมโทรมขาดการจดการอยางเปนระบบแบบแผน

ป พ.ศ. 2550 กจกรรมหลก เกดเวทประชาคมเพอวเคราะหสถานการณ เกดปญหาน าทวม และทรายไหล

มาทบถมทท ากนจากการตดไมยคาลปตสของสวนปามญจาคร WWF-ประเทศไทย มาชวยประสาน บางชมชนด าเนนการจดตงคณะกรรมการปาชมชน และสรางกฏระเบยบ ส ารวจและจดท าแนวเขตใหชดเจน บานโพนเพกด าเนนการยดคนพนทปาทถกบกรกกลบคน เสรมศกยภาพโดยการศกษาดงานการจดการทรพยากรธรรมชาต ฝกอบรมการจดการไฟปา กจกรรมการปลกปาเพอฟนฟปาธรรมชาต และปลกตามพนทสวนบคคล พนทสาธารณะ กลาไม 35 ชนด กวา 26,708 ตน ทงใน 7 ชมชนและอก 13 หมบานในโครงการทไมมพนทปา

ภาคความรวมมอ ชาวบาน ก านน ผน า พระสงฆ โรงเรยน เจาหนาทปาไม อ าเภอ อบต. มสวนรวมมากขน เชน อบต.ทาศาลา

ผลทเกดขน เกดความเขาใจของชาวบานมากขน เกดองคกรมารบผดชอบในการจดการปา เรมมแนวเขตชดเจน มขอตกลงในการรกษาปา โดยในระยะแรกจะเนนการปองกนแนวเขต การปองกนไฟปา ท าใหปาชมชนเกอบทงหมดไมมการบกรก และเรมมการฟนตวทงจากการฟนโดยธรรมชาต และปลกเสรม ตนไมรอดตาย 30 เปอรเซนต

ป พ.ศ. 2551 กจกรรมหลก หมบานกดขอนแกนและบานหนองขามพฒนา ด าเนนการเวนคนพนท

สาธารณะทถกบกรกตามนโยบายของรฐโดยการจดเวทประชาคม การส ารวจแนวเขต ปาชมชน 5 แหง ท าการส ารวจประเมนสภาพปาทงโครงสรางและความหลากหลายทางชวภาพ สภาพการทดแทน ของลกไม ความหลากหลายของพรรณพชอนและสตวปาทพบในพนทใน 3 ชมชน จดท าแผน การจดการปาใหเปนรปธรรมมากขน และการเนนความส าคญในการจดการไฟปา ทงการท าแนวกนไฟและเฝาระวงไฟปา จดกจกรรมบวชปาตงศาลป ตา และปลกปาเสรมทปาชมชนโคกปาชาบานหวยฮวก ในวนสงแวดลอมโลก พฒนากจกรรมเรอนเพาะช าชมชน 2 รปแบบ คอ เรอนเพาะช าชมชน จ านวน 8 หมบาน และแบบครวเรอน ผลตกลาไมทองถนส าหรบการฟนฟปลกเสรมในบรเวณทเสอมโทรม และแจกจายใหกบราษฎรปลกตามหวไรปลายนา พนทบาน สวนหลงบาน และพนทสาธารณะประโยชน โดยมการผลตกลาไมจ านวน 23 ชนด กวา 32,860 ตน บานโพนเพกปลกปาเศรษฐกจ บนพนทยดคนจ านวน 10 ไร

37

ภาคความรวมมอ ฝายปกครองอ าเภอมญจาคร ส านกงานทดนอ าเภอมญจาคร เจาหนาท WWF ประเทศไทย มลนธ โคคา-โคลา ประเทศไทย ศนยมชยบานไผ ขาราชการอ าเภอมญจาคร เจาหนาทกรมปาไม โครงการรกษปาสรางคน 84 ต าบล วถพอเพยง กลมมญจาเขยวขจฯ ผน า อบต.ทง 3 ต าบล วด และโรงเรยนในพนท

ผลทเกดขน เกดความตนตวอยางสงในหมบานทด าเนนการเวนคนพนทสาธารณะรวมทงประเดนขอขดแยงของชาวบานบางสวนทไมยนยอมคนพนท สภาพปาในทกพนทเรมฟนตว มกระบวนการทดแทนของลกไมตามธรรมชาตและการปลกเสรม มฐานขอมลความหลากหลาย ทางชนดพนธของพชและสตวปา อตราการทดแทนตามธรรมชาตซงน าไปใชในการจดการพนทฟนปา เชน การเลอกชนดทจะปลกเสรมปาธรรมชาต โดยพบวาตนไมทปลกรอดตายกวา 50 เปอรเซนต ทงน เกดจากการจดการไฟปาทมประสทธภาพ มปรมาณของปามากขน ทงเหด ผกปาตางๆ สตวปา หลายชนดมการขยายพนธมากขน เชน กระตายปา ไกปา ตะกวด ฯลฯ มภาคความรวมมอมากขนโดยเฉพาะ อบต. นอกจากนกรมปาไมด าเนนการขนทะเบยนปาชมชนโคกหลวง

ป พ.ศ. 2552 กจกรรมหลก บานกดขอนแกนท าความเขาใจกบชาวบานทบกรกพนทปาชมชน ตลอดจน

พสจนหลกฐานการถอครอง ปาภวดพฒนาแผนการจดการปาชมชน จดกจกรรมบวชปา และรเรม การจดตงศนยศกษาธรรมชาตทปาภวด ปลกปาเสรม บางชมชนมการปรบเปลยนโครงสรางกรรมการเชน บานโพนเพก เรมมการจดตงกองทนกลาไมทบานโนนคณเพอสนบสนนกจกรรมการเพาะกลาไมเพอขยายผลไปปลกในพนทหวไรปลายนา เฝาระวงไฟปาอยางตอเนองเกอบทกชมชน มกจกรรมเวทแลกเปลยนเรยนรภายในอ าเภอ บางชมชนมการเชอมโยงกจกรรมการจดการปากบการเกษตร เชน การผลตป ยชวภาพของบานหนองไห บานหนองแปน ฯลฯ

ภาคความรวมมอ เจาหนาท WWF ประเทศไทย ผน า อบต. โรงเรยน วด อ าเภอ เจาหนาทกรมปาไม เจาหนาทโครงการรกษปา สรางคน 84 ต าบล วถพอเพยง กศน.

ผลทเกดขน ปาฟนตวอยางตอเนอง มผลผลตจากปามากขนมการปลกตนไมเสรมในพนททงในปาชมชน พนทสวนตวกวา 50,688 ตน และมอตรารอดตายกวา 51 เปอรเซนต บานกดขอนแกน รบมอบพนทเวนคนจากชาวบานจ านวน 30 ไร เกดความขยายผลภาคความรวมมอมากขนโดยเฉพาะกบ อบต.มฐานขอมลในการจดการปาและตดตามปาอยางชดเจนครบทง 7 ชมชน พรอมทงมแผนการจดการปาทง 7 พนท และเกดกระบวนการสนบสนนการจดการปาจากหนวยงานภาครฐ (กรมปาไม)

ป พ.ศ. 2553 กจกรรมหลก ส ารวจประเมนสภาพปาเพมเตมในพนทปาชมชน 5 แหง จดท าศนยศกษา

ธรรมชาตภวด บานค านอย จดท าเสนทางศกษาธรรมชาต พฒนาคมอและปายสอความหมาย ปลกปาเพมเตมในบานกดขอนแกน 19 ไร ปลกปาเศรษฐกจบรเวณพนทเวนคนบานหนองขามาพฒนา 20 ไร

38

ส ารวจการทดแทนและเฝาระวงไฟปา บรณะแนวกนไฟ ปรบปรงเพมเตมปายแนวเขตปาชมชน บางชมชนมการขนทะเบยนปาชมชน คอ บานหนองขามพฒนา และบานหวยฮวก กรรมการปาชมชนเขารวมแลกเปลยนบทเรยนกบพนทอนๆ

ภาคความรวมมอ เจาหนาท WWF ประเทศไทย ผน า อบต. โรงเรยน วด อ าเภอ เจาหนาทกรมปาไม เจาหนาทโครงการรกษปา สรางคน 84 ต าบล วถพอเพยง

ผลทเกดขน ปาฟนตวอยางตอเนองมลกไมทดแทนจ านวนมาก ปาใหผลตจากปามากขนโดยเฉพาะเหด ผกหวาน อรอก ดอกกระเจยว สรางแหลงอาหารแกชมชน สตวปาหลายชนดมากขน เชน กระตาย ไกปา กระแต กระรอก ตะกวด แย ฯลฯ มการใชพนทปาเปนแหลงแลกเปลยนเรยนรธรรมชาตและการจดการปาในพนทปาชมชนภวด ปาชมชนบานกดขอนแกนมเนอทปาเพมขนจากการเวนคนทดนทถกบกรกจากชาวบาน

39

จดเปลยน ป พ.ศ. 2550 เกดกระบวนการฟนฟและจดการปาพรอมกบกระบวนการทางสงคม กอนป พ.ศ. 2550 พนทปาถกคกคามและไมมแบบแผนการจดการ ปจจยส าเรจ 1) มหนวยงานอ านวยความสะดวกกระบวนการ 2) การมสวนรวมของชมชน 3) มแผนและขอตกลงในการจดการปา 4) ชาวบานไดผลผลตจากปา

ภาพท 18 พฒนาการด าเนนงานการจดการปาชมชนในพนทระหวางป พ.ศ. 2549-2553

WWF-ประเทศไทย

ป 2549 พนทปายงถกบกรก ตดไม เผาถาน ไฟปา การจดการปายงไมเปนระบบแบบแผน ไมมองคกรชดเจน ขาดขอตกลง จดการภายใตกลไกวฒนธรรมและเครอญาต ม 1 ชมชนท มคณะกรรมการคอ บานหนองขามพฒนา ในขณะมโครงการปลกปาของกรมปาไมทบานโนนคน

PRA -เวทประชาคมสรางความเขาใจ

และวางแนวทางรวม

-ตงคณะกรรมการ

-ส ารวจแนวเขตปารวมกน

-พฒนากจกรรมเพาะช ากลาไม

สรางความเขาใจ พฒนาเชงสถาบน

-จดท าแนวเขตใหชดเจน

-สรางกฏระเบยบขอตกลง

-ปลกปาเสรมเพอฟนฟระบบนเวศปา

-ส ารวจประเมนสภาพปาอยางมสวนรวม

-เสรมศกยภาพองคกรชมชนและเครอขาย

(กลมมญจา) เชอมโยงความรวมมอกบอบต.

-สงเสรมปลกตนไมตามไรนา (วนเกษตร)

ระบบขอมลและขยายความรวมมอ

-จดท าแผนการจดการปา

-ปรบปรงขอตกลง กฏระเบยบ

-ตดตามการเจรญเตบโตและการทดแทนของปา

-สรางเครอขายการเรยนรกบภายนอก

-พฒนาศนยศกษาธรรมชาตเชอมโยงสการเรยนร

ของเดกและระบบการเรยนการสอนของโรงเรยน

-เสรมศกยภาพ องคกรชมชนและเครอขาย

สรางรปธรรมการจดการปาและขยายเครอขาย

40

ทงน การฟนฟภมทศนทพรอมไปกบการพฒนาคณภาพชวตความเปนอยทงสระยะดงกลาว มกระบวนการและการท ากจกรรมดงน

ตารางท 1 สรปกจกรรมการจดการปาชมชนในพนทโครงการฯ ระหวางป พ.ศ. 2550-2553

กจกรรม จ านวน (ครง) จ านวนผ เขารวม

(คน) ระยะแรก การสรางมตรภาพและความไววางใจ การศกษาสภาพทวไปของลมน าอยางมสวนรวม การแนะน าโครงการในระดบหมบาน 7 824 กจกรรมการเรยนรชมชน 7 210 การส ารวจพนทปาสาธารณะ 7 140 การศกษาความหลากหลายของพนธไม 7 136 การส ารวจขอมลชนดพนธพชทชมชนใชประโยชน 7 หมบาน ผ ร 21 คน ระยะทสอง การสรางกระบวนการเสรมสรางความเขาใจกบชมชนถงสถานการณทรพยากรธรรมชาต การจดตงองคกรจดการปาคอ คณะกรรมการ สรางกฎระเบยบ ขอตกลง ธรรมนญตางๆ และสรางความชดเจนเรองแนวเขตกบชมชนทพรอมโดยใชกลไกประชาคม การประชาคมหมบาน 7 368 ศกษาดงานการจดการปาชมชน 5 150 การประชมจดท าแผนการจดการปาชมชน 7 138 อบรมการจดการไฟปา 1 55 การส ารวจแนวเขตปาชมชน 7 119 ระยะทสาม การศกษาขอมลปา สรางฐานขอมล การเสรมสรางศกยภาพองคกรชมชน และขยายความรวมมอกบ อบต. ภาคตางๆ ใหเขามามสวนรวมกบชมชนจดการปาผานกจกรรมตางๆ การฝกอบรมการผลตกลาไม 2 50 การผกอบรมการจดการเรอนเพาะช า 1 12 การจดกจกรรมปลกปา 80 4,216 การจดกจกรรมบวชปา 2 1,500 การจดตงเรอนเพาะช าชมชนชมชน การจดตงเรอนเพาะช าระดบครวเรอน

8 หมบาน 20 หมบาน

- 134 ครวเรอน

ฝกอบรมการส ารวจและประเมนสภาพปาอยางงาย 1 35 การวางแปลงส ารวจและประเมนสภาพปาชมชนอยางงาย 11 165 การส ารวจชพลกษณแมไม 1 ป 6

41

ตารางท 1 (ตอ)

กจกรรม จ านวน (ครง) จ านวนผ เขารวม

(คน) การฝกอบรมการเกบขอมลนกวจยไทบาน 1 120 การประชมสมมนาปาชมชน 10 170 การจดกจกรรมวนสงแวดลอมโลก 2 2,500 ระยะทส การสรางแบบแผนการจดการปาทชดจน มการยกระดบการใชประโยชนปาชมชน เปนศนยเรยนรทางธรรมชาต และขยายเครอขายชมชนในภมทศน การจดตงศนยศกธรรมชาต 1 แหง กรรมการ 34 คน การจดอบรมการจดท าหลกสตรศนยศกษาธรรมชาตภวด 2 45 การอบรมวทยากรบรรยายประจ าสถาน 1 10 การตอนรบคณะศกดงานการจดการปาชมชน 2 90

แนวคดส าคญในการจดการปาชมชนในระดบพนท

กระบวนการจดการปาชมชนอยางมสวนรวม โดยชมชนในพน ท เปนปจจยหลก ท มความส าคญ และสงผลตอการฟนคนตามธรรมชาตของปา ซงสามารถสรปหลกการส าคญเบองตน ได 7 ประเดน ดงน

1. การมสวนรวมของชมชนในระดบการตดสนใจและสรางความรสกเปนเจาของโครงการ 2. ผสมผสานองคความรทางดานวชาการและองคความรทองถนในการฟนฟ เชน การใช

หลกการพรรณไมโครงสรางในการฟนฟปา (framework species) การเกบขอมลชพลกษณแมไม ผสมผสานกบเทคนค องคความรทองถน เชน การคดเลอกแมไม เกบลกไม และการเพาะกลาไม จากผ รทองถน

3. ชนดพรรณไมโครงสรางเปนประโยชนตอระบบนเวศ เนนการฟนฟความหลากหลาย ทางชวภาพในทองถน และเปนประโยชนตอชมชนในอนาคต

4. ปลกตนไมเสรมปาธรรมชาตในบรเวณทเสอมโทรม โดยเนนชนดหายไปหรอมการทดแทนนอย และปลกโดยไมไถพรวนหนาดน เพอใหลกไมขนาดเลกสามารถเจรญเตบโตตอไปได

5. การจดการไฟปาและสงเสรมการกระจายสบตอพนธตามธรรมชาต รวมถงสตวปา และลม 6. สรางขอตกลงในการจดการพนฟและประยกตใชกลไกทางวฒนธรรม ความเชอทองถน

มาเปนเงอนไขชวยกระบวนการฟนฟ 7. สรางกระบวนการตดตามตรวจสอบโดยชมชนมสวนรวม

42

ภาพท 19 กระบวนการฟนฟปาโดยการมสวนรวมของชมชน (มญจาครโมเดล)

ประชาคมหมบาน (ทบทวนสถานการณ ประเดนจดการ และแตงตงคณะกรรมการปา)

ส ารวจพนทปา จดท าแนวเขตปาชมชนอยางมสวนรวม

ส ารวจสภาพความสมบรณ/เสอมโทรมของปา แบงเขตการจดการ รวมทงพนทฟนฟ

คดเลอกชนดพรรณไม พจารณาจากขอมลการส ารวจและประเมนสภาพปา สภาพการทดแทน และองคความรจากทองถนเพอคดเลอก พรรณไมโครงสราง (Framework species)

ฝกอบรมโดย RECOFTC ประยกตใชบทเรยนจาก FORRU

จดท าเรอนเพาะช า ทงเรอนเพาะช าชมชน และแบบครวเรอน

ส ารวจแมไม ศกษาชพลกษณ และเกบเมลดไม 26 ชนด จากแมไม 225 ตน

เพาะช ากลาไมและบ ารงรกษาโดยแบงโควตาแตละชมชน

ปลกปาในพนทตองการฟนฟและปลกเสรม และแจกจายปลกตาม หวไรปลายนา พนทสาธารณะตางๆ

กฎระเบยบ ขอตกลง การบวชปา ตงศาลเพยงตา (เงอนไขทางวฒนธรรม)

การจดการไฟปา การเลยงสตว และเฝาระวงในพนทฟนฟ

การส ารวจอตราการรอดตาย และตดตามการทดแทนโดยการส ารวจวางแปลงสมตวอยาง จดเวทสรปผล

วางแผนการปลกเสรมทดแทนและจดการในฤดกาลปลกในปตอไป

43

บทบาทการมสวนรวมในการฟนฟและจดการปา

บทบาทในการมสวนรวมในการจดการปาชมชนสามารถแบงออกเปน 2 กลมหลก คอ

กลมภายในชมชน เปนผ มสวนไดเสยหลก มบทบาทและความส าคญตอความส าเรจในการจดการปามาก เนองจากเปนผ ทอยใกลชดและมความสมพนธ ทงการพงพาใชประโยชนจากปา และจะไดรบผลกระทบในล าดบตนหากปาถกท าลาย มทงหมด 7 กลม คอ คณะกรรมการปาชมชน พระสงฆ ชาวบาน โรงเรยน (คร นกเรยน) กลมเยาวชน อพปร. และอบต. โดยคณะกรรมการปาชมชนจะมบทบาทเปนแกนหลกในการประสานและบรหารจดการในการจดการปาชมชนตามแผนการจดการปาชมชน การบงคบใชขอตกลงกฎระเบยบ ซงถอวามบทบาทเปนผจดการปา ในขณะทกลมอนๆ นนมสวนรวมในคด การวางแผนการจดการปา และรวมกจกรรมตางๆ เชน อบต.มบทบาทในการสนบสนนงบประมาณ และการพฒนาขอบญญตในระดบต าบล เปนตน

กลมทสอง เปนองคกรภายนอกชมชน ทงองคกรภาครฐ ภาคเอกชน องคกรภาคประชาสงคม สถาบนการศกษา อยางนอย 14 องคกร โดยโครงการฯ มบทบาทในการเปนผ อ านวยความสะดวก และประสานงานระหวางชมชนและภาคตางๆ ภายนอก ในการขบเคลอนงานปาชมชนทงในระดบเครอขายภายในอ าเภอมญจาคร ซงถอวาเปนเครอขายในแนวนอน (horizontal network) และเชอมโยงเครอขาย ในแนวดง (vertical network) กลาวคอการเชอมโยงประสานกบระดบจงหวด ระดบลมน า และระดบนโยบาย ในสวนองคกรอนๆ นนมบทบาทเปนผสนบสนน ในกระบวนการ กจกรรมตางๆ ในการจดการ ปาชมชน เชน การสนบสนนงบประมาณ เทคนค ความร เปนตน

ตารางท 2 บทบาทของผ มสวนไดสวนเสยในการจดการปาชมชนในพนท

ผมสวนไดสวนเสย/ภาค บทบาทการสนบสนน

ภายในชมชน (ผมสวนไดสวนเสยหลก)

1.คณะกรรมการปาชมชน -องคกรหลกในการดแลรกษาปา ประชาสมพนธ ท าความเขาใจ ก าหนดกฎระเบยบการใชประโยชน / จดท าแผนปา ประสานงาน จดกจกรรมตาง ๆ

2. วดปา / วดบาน (พระสงฆ) -ศนยรวมของชมชน ชวยดแลรกษาปา อนเคราะหสถานทจดท าเรอนเพาะช า

3. ชาวบาน / และกลมภายในองคกรชมชน -ใหความรวมมอและเขารวมกจกรรมตาง ๆ

4. โรงเรยน (คร นกเรยน) -พฒนาหลกสตรการเรยนร เขารวมกจกรรมตาง ๆ เชน ปลกปา เปนตน

5. กลมเยาวชนในชมชน -เขารวมกจกรรม

6. อปพร. -ลาดตระเวนปองกนไฟ จดท าแนวกนไฟ

44

ตารางท 2 (ตอ) ผมสวนไดสวนเสย/ภาค บทบาทการสนบสนน

7. องคการบรหารสวนต าบล -ออกขอบญญตต าบล สนบสนนทางดานกฎหมาย -รงวด/จดท าแนวเขตพนทสาธารณะ สนบสนนงบประมาณ -เสรมสรางศกยภาพชมชนในการอนรกษและฟนฟทรพยากร

องคกรภายนอกชมชน/ภาคตางๆ (ผมสวนไดสวนเสยรอง)

1.โครงการฟนฟลมน าช WWF ประเทศไทย -สงเสรมและสนบสนนกระบวนการจดการปาชมชน จดท าแผนชมชน -ใหความรเรองทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม -สนบสนนงบประมาณ การอบรม/ศกษาดงาน

2. ศนยฝกอบรมวนศาสตรชมชนแหง

ภมภาคเอเชยแปซฟก (RECOFTC)

-สนบสนนแลกเปลยนความรวมมอ องคความรการจดการทรพยากรธรรมชาตโดยชมชน

3.กลมมญจาเขยวขจลมน าชพฒนาชวต -ประสานงานกจกรรมตาง ๆ ขบเคลอนกจกรรมการอนรกษและฟนฟเชอมโยง แลกเปลยนเรยนร ระหวางหมบานเปาหมาย

4.หนวยวจยการฟนฟปา (FORRU) ม.เชยงใหม -แลกเปลยนขอมล องคความรการฟนฟปาโดยใชวธพรรณไมโครงสราง (Framework Species)

5. คณะท างานลมน าหวยสามหมอ -เชอมโยง แลกเปลยนขอมล องคความรการจดการทรพยากรในลมน า

6. กลมอนรกษแกงละวา เชอมโยง แลกเปลยนขอมล องคความรการจดการทรพยากรในลมน า

7. สถานพฒนาและสงเสรมการอนรกษ

สตวปาหวยกม

-สนบสนนขอมล กลไก องคความร เพอยกระดบปาชมชนเปนแหลงเรยนรและศกษาดานธรรมชาต

8.บรษท ปตท. จ ากด (มหาชน) (โครงการรกษปา สรางคน 84 ต าบล วถพอเพยง)

-สนบสนนอปกรณดบไฟปา และการอบรมราษฎรอาสาสมครพทกษปา (รสทป.)สนบสนนกจกรรมศนยศกษาธรรมชาตภวด

9. กศน. อ าเภอมญจาคร -จดกจกรรมบวชปา ปลกปา

10.ศนยมชย (บานไผ) -เขารวมกจกรรม

11.ฝายปกครองอ าเภอมญจาคร -ทปรกษา ใหค าแนะน า และประสานงานความรวมมอ

12.ส านกจดการทรพยากรปาไมท7 กรมปาไม และหนวยภายใตสงกดกรมปาไม

-สนบสนนกลาไม เมลดพนธ ขนทะเบยนปาชมชน อบรมเพาะช ากลาไม

13.ทรพยากรและสงแวดลอมจงหวดขอนแกน -เชอมประสานขอมล และผลกดนดานนโยบายใหเกดเปนรปธรรมในพนท

14. คณะกรรมการลมน าช -พฒนานโยบายการจดการลมน า

45

ความส าเรจ ความเปลยนแปลง และผลกระทบตอมตตางๆ

ความส าเรจของการด าเนนการโครงการ

จากการท างานภายใตโครงการทผานมาสามารถสรประมวลผลส าเรจของกจกรรมตางๆ ดงน ประการท 1 รกษาพนทปาธรรมชาตเปนปาชมชนจ านวน 7 พนทจากการถกบกรกคกคามจากการ

ขยายตวของพชเศรษฐกจเชงเดยว ซงไดพฒนาแผนการจดการปาชมชนทง 7 พนท มเนอทปาธรรมชาตรวม 1, 964 ไร ซงเปนปาทเหลอในภมทศนลมน าชตอนบนในเขตอ าเภอมญจาคร ทเปนแหลงความหลากหลายทางชวภาพ อนเปนแหลงพงพง แหลงอาหาร แหลงเรยนรของชาวบาน โรงเรยน รวมทงท าหนาทเปนพนทพกพงและเคลอนยายสผนปาอนๆ ของสตวปาตางๆ ในพนทตอไป

ประการท 2 ฟนฟปาธรรมชาตใหอดมสมบรณและแหลงอาหารของชมชนได โดยการปลกเสรมกลาไมในพนทปาธรรมชาต และปาหวไรปลายนา ปาครอบครว พนทสาธารณะกวา 163,681 ตน โดยมอตราการรอดตายเพมจากปท 1 จากรอยละ 30 เปนรอยละ 50 ในปท 2 และ รอยละ 60 ในปท 3 ของการฟนฟ นอกจากนยงประสบความส าเรจการจดการไฟปา โดยพบวา ไฟปาลดลงถง 70 เปอรเซนต ใน 7 พนทปาชมชน ซงชวยท าใหปาฟนตว และลดการปลอยกาซเรอนกระจกสชนบรรยากาศไดจ านวนมาก

ประการท 3 ไดพนทปาเพมเพอการฟนฟปา นอกจากจะสามารถรกษาผนปาธรรมชาตไวแลวยงพบวา มพนทปาเพมขนจาการเวนคนของชมชนในบานหนองขามพฒนาไดพนทปาทจะมาปลกปาเพมอก 42 ไร บานกดขอนแกน 30 ไร ซงท าใหพนทปาชมชนเพมเปน 2,029 ไร

ประการท 4 ปาเปนแหลงอาหารและรายได พบวาปรมาณของปาหลากหลายชนดเพมมากขนทงเหดปา ผกปา สตวปาและแมลง บางชนดสามารถสรางรายไดเสรมแกชมชนไดเปนอยางด เชน เหดระโงก เหดตะไคร เหดผง เหดปลวก ผกหวานปา ผกสาบ อรอก แย กะปอม แมลงทบ เปนตน

ประการท 5 เสรมสรางศกยภาพองคกรชมชน โครงการมบทบาทชวยเสรมศกภาพบคลากรชมชนใหมความรความสามารถ เสรมสรางองคกรชมชนใหมความเขมแขงท างานเปนระบบในการจดการดแลปาชมชน ผานกจกรรมตางๆ เชน การฝกอบรมการส ารวจและประเมนสภาพปาอยางงาย 7 ครง (7 ชมชน) การฝกอบรมการจดการไฟปา 5 ครง (5 ชมชน) การศกษาดงานจดการปาชมชน 5 ครง การฝกอบรมการผลตกลาไมทองถน 1 ครง การฝกอบรมการจดการเรอนเพาะช า 1 ครงนอกจากนยงเกดองคกรภาคประชาสงคมทท างานหนนเสรมการจดการทรพยากรธรรมชาตในพนทคอ กลมมญจาเขยวขจ ลมน าชพฒนาชวต โดยมสมาชกมาจากหมบานเปาหมายของโครงการ

ประการท 6 เกดความรวมมอในการจดการทรพยากรในทองถนระหวางองคกรชมชนทง 7 ชมชน และองคกรบรหารสวนต าบลทง 3 ต าบล และมกลไกความรวมมอกบภาครฐและเอกชน ทงอ าเภอมญจา

46

คร เจาหนาทจากกรมปาไมในทองถน โครงการรกษปา สรางคน 84 ต าบล วถพอเพยงรวมทงชวยลดความขดแยงระหวางชาวบานกบสวนปามญจาครไดระดบหนง

ประการท 7 ฐานขอมลปาชมชน ซงมขอมลทจะสามารถน าไปใชในการวางแผนจดการในระดบอ าเภอไดตอไปในอนาคต ทงพนทปาชมชน ความหลากหลายทางชวภาพ ทรพยากรทมศกยภาพ ในพนททจะพ ฒนาตอยอดดานเศรษฐกจชมชน ตลอดจนแผนทแมไม 27 ชนดใน 6 ต าบล 223 ตน ซงเปนแผนทพนธกรรมชนดไมทตองท าการอนรกษแมไมตอไป

ความเปลยนแปลงในมตตางๆ ในมมมองทองถน

นอกจากนจากการการประเมนผลความส าเรจโดยชมชนมสวนรวมโดยใชโมเดลวาววเคราะหความเปลยนแปลงในมต 4 มต (สมมของวาว) ทงดานเศรษฐกจ ความเปนอย ดานสงคม ความสมพน ธของชาวบานในหมบาน วฒนธรรมประเพณ มตทสามดานสภาพทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม และมตสดทายคอ ขอตกลงรวม กฎระเบยบ โครงการพฒนานโยบายตางๆ ทเกยวของทงในระดบชมชน หรอระดบนโยบาย เนองจากมตทงสนนจะมความสมพนธซงกนและกนทงเ ชงบวกและเชงลบ ขนอยกบสถานการณ การวเคราะหเชอมโยงจงเปนเรองส าคญโดยพบความเปลยนแปลงทง 4 มต โดยพบการสะทอนความส าเรจของโครงการจากชมชนดงตารางท 3

ตารางท 3 ความส าเรจจากการจดการปาชมชน 3 ปครง โดยเรยงล าดบจากความถ ประเดนส าเรจ ชมชนทสะทอน

1.ปาสมบรณมากขน ทงพรรณพช พนธสตวปา ทงปรมาณและชนดพนธ

บานไสไก บานหวยฮวก บานกดขอนแกน บานโนนคณ และบานโพนเพก

2.ชาวบาน / ชมชนใหความรวมมอ บานไสไก บานหวยฮวก บานโนนคณ บานค านอย บานโพนเพก และบานหนองขามพฒนา

3. ผลผลตจากปาทใหชมชนไดเกบหาพงพาใชประโยชนมากขน

บานไสไก บานหวยฮวก บานกดขอนแกน และบานโพนเพก

4. ความรวมมอกบ อบต. และหนวยงานตางๆ ภายนอก บานไสไก บานหวยฮวก บานกดขอนแกน และบานหนองขามพฒนา

5. คณะกรรมการเขมแขง บานไสไก บานกดขอนแกน และบานโนนคน 6. ผน าเขมแขง บานค านอย บานกดขอนแกน 7. ไฟปาหมดไป บานกดขอนแกน 8.เกดแหลงเรยนรธรรมชาต บานค านอย

โดยสามารถประมวลความเปลยนแปลงทง 4 มตภาพรวมของชมชนทง 7 ระหวางป พ.ศ. 2549 และป พ.ศ. 2553 ไดดงตารางท 4

47

ต 4 7 4 โ มต กอนโครงการ (ป พ.ศ. 2549) หลงโครงการ (ปจจบน พ.ศ. 2553)

เศรษฐกจ และความเปนอย

ท านาทงนาด าและนาหวานเพอการบรโภคเปนหลก โดยพบวาเรมมนาหวานมากเนองจากปรมาณน าฝนนอย คาแรงสงขน รายไดหลกมาจากการท าไรมนส าปะหลงและออยปละ 2 ครง แตมการลงทนสง รบจางในพนทและโรงงาน พบมการเลยงววลดลงเปนอยางมากเ นองจากราคาตกต า เ รมมการท าฟารมไกแบบ พนธะสญญากบบรษทมากขน แตชมชนยงประสบภาวะหน ยงพงพงเกบหาของปา เผาถาน ตดไมมาใช บางครวเรอนมการปลกผกหลงจากท านา เลยงปลา เปด ไกเพอการบรโภคในครวเรอน

ยงคงท านา ท าไร เรมมการท าเกษตรผสมผสานบาง การคมนาคมสะดวกมากขน มรายจายมากขนจากตนทนทางการเกษตร ราคาป ย ยาแพงขน การศกษาของบตรหลาน บางครอบครวยงซออาหารบรโภค คาครองชพสงขน ผลผลตทางการเกษตรไมแนนอนโดยเฉพาะการท านาเพราะฝนไมตกตามฤดกาล ปรมาณน าในหวย คลองไมพอใช รายไดไมพอรายจาย มภาวะหนสนเพมขน แตสามารถหาอยหากนในพนทปาไดงายขน มผลผลตจากปามากขน ทงไขมดแดง ผกหวาน ผกสาบ อรอก ดอกกระเจยว เหดตางๆ บางคนมรายไดเสรมจากปาวนละ 400 บาท โดยภาพรวมยงมภาวะหนสนเพมขน

ทรพยากร ธรรมชาต

ปาในหลายพนทยงมการบกรกเพอท าพนทเกษตร เนองจากแนวเขตไมชดเจน ยงพบการตดไมเผาถาน ไฟปา การเลย งสตว การเกบหาของปาใชประโยชนจากปายงไมมกฏระเบยบขอตกลง ท าใหยงคงมการเกบหาของปาแบบท าลาย และเกนก าลงของปา ขาดองคกรหรอคณะกรรมการดแลทชดเจน การจดการปาใชระบบการขอ รองพดจาและวฒนธรรม เชน บทบาทพระสง ฆ แตไมเพยงพอ เพราะพนทปามนอยแตมคนใชปาทงอ าเภอมมาก ท าใหสภาพปาทเหลออยในอ าเภอมญจครสวนใหญเสอมโทรม

ปาชมชนทง 7 แหง มการจดการเปนระบบ มแนวเขตทชดเจน มแผนการจดการ กฏระเบยบในการใชประโยชนรวมกน คณะกรรมการดแลปาสามารถรกษาปาทง 7 ไวมเนอทรวมกวา 1,836 ไร และนอกจากนยงมพนทปาเพมจากกระบวนการขอเวนคนของชมชนกวา 72 ไรทบานหนองขามพฒนาและบานกดขอนแกน มกจกรรมการฟนฟทงการสงเสรมการสบตอพนธตามธรรมชาต และการปลกเสรมตนไมกวา 163,681 ตน ตลอด 3 ปทผานมามอตรการรอดตาย 30-60 เปอรเซนต ไฟปาลดลงกวา 70 เปอรเซนต โดยมปา 5 แหง ไมมไฟปาเกดขน ซงชวยลดการเกดภาวะหมอกควน และ

48

มต กอนโครงการ (ป พ.ศ. 2549) หลงโครงการ (ปจจบน พ.ศ. 2553) สภาพดนในพนทเกษตรเรมเสอมโทรมมากขนจากการใชสารเคมมากขน การไถพรวนทท าใหเกดการกดเซาะหนาดน สภาพล าหวยล าคลองยงพอสามารถหาอยหากนจบสตวน าเพอการบรโภคได นอกจากนในป พ.ศ. 2550 ยงพบวาทบานไสไกประสบปญหาน าทวมหลากน าตะกอนทรายจากการตดไมยคาลปตสของสวนปามญจาครไหลมาทบทนาเสยหาย แตอยางไรกตามไดมการประสานในการแกไขปญหาโดย WWF-ประเทศไทย ในระยะตอมา

ลดการปลดปลอยกาซคารบอนไดออกไซดสชนบรรยากาศซงเปนมาตรการหนงในการแกไขปองกน (mitigation) ปญหาภาวะโลกรอน เมอสภาพสมบรณมากขนท าใหผลผลตจากปาของปา ตางๆ ทงเหดปา ผกปา สมนไพรมมากขน หางายขนกลายเปนพนทส ารองอาหารทชวยรองรบความมนคงดานอาหาร (food security) และชวยการปรบตว (adapation) ในภาวะภมอากาศเปลยนแปลงผลผลลตทางการเกษตรไมแนแอน และ บางชมชนมรายเสรมจากการเกบหาของปาขายวนละกวา 400-500 บาท แตอยางไรกตามพบวาชมชนประสบปญหาฝนทงชวงตกไมตามฤดกาลสงผลตอทรพยากรสตวน า ก งหอย ป ปลา กบ เขยด องอางลดลง

สงคม ว ฒนธรรม

ทกชมชนยงคงมจารต ประเพณตามแบบชมชนอสานคอ ฮต 12 ครอง 14 มการท าบญหยอดน า ทอดผาปา ทอดกฐน มระบบการปกครองแบบพนอง ยงพอพบการชวยเหลอเกอกลในการท างาน เชน การลงแขก การเอาแรงบาง แตบางชมชนสะทอนวาเรมมนอยลงอยแบบตวใครตวมนมากขน ไมใหความสนใจและความส าคญกบงานสวนรวม พบวามการใชการผกเสยวเพอลดการทะเลาะของเยาวชนในชมชน พบปญหายาเสพตดในชมชน

จารตประเพณยงเหมอนเดม แตระดบความเขมขนลดลง คนทยงคงรกษาศลธรรม จารต ประเพณอยางดคอ กลมผสงอาย ผ เฒา ผแก สวนคนรนหนมสาว เยาวชนไมคอยสบทอดเทาทควรเนองจากมเทคโนโลยตางๆ เขามามากมาย การชวยเหลอเกอกล การเอาแรงลดลงเมอเทยบกบ ป พ.ศ. 2549 เ พ ร า ะ ม ภ า ว ะ เ ศ รษ ฐ ก จ บ บ ค น ม า ก ข น ท า ใ ห ไ ม ค อ ย ม เ ว ล า อยางไรกตามพบวาชาวบานมการตนตว และใหความส าคญกบงานสวนรวมมากขนอบต.มบทบาทในการสนบสนนมากขน

49

มต กอนโครงการ (ป พ.ศ. 2549) หลงโครงการ (ปจจบน พ.ศ. 2553) นโยบาย โครงการพฒนาตางๆ

จดตงกลมแปรรปผลตภณฑเกษตร อสม. โครงการ SMLท าถนน อบต.สงเสรมปลกหมอนเลยงไหม เลยงโค เลยงปลา มบรษทมาสงเสรมปลกมะเขอเทศ แตงโม (ขายเมลด ) เลยงไกฟารม ทางอ าเภอมโครงการอยดมสข มนโยบายลดเผาตอซงขาวเพอลดภาวะหมอกควน นโยบายพกช าระหนของ ธกส. กองทนป ย กองทนขาวพนธ ด และบางชมชนมโครงการปลกปาของ กรมปาไม

การสงเสรมการจดการปาชมชนและวนเกษตรจาก WWF-ประเทศไทย อบต.ทกอบต. สนบสนนการดแลปา ปองกนไฟปา ปลกปาเสรม มความรวมมอมากขนจากภายนอกทง ปตท. สนบสนนกลมอาชพเกษตร พลงงานชมชน มโครงการชมชนพอเพยง (ปรบจากโครงการ SML เดม) โครงการถนนปลอดฝ น โครงการประกนราคาพชผลของ ธกส. และยงมการด าเนนการมาตอเนอง เชน กองทนเงนลาน กองทนป ย กองทนขาวพนธด กรมปาไมรบขนทะเบยนปาชมชน

50

ดงนนพบวา ความเปลยนแปลงทเปนความเปลยนในทางทดขน ซงกคอความกาวหนา ความส าเรจของโครงการนนเอง ซงสามารถสรปประเดนความเปลยนแปลงกอน - หลงโครงการ ไดดงน

สงทเปลยนแปลงในทางทดขน (+) อยางนอย 4 ประการ ประการแรก คอ พนทปาไมทง 7 แหงหยดถกการบกรกท าลายและมการฟนฟความสมบรณมากขน ประการทสอง คอ องคกรชมชน มความเขมแขงมากขนจากการผานกระบวนการเรยนรแบบปฏบตจรงอยางมสวนรวม ประการทสามคอ การสนบสนนของ อบต.ในการจดการทรพยากรในทองถนมมากขน และประการสดทายคอ ชาวบานมความรก มความเปนเจาของและใหความรวมมอและมจตส านกในการอนรกษทรพยากรธรรมชาตในทองถนมากขน

ความเปลยนแปลงไปในทศทางทแยลง (-) อยางนอย 5 ประการ ประการแรกคอ ระบบการผลตมตนทนทสงขนทงราคาป ย แรงงาน สารเคมตางๆ ประการทสอง คอทรพยากรน าขาดแคลน ไมเพยงพอตอการท านาอนเนองมาจากฝนไมตกตองตามฤดกาล สภาพดนฟาอากาศแปรปรวนคาดการณไมได ประการทสามคอ ภาวะหนสนครวเรอนและของชมชนเพมขนแมวารายไดจะมากขนแตดวยรายไดคาครองชพสงขนดวย ประการทส วฒนธรรมการเอาแรง ชวยเหลอเกอกลกนลดลง ดวยมขอจ ากดเรองเวลาทถกบบคนจากภาวะกดดนทางเศรษฐกจ และประการสดทายคอ ปญหาเรองเยาวชน คนรนใหมกบการสบทอดวฒนธรรม จารตประเพณ นอยลง จากการออกไปศกษาและมเทคโนโลย การสอสาร รบวฒนธรรมขางนอกมากขน

เพอเปนการวดระดบความส าเรจของการด าเนนการโครงการฟนฟลมน าช โดยเฉพาะการจดการทรพยากรปาไม จงตองพฒนาตวชวดทจะใชในการวดระดบความส าเรจรวมกบชมชน ทงน ตวชวดนไดมาจากการสะทอนประเดนความส าเรจทง 8 ประเดนจากการทบทวนกจกรรม แตอยางไร กตามมตวชวดบางตวทมความคาบเกยวและทบซอนกนจงรวมเปนตวเดยวกนคอ ไฟปาหมดไปหรอในพนทบางแหงลดลง น าไปรวมกบตวชวดปาสมบรณขนเพราะการท ปาสมบรณมากขน มการฟนตว ทดแทนทดสวนหนงเกดจากการจดการไฟทดนนเอง และประเดนหนงคอ ผน าเขมแขงไดน าไปรวมกบประเดนเรอง องคกรชมชนเขมแขง ทงนมการเพมตวชวดมาอก 2 ตวคอ ความสามคคภายในชมชน และการสบทอดองคความรภมปญญาทองถน ดงนนจงไดตวชวดทจะใชประเมนระดบความส าเรจโดยใชแผนผงใยแมงมมรวมทงสน 8 ตวชวดดงน

1.ปามความสมบรณและหลากหลายมากขน 2. ผลผลตจากปาทชาวบานสามารถเกบหาไดมากขน (ทงบรโภค และรายไดเสรม) 3. องคกรชมชนมความเขมแขง 4. ชาวบานใหความรวมมอและมจตส านกในการดแลจดการปา

51

5. ความรวมมอและการสนบสนนจาก อบต. และองคกรภายนอก 6. ความสามคคในชมชน 7. ปามบทบาทเปนแหลงเรยนรทางธรรมชาต 8. การสบทอดภมปญญาองคความรทองถน

จากการใหแตละชมชนไดท าการประเมนความส าเรจของโครงการโดยใชตวชวดชดเดยวกน จากการประเมนของตวแทนชมชนพบวา มระดบคะแนนทด และหากพจารณามตจะพบวา คะแนน ในมตทางดานสงคม ซงชมชนจะใหความส าคญในการจดการในเบองตน (social management) ซงตองอาศยกระบวนการภายนอกทชวยอ านวยการ ( facilitation process) จะน าไปสการจดการทรพยากรชวภาพปาไม ทงการปกปองพนทปา ฟนฟปา สรางกฎกตกาเกบหา ซงเปนการจดการ ดานชวภาพ (biological management) ซงท าใหเกดผลผลตโดยเฉพาะของปาซงถอวาเปนผลผลต ทไดระยะสนซงเปนผลประโยชน (benefit) สรางแรงจงใจใหชาวบานเหนประโยชนเปนรปธรรม ใหความส าคญและเขามามสวนรวมในการจดการปามากขน โดยเฉพาะกลมผ ใชประโยชนและพงพงปาโดยตรง (รายละเอยดดงตารางท 5)

52

ตารางท 5 สรปเปรยบเทยบผลการประเมนความส าเรจการด าเนนโครงการตามตวชวด

ถ ถ โ

ตวชวด ระดบความพอใจตอความส าเรจของแตละชมชน

ค านอย หนองขาม กดขอนแกน โพนเพก หวยฮวก ไสไก โนนคณ เฉลยรายตวชวด 1.ปาสมบรณ 10 10 7 8 5 5 10 7.85

2.ผลผลตจากปาเพมขน 10 10 8 5 6 2 7 6.85 3.องคกรชมชนเขมแขง 8 10 8 10 10 7 10 9 4.ความรวมมอชาวบาน 7 10 7 5 7 7 7 7.14 5.การสนบสนนจาก อบต.และหนวยงานอนๆ

10 10 10 5 10 8 10 9

6.ความสามคคในชมชน 7 10 9 5 7 10 7 7.85

7.แหลงเรยนรธรรมชาต 10 3 0 10 3 2 7 5 8.สบทอดภมปญญา 7 5 8 5 4 5 7 5.85

เฉลยรายชมชน 8.63 8.5 7.12 6.625 6.5 5.75 8.125

53

ตารางท 6 ประเดนความส าเรจของโครงการฯ จากมมมองของชมชน ล าดบท ประเดนส าเรจ ชมชนทระบ

1 ปามความสมบรณมความหลากหลายมากขนทงพชและสตว

ทง 7 ชมชน

2 ชาวบานใหความรวมมอในการจดการปา 6 ชมชน ยกเวนบานโพนเพก 3 ความรวมมอกบ อบต. และหนวยงานภายนอก

เชน อ าเภอ (ภายใตการประสานงานของ WWF-ประเทศไทย)

บานไสไก หวยฮวก กดขอนแกน โนนคณ หนองขามพฒนา

4 ปรมาณผลผลตมากขน เปนแหลงอาหารและรายได

บานไสไก หวยฮวก กดขอนแกน โพนเพก

5 องคกรชมชน / คณะกรรมการเขมแขง หวยฮวก กดขอนแกน โนนคณ ผลกระทบตามกรอบการพฒนาอยางย งยน

จากการศกษาขอมลการตดตามของโครงการฯ และการจดประชมตวแทนชมชนในพนทเปาหมายทง 7 ชมชน และหนวยงาน องคกรทเกยวของ เพอประมวลความส าเรจของทกชมชนภายใตกรอบการพฒนาอยางยงยนคอ ดานเศรษฐกจ สงคม ทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม พบวาชมชนมความพอในในมตดานทรพยากรธรรมชาตมากทสด รองลงมาพบวาพอใจในความส าเรจในมตสงคม และมตทชมชนสะทอนความพอใจในความส าเรจสดทายคอดานเศรษฐกจและความเปนอย และมรายละเอยดประเดนความส าเรจของโครงการในมตตาง ๆ ดงน

1) ดานทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม พบวา ภายหลงทมการด าเนนกจกรรมการจดการปาชมชน มการจดตงคณะกรรมการ ก าหนดกฎระเบยบขอตกลง การจดท าแนวเขตปาทชดเจน การลาดตระเวนและปองกนไฟปา และกจกรรมการปลกปา ในพนทปาชมชน 7 แหง มพนทรวมกน 2,029 ไ ร สงผลใหสภาพปามความอดมสมบรณเพมข นทง พชและสตว สภาพปามโครงสรางทง การปกคลมเรอนยอด จ านวนชนเรอนยอดมากขน มการทดแทนของลกไม ไมหนมมากขน สภาพดน ในปามความอดมสมบรณมากขน กลาไมทปลกเสรมในพนทธรรมชาตมอตราการรอดตายเพมจากปท 1 จากรอยละ 30 เปนรอยละ 50 ในปท 2 และ รอยละ 60 ในปท 3 ของการฟนฟ ปญหาไฟปาลดลงกวา 70 เปอรเซนต ตลอดจนไมมไฟปาเกดขนเลยในปาชมชนบางแหง (รายละเอยดดงตารางท 7-10)

54

ตารางท 7 เปรยบเทยบสภาพโครงสรางปาชมชนทง 7 พนทระหวางป พ.ศ. 2551 และ 2553

ปาชมชน ป พ.ศ. 2551 ป พ.ศ. 2553

No. layer % CC %SC No. layer % CC %SC 1.ปาชมชนบานค านอย 3 44 51 3 48 49 2.ปาชมชนบานหนองขาม 3 25 76 3 46 66 3.ปาชมชนบานกดขอนแกน* - - - 3 60 61 4.ปาชมชนบานหวยฮวก 2 23 76 N/A N/A N/A

5.ปาชมชนบานโพนเพก* - - - 3 46 45 6.ปาชมชนบานไสไก 2 9 75 2 20 74 7.ปาชมชนบานโนนคณ 3 57 79 3 66 75 No of layer คอ จ านวนชนเรอนยอด % CC คอ รอยละการปกคลมเรอนยอด % SC คอ รอยละการปกคลมผวดน * ปาชมชนบานกดขอนแกนและบานโพนเพก เรมด าเนนการส ารวจในป 2553 N/A ยงไมด าเนนการส ารวจ

ภ พ 20-21 โ . . 2551 . . 2553

55

ตารางท 8 เปรยบเทยบความหลากหลายชนดพนธ และอตราการทดแทนในพนทปาชมชน ป พ.ศ. 2551 และ พ.ศ. 2553

. . 2551 . . 2553

ๆ

*

ๆ

*

1. 23 189 2,050 41 35 23 205 2,317 48 36 2. 22 187 1,033 28 27 22 275 1,540 39 30 3. - - - - - 31 187 1,280 33 30

4. ฮ 24 175 2,440 31 30 N A N A N A N A N A 5. โ - - - - - 31 308 2,180 26 29

6. 12 98 1,256 39 21 14 244 1,184 33 24 7. โ 25 299 2,320 42 31 29 453 3,980 54 35

ตารางท 9 เปรยบเทยบความหนาแนนของตนไมในพนทปาชมชน ป 2551และ 2553

ปาชมชน ความหนาแนนตามชนความโต ป พ.ศ. 2551 (ตนตอไร) ความหนาแนนตามชนความโต ป พ.ศ. 2553 (ตนตอไร)

<30 31-60 61-90 91-120 > 120 <30 31-60 61-90 91-120 > 120 1. บานค านอย 100 65 17 3 3 108 76 16 3 3 2. บานหนองขาม 75 80 15 3 0 150 107 14 3 0 3. บานกดขอนแกน - - - - - 328 88 32 3 13 4. บานหวยฮวก 105 57 12 2 0 N/A N/A N/A N/A N/A 5. บานโพนเพก - - - - - 152 144 13 0 0 6. บานไสไก 83 9 0 0 0 218 6 0 0 0 7. บานโนนคณ 184 78 27 3 0 282 138 30 3 0

* ธ ถ

56

ภ พ 22 7 . .2550-2553

ตารางท 10 ขอมลกจกรรมปลกปาฟนฟ ระหวางป พ.ศ. 2550 - 2553

รายละเอยด ป 2550 ป 2551 ป 2552 ป 2553

- จ านวนตนไมทปลก (ตน) ( รวม 148,533 ตน )

26,708 32,860 50,688 38,277

- พนทปลกทงหมด (ไร) ( รวม 1,158 ไร )

220 269 422 247

- ชนดกลาไม (ชนด) 35 23 30 31

-ปลกในพนทสาธารณะ/ปาชมชน (แหง) - คดเปนจ านวนกลาไม (ตน) - คดเปนพนท (ไร)

22 6,784

57

45 19,577

163

27 21,908

182

7 29,547

197 - ปลกในพนทหวไรปลายนา (ตน) - คดเปนจ านวนครวเรอน (ครอบครว)

19,924 216

13,283 110

28,780 -

8,730 -

- ปลกหญาแฝก,ไผปา รมน าช (กอ) - 18,000 - -

- อตราการรอดตาย 30.0 % 50.4 % 60.0 % -

ขอมลการเกดไฟปาระหวางป 2550-2553

0

1

2

3

4

5

6

ภลอมขาว โคกหลวง โคกปาชา โคกหนฮาว ภวด กดขอนแกน โคกหลบกง

พนท

จ านวน (ครง)

ป 2550

ป 2551

ป 2552

ป 2553

57

2) ดานมตสงคม ทงการมสวนรวม ความตระหนก และจตส านกของชาวบานในการดแลจดการปามมากขน องคกรชมชนหรอคณะกรรมการมความเขมแขง รวมทงมการสนบสนนจากอบต. และหนวยงานภายนอก

3) ดานเศรษฐกจ/ความเปนอย โดยพบวาชมชนมแหลงอาหารทอดมสมบรณเพมเตมมากขนสามารถเกบหาไดงายขนเปนแหลงอาหารของชาวบานในชมชนโดยเฉพาะชาวบานทยากจน ทมความจ าเปนในการพงพงเกบหาของปา ผลผลตบรโภคภายในครวเรอนซงแสดงใหเหนถงความมนคงทางดานอาหารของชมชน ชวยลดรายจาย ชาวบานในบางชมชนมรายไดจากการเกบหาของปามากขน ดงเชนบานโพนเพกทมรายไดเสรมกวาปละ 680,000 บาท ดงตารางท 11

ตารางท 11 ผลผลตจากปาชมชนโคกหลบกง บานโพนเพก หม 1, 14 ทชมชนพงพง*

ล าดบ ชนด ปรมาณทเกบหาได (กก.)

2551 รายได (บาท)

2552 รายได (บาท)

2553 (ม.ค.-ส.ค.)

รายได (บาท)

1 เหดทกชนด 2,000 400,000 3,000 600,000 2,000** 400,000 2 ไขมดแดง 400 80,000 500 100,000 600 120,000 3 แย 140 9,800 140 9,800 200 14,000 4 อง 400 48,000 500 60,000 400 48,000 5 แมลงทบ 1,000

ตว 1,000 1,600 ตว 1,600 2,000 ตว 2,000

6 กงกา 200 ตว 1,000 400 ตว 2,000 400 ตว 2,000 7 หนอโจด - - 40 6,000 20 3,000 8 ผกตว 100 8,000 120 9,600 120 9,600 9 ผกหวานปา 140 25,200 200 36,000 200 36,000 10 ผกสาบ 100 15,000 120 18,000 120 18,000 11 อรอก 100 20,000 120 24,000 150 30,000

รวม 608,000 867,000 682,600

หมายเหต * ขอมลจากการสมภาษณชาวบานและแมคารบซอของปา

** ฤดฝนมาชากวาปกตท าใหปรมาณเหดทเกบหาไดลดนอยลง

58

ภาพท 23 ผลผลตจากปาทชมชนเกบหาไดโดยมชนดและปรมาณทเพมขน

เหดรวม

เหดรวม

ไขมดแดง น าผง

เหดน าหมาก ผกหวานปา

เหดรวม

หนอโจด

59

องคความรในการฟนฟปาและรปแบบการจดการปาของชมชน

บทเรยนการฟนฟภมทศนปาไมและคณภาพชวตชมชนอยางมสวนรวมลมน าชตอนบน อ าเภอมญจาคร จงหวดขอนแกน ภายใตกจกรรมการจดการปาชมชน โดยใชเทคนควธการดานวชาการ ตลอดจนองคความรดานวทยาศาสตร ผนวกกบความเชอ องคความรภมปญญาทองถนมาใชส าหรบจดการปาไดอยางลงตว โดยสามารถสรปองคความรในการฟนฟปปาและรปแบบการจดการปา ของชมชนอยางมสวนรวมไดดงน

1. องคความรเกยวกบการฟนฟปา

หลกการคดเลอกพรรณไมส าหรบการฟนฟปาในมมมองของชาวบาน 1) การส ารวจและประเมนสถานภาพปากอนการฟนฟทงความอดมสมบรณ โครงสรางทวไปทง

การปกคลมเรอนยอด จ านวนชนเรอนยอด ความหลากหลายของชนดตนไม ความหลากหลายและการ

กระจายของแมไม การทดแทนของลกไม แตละชนด เพอประกอบการตดสนใจเลอกชนด

ภาพท 24 การวางแปลงส ารวจทรพยากรเพอประเมนลกษณะโครงสรางปาชมชน

2) ชนดทปลกตองเปนชนดไมทพบในทองถน หรอเคยมในอดต

3) ชนดไมทชมชนสามารถใชประโยชนในในอนาคตหรอเปนไมเศรษฐกจ เชน เกบกนผล กนใบ

ดอก ยอด หรอสวนตาง ๆ เปนอาหารได

4) ชนดทโตเรว และทนตอสภาพแวดลอมในพนท ทงไฟปา การแทะเลมของสตวหรอสตวเลยง

ไมกน แตกหนอไดดหากถกเหยยบย าจากสตวเลยง

5) ผลเปนอาหารของสตวปา และนกตางๆ

6) ชนดทเหมาะสมกบสภาพดน และพนทในพนทฟนฟ เชน มะคาแตชอบดนรนปนเหนยว ยาง

นาชอบทลมรมหวยหรอรมน า เปนตน

60

ชนดไมทมศกยภาพเหมาะสมในการเปนไมโครงสรางในการฟนฟปาเตงรงในพนทอ าเภอมญจาคร

จากการเกบขอมลและศกษาชพลกษณแมไมในพนทจ านวน 223 ตน 27 ชนด น ามาทดลองเพาะในเรอนเพาะช า และปลกเสรมในพนทเปาหมาย โดยใชเกณฑการคดเลอกชนดไมตามเทคนควธพรรณไมโครงสราง รวมถงเปนชนดพนธทใหผลผลตในแงเศรษฐกจ สามารถคดเลอกชนดพรรณไมทมศกยภาพในการฟนฟจ านวน 37 ชนด ดงตารางท 12

ตารางท 12 พรรณไมทมศกยภาพเปนไมโครงสรางในการฟนฟปาในพนทอ าเภอมญจาคร

คณสมบต ชนดพนธ เพาะงาย ขเหลก, แดง, สะเดา, มะคาโมง, มะมวงปา, สะแกนา, เตง*, รง*, ผกเมก, ไผ

รวก, มะคาแต, หวา โตเรวในถงเพาะ ขเหลก, เพกา, มะกล าตน, สะเดา, มะคาโมง, มะมวงปา, แคปา, แคบาน,

มะรม, หวา ตดผล ดงดดสตวปา มะขามปอม, หวา, กระบก, มะมวงปา, ตะขบปา, มะเกลอ, มะหาด โตเรวหลงปลก ขเหลก, ตนเปด, เพกา, เสยว, มะกอก, สก, แดง, มะกล าตน, สะเดา, ประด

ปา, พนซาด, แคบาน, ไผรวก การรอดตายสงหลงปลก ขเหลก, ตนเปด, มะมวงปา, กระบก, พะยง, มะรม, คน, สะเดา, เสยว,

กระโดน ปลกดวยเมลดโดยตรง มะคาโมง, มะคาแต, ขเหลก ชนดพนธเดนในปาเตงรง เตง*, รง*, ยางเหยง*, ยางกราด*, ยางพลวง*, แดง ปลกรมน า ยางนา, หวา, ตะเคยนทอง, กระเบา พมใบกวาง มะกอก, พฤกษ, มะกอกเกลอน, พนซาด ไมเศรษฐกจ มะกอก, ไผรวก, แคบาน, สก, ขเหลก, พะยง, กระโดน, เขลง หมายเหต * กลาไมอายประมาณ 1 ป กอนน าไปปลก

61

ภาพท 25 พนธไมทองถนทมศกยภาพเปนไมโครงสรางในการฟนฟปาในพนทอ าเภอมญจาคร

ประดปา

มะกล าตน

เพกา, ลนฟา

มะมวงปา

พฤกษ มะคาแต พนซาด

หวา

มะคาโมง

62

เรอนเพาะช าชมชน…การฟนฟปาอยางมสวนรวมโดยชมชน

เรอนเพาะช าชมชนผลตกลาไมชนดพนธทองถน เพอใชส าหรบการฟนฟปาในชมชน พนทหวไรปลายนา พนทสาธารณะ และพนทอนๆ กจกรรมด าเนนการโดยเรมทการจดตงกลมเพาะช ากลาไมหรอกองทนกลาไม (กองทนชมชนเขยวขจ) มคณะกรรมการทจดตงขนรบผดชอบในการบรหารจดการ ก าหนดชนด ปรมาณ และมาตรฐานของกลาไม แบงรปแบบการผลตออกเปน 2 รปแบบ คอ

1) เรอนเพาะช ากลาง ด าเนนงานโดยคณะท างานเรอนเพาะช า รบผดชอบการผลตกลาไม ตงแตการเกบเมลด การเตรยมเมลด การเตรยมดนการเพาะเมลด การกรอกถง การยายกลา การดแลรกษา การขนสงกลาไม และการขนยายไปยงพนทปลก

2) เรอนเพาะช าระดบครวเรอน เปนการผลตกลาไมโดยสมาชกในชมชนทเขารวมเพอเพาะกลาไมเปนรายไดเสรม เรอนเพาะช าจะสนบสนนถงด าใหกบสมาชกรบไปเพาะกลาไมบรเวณบานของตนเอง โดยระบชนดและจ านวนกลาไมทตองการเพาะ

กรรมการเรอนเพาะช าจะท าหนาทในการควบคมดแลการผลตกลาไมของสมาชกในแตละครวเรอน รปแบบการผลตกลาไมทงสองแบบมการอบรมเทคนคการผลตกลาไมทมคณภาพใหแกสมาชกทมความสนใจ กลาไมทองถนทชมชนผลตขน จะขายใหกบหนวยงานในทองถน ตลอดจนผ ทสนใจ รายไดจากการขายกลาไมถกบรหารจดการในรปแบบของกองทนพนธไม เพอใชในการบรหารจดการเรอนเพาะช าในปตอ ๆ ไป รวมถงกจกรรมตาง ๆ ทบรรจอยในแผนการอนรกษและฟนฟทรพยากรของชมชน เชน กจกรรมปลกปา กจกรรมจดท าแนวกนไฟ กจกรรมดบไฟปา ฯลฯ รวมไปถงสวสดการของสมาชก (รายละเอยดดงภาพท 26)

โดยระหวางป พ.ศ. 2551-2553 ด าเนนกจกรรมเรอนเพาะช าชมชนจ านวน 7 แหง 16 หมบาน 159 ครวเรอน ผลตกลาไมทองถนจ านวน 74 ชนด คดเปนจ านวนกลาไม 150,666 ตน (ตารางภาคผนวกท 11)

63

กลาไมคณภาพด

รบซอกลาไม สงขายแหลงอน ๆ

กองทนพนธไม

มาตรฐานกลาไม (ชนด ปรมาณ คณภาพ)

กลมมญจาเขยวขจ ลมน าชพฒนาชวต

คณะท างาน ชมชนเขยวขจ

คณะท างาน เรอนเพาะช าชมชน

เรอนเพาะช าชมชน สมาชกครวเรอน

อบรมการผลตกลาไม

โครงการฟนฟลมน าช WWF ประเทศไทย

ปลกในพนทเปาหมาย

ภาพท 26 กลไกการด าเนนงานเรอนเพาะช าชมชน

64

เทคนคการเกบเมลดไม 1 เลอกแมไมทสมบรณ แขงแรง ล าตนสงใหญ เปลาตรง อาจใชการสงเกตกลาไมหรอลกไม

เลกๆ อยใตตนแม และบรเวณใกลเคยง ทแสดงใหเหนวามศกยภาพในการสบพนธ 2 บางชนดตองพจารณาความสดของเมลด เชน ยางนา เนอในตองสด สขาว ไมเปนร 3 ไมมรองรอยของสตว หรอแมลงเจาะเมลด 4 เลอกเมลดทแกพอด สสดตามธรรมชาต เชน สของฝกหรอผลมสออกเหลองหรอแดง หรอ

ฝกเรมปรแตก 5 เกบตามระยะเวลา การรวงหลนโดยตองใชขอมลชพลกษณ ตลอดจนองคความร การ

สงเกตของคนในทองถน 6 เมลดไมบางชนดมอายสน เชน ยางนา เตง รง ฯลฯ สามารถเกบไวในต เยนเพอยดอายและ

รกษาความชนได ประมาณ 1 อาทตย 7 การแลกเปลยนเมลดไมระหวางชมชน สามารถชวยประหยดเวลาและคาใชจาย อกทงเปน

การสรางความสมพนธทดระหวางชมชน

เทคนคการเพาะเมลดไม 1. ไมแตละชนดใชถงเพาะขนาดตางกน ยกตวอยางเชน มะคาโมง สะเดา ขเหลก เพกา ฯลฯ

จะโตรวดเรวมากในถงเพาะ ดงนนขนาดถงทใชเพาะช าขนาดเลกกเพยงพอแลว ชงจะชวยประหยดวสดเพาะและงายตอการขนสง สวนตนไมตระกลยาง เชน เตง รง สะแบง ตะเคยนทอง ฯลฯ ควรใชถงเพาะขนาดใหญ เนองจากโตชา และตองมการดแลรกษาขามป จงจะไดขนาดเหมาะสม

2. เมลดไมบางชนดเมลดมเปลอกหนา แขง กอนเพาะตองท าแผล เชน มะคาโมง มะคาแต คน ฯลฯ

3. ทดสอบเมลดกอนเพาะโดยการแชน า สงเกตวาเมลดทดจะจม สวนเมลดทเสยหรอแฟบ จะลอยขนมา

4. เมลดไมบางชนดเพาะสดๆ ไดเลย โดยอาจเอาเยอหมหรอเนอผลออกกอน เชน สะเดา มะมวงปา

5. ตนคน อาจเพาะโดยใชผาชบน าใหชมหอเมลดไว คอยหมนเปดดหอผา และคดเลอกเมลดทงอกน าไปเพาะลงถงตอไป

6. เมลดไมทมปก เชน จก (เตง) รง ยางนา ฯลฯ ตองตดปกออกกอนเพาะ 7. เมลดไมบางชนดใชวธการแชน ารอน เชน สก คน แดง ฯลฯ เพราะสงเกตตามธรรมชาตเมอ

เมลดถกไฟไหมมกจะแตกแลวงอกงาย ควรใชความรอนประมาณ 70 องศาเซลเซยส หรอทดสอบโดยใชนวจมพอสะดง ประมาณ 5 นาท แลวผสมน าเยนทงไว 1 คน

65

8. เมลดไมบางชนด สามารถขดกลาไมขนาดเลกใตตนแมในชวงตนฤดฝนมาอนบาลในถงเพาะได เชน สะเดา มะกอก แดง ยางนา ฯลฯ

9. การวางเมลดไมในถงเพาะอาจสงเกตจากการรวงหลนใตตนแมในธรรมชาต 10. เมลดไมบางชนดใชวธการเพาะกลางแจงเพอใหไดรบแสงแดดเตมท เชน สก เปนตน 11. ตนไมชนดเดยวกน บางตนมอตราการงอกของเมลดสงในขณะทบางตนมอตราการงอก

ของเมลดต า ขอมลดงกลาวจะเปนประโยชนในการวางแผนผลตกลาไมในปตอไปได (รายละเอยด ดงตารางท 13)

ตารางท 13 ตารางการเกบเมลด การปฏบตตอเมลด และการผลตกลาไมในพนทอ าเภอมญจาคร

ชนด อตรา

การงอก (%)

ชวงเวลาทใชในการงอก (วน)

ชวงเวลาทใชเพาะช า (เดอน)

ขนาดความสงของกลา (ซม.)

การปฏบตตอเมลด ฤดกาลเกบเมลด

มะคาโมง 90 9-12 4 30-35 ใชมดตด-ท าแผลทปลายเมลด แชน าทงไว 1 คน

ต.ค.-ม.ค.

มะคาแต 85 8-13 7 30 ใชมดตด-ท าแผลทปลายเมลด แชน าทงไว 1 คน

ก.ย.-ต.ค.

ประดปา 42 22 8 30-40 เดดปก แชน าเยนทงไว 1 คน ก.ย-ต.ค.

สะเดา 75 10 6 30-40 เอาเนอหมออก ผงใหแหง ม.ค.-เม.ย.

ขเหลก 65 12 4 40 แชน ารอน 60-70 c แลวทงไวประมาณ 1 คน

ม.ค.-เม.ย.

ยางกราด (สะแบง) 70 15 7 30-40 เดดปก แชน า 1 คน ม.ค.-พ.ค.

ยางเหยง (ซาด) 70-80 8 7-8 30-40 เดดปก แชน า 1 คน ม.ค.-พ.ค.

ยางนา 70 12 8 30-35 เดดปก แชน า 1 คน ม.ค.-พ.ค.

เตง,จก 80-90 7 10 30 เดดปก แชน า 1 คน ม.ค.-ก.ค.

รง 80-90 7-10 8-10 30 เดดปก แชน า 1 คน ม.ค.-ก.ค.

ตะเคยนทอง (ไมแคน)

80 7 8 35 เดดปก แชน า 1 คน เม.ย.-ม.ย.

แดง 77 7 6 30-40 แชน ารอน 60-70 องศา นาน 5 นาท เทน าเยนผสม แลวทงไวประมาณ 1 คน

ม.ค.-พ.ค.

66

ตารางท 13 (ตอ)

ชนด อตรา

การงอก (%)

ชวงเวลาทใชในการงอก (วน)

ชวงเวลาทใชเพาะช า (เดอน)

ขนาดความสงของกลา (ซม.)

การปฏบตตอเมลด ฤดกาลเกบเมลด

พฤกษ (อทก,กานฮง) 75 12 7 30-40 แชน ารอน 60-70 องศา นาน 5 นาท เทน าเยนผสม แลวทงไวประมาณ 1 คน

ธ.ค.-ม.ค.

มะเกลอ 75 15 6 30 กรรไกรตดเลบขลบทปลายเมลด ม.ค.-เม.ย.

คน 90 10 6 20-30 กรรไกรตด-ท าแผลทปลายเมลด แชน าทงไว 1 คน

ม.ค.-เม.ย.

แคบาน 75 20 3 30 แชน าเยนประมาณ 1 คน ม.ค.-ก.พ.

แคปา 60-70 10-15 6-7 30 เพาะปกต เม.ย.-ม.ย.

มะขามปอม 75 31 7 30-40 เอาเนอออก แชน า ตากแดดใหเมลดแตกออก แลวเพาะลงถง

ธ.ค.-ม.ค.

กระบก 50 75 8 30-40 เอาเนอหมออก แลวเพาะตามปกต ก.พ.-เม.ย.

สก 50 30 6 30 แชน า 1 คน สลบผง 1 วน ประมาณ 1 สปดาห น าหวานลงแปลงดนกลางแจงแลวเอาดนกลบ เมอกลาไมงอกจงยายลงถงด า

ม.ค.-เม.ย.

มะกล าตน (บกลาม) 60 8-12 5 40 ใชกรรไกรตดเลบขลบทปลายเมลด หรอแชน า 1 คน

ธ.ค.-ม.ค.

เพกา (ลนฟา) 30-40 30 5 40 เดดปก ธ.ค.-ม.ค.

มะรม 40 19 4 40 เพาะปกต ม.ค.-ก.พ.

พนซาด 80 10-14 6 30 ใชกรรไกรตดเลบขลบทปลายเมลด หรอแชน า 1 คน

พ.ย.-ม.ค.

มะมวงปา 90 20-25 3 25-30 เอาเนอหมออก แลวเพาะตามปกต ม.ค.-เม.ย.

หวา 60 30-40 5 40 เอาเนอหมออก แลวเพาะตามปกต เม.ย.-พ.ค.

มะกอก 25-50 92-122 6 40 เอาเนอหมออก แลวเพาะตามปกต ธ.ค.-ก.พ.

สตบรรณ,ตนเปด 60-70 7-12 3 40 เพาะปกต ก.พ.-ม.ค.

67

ตารางท 13 (ตอ)

ชนด อตรา

การงอก (%)

ชวงเวลาทใชในการงอก (วน)

ชวงเวลาทใชเพาะช า (เดอน)

ขนาดความสงของกลา (ซม.)

การปฏบตตอเมลด ฤดกาลเกบเมลด

ผกหวานปา (เพาะเมลด)

100 6 12 20-25 เอาเนอหมออก วางเมลดบนวสดเพาะโดยไมตองกลบ เมอรากเรมงอกใหกดลงดน

เม.ย.-พ.ค.

มะกอกเกลอน,หมากเหลยม

60 180 8 30 เอาเนอหมออก แลวเพาะตามปกต ก.ค.-ต.ค.

เคง,เขลง 53 15 6 30 ใชกรรไกรตดเลบขลบทปลายเมลด ม.ค.-ก.พ.

สะแกนา 90 5 6 40-50 เพาะปกต ม.ค.-เม.ย.

ทองกวาว 70-80 7-12 5-6 40-50 แชน า 1 คน เม.ย.-พ.ค.

พะยง 60-70 7-14 3-5 30 แชน าเยน 1 วน แลวน าไปเพาะลงกระบะทราย

ก.ค.-ก.ย.

ไผรวก 80-90 6-8 6 30-40 หวานเมลดลงในแปลงทราย ใชทรายกลบพอมด หลงจากกลาไมงอกจงยายลงถด า

ม.ค.-ก.พ.

68

การปลกตนไมเพอฟนฟสภาพปา ชวงเวลาส าหรบการปลกตนไมทเหมาะสมในชวงฤดฝนทฝนตกมากพอจนมความชนในดน

พอทตนไมจะตงตวไดในระยะแรก การปลกจะขดหลมคละกนไปไมเปนแถวเพอใหใกลเคยงตนไม ในปาธรรมชาตใหมากทสด โดยไมตองไถเตรยมพนทเพอใหลกไมธรรมชาตหรอตนไมขนาดเลกทมอยเดมไดเจรญตอไปได กะระยะหางตอตนพอประมาณ 1-1.5 เมตร กรณทปลกเปนสวนปาอาจปลก เปนแถวเพอใหงายตอการดแลรกษา การขดหลมจะขดตามขนาดของตนกลา กลบดนบรเวณโคนตนใหแนนและเปนแองเลกนอยเพอเกบน า ในพนททมลกษณะดนเลว มสารอนทรยนอย เชน ดนปนหนกรวด หรอชนดนตน อาจใสป ยหมกหรอป ยคอกเสรมหรอใชฟางขาวหรอเศษวชพชคลมโคนตนเพอเกบความชนและมขอดในการชวยปรบปรงคณสมบตของดนใหดนขน ตนไมบางชนดสามารถปลกโดยใชเมลดโดยตรง (direct seed) เชน มะคาโมง มะคาแต ขเหลก หรอบางชนดสามารถขดยายกลาจาก ใตตนแมมาปลกได เชน สะเดา เปนตน ทงน หากพบวาพนทปลกปามความสภาพความแหงแลงหรอฝนทงชวง หลงการปลกตองใหน าแกกลาไม โดยใชระบบกระปองน าหยด หรออาจใชรถน าเคลอนท เปนตน หลงจากปลกตองท าแนวกนไฟ และหามน าสตวเลยงเขาไปเลยงในบรเวณปาฟนฟ โดยตองท าการสรางความเขาใจ และสรางขอตกลงกบชาวบานทมสตวเลยงในชมชน

ภาพท 27 การดแลรกษากลาไมในแปลงปลกปา

69

เทคนคการจดการไฟปาในปาเตงรงแบบชาวบาน 1. การท าแนวกนไฟ โดยสวนใหญชาวบานนยมใชแนวถนน (ถาม) เปนหลก หากไมมถนน

จะท าแนวกนไฟโดยใชคนถางหรอใชรถแทรกเตอรไถเปนทางกวางประมาณ 3-5 เมตร แลวจดไฟเผาเศษวชพชเพอลดปรมาณเชอเพลง บางครงอาจท าแนวกนไฟผานกลางพนทหรอแบงเปนสวนๆ เพอปองกนไมใหไฟปาลกลามไปทวทงปา

2. การลาดตระเวนเฝาระวงไฟปาในชวงฤดแลงระหวางเดอนมกราคม -เดอนพฤษภาคม ทงกลางวนและกลางคน

3. การสรางความรวมมอกบชาวบานทมทดนตดกบปาชมชนในการชวยแจงเหตไฟไหม หรอหากจดไฟเผาไรจะตองท าแนวกนไฟกอน หรอสรางจงใจในความรวมมอ เชน แจกกลาไม เปนตน

ภาพท 28 กจกรรมการท าแนวกนไฟและลาดตระเวนปองกนไฟปา

4. กรณรตวผ ทมกจดไฟเผาปาหากบคคลนนเขาไปในปา จะมหนวยตดตามคอยสงเกตพฤตกรรมอยหางๆ

5. ด าเนนการเฝาระวงบรเวณทเกดไฟปาบอยครงเปนพเศษ 6. ใชคนเกบหาของปาหรอนกวจยไทบาน ขณะเขาไปเกบหาของปาคอยลาดตระเวนและแจง

ขาว

70

7. อนญาตใหชาวบานเขาไปเกบหาฟนหรอไมแหง เพอลดปรมาณเชอเพลงและความรนแรงของไฟปาได

8. ใชการสงเกต โดยในเวลากลางวนหากพบวาพนทปาบรเวณไหนมแมลงบนวอนไปมาและมนกบนโฉบแมลงเปนฝงใหญ แสดงวาอาจเกดไฟปาบรเวณนน ซงจะสามารถเขาดบไฟปาไดทน สวนในเวลากลางคนสงเกตจากแสงสวางของเปลวไฟและฟงเสยงปะทของไฟไหมปา

9. การประชาสมพนธทางหอกระจายขาวหมบานในชวงฤดแลงเพอรณรงคและปองกนไฟปา

2. องคความรดานการใชประโยชนจากปาอยางยงยน (Forest Utilization)

เปาหมายของโครงการทส าคญอยางหนงคอ การพฒนาความเปนอยของชาวบานทยงคงตองพงพงธรรมชาต โดยเฉพาะจากปาทงแหลงอาหาร รายได ยารกษาโรค ซงพนทปาชมชนไดชวยเสรมสรางความมนคงทางอาหารแกชมชนทองถนทชมชนไดเกบหาพงพงเปนแหลงอาหาร ของครวเรอนทชวยลดรายจาย นอกจากนบางชนดยงสามารถสรางรายไดเสรมแกชมชนได การเกบขอมลการพงพาปาในรอบป หรอปฏทนการเกบหาในรอบป ซงจะเปนขอมลทบงชถงผลของการฟนฟปาทเชอมโยงกบความมนคงทางอาหารของทองถนได ซงชมชนมองคความรในการเกบหาใชประโยชนทรพยากรจากปาชมชนทเปนแหลงอาหารหลกๆ ของชมชนจากการระดมกลมและขอมลจากงานวจยไทบานลมน าช อ าเภอมญจาคร สามารถแบงออกไดดงน

เหดปา ชมชนทองถนพงพงเหดจากปาอยางนอย 47 ชนด ไดแก เหดตะใคร เหดละโงก เหดปลวก

เหดห าฟาน เหดมนป เหดเผาะ เหดขอนขาว เหดกระดาง เหดผงคราม เหดถาน เหดขา เหดหนาขาว เหดหนาแหล เหดดน เหดตนแฮด เหดผงแย เหดผงนกยง เปนตน (รายละเอยดดงตารางภาคผนวก ท 12) โดยชมชนแบงประเภทของเหดตามแหลงทเกดได 5 ประเภท ดงน

1) เหดทเกดในทโลงและพนหญา ไดแก เหดแทด เหดทา เหดปน ฯลฯ 2) เหดทเกดใตผวดน ไดแก เหดเผาะหนง เหดเผาะฝาย เหดตาโล ฯลฯ 3) เหดทเกดบรเวณจอมปลวก ไดแก เหดปลวกฟาน เหดปลวกจก เหดปลวกไกนอย

เหดปลวกตาบ เหดปลวกขาบตาโป เหดปลวกจกแดง ฯลฯ 4) เหดทเกดบรเวณตอไมผ / ตนไม ไดแก เหดกระดาง เหดหหน เหดเพก 5) เหดทเกดบนดนใตตนไม ไดแก เหดหนาขาว เหดหนาแดง เหดละโงกเหลอง เหดละ

โงกขาว เหดดน เหดไคหนาขาว เหดหนาแล เหดมนปนอย ฯลฯ

71

ภมปญญาพนบานกบการเกบเหด

จากองคความรหรอภมปญญาทองถนของชมชน ในการพงพงอาศยธรรมชาต และการถายทอดความรมาตงแตเดก ไดทราบแหลงทเกดของเหดชนดตาง ๆ ชมชนสงเกตจากสญญาณธรรมชาตทสบทอดกนมานบแตอดตจนถงปจจบนดงน

1) สงเกตจากทองฟามลกษณะแจมใส เมฆกระจายเปนฝอยเตมทองฟาเปนกลมดอกเหด ซงชาวบานเรยกวา “ฟาลาย” ชาวบานเชอวาจะเกดเหดกระดาง ในชวงเดอน 12

2) อากาศรอนอบอาวหลงจากฝนตกหาแรกประมาณ 2-3 วน ใบไมททบถมกนจะรอนระอ ชาวบานเรยกวา “อาเหด” หรอ “อาวเหดออก” โดยเหดดน เหดตะไค จะเกดกอน ตามมาดวยเหดละโงก

3) ไดกลนหอมเหด เชน เหดตะไค เมอบานหรอแกจดจะสงกลนโชย ท าใหรวามเหดเกดขนบรเวณนน

4) พบหอยทากหรอกงกอ ซงเปนสตวทชอบกนเหดอยบรเวณนน

5) เกบเฉพาะดอกตม ดอกทบานหรอแกจดปลอยใหเปนเชอเหดตอไป

6) การเกบเหดในชวงเวลากลางคนจะสามารถมองเหนเหดไดงายกวาตอนกลางวน

7) สงเกตจากฤดกาล โดยชวงเวลาทเกบหาจะเปนชวงฤดฝนโดยเหดปลวกจะเกบหาไดตงแตเดอนพฤษภาคม สวนเหนละโงกและเหดอนๆจะเหดอนๆ จะเกบไดตงแตเดอนมถนายนถงสงหาคม ทงนขนอยกบฤดฝนจะเรมมาเรวหรอชา

8) การเกบหานนจะเกบโดยใชเสยมหรอเดดดวยมอ เหลอ “เหงา” หรอ “ผาออม” ไว เพอเปนเชอเหดตอไป โดยเฉพาะเหดปลวกนนจะไมขดเพราะจะท าใหน าขงและรงปลวกจะเนาซงจะท าให ปหนาเหดจะไมออก

อาหารพนบานจากเหด การปรงอาหารจากเหดปาของชาวบาน มขนตอนส าคญอยทการเตรยมเหดและเครองปรง

การคดเลอกเหด แยกเหดดอกสมบรณ ดอกไมสมบรณ หรอแยกเหดพเศษเพอแจกญาตพนอง ชาวบานจะท าความสะอาดลางดนออกจากเหดใหหมดโดยผสมเกลอ 1 ก ามอ เพอท าใหเหดออนนมไมเปราะและลางดนออกไดงาย แลวใชมดผาดอกเหดทมขนาดใหญ หลงจากนนจดเตรยมเครองปรง เชน ผกตว หอมสด พรกแหง น าปลา ปลารา ฯลฯ การปรงอาหารจากเหดมหลายวธ ไดแก

“การแกง” เปนอาหารทนยมบรโภคมากทสด นอกจากเหดจะใหคณคาทางอาหารแลวยงมสมนไพรทเปนสวนประกอบของเครองปรงทเปนประโยชนตอรางกาย

72

“การออม” ทนยมมาก ไดแก เหดไค “การเอาะ” เหดทนยม ไดแก เหดเผาะ เหดแดง เหดแทด และเหดทา “การหมก” เหดทนยมไดแก เหดปลวก เหดแทด เหดทา “การนง” เหดทนยมนงไดแก เหดแดง เหดกอ เหดไค และเหดเผาะ จะมแจวพรกเปนเครอง

เคยง “การยาง” ไดแก เหดไค เหดปลวก เหดฟาง เหดน าหมาก “การปน” เหดทนยมปน ไดแก เหดแดง เหดละโงก เหดปลวก เหดเผาะ เหดแทด เปนตน “การกอย” เหดทนยมกอย ไดแก เหดปลวก เหดผงตบควาย เหดตาโล เหดห าพระ

จะเหนไดวาอาหารประเภทเหดของชมชนทองถนนน ถอเปนเอกลกษณทแสดงออก ถงวฒนธรรมและภมปญญาการกนของคนแตละทองถน เนนความพงพอใจในรสชาตและถอวา เปนของหากนยาก หนงฤดกาลตอครงเทานน

การสงเกตเหดพษและการแกพษ การเกบเหด จ าเปนตองอาศยความช านาญในการสงเกตเหดแตละชนดวาเปนเหด ทรบประทานไดหรอไม “เหดพษ” หรอ “เหดตายเบอ” จะสามารถพบใกลเคยงกบเหดกนไดทกชนด แตจะมสารพษท าใหผ บรโภคเกดอาการแพ และอาจถงกบเสยชวตได ชาวบานเจาของพนทจะสามารถบอกไดวาเหดชนดใดมพษกจะไมเกบมา โดยเหดมพษทสามารถพบไดในพนท ไดแก เหดขควาย เหดคนรม เหดผกคอตาย เหดตายเบอ เหดระงาก เปนตน หากไดมาซงเหดจากถนทเราไมแนใจวามพษหรอไมมวธสงเกตและทดสอบ เชน เหดละงาก เปนเหดพษมลกษณะคลายคลงกบเหดละโงก แตกตางกนทเหดละงากจะมดอกใหญ ผวหมวกดอกจะมขยคลายขนมวงแหวนรอบกานดอก มกลนเหมน นอกจากนมวธสงเกตงาย ๆ คอ ถาเปนเหดพษจะไมมรองรอยการกดแทะของสตว เชน หอยทาก หรอกงกอ เปนตน หรออาจทดสอบโดยใชขาวเหนยวจมลงไปในเนอเหดหรอหมอแกง หากขาวเหนยวเปลยนสจากสขาวกลายเปนสสมหรอแดงแสดงวาเปนเหดพษ หากขาวเหนยวยงเปน สขาวแสดงวาเปนเหดไมมพษ ส าหรบวธแกพษ หากมอาการเบอเหดพษ มอาการวงเวยน หนามด ตาลาย ปวดทอง หรอถายทอง ใหลวงคอแลวใชไขขาวกรอกปากเพอใหอาเจยนเอาเหดพษออก และท าการขดหลมดนแลวน ารางของผ เบอเหดลงฝงดนเพอดดพษเหดประมาณ 2 ชวโมงอาการเบอเหดกจะหายไป หรอหากมอาการหนกใหรบน าสงโรงพยาบาล

พชผกปา

ชาวบานพงพงพชผกปา และหนอไมอยางนอย 49 ชนด ไดแก ผกสาบ ผกหวานปา อรอก ดอกกระเจยว ผกตบหมบ ชชาง ผกตว ผกเมก ผกกระโดน ผกออบแอบ (ผกสม) ผกกาดหญา หนอโจด หนอรวก ฯลฯ โดยการเกบหาส าหรบผกนนจะเกบยอดออนโดยใชมอ ผกหวานปาจะท าการเกบโดยใช

73

มอเดดลดใบออกใหหมด บางครงอาจใชไมสอย เครอผกสาบใชวธการเกบเฉพาะยอดโดยอาจปนตนไมทผกสาบขนอาศยหรอใชไมสอย ชมชนมกฎระเบยบและรณรงคหามขดตนผกหวาน หามตดกง และตดตนไมเพอเกบผกสาบ ส าหรบดอกกระเจยวใชมอถอนเฉพาะดอกไมขดเหงาออก ชวงทเกบหาผกปาสวนมากจะฤดฝน ยกเวนผกหวานจะออกยอดออนกอนฤดฝนมา สวนหนอไมจะเกบหาไดมากในชวงฝนตกชกดนมความชนลกแลวในชวงเดอนกรกฎาคมถงสงหาคม (รายละเอยดดงตารางภาคผนวกท 13)

นอกจากเหดและพชผกปาแลว ชาวบานยงคงพงพงแมลง และสตวตางๆ จากปาเปนแหลงโปรตนอยางนอย 22 ชนด โดยแบงออกเปนแมลง 11 ชนด ซงพบวาจะพงพงทงฤดฝนและฤดแลง ซงจะตางจากพชผกปาซงสวนใหญจะเกบหาในฤดฝน (รายละเอยดดงตารางภาคผนวกท 14)

74

การสรางการมสวนรวมของชาวบานและเสรมสรางองคกรชมชน

จากการระดมกลมยอยเพอสรปเทคนคตางๆ ทงจากตวแทนชมชนและเจาทท างานในการสรางการมสวนรวมของชาวบานและการเสรมสรางความเขมแขงขององคกรชมนทผานมาพบวามวธการทใชแลวไดผลดหลากหลายวธการ โดยเฉพาะการสรางการมสวนรวมของชาวบานมวธการดงน

1) การประชาคม การประชมสรางความเขาใจ โดยเนนเวทชาวบานอยางมสวนรวมโดยมวทยากรกระบวนการ

2) ผน า แกนน าตองท าเปนตวอยางใหเกดรปธรรม

3) ประสานภาคองคกรภายนอกเขามาชวยสรางความเขาใจในกรณทชาวบานขาดความเชอมนกบกลมแกนน า ผน า

4) ชกชวน เชญชวนเขารวมกจกรรมนอกจากการเวทพดคยเพอสรางความเขาใจมากขน

5) ประชาสมพนธทงเสยงตามสาย และวงพดคยขนาดเลกทไมเปนทางการ เชน การโสเหร

6) สรางแรงจงใจหรอมผลประโยชนทชาวบานจะไดรบจากการท างาน เชน ไดเกบหาผลผลต และรายไดจากปามากขนจากการรกษาปา

7) ใชกลไกทางวฒนธรรม ประเพณ วนส าคญในการท างานรวมกน เชน การบวชปา

8) การใหบคคลทชาวบานเคารพนบถอเขามาเปนทปรกษา คณะกรรมการจะชวยสรางความเขาใจงายขน

9) การสอสารโดยใชกลไกทางระบบเครอญาตในการสรางความเขาใจ

10) ใชกจกรรมเดนปา กนขาวปา และพดคยสรางความสมพนธกบชาวบาน

11) สรางขอตกลง กตกา กฏระเบยบอยางมรวมทยอมรบรวมกน

12) ผน าไมเลอกปฏบต มความโปรงใส เปนธรรมแกทกฝาย ทกคน

13) การใชสอตางๆ ทสรางความสนใจแกชาวบานทง วดทศน สไลดประกอบการบรรยาย

75

ในสวนการเสรมสรางความเขมแขงแกองคกรชมชนนนพบวามการใชวธการทหลากหลายทไดผลด ดงน 1) คดเลอก หรอใหโอกาสคนทมความพรอม มจตอาสา เสยสละเขามาท างาน

2) มโครงสรางและบทบาทในการท างานอยางชดเจนและสอดคลองกบกจกรรมการจดการปา

3) มคณะ หรอทมทปรกษาในการใหขอเสนอแนะทศทางการจดการปาครอบคลมมตตางๆรอบดาน

4) การเสรมสรางศกยภาพบคลากรองคกรชมชน ทงการฝกอบรม การศกษาดงาน เวทแลกเปลยนในระดบตางๆ ทงในพนท ระดบอ าเภอ จงหวด และระดบชาต

5) การศกษาดงานแลกเปลยนประสบการณชวยเปดมมมอง และมแรงกระตน

6) ประชมแลกเปลยนตดตามความกาวหนา สรปบทเรยนตางๆรวมกน

76

บทเรยนและขอคนพบบางอยางจากโครงการ

1) กระบวนการท างานปาชมชนเพอฟนฟภมนเวศลมน านนเ ปนกระบวนการทางสงคมผสมผสานกบกระบวนการทางนเวศซงตองใชเวลาจงจะ เหนเปนรปธรรม โดยเฉพาะพนททไมมกระบวนการเรยนรการจดการปาชมชนมากอน ซงในชวงแรกตองเนนการท าความเขาใจกบชมชนซงเปนกระบวนการทางสงคม ซงสอดคลองกบการฟนฟปาทเขาแผงมาทตองใชเวลามากกวา 10 ป ส าหรบพนททไมมสภาพปาเลย สวนพนทลมน าชทด าเนนการมา 4 ป กยงตองมกระบวนการในการฟนฟตอไปเพราะปามการขาดแยกเปนหยอมๆ การสรางผนปาใหมๆ รวมถงการสรางพนทสเขยวในพนทเกษตรนนตองใชเวลา

2) การจดการไฟปาทมประสทธภาพ และการจดการการเลยงสตวในพนทปลกเสรมเปนปจจยทชวยหนนเสรมกระบวนการฟนฟปาเตงรงทเสอมโทรมใหฟนตวไดอยางรวดเรว

3) แหลงตนไมใหญ (แมไม) ซงเปนแหลงพนธกรรมและสบพนธตามธรรมชาตในพนทสวนใหญอยในพนทสวนบคคลหรอหวไรปลายนามแนวโนมลดลงทกป จากการศกษาชพลกษณแมไมจ านวน 27 ชนด 223 ตนในพนทพบวา แมไมมปรมาณลดลง 14 เปอรเซนตตอป ตลอดชวงระยะเวลา 3 ปทผานมา และอาจหมดไปจากพนทภายในระยะเวลา 19 ป ดงนน การจดการพนทปาสวนบคคลหรอปาหวไรปลายนาเพอการอนรกษแหลงพนธกรรมแมไมส าหรบการสบพนธตามธรรมชาต ตลอดจนการเปนแหลงเกบเมลดส าหรบการฟนฟจงมความส าคญเปนอยางยง

ภาพท 29 แมไมหรอไมใหญอนเปนแหลงสบพนธตามธรรมชาตในพนทมปรมาณลดลงอยางตอเนอง

77

4) การบรหารจดการเรอนเพาะช าชมชนนนพบวา รปแบบเรอนเพาะช าแบบครวเรอนประสบความส าเรจมากกวาเรอนเพาะช าชมชน เนองจากดแลรกษางาย มขนาดทพอเหมาะ อยใกลกบคนดแล มความคลองตวสง ลงทนนอย ใชระบบจดการน าขนาดเลกๆได และเปนการกระจายการมสวนรวม เกดแรงจงใจจากผลตอบแทนการขายกลาไม สวนเรอนเพาะช าชมชนนนตองใชน ามาก มระบบจดการทยงยากกวาแบบครวเรอน ใชพนทขนาดใหญ และมกดแลไมทวถง บางครงการหมนเวยนมาดแลไมเปนไปตามระบบเพราะมขอจ ากดเรองเวลา และตองเดนทางมาทเรอนเพาะช า ซงตางจากเรอนเพาะช าครวเรอนซงอยในบรเวณบานสมาชก แตอยางไรกตามทง 2 รปแบบจะประสบความส าเรจนนมปจจยอย 3 ประการ คอ กรรมการตองเขมแขง มการบรหารจดการทดมระบบ และมความโปรงใส เปนธรรมตอสมาชกทกคน เปนประการส าคญ

ภาพท 30 เรอนเพาะช าระดบครวเรอน (ภาพบน) มความสะดวก คลองตว และบรหารจดการไดงายกวาเรอนเพาะช ากลาง (ภาพลาง)

78

5) การจดการปาชมชนทมประสทธภาพและไดผล ตองมกฎระเบยบ ขอตกลงทเหมาะสมสอดคลองกบบรบทสงคมวฒนธรรมชมชนและศกยภาพปาทไดรบการยอมรบ และสามารถบงคบใชไดจรงในภาคปฏบต

6) การหนนเสรมและสนบสนนจากหนวยงานตางๆ ในบทบาททเหมาะสม เชน องคกรปกครองสวนทองถนสนบสนนงบประมาณ ภาคเอกชน เชน มลนธ โคคา-โคลา ประเทศไทย สนบสนนงบประมาณ หนวยงาน WWF-Thailand มบทบาทเปนผ อ านวยความสะดวก ( facilitator) และประสานงานระหวางชมชนกบหนวยงานภายนอก หรอเปนผ ไกลเกลย (mediator) ในกรณมความขดแยง

7) การเชอมโยงเครอขายทงในพนทใกลเคยงจะชวยหนนเสรมการจดการปาชมชนใหมประสทธภาพมากขน เชน กรณการทมคนจากภายนอกเขามาใชปาผดกฎชมชน หรอ การจดการปารวมกน และการเชอมโยงเปนเครอขายระดบภมทศนจะหนนเสรมในการจดการในระดบทกวางขน

8) การเตรยมความพรอมของชมชนกอนทจะมงบประมาณ หรอผลประโยชนตางๆ เขาไป เปนเรองทส าคญ เพราะหากไมมความพรอมและระบการบรหารจดการทดอาจน าไปสความขดแยงภายในชมชนได

9) ความรทองถนและกลไกทางวฒนธรรมความเชอมความส าคญตอการฟนฟและจดการปา ทงความรทองถนเกยวกบชพลกษณ นเวศวทยาของตนไมชนดทจะปลกเสรม การคดเลอกแมไมทด ตลอดจนเทคนคการเพาะช ากลา ในชวงการดแลพนทฟนฟการใชกลไกวฒนธรรมมาหนนเสรม เชน การบวชปา ตงศาลเพยงตา เพอชวยคมครองพนทกสามารถชวยกระบวนการฟนฟปาได จะชวยลดการรบกวนจากกจกรรมมนษยได

ภาพท 31 ประเพณและความเชอทองถนมความส าคญอยางยงตอการจดการปาในพนท

79

ปญหา อปสรรค และขอจ ากดในการด าเนนงานการจดการปาชมชน

1. การเกบหาของปาทผดวธหรอการเกบหาแบบท าลาย เชน การใชคอนทบตนไมเพอเกบหาแมลงทบ การใชแหหวานเพอจบแย การจดไฟไลสตว นอกจากนยงมการเกบหาเกนก าลงผลตของปาซงสวนใหญจะเปนคนภายนอกชมชน ซงสงผลกระทบตอการสบพนธตามธรรมชาตของชนดพนธนนๆ

2. ปญหาแนวเขตปาชมชนไมชดเจนในบางพนท โดยเฉพาะอยางยงบรเวณแนวเขตปาทตดตอกนระหวางต าบลหรอระหวางหมบาน

3. ปาชมชนบางแหง ยงคงนยมเผาศพคนตายหรอเผาผแบบวธดงเดม โดยไมใชเตาเผาศพสมยใหม การเผาศพดงกลาวใชวธโยนไขเสยงทายเพอหาพนทเผาศพ ซงสงผลกระทบตอการฟนตวของปา

4. ภาระความรบผดชอบสวนใหญฝากไวกบผน าเปนสวนใหญ ขาดการฝกคนรนใหมทจะมารบชวงตอหรอแบงเบาภาระงาน

5. งบประมาณขาดความตอเนองในการด าเนนการการฟนฟปาจ าเปนตองใชกระบวนการและงบประมาณอยางตอเนอง

6. กลาไมในแปลงปลกตายเนองจากสตวทอาศยอยใตดน เชน ปลวกหรอแมลงบางชนด ฯลฯ

7. การลดลงของตนไมใหญในพนท (แมไม) อนเปนแหลงอนรกษพนธกรรมและสบพนธตามธรรมชาตซงสวนใหญอยในพนทสวนบคคล

8. การขยายพนทและการพฒนาสงปลกสรางของวดปาทตงอยในปาชมชนบางแหง ยงไมมการควบคมหรอแนวทางการจดการทชดเจน

80

ขอเสนอแนะและทศทางการจดการปาทามกลางความเปลยนแปลง จากการแลกเปลยนในทประชมรวมกบตวแทนชมชน และเจาหนาททท างานมขอเสนอตอทศ

ทางการขบเคลอนงานในการจดการปาชมชนในพนท ทงในระดบพนทและระดบนโยบายในระยะตอไปอยางนอย 11 ประการดงน

1. เสรมสรางศกยภาพกรรมการปาอยางตอเนองโดยเฉพาะเรองการบรหารจดการองคกรชมชน

2. ประสานงานและขบเคลอนไปกบกลมมญจาเขยวขจ ลมน าชพฒนาชวต

3. ขยายบทเรยน สรางวทยากรทองถน และสรางเครอขายเพมในอ าเภอ และลมน าชตอนบน

4. พฒนาคนรนใหม และหนนเสรมเครอขายเยาวชนเขามามบทบาทในการท างานดานการจดการทรพยากรรวมทงสบทอดภมปญญาทองถนในแตละชมชน

5. เสรมสรางศกยภาพของปาในดานการเพมผลผลตจากปา ระบบวนเกษตร การปลกพชอาหารไวทบาน ตลอดจนกระบวนการเรยนรรวมกบชมชนอยางตอเนอง

6. ยกระดบงานการจดการปาชมชนสการเปนแหลงแลกเปลยนเรยนรการจดการทรพยากรธรรมชาตทองถนโดยชมชน

7. เสรมสรางบทบาทความรวมมอ การสนบสนน กจกรรมอนรกษและฟนฟทรพยากรธรรมชาตทองถนอยางมสวนรวม โดยการบรณาการแผนการจดการจากระดบหมบานสอ าเภอ และระดบจงหวด โดยหนวยงานรฐเขามามบทบาทหนนเสรมกลไกหรอกระบวนการขบเคลอนกจกรรม

8. การขยายผลบทเรยนการจดการเกษตรยงยนแบบครบวงจร เพอเพมผลผลตการเกษตรเชงเดยวในวงกวาง เพอลดอตราการบกรกคกคามพนทปาธรรมชาต ตลอดจนปาหวไรปลายนา

9. พฒนานโยบายสงเสรมการอนรกษแหลงพนธกรรมพช (แมไม) ในพนท โดยเฉพาะพนทสวนบคคล ปาหวไรปลายนา สงเสรมระบบวนเกษตร เพอเพมผลผลตจากปาหวไรปลายนาเพอลดการพงพงทรพยากรจากปาชมชน

10. การขยายผลเพอยกระดบขดความสามารถและความพรอมของชมชนในการปรบตวตอสภาพภมอากาศทเปลยนแปลง ทเกยวเนองกบประเดนระดบสากล เชน กลไกการลดการปลอยกาซเรอนกระจกอนเนองมาจากการตดไมท าลายปาและความเสอมโทรมของปา (REDD) หรอการซอขายคารบอนเครดต

11. ทผานโครงการไดมการอนรกษพนททเหลออย (protect) ในลมน าชตอนบนในทองทอ าเภอมญจาครแลว ในระยะตอไปควรมการเชอมตอเชอมโยง (connect) ปาในภมทศน ทงการฟนฟ

81

เชอมโยงปารมน าทงล าน าสาขาตางๆ จนไปถงล าน าชตามหลกการฟนฟและจดการภมทศนปาไม รวมทงการสรางจ านวนหยอมพนทสเขยว (pacth) โดยการสงเสรมวนเกษตรใหกระจายในพนทใหมากเพอเปนหนกาวกระโดด (stepping stone) ในภมทศนใหมากขนเพอเสรมสรางความแขงแกรงแกระบบนเวศลมน าชตอไป

82

เอกสารและสงอางอง

พลบพลง จนทมา. 2553. ปาชมชนและความมนคงทางอาหาร กรณศกษาการใชประโยชนจาก

เหด บรเวณปาชมชนภวด บานค านอย ต.ค าแคน อ.มญจาคร จ.ขอนแกน. เอกสารสรปโครงการศกษาเรยนรการฟนฟสงแวดลอมลมน าชตอนบน. นกศกษาฝกงานคณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยมหาสารคาม.

สมศกด สขวงศ. 2550. ปาชมชน คนพอเพยง ในนเวศวทยาภมทศนและสภาวะโลกรอน. กรงเทพฯ: บางกอกการดการพมพ

หนวยวจยการฟนฟปา. 2549. ปลกใหเปนปา: แนวคดและแนวปฏบตส าหรบการฟนฟปาเขตรอน. ภาควชาชววทยา คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม.

องคการกองทนสตวปาโลกสากล ส านกงานประเทศไทย. 2549. เอกสารโครงการฟนฟภมทศนปาไมและคณภาพชวตชมชนลมน าชภาคตะวนออกเฉยงเหนอ. โครงการฟนฟลมน าช WWF ประเทศไทย.

องคการกองทนสตวปาโลกสากล ส านกงานประเทศไทย. 2550. รายงานสรปผลการเรยนรชมชน

อยางมสวนรวม.โครงการฟนฟลมน าช WWF ประเทศไทย.

องคการกองทนสตวปาโลกสากล ส านกงานประเทศไทย. 2550. รายงานสรปผลการศกษาสภาพเศรษฐกจ สงคม การใชประโยชนทรพยากรธรรมชาต: ความร ความคดเหนของชมชน และความตองการมสวนรวมในการฟนฟปา.โครงการฟนฟลมน าช WWF ประเทศไทย.

องคการกองทนสตวปาโลกสากล ส านกงานประเทศไทย. 2552. สรปความกาวหนาครงท 2 งานวจยไทบานอ าเภอมญจาคร. โครงการฟนฟลมน าช จงหวดขอนแกน.

องคการกองทนสตวปาโลกสากล ส านกงานประเทศไทย. 2553. รายงานสรปกจกรรมการฟนฟ

ทรพยากรธรรมชาตอยางมสวนรวม. โครงการฟนฟลมน าช WWF ประเทศไทย.

องคการกองทนสตวปาโลกสากล ส านกงานประเทศไทย. 2553. รายงานประชมเชงปฏบตการสรปบทเรยนการฟนฟภมทศนปาไมและพฒนาคณภาพชวตอยางมสวนรวม: ลมน าชตอนบน (มญจาครโมเดล).โครงการฟนฟลมน าช WWF ประเทศไทย.

83

ภาคผนวก

84

ตารางภาคผนวกท 1 ชนดพนธไมยนตนในพนทลมน าช อ าเภอมญจาคร จงหวดขอนแกน

ล าดบท ชอสามญ ชอทองถน ชอวทยาศาสตร วงศ

1 เตง จก Shorea obtusa Wall. Ex Blume Dipterocarpaceae

2 รง ฮง Shorea siamensis Miq. Dipterocarpaceae

3 แดง แดง Xylia Xylocarpa (Roxb.) Leguminosae - Mimosoideae

4 กระบก หมากบก Irvingia malayana Oliv. Irvingiaceae

5 มะพอก ตนพอก Parinari anamense Hance Chrysobalanaceae (Rosaceae)

6 ประดปา ตนด Pterocarpus macrocarpus Kurz. Leguminosae -Papilionoideae

7 มะคาแต ตนแต Sindora siamensis Teijsm. & Miq. Leguminosae -Caesalpinioideae

8 ยางพลวง กง Dipterocarpus tuberculatns Roxb. Dipterocarpaceae

9 มะมวงปา มวงปา Mangifera caloneura Kurz. Anacardiaceae

10 ยางกราด สะแบง Dipterocarpus intricatus Dyer Dipterocarpaceae

11 ตวขาว ตว Cratoxylum formosum Dyer Guttiferae

12 ทองกวาว ตนจาน Butea monosperma (Lam.) Taub. Leguminosae -Papilionoideae

13 รกใหญ น าเกลยง Gluta usitata (Wall.) Ding Hou Anacardiaceae

85

ตารางภาคผนวกท 1 (ตอ)

ล าดบท ชอสามญ ชอทองถน ชอวทยาศาสตร วงศ

14 ยางเหยง ซาด Dipterocarpus Obtusifolius Teijsm.ex Miq. Dipterocarpaceae

15 หมกมอ หมกมอ Rothmannia wittii (Craib) Bremek Rubiaceae

16 ยางนา ตนยาง Dipterocarpus alatus Roxb. Dipterocarpaceae

17 ตนนก ตนนก Vitex pinnata L. Labiatae

18 เหมอดแอ เหมอดแอ Memecylon scutellatum Naudin Melastomataceae

19 แคขาว, แคปา แคปา Dolichandrone serrulata (DC.) Seem. Bignoniaceae

20 ค ารอก ตานกกด Ellipanthus tomentosus Kurz var. tomentosus Connaraceae

21 ตะเคยนทอง ตนแคน Hopea odorata Roxb. Dipterocarpaceae

22 กระโดน กระโดน Careya sphaerica Roxb. Lecythidaceae

23 พฤกษ กนฮง Albizia lebbeck (L.) Benth. Leguminosae - Mimosoideae

24 มะคาโมง ตนคา Afzelia Xylocarpa (Kurz) Craib Leguminosae -Caesalpinioideae

25 ชางนาว ชางนาว Ochna integerrima (Lour.) Merr. Ochnaceae

26 มะขามปอม ขามปอม Phyllanthus emblica L. Euphorbiaceae

86

ตารางภาคผนวกท 1 (ตอ)

ล าดบท ชอสามญ ชอทองถน ชอวทยาศาสตร วงศ

27 ยอปา ยอปา Morinda coreia Ham. Rubiaceae

28 ไขเนา ไขเนา Vitex glabrata R. Br. Labiatae

29 รกฟา เซอก Terminalia alata Heyne ex Roth Combretaceae

30 กอกกน กอกกน Rhus javanica L.var javanica Anacardiaceae

31 มะกอกปา มะกอก Spondias pinnata (L.f.) Kurz. Anacardiaceae

32 หนามแทง หนามแทง Catunaregam tomentosa (Blume ex DC.) Tiveng Rubiacae

33 ตะขบปา หมากเบน Flacourtia indica (Burn.f.) Merr. Flacourtiaceae

34 คอแลน คอแลน Nephelium melliferum Gagnep. Sapindaceae

35 - ขาลน Walsura villosa Wall. Meliaceae

36 เสยว เสยวสม Bauhinia penicillioba Pierre ex Gagep. Leguminosae, Caesalpinioideae

37 มะกอกเกลอน หมากเหลยม Canarium subulatum Guillaumin Annonaceae

38 ตมกาแดง ตมกา Strychnos nux-vomica L. Strychnaceae

39 ผกหวานปา ผกหวาน Melientha suavis Pierre Opiliaceae

87

ตารางภาคผนวกท 1 (ตอ)

ล าดบท ชอสามญ ชอทองถน ชอวทยาศาสตร วงศ

40 พะยอม พะยอม Shorea roxburghii G. Don Dipterocarpaceae

41 พนซาด พนซาด Erythrophleum succirubrum Gagnep. Leguminosae, Caesalpinioideae

42 สะเดาชาง สะเดาชาง Acrocarpus fraxinifolius Wight ex Arn. Leguminosae, Caesalpinioideae

43 สะเดา กะเดา Azadirachta indica siamensis Valeton Meliaceae

44 ขเหลก ขเหลก Cassia siamea (Lmk.) Leguminosae -Caesalpinioideae

45 ราชพฤกษ คน Cassia fistula L. Leguminosae -Caesalpinioideae

46 มะมวงปา มะมวงปา Mangifera caloneura Kurz. Anacardiaceae

47 มะมวงหวแมงวน มวงหวแมงวน Buchanania lanzan Spreng. Anacardiaceae

48 ตะแบกเลอด เปอยเลอด Terminalia pedicellata Nanakorn Combretaceae

49 กวาว เขวา, กระทมดง Haldina cordifolia (Roxb.) Ridsdale Rubiaceae

50 ปอแกนเทา แกนเทา Grewia eriocarpa Juss. Tiliaceae

51 สานใหญ สาน Dillenia obovata (Bl.) Hoogl. Dilleniaceae

52 สมอไทย สมมอ Terminalia chebula Retz. Combretaceae

88

ตารางภาคผนวกท 1 (ตอ)

ล าดบท ชอสามญ ชอทองถน ชอวทยาศาสตร วงศ

53 มะหาด ตนหาด Artocarpus lakoocha Roxb. Moraceae

54 มะเกลอ มะเกลอ Diospyros mollis Griff. Ebenaceae

55 เขลง เคง Dialium cochinchinensis Pierre Leguminosae, Caesalpinioideae

56 ตะแบกใหญ เปอย Lagerstroemia calyculata Kurz. Lythraceae

57 สมอพเภก ตนแหน Terminalia bellirica (Gaertn.) Roxb. Combreteceae

58 หวาขกวาง หวานอย Eugenia fruiticosa L. Myrtaceae

59 ตะครอ หมากคอ Schleichera oleosa Merr. Sapindaceae

60 แฮดกวง แฮดกวง Diospyros ehretioides Wall.ex G. Don Ebenaceae

61 เพกา ลนฟา Oroxylum indicum (L.) Kurz. Bignoniaceae

62 สะแกนา ตนแก Combretum quadrangulare Kurz. Combreteceae

63 เตงหนาม รงหนาม Bridelia retusa (L.) A. Juss. Euphorbiaceae

64 ชะมวง สมโมง Garcinia cowa Roxb ex DC. Guttiferae

65 กระพจน ตนจน Milettia brandisiana Kurz Leguminosae -Papilionoideae

89

ตารางภาคผนวกท 1 (ตอ)

ล าดบท ชอสามญ ชอทองถน ชอวทยาศาสตร วงศ

66 กมน า ตนกม Crateva magna (Lour.) DC. Cappardaceae

67 ขาวสารปา - Pavetta tomentosa Roxb. ex Smith Rubiaceae

68 แครกฟา รงแรง Heterophragma sulfureum Kurz Bignoniaceae

69 ไครน า ไครน า Homonoia riparia Lour. Euphorbiaceae

70 งว งวปา Bombax ceiba L. Bombacaceae

71 จน หมากจน Diospyros decandra Lour. Ebenaceae

72 ฉนวน ฉนวน Dalbergia nigrescens Kurz. Var. saigonensis (Pierre) Gagnep.

Leguminosae -Papilionoideae

73 ตะครอหนาม คอหนาม Sisyrolepis muricata (Pieere) Leenh. Sapindaceae

74 ปป กานของ Millingtonia hortensis L.f. Bignoniaceae

75 พญาสตบรรณ ตนเปด Alstonia scholaris (Linn.) R.Br. Apocynaceae

76 มะกล าตน บกลาม Adenanthera pavonina L. Leguminosae - Mimosoideae

77 โมกมน ตนโมก Wrightia arborea (Dennst.) Mabb. Apocynaceae

78 ส าโรง สมโฮง Sterculia foetida L. Sterculiaceae

90

ตารางภาคผนวกท 1 (ตอ)

ล าดบท ชอสามญ ชอทองถน ชอวทยาศาสตร วงศ

79 เสยวปา ตนเสยว Bauhinia saccocalyx Pierre Leguminosae, Caesalpinioideae

80 เหมอดโลด เหมอดโลด Aporusa villosa (Wall. Ex Lindl.) Baill. Euphorbiaceae

81 อะราง อะราง Peltophorum dasyrachis (Miq.) Kurz Leguminosae, Caesalpinioideae

82 ตะโกนา ตะโก Diospyros rhodocalyx Kuarz. Ebenaceae

91

ตารางภาคผนวกท 2 ชนดพนธไมเลอยในพนทลมน าช อ าเภอมญจาคร จงหวดขอนแกน

ล าดบท ชอสามญ ชอทองถน ชอวทยาศาสตร วงศ

1 เถาพนซาย เครอจาน Spatholobus parviflorus (DC.)Kuntze Leguminosae -Papilionoideae

2 ผกสาบ เครอผกสาบ Adenia viridiflora Craib. Passifloraceae

3 สมลม เครอสมลม Aganonerion polymorphum Pierre ex Spire Apocynaceae

4 - เครอสมจอย - -

5 - เครอเอนออน - -

6 ก าแพงเจดชน เครอตากวาง Salacia chinensis L. Celastraceae

7 เครอหมานอย เครอหมานอย Cissampelos pareira Linn. Var. hirsutus (Buch.ex.DC.) Ferman

Anacardiaceae

8 กลอย เครอกลอย Dioscorea hispida Dennst Dioscoreaceae

9 - มนขาวนก - -

10 มนเทยน เครอมนเทยน Dioscorea myriantha Kunth Dioscoreaceae

11 - เครอหมาหลง - -

12 - เครอห าวว - -

13 - เครอขนหมาก - -

92

ตารางภาคผนวกท 2 (ตอ)

ล าดบท ชอสามญ ชอทองถน ชอวทยาศาสตร วงศ

14 เครอหน เครอหน Parthenocissus quinquefolia (L.) Planch. Vitaceae

15 - เครอเขยง - -

16 - เครอดงอทก - -

17 - เครอโปงเลน - -

18 เถาประสงค เครอไธสง Streptocaulon juventas (Lour.) Merr.

Asclepiadaceae

19 - เครอจมกปลาไหล - -

20 - เครอหางหม - -

21 - เครอขกา - -

22 องนปา เครออโกย Ampelocissus martinii Planch. Vitaceae

23 ไสตน เครอไสตน Aganosma marginata (Roxb.) G. don Apocynaceae

24 กระไดลง บนไดลง Bauhinia scandens L. var. horsfieldii (Miq.) K. et S.S. Larsen,

Leguminosae, Caesalpinioideae

93

ตารางภาคผนวกท 3 ชนดพนธพชลมลก/พชผกปา/ผกสมนไพร พนทลมน าช อ าเภอมญจาคร

ล าดบท ชอสามญ ชอทองถน ชอวทยาศาสตร วงศ

1 กระเจยวแดง กระเจยว CurcumaAeruginosa Roxb. Zingiberaceae

2 ตบหมบ ตบหมบ Kadsura rotunda Linn. Schisandraceae

3 - หนอโจด Arundinaria cililta Gramineae

4 - อรอก Amorphophallus brevispathus Gagnep. Araceae

5 ไผรวก หนอรวก Thyrsostachys siamensis Gamble Gramineae

6 สามสบ ผกชชาง, สาวนอยรอยผว Asparagus racemosus Willd. Asparagaceae

7 ปรง ผง Cycas siamensis Miq Cycadaceae

8 - บาซาด - -

9 - เดอยไก - -

10 กระเทยมชาง คลนางอว Crinum amoenum Roxb. Amaryllidaceae

11 เพก หญาเพก Vietnamosasa pusilla (chevalier & A.camus) Nguyen

Gramineae

12 - สาเหลา - -

94

ตารางภาคผนวกท 3 (ตอ)

ล าดบท ชอสามญ ชอทองถน ชอวทยาศาสตร วงศ

13 สาบเสอ ล าฮาง Chromoleana odoratum (l.) r.m.kinG &h.rob0. Compositae

14 - เสยวโผ - -

15 - เกลดขาว - -

16 เลบแมว หมากเลบแมว Ziziphus oenoplia (L.) Mill. var. oenoplia Rhaminaceae

17 ตนตง ตนตง Calycopteris floribunda Combretaceae

18 - หวขอลอ - -

19 - ฮางค - -

20 - มกบะ - -

21 ตบเตานอย กนครก Polylthia debilis Finet & Gagnep. Annonaceae

22 - กระดกอง - -

23 - กองขาวเยน - -

24 ขตนนอย ขตน Helicteres angustifolia L. Sterculiaceae

25 สมสนดาน เครอขมอด Embelia subcoriacea (C.B. Clarke) Mez Myssinaceae

95

ตารางภาคผนวกท 3 (ตอ)

ล าดบท ชอสามญ ชอทองถน ชอวทยาศาสตร วงศ

26 โดไมรลม โดไมรลม Elephantopus scaber Linn. Compositae

27 นมนอย ตองแลง Polyalthia evecta (Pierre) Finet & Gagnep. Anpnaceae

28 กระตงใบเตย ตางไก Leea thorelii Gagnep. Leeaceae

29 - ผกอโปง - -

30 - ลนป - -

31 มานพระอนทร, หญาหมอนอย

หญาพระเทพ Vernonia einerea Linn Less. Asteraceae

32 - ออบแอบ Cissus hastata Miq Vitaceae

33 - อเมง - -

34 - ขาวจ - -

35 - สายทอง - -

36 กระเจยวขาว กระเจยวขาว Curcuma parviflora Wall. Zingiberaceae

37 เสยวผ เครอไสไก Jasminum scandens (Retz.) Vahl Oleaceae

38 - ดกใส - -

96

ตารางภาคผนวกท 3 (ตอ)

ล าดบท ชอสามญ ชอทองถน ชอวทยาศาสตร วงศ

39 ขงปา ขงปา Globba nisbetiana Craib. Zingiberaceae

40 -- ตาแดง - -

41 พลบพลา ลอมคอม Microcos tomentosa Sm. Tiliaceae

42 - วานแผนดนเยน Nervilia sp.

43 - พรายสะเมา Clerodendrum serratum (L.) Moon Lamiaceae

44 ลกใตใบ ลกใตใบ Phyllanthus amarus Schum & Thonn. Euphorbiaceae

45 - หนาด - -

46 - หมาวอ - -

47 กระทอ อทอ Zingiber zerumbet (L.) Sm. Zingiberaceae

48 กลอย กลอย Dioscorea hispida Dennst Dioscoreaceae

49 เมก, เสมดชน ผกเมก Syzygium gratum (Wight) S.N. Mitra var. gratum Myrtaceae

97

ตารางภาคผนวกท 4 ชนดพนธนกทพบในพนทลมน าช อ าเภอมญจาคร จงหวดขอนแกน

ล าดบท ชอไทย ชอทองถน ชอสามญ วงศ สถานภาพ

1 นกกวก นกไกนา White-breasted Waterhen Rallidae นกประจ าถน

2 นกยางกรอกพนธจน นกเจา Chinese Pond Heron Ardeidae นกอพยพ

3 นกกระปดเลก นกกด Lesser Coucal Centropodidae นกประจ าถน

4 นกกระปดใหญ นกกด Greater Coucal Centropodidae นกประจ าถน

5 นกกระจอกบาน นกกระจอก Eurasian Tree Sparrow Passeridae นกประจ าถน

6 นกกระจอกตาล - Plain-backed Sparrow Passeridae นกประจ าถน

7 นกเดาดนทงใหญ นกจบเพยว Richard's Pipit Passeridae นกอพยพ

8 นกกระตดขหม นกข Scaly-breasted Munia Passeridae นกประจ าถน

9 นกกระแตแตแวด นกเลนเคด Olive-backed Pipit Passeridae นกประจ าถน

10 นกเดาดนสวน - Olive-backed Pipit Passeridae นกอพยพ

11 นกกระจบธรรมดา นกกระจบ Common Tailorbird Sylviidae นกประจ าถน

12 นกกระจดปากหนา - Radde's Warbler Sylviidae นกอพยพ

13 นกกระจดธรรมดา - Yellow-browed Warbler Sylviidae นกอพยพ

98

ตารางภาคผนวกท 4 (ตอ)

ล าดบท ชอไทย ชอทองถน ชอสามญ วงศ สถานภาพ

14 นกกระทาทง นกกระทา Chinese Francolin Phasianidae นกประจ าถน

15 อกา กา Large-billed Crow Corvidae นกประจ าถน

16 นกแซงแซวหางปลา นกแซว Black Drongo Corvidae นกอพยพ

17 นกแซงแซวหางบวงใหญ นกแซว Greater Racket-tailed Drongo Corvidae นกประจ าถน

18 นกขมนทายทอยด า นกเหลยงกลวย Black-naped Oriole Corvidae นกอพยพ

19 นกขมนนอยธรรมดา นกอจ Common Iora Corvidae นกประจ าถน

20 นกปกลายสกอต นกเจาวด Eurasian Jay Corvidae นกประจ าถน

21 นกพญาไฟสเทา - Ashy Minivet Corvidae นกอพยพ

22 นกอแพรดแถบอกด า - Pied Fantail Corvidae นกประจ าถน

23 นกตะขาบทง นกขาบ Indian Roller Coraciidae นกประจ าถน

24 เปดแดง นกเปด Lesser Whistling-duck Dendrocygnidae นกประจ าถน

25 เหยยวกงกาสด า แหลวหงอน Black Baza Accipitridae นกอพยพ

26 เหยยวขาว แหลวขออย Black-shouldered Kite Accipitridae นกประจ าถน

99

ตารางภาคผนวกท 4 (ตอ)

ล าดบท ชอไทย ชอทองถน ชอสามญ วงศ สถานภาพ

27 เหยยวนกเขาพนธจน แหลวนกเขา Chinese Sparrowhawk Accipitridae นกอพยพ

28 เหยยวแดง แหลวแดง Brahminy Kite Accipitridae นกอพยพ

29 นกเอยงสารกา นกเอยง Common Myna Sturnidae นกประจ าถน

30 นกกระเตนอกขาว นกเตนคอกาก White-throated Kingfisher Halcyonidae นกประจ าถน

31 นกปรอดสวน นกขอด Streak-eared Bulbul Pycnonotidae นกประจ าถน

32 นกกระจบหญาสเรยบ นกเกด Plain Prinia Cisticolidae นกประจ าถน

33 นกกาเหวา กาเหวา Asian Koel Cuculidae นกประจ าถน

34 นกกนปลอกเหลอง - Olive-backed Sunbird Nectariniidae นกประจ าถน

35 นกสชมพสวน - Scarlet-backed Flowerpecker Nectariniidae นกประจ าถน

36 นกเคาแมว นกเคาบกกอก Asian Barred Owlet Strigidae นกประจ าถน

37 นกฮก นกเคาฮ Collared Scops Owl Strigidae นกประจ าถน

38 นกแสก นกเคาลาน Barn Owl Tytonidae นกประจ าถน

39 นกตทอง นกปก Coppersmith Barbet Megalaimidae นกประจ าถน

100

ตารางภาคผนวกท 4 (ตอ)

ล าดบท ชอไทย ชอทองถน ชอสามญ วงศ สถานภาพ

40 นกหวขวานดางแคระ นกไซกอม Grey-capped Woodpecker Picidae นกประจ าถน

41 นกกะรางหวขวาน - Common Hoopoe Upupidae นกประจ าถน

42 นกคมอกลาย นกคม Barred Buttonquail Turnicidae นกประจ าถน

43 นกพราบปา นกพราบ Rock Pigeon Columbidae นกประจ าถน

44 นกเขาชวา นกเขาชวา Zebra Dove Columbidae นกประจ าถน

45 นกเขาใหญ นกเขาใหญ Spotted Dove Columbidae นกประจ าถน

46 นกเขาไฟ นกเขาไฟ Red Collared Dove Columbidae นกประจ าถน

47 นกจาบคาเลก นกตว Green Bee-eater Meropidae นกประจ าถน

48 นกอเสอสน าตาล นกแจนแวน Brown Shrike Laniidae นกอพยพ

49 นกยอดหญาสด า - Pied Bushchat Muscicapidae นกประจ าถน

50 นกจบแมลงสน าตาล - Asian Brown Flycatcher Muscicapidae นกอพยพ

51 นกกางเขนบาน นกอจ Oriental Magpie Robin Muscicapidae นกประจ าถน

52 นกนางแอนบาน นกอแซว Barn Swallow Hirundinidae นกอพยพ

101

ตารางภาคผนวกท 5 ชนดพนธสตวเลอยคลานทพบในพนทลมน าช อ าเภอมญจาคร

ล าดบท

ชอไทย ชอทองถน ชอวทยาศาสตร วงศ

1 กงกาสวน กะปอม Calotes mystaceus Dumeril & Bibron 1837

Agamidae

2 กงกาแกว กงกาเขยว Calotes emma Gray 1845 Agamidae

3 แย แย Leinolepis belliana (Gray) 1827 Uromastycidae

4 งสงบาน งสง Ptyas korros (Schlegel) 1837 Colubridae

5 งเหา, งเหาหมอ งเหา Naja kaouthia Lesson 1831 Elapidae

6 งจงอาง จงอาง Ophiophagus hannah (Cantor) 1836 Elapidae

7 งเหลอม เหลอม Pytohon reticulatus (Schnider) 1801 Pythonidae

8 งหลาม งเหลอมแกลบ Pytohon molurus (Linnaeus) 1766 Pythonidae

9 งเขยวหางไหมหางเทา งเขยวหางแหบ Trimeresurus sumatranus Viperidae

10 งดนบาน งดน Ramphotyphlops braminus (Ddaudin) 1803

Typhlopidae

11 งเขยวพระอนทร, งเขยวดอกหมาก

งเขยว Chrysopelea ornata ornatissima Werner, 1925

Colubridae

12 ตะกวด แลน Varanus nebulosus (Gray) 1831 Varanidae

13 จงเหลนบาน จงเหลน Mabuya multifasciata (Kuhl) 1820 Scinicidae

14 ตกแก ตกแก Gekko gecko (Linnaeus) 1758 Gekkonidae

15 จงจกหางหนาม ขเกยม Hemidactylus frenatus Dumeril & Bibron 1836

Gekkonidae

16 เตาเหลอง เตาเพก Indotestudo elongata (Blyth) 1853 Testudinidae

17 เตานา เตานา Malayemys subtrijuga (Schlegel & S. Muller) 1844

Bataguridae

102

ตารางภาคผนวกท 6 ชนดพนธสตวครงบกครงน าทพบในพนทลมน าช อ าเภอมญจาคร

ล าดบท

ชอไทย ชอทองถน ชอวทยาศาสตร วงศ

1 กบนา กบ Hoplobatrachus rugulosus (Wiegmann, 1835)

Dicroglossidae

2 กบหนอง, เขยดอโม เขยดอโม Fejervarya limnocharis (Gravenhorst, 1829)

Dicroglossidae

3 องขาค า เขยดขาค า Microhyla pulchra (Hallowell, 1861) Microhylidae

4 เขยดทราย, เขยดอแวด เขยดจะนา Occidozyga lima (Gravenhorst, 1829) Occiidozyginae

5 เขยดจก, เขยดบว, เขยดเขยว

เขยดจก Hylarana erythraea (Schlegel, 1837) Ranidae

6 องขางด า - Microhyla heymonsi Vogt, 1911 Micrhylidae

7 องอางบาน องอาง Kaloula pulchra Gray, 1831 Micrhylidae

8 องอางกนขด, องไมแดง - Kaloula mediolineata Smith, 1917 Micrhylidae

9 ปาดบาน ตะปาด Polypedates leucomystax (Gravenhorst, 1829)

Rhacophoridae

10 คางคกบาน คางคก Bufo melanostictus Schneider, 1799 Bufonidae

103

ตารางภาคผนวกท 7 ชนดพนธสตวเลยงลกดวยนมทพบในพนทลมน าช มญจาคร จงหวดขอนแกน

ล าดบท

ชอไทย ชอทองถน ชอวทยาศาสตร วงศ

1 กระตายปา กระตาย Lepus pequensis Blyth 1856 Leporidae

2 กระจอน กระจอน Menetes berdmorei (Blyth) 1849 Sciuridae

3 กระแตธรรมดา กระแต Tupaia gils (Diard) 1820 Tupaiidae

4 สนขจงจอก หมาจอก Canis aureus Linnaeus 1758 Canidae

5 หนพกเลก หนพก Bandicota savilei Thomas 1916 Muridae

6 ตน ตน Talpa micrura Hodgson 1841 Talpidae

7 บาง บาง Cynocephalus variegatus (Audebert) 1799

Cynocephalidae

8 ลนชวา, ลนธรรมดา ลน Manis javanica Desmarest 1822 Manidae

9 คางคาวขอบหขาวกลาง อเกลอ Cynopterus sphinx (Vahl) 1797 Pteropodidae

10 ชะมดเชด - Viverricula indica (Desmarest, 1804)

Viverridae

11 อเหนธรรมดา, อเหนขางลาย

อเหนเสอคอ Paradoxurus hermaphroditus (Pallas, 1777)

Viverridae

12 อเหนหนาขาว, อเหนเครอ อเหนหนาแว Paguma larvata (Smith) 1827 Viverridae

13 ชะมดแผงหางปลอง - Viverra zibetha Linnaeus, 1758 Viverridae

14 พงพอน จอนฟอน Herpestes javanicus (Geoffroy) 1818

Herpestidae

104

ตารางภาคผนวกท 8 ชนดพนธแมลง/แมง ทพบในพนทลมน าช อ าเภอมญจาคร จงหวดขอนแกน

ล าดบท

ชอไทย ชอทองถน ชอวทยาศาสตร วงศ

1 จงโกรง จโปม Brachytrupes portentosus Licht Gryllidae

2 จงหรด จงหรด Gryllus assimilis Gryllidae

3 ตกแตนต าขาว ตกแตนต าขาว Creobroter gemmatus Mantidae

4 ตกแตนขาแดง - Chondracris roseapbrunner Acrididae

5 ตกแตนหนาแหลม - Acrida turrita Acrididae

6 ตกแตนลาย - Choredocus insignis Acrididae

7 ตกแตนหนวดยาว แมงมน Euconocephalus incertus Walker Tettigoniidae

8 แมลงทบ แมงคบ Sterocera acquisignata Saunders

Buprestidae

9 จกจน จกจน Dundopia sp. Cicadidae

10 มดแดง มดแดง Oecophylla smaragdina fabricius

Formicidae

11 แมงกระชอน แมงกซอน Gryllotalpa africana Beauvois Gryllotalpidae

12 ผง ผง Apis cerana Fabricius, 1793 Hymenoptera

13 ตอ ตอ Vespa sp. Hymenoptera

14 ปลวก ปลวก Termes sp. Termitidae

15 ผเสอถงทอง - Troides aeacus aeacus Papilionidae

16 ผเสอแผนทธรรมดา - Cyrestis thyodamas thyodamas Nymphalidae

17 แมงกนน แมงกนน Holotricheasp. Order colcoptera

Searabaeidae

18 มวนล าไย แมงแคงจก Tesseratoma sp. Pentatomidae

19 แมงกดจยกษ, กดจขควาย

แมงกดจ Heliocopris bucephalus fabricius

Scarabaeidia

20 แมงคาม ดวงกวาง Xylotrupes Gideon Linneaus Scarabaeidia

105

ตารางภาคผนวกท 8 (ตอ)

ล าดบท

ชอไทย ชอทองถน ชอวทยาศาสตร วงศ

21 จกจนงวง แมลงชาง Pyrops candelarius (Linnaeus, 1758)

Fulgoridae

22 บง บง Haplopelma sp. Threraphosidae

23 ดวงดง แมลงตบเตา Cybister limbatus Fabricius Dytistidae

24 แมลงปอบาน (ตวออน) แมงละง า Rhyothemis sp. Libellulidae

25 ชนโรง - Trigona apicalis Apidae

26 ดวงหนวดยาว, แมงหวแขง

แมงกอก Plocaederus obesus Gahan Cerambycidae

27 แมลงดานา แมงดา Lethocerus indicus Lip.-Serv. Belostomatidae

28 แมลงเตาทอง แมงเตาทอง - Coccinellidae

106

ตารางภาคผนวกท 9 ปาชมชนพนทเปาหมายของโครงการฯ

ต าบล หมบาน พนท เนอท (ไร) หมายเหต ค าแคน ค านอย ปาชมชนภวด 650 ขนทะเบยนปาชมชน ป 52

หนองขามพฒนา ปาชมชนโคกหนฮาว- หนองหญาขาว

310 ขนทะเบยนปาชมชน ป 52

กดขอนแกน ปาชา 125 โพนเพก หวยฮวก ปาชมชนโคกปาชา 150 ขนทะเบยนปาชมชน ป 52

โพนเพก โคกหลบกง 480 ทาศาลา โนนคน ปาชมชนภลอมขาว 104 ขนทะเบยนปาชมชน ป 47

ไสไก ปาชมชนโคกหลวง 210 ขนทะเบยนปาชมชน ป 51 รวมพนท 2,029

107

ตารางภาคผนวกท10 สถานการณทรพยากรธรรมชาตในระดบชมชนภายใตการด าเนนโครงการฯ อ าเภอมญจาคร จงหวดขอนแกน พนท/ชมชน ยควถบานปา (ขาวไร นาด า ปอ ฝาย) ยคพชเชงเดยวมนส าปะหลง สมปทานปาและสวน

ปา) ยคออย นาหวาน ยคาลปตส พ.ศ. 2531-ปจจบน

1.บานโนนคณ ต.ทาศาลา (อายชมชน 66 ป)

ตงถนฐานเมอ พ.ศ. 2487 โดยอพยพมากจาก อ.พระยนซงในสมยนนปาไมอดมสมบรณมากยงพบเสอ เกง หมปา เรมท าการเกษตรเพอยงชพโดยการปลกขาวไร ท านาโดยใชควาย มการวฒนธรรมลงแขกเอาแรง ปลกปอ และฝายเพอขายเปนรายได

พ.ศ. 2498 ไดรบ สค. 1 เรมมการปลกมนส าปะหลง และขยายตวมากในชวง พ.ศ. 2516 ปาถกบกรกเพม ตดไมเผาถาน สภาพปาเสอมโทรม สตวปาหลายชนดเรมลดลง และบางชนดหายไป

พ . ศ . 2530 เ ร ม ม ก า ร ใ ช ร ถ ไ ถ น า แ ท น ค ว า ย พ.ศ. 2537 นายทนมาเชาทปลกออย มการบกรกปาเพม รฐมนโยบาย สทก. และสปก. ป พ.ศ. 2545 ชาวบานบางรายเรมปลกยคาลปตส ปจจบนเหลอปาทจดการเปนปาชมชน 104 ไร ใน ป พ.ศ. 2551 มการเลยงไกโดยการสงเสรมของบ. เบทาโกร 17 ราย นอกจากท างานภาคเกษตรแลวมการรบจางในเมองและในพนท

2. บานใสไก ต.ทาศาลา (อายชมชน 79 ป)

ตงถนฐานใน พ.ศ. 2464 ปามความอดมสมบรณ ยงพบสตวปาเชน ลง เกง กวาง หมปา ไกปามากชาวบานประกอบอาชพท านา (นาด า) ป พ.ศ. 2504 เรมมการปลกปอ เรมมการบกเบกพนทปามากขนในระยะตอมา

พ.ศ. 2510 เรมมการปลกมนส าปะหลงมากขน ตอมามการสปทานปาไมโดย ออป. ในชวงป พ.ศ. 2518-20 แลวกปลกสรางสวนปา ชาวบานบกรกพนทปาเพอปลกมนส าปะหลงสงผลใหปามสภาพเสอมโทรมอยางรวดเรว เรมมความขดแยงในเรองการเลยงสตวในพนทสวนปา

ใชรถไถนาแทนควาย เลกเลยงควาย ปลกออยมากขนเพราะมโรงงานรบซอ ป พ.ศ. 2529 ชาวบานรวมตวกนเรยกรองพนทสาธารณะคนจากนายทน 210 ไร แตอยางไรกตามยงประสบปญหาน าทวมหลากและทรายจากสวนปามาไหลลทบทท ากน ชาวบานรวมกนฟนฟปาสาธารณะประโยชน ป พ.ศ. 2540 มการเลยงโคขนพนธตางประเทศมากเปนอาชพรองจากการท านา

3. บานหวยฮวก ต.โพนเพก (อายชมชน 133

ตงถนฐานในป พ.ศ. 2420 ประมาณ 10 หลงคาเรอน สภาพยงสมบรณพบสตวปาหลากหลายและชกชม ทงเกง หมปา ไกปา กระตาย ประกอบอาชพ

พ.ศ. 2504 เรมปลกมนเพราะปลกงายกวาปอ และฝายมรายไดดกวา ปาถกบกรกมากขน สตวปาลดลง การเกษตรเรมใชรถไถนาแทนควาย ป พ.ศ. 2505 ม

ป พ.ศ. ปลกออยแทนมนส าปะหลงมากขนโดยท าสญญากบโรงงานน าตาลมตรผลภเวยง เพราะะรายไดดกวา มการเลยงววมากขน ควายลดลง ยงคงท านาด า ป พ.ศ. ป พ.ศ.

108

ป) ท านา ปลกปอ ปลกฝายไวใชในครวเรอน ใชแรงงานวว ควายท าการเกษตร ป พ.ศ. 2500 เรมปลกปอ ฝายเพอขาย

สมปทานปาไม ตงโรงเลอย ป พ.ศ. 2515 ประสบความแหงแลง 7 ป ตดตอกนจนถงป พ.ศ. 2522 ชาวบานอพยพไปรบจางในเมอง ในชวงป พ.ศ. 2516 มโครงการ คจก. สภาพปาตอนนนนแยกแปนหยอมๆ

2550-51 ชาวบานรวมกบ WWF-Thailand ฟนฟปา บวชปา จดการเปนปาชมชนในพนทปาชมชนโคกปาชา พนท 150 ไร

4. บานโพนเพก หม 1,14 ต.โพนเพก (อายชมชน 113 ป)

ตงถนฐานชวงป พ.ศ. 2440-2513 เรมอพยพจากบานแจง เขามาอาศยอยในพนทบรเวณหนองน า ชอบานขามแก (ชอหมบานเดม) สภาพปารอบหมบานอดมสมบรณ ประกอบอาพท านา ไรปอ ไรฝาย ใชเกวยน พ.ศ. 2483 ตงโรงเรยนประถม ป พ.ศ. 2513 ประสบภาะแหงแลง

พ.ศ. 2517 รฐจดสรรทท ากนใหชาวบานครอบครวละ 5 ไร รวม 800 ไร พนทปาเรมลดลง แตยงพบเหนสตวปา เชน อเหน หมปา ตะกวด ไกปา รฐเรมออกใบจองทดนใหกบชาวบานท าใหมการถางปาเพอจบจองทดนท ากน ปาถกบกเบก แตกเปนหยอม ชาวบานพ.ศ. 2533 เรมเปลยนรปแบบการท านาโดยจางแรงงานมากขน ใชรถไถ เครองจกรกลมากขน

ป พ.ศ. 2545 มถนนลาดยางการคมนาคมสะดวก ตงวดปาบานโพนเพก และศนยวปสสนา ปจจบนยงท านาแตเปลยนรปแบบจากนาด าเปนนาหวานมากขนกวารอยละ 50 ปลกมนส าปะหลงปละ 2 รอบ บางครอบครวปลกขาวโพดขายฝกสดในนาขาวหลงฤดการเกบเกยว หนาแลงผชายจะออกไปรบจางนอกชมชน 4-5 เดอน ตดออยแถบจงหวดลพบร กาญจนบร และลพบร ป พ.ศ. 2550 ตงกลมอนรกษปาดแลปารวมกบหมท 14

5. บานแจง ต.โพนเพก (อายชมชน 104 ป)

ชวงตงถนฐาน พ.ศ. 2449-2503 อพยพมาจากบานขามแก 10 ครอบครว รอบหมบานเปนปาสมบรณมสตวปาหลายชนด ทงไกปา กระตาย ลน หมปา เกง ประกอบอาชพท านา การเดนทางโดยใชเกวยน ป พ.ศ. 2504 เรมปลกปอเพอขาย ปาเรมถกบกเบกมากขน

พ.ศ. 2516 เรมปลกมนส าปะหลง เลกปลกปอเพราะเกดภาวะแหงแลงไมมน าใชน าแชปอ มโครงการกอสรางแหลงน า พฒนาถนนเขาหมบาน ป พ.ศ. 2518 รฐเปดใหมการจบจองทดนครอบครวละ 3 ไร ซงสงผลใหเกดการบกรกพนทปามากขน พนทปาลดลง สตวปาและของปาเรมหายากมากขน ชาวบานบางรายไปท างานตางประเทศ

พ.ศ. 2525 เรมท านาโดยใชรถไถเดนตาม พ.ศ. 2533 มรกเรขายสนคาจากหมบานอนๆ เรมเลยงววพนธฮนดบราซล พ.ศ. 2538 เรมมการจางด านา คาจางแรงงานแพงขน บางรายเปลยนมาท านาหวาน อาชพเสรมเลยงวว พ.ศ. 2546 ขนทะเบยนปาโคกดอนพนซาดเปนปาชมชน

6. บานบรณะ ต.โพนเพก (อายชมชน 71 ป)

ชวงตงถนฐาน พ.ศ. 2482-2514 ยายมาจากบาน หวยฮวก 8 ครอบครว เดมชอหมบานดอนหน ประกอบอาชพท านา มการลงแขกในการท านา รอบ

พ.ศ. 2515-2520 ยคปลกพชเศรษฐกจ พ.ศ. 2515 เรมปลกปอเพอใชท าเชอก ใชในครวเรอน และสงขายบานไผ ป พ.ศ. 2519 การลงแขกท านานอยลง ป พ.ศ.

พ.ศ. 2539 มการออกโฉนดทดนแกราษฎร จางการท านามากขน แรงงานไมพอ จงเปลยนแปลงรปแบบการท านาเปนนาหวานมากขน พ.ศ. 2543 ชาวบานเรมออกไปนอก

109

หมบานเปนทงนา การเดนทางใชเกวยน ป พ.ศ. 2493 สรางวด และมผใหญบานคนแรก

2520 เปลยนจากปลกปอเปนมนส าปะหลง เนองจากมราคาดกวา ท างายกวาขนตอนไมยงยาก เรมมรถเรเขามาขายของในหมบาน ป พ.ศ. 2528 มไฟฟา เรมใชรถไถเดนตาม ควายลดลง ป พ.ศ. 2535 เรมปลกออยมากขน พนทปาลดลง

พนท เนองจากท านา ท าไร รายไดไมพอ ผหญงออกไปท างานโรงอวนในตวเมองขอนแกน และโรงงานในกรงเทพ มการสงเสรมปลกหญาเลยงสตวในพนทมากขขน ปจจบนเลกการใชควายในการท านา จ านวนงายลดลง แตยงมการเลยงวว ปลกมนส าปะหลง

7. บานโนนคต ต.โพนเพก (อายชมชน 93 ป)

ชวงตงถนฐาน พ.ศ. 2460-2499 เรมมอพยพเขามาอาศยในพนท 3 ครอบครว รอบๆ ยงสมบรณ มสตวปา เชน ชาง หมปา เสอ บาง ฯลฯ ประกอบอาชพท านา ปลกฝาย ปลกปาน เลยงววไวเทยมเกวยน ควายใชไถนา พ.ศ. 2485 รฐเปดใหชาวบานจบจองททน และเรมออก สค. 1 ป พ.ศ. 2499 ตงโรงเรยนสอนในวดคงคาราม

พ.ศ. 2506 เรมปลกปอ สงขายทอ าเภอบานไผ มการส ารวจพนทเพอสรางสวนปามญจาคร ชวงนปาลดลง สตวปาลดลง มการใชรถจกรยานยนต แทนเกวยน พ.ศ. 2517 เลกปลกปอปลกมนแทนเพราะไมมแหลงน าแชปอ มมนท างายมราคาดกวา ชาวบานบางคนออกไปท างานรบจางขางนอก เชน ชลบร กรงเทพฯ ป 2521 มการใชรถแทรกเตอรบกเบกปาเพอปลกมนส าปะหลงมากขน ใชรถไถแทนควาย และเรมของเอกสารสทธทดน นส.3 ก

พ.ศ. 2526 เรมเปลยนรปแบบจาการท านาด าเปนนาหวานมากขน เพราะน าไมพอ คาแรงงานแพง เรมเปลยนจากปลกมนเปนออยเนองจากมโรงงานอยใกล ราคาด มระบบไฟฟา ระบบน าประปา น าบาดาล ป 2535 ชาวบานบางรายเรมปลกยคาลปตส ป 2543 เกดภยแลง เลกใชแรงงานควาย ปจจบนยงคงท านา รองลงมาคอการปลกออย ยคาลปตส มการออกไปรบจางท างานนอกชมชนในชวงหลงฤดการผลต

8. บานค านอย ต.ค าแคน (อายชมชน 83 ป)

ตงถนฐานเมอ พ.ศ. 2470 สภาพปาสมบรณมากยงพบเสอ ชาง เกง หมปา การคมนาคมใชเกวยน อาชพท าไร ท านา และปลกปอ

พ.ศ. 2508 มถนน มการตดตอคาขายกบภายนอกมากขน พ.ศ. 2512 เรมเปลยนจากปลกปอมาปลกมนส าปะหลงเพราะมโรงงาน รายไดดกวา ท าใหบกเบกพนทท ากนมากขน สตวปา ชาง เสอ หายไป รฐบาลมการส ารวจพนทปาท า สทก.

ป พ.ศ. 2529 เรมใชรถไถนาแทนควายมากขน และเปลยนจากการปลกมนส าปะหลงเปนออยโดยท าสญญากบบรษท เลยงววพนธตางประเทศมากขน ป 2540 มการสงเสรมการปลกยคาลปตส มการเลยงววพนบานมากขน เพาะเหด เลยงปลา หม เปดไกไวบรโภค มการรบจางนอกชมชน ป 2551 จดการปาชมชนภวดอยางเปนรปธรรม

9. บานหวยแลง ต.ค าแคน (อาย

ตงถนฐาน พ.ศ. 2464 พนทมปาไมสมบรณอดมไปดวยสตวปาทส าคญ เชาน เสอ ชาง ลง กวาง หมปา

พ.ศ. 2505-2515 ปลกปอขายเปนอาชพ พนทปาลดลง สตวปาบางชนดหายไป เชน เสอ ชางปา รฐม

พ.ศ. 2537-2550 มนโยบายออก สปก. เปลยนจากปลกมนส าปะหลงมาปลกออยมากขน เพราะมโรงงานมตรภเขยว

110

ชมชน 89 ป) ประกอบอาชพท านาด า และปลกปอใชท าเชอก เดนทางโดยใชเกวยน มการลงแขกเอาแรงในการท าการเกษตร

นโยบายออก ส.ค. 1 ชาวบานเรมออกไปท างานนอกชมชน พ.ศ 2516-2535 ปลกมนส าปะหลงมากกวาปลกปอเพราะท างายกวา ราคาด มการจางแรงงานในพนทมากขน นยมไปท างานตางประเทศมากขน เลยงววพนธตางประเทศ การใชแรงงานสตวนอยลง ใชรถไถนามากขน

โดยมการปลกแบบท าสญญา ใชรถแทรกเตอรมากขนในการท าการเกษตร ควายลดลงมาก

10. บานค าแคนเหนอ ต.ค าแคน (อายชมชน 120 ป)

ตงถนฐาน พ.ศ. 2433 -2450 อพยพมาจากอ าเภอเมอง สภาพพนทอดมสมบรณไปดวยพรรณไม สตวปา ประกอบอาชพท านา ไรฝาย ทอผาใชเอง ใชตนนนท าเครองผาหม ตงวด มวฒนธรรมเอาแรงลงแขกชวยกนท างาน

พ.ศ. 2510 เรมปลกปอขาย เกดภยแลงมาก พ.ศ. 2511 มสมปทานปาไมบรเวณปาสงวนแหงชาตโคกหลวง พ.ศ. 2512-2540 เรมมการปลกมนส าปะหลงมากขน และไปท างานตางประเทศเพราะเกกภาวะแหงแลง ใชรถไถนาแทนแรงงานควาย มการจาง แรงงานในการท าการเกษตร

พ.ศ. 2541-2550 เรมปลกออยแทนมนส าปะหลง มโรงงานและบรษทมาสงเสรม ปลกปละ 2 ครง ยงท านาด า และบางสวนเปลยนเปนนาหวานเพราะมขาดแรงงาน และมคาจางแพง มรถเรเขามาขายของในชมชนมากขน บางรายปลกยคาลปตส มการใชเครองจกรกลแทนแรงงานควาย

11. บานหนองขามพฒนา ต.ค าแคน (อายชมชน 118 ป)

ชวงการตงถนฐาน พ.ศ. 2435 อพยพมาจาก ต.พระบ อ.เมอง สภาพพนทเปนปาสมบรณ พบเหนสตวปาส าคญ เชน ชาง บาง ชะน เสอ ตะกวด หมปา มอาชพหลกท านา และปลกฝาย ตอมาอก 5 ป ตงวด และเปดสอนชนประถม

พ.ศ. 2505 เรมปลกปอเพอขาย บกเบกพนทปา สตวปาเรมลดลง บางชนดชนดไป เชน เสอ ชาง ตอมาป พ.ศ. 2514 เปลยนจากปลกปอมาปลกมนส าปะหลง เนองจากไมตองใชน ามาก และประสบภาวะแหงแลงยาวกวา 7 ป ป พ.ศ. 2515 สตวปาทกชนดเรมหายไปจากพนท เรมใชรถไถนาเดนตามแทนควาย และเลยงววพนธตางประเทศ ออกเกสารสทธทดน นส.3 ก.

พ.ศ. 2530 เรมมไฟฟาในหมบาน ชาวบานเปลยนมาจากปลกออยแทนมนส าปะหลง เราะราดกวา มโรงงานอยใกล พนทปาลดลง เลกเลยงควาย มการจางท านามากขน ป พ.ศ. 2545 รฐจดสรรทดนในเขตปาสงวนโคกหลวงเปน สปก. แตตอมาเปลยนมาปลกมนส าปะหลงเพราะนอยลงทนนอยกวาออย และรบแบบการท านาเปลยนจากนาด าเปนนาหวาน ปจจบนมสดสวนท านารอยละ 50 ไรออยรอยละ 30 และไรมนส าปะหลงรอยละ 20 พ.ศ.2551 จดการปาชมชน

12. บานหวนา ตงถนฐานเมอ พ.ศ. 2440 อพยพมาท าไรขาว ปลก 2504 ท านาด า ปลกปอขาย 2514 ปลกมนส าปะหลง 2531-2550 ท านาหวานแทนนาด ามากขนกวารอยละ 90

111

กลาง ต.ทาศาลา (อายชมชน 113 ป)

คราม ใชเกวยน พนทปามความสมบรณากพบเสอ เกง หมปา กวาง ป พ.ศ. 2503 ตงวด มโรงเรยนประถม แตงตงผใหญบาน

แทนปอ เกดความแหงแลงตดตอกนหลายป ชาวบานบางคนออกไปท างานนอกชมชนมากขน 2516-2530 สรางสวนปามญจาคร เรมปลกยคาลปตส เลยงววพนธตางประเทศ ใชรถไถนามากวาควาย เรมซออาหารจากรถเร บางรายไปท างานตางประเทศ

เนองจากขาดแคลนแรงงาน คาจางแรงงานสง ใชไฟฟา เรมปลกออย ใชรถ และเครองจกรกลท าการเกษตรมากขน ป 2551 จดท าเรอนเพาะช าชมชน ปลกปาฟนฟรมล าหวยพะเนาว

13. บานทาศาลา ต.ทาศาลา (อายชมชน 143 ป)

ตงถนในฐานชวง พ.ศ. 2410-2482 ท านาด า ปลกฝายใชเอง ปาเปนปาดบแลงสมบรณมากพบชาง เสอ คาง ชะน ตอมาในชวงป พ.ศ. 2506 ตงวด และโรงเรยนขนในชมชน

พ.ศ. 2507-2520 ยคสวนปาและปลกปอ โดยตงสวนปามญจาครในป พ.ศ. 2518 ชาวบานนยามปลกปอมากขน แตยงท านาเหมอนเดม พนทเลยงววถกทบซอนจากสวนปาท าใหไมมพนทเลยงวว

2522 เปลยนจากปลกปอมาปลกมนส าปะหลง ออย และยคาลปตสมากขน มระบบสาธารณปโภคพนฐานพรอม ถนน ไฟฟา มการซออาหารจากภายนอกมากขน

14. บานหวนาเหนอ ต.ทาศาลา (อายชมชน 118 ป)

ชวงตงถนฐาน พ.ศ. 2435-2498 ประกอบอาชพท านาด า ท าไรฝาย ปลกคราม ทอผาใชเอง พงพงเกบหาของปาทงอาหาร ยารกษาโรค สภาพสมบรณพบชาง เสอ กวาง การคมนาคมใชเกวยน การเดนเทา และตอมาจงมการตงวด และผน าชมชน

พ.ศ. 2497-2512 ยคปอ ออย ชาวบานเรมปลกปอ และออยเพอขายมากขน แตยงคงท านาเพอบรโภคในครวเรอน นอกจากนในชวงเวลาดงกลาวยงมการจดตงสวนปามญจาคร สงผลใหผนปาลดลง สตวปาหลายชนดหายไปจากพนท ตอมาในป พ.ศ. 2516-2525 เปลยนจากปอมาปลกมนส าปะหลงแทน ท านาเรมมการจางแรงงานคน ใชรถไถมากขน

พ.ศ. 2526-2548 ระบบสาธารณปโภคพรอมทง ถนน ประปา ไฟฟา ปลกยคาลปตสแทนมนส าปะหลงมากขน เพราะราคามนส าปะหลงตกต า ปจจบนด าเนนการดแลพนทปาสาธารณะ (ปาชา) รวมกบบานหวนากลาง พนท 80 ไร

15. บานโนนแสนสข และบานหนองแปน ต.หนองแปน (อายชมชน 86 ป)

ชวงตงถนฐาน พ.ศ. 2467-2498 ท านา ปลกฝาย แตง ใหเกวยนในการเดนทาง สภาพปามความอดมสมบรณ สตวปายงชกชม ป พ.ศ. 2495-2507 ปลกปอขาย พนทปาลดลง และปาเรมถกแบงแยกเปนผนเลกๆ (ปาแตก)

พ.ศ. 2510-2518 เรมเปลยนจากปลกปอมาเปนมนส าปะหลง และยงบกเบกปามากขน ปาแตกออกเปนหยอมๆ มการใชรถแทรกเตอรในพนทมากขน สตวปาหลายชนดหายไปจากพนท

พ.ศ. 2520 เลกปลกปอ ยงคงท านา บางคนไปท างานตางประเทศ เลยงววพนธตางประเทศ และพนธพนเมอง ปลกยคาลปตสจากการสงสรมของโรงงาน ป 2551 จดตงเรอนเพาะช าชมชน กจกรรมปลกปาบรเวณปาโสกเหมอดแอ โคกดอนกลาง และรมฝงน าช ป 2552-53 จดท าแหลงอนรกษพนธปลาในหนองแปนและแมน าช

112

16. บานหนองหวชาง หม 13, 16 ต.หนองแปน (อายชมชน 113 ป)

ตงถนฐานชวง พ.ศ. 2440 -2498 ท านาโดยใชแรงงานสตว และคน ปลกพชผกอาหารบบรโภคในครวเรอน ปาอดมสมบรณมสตวปาขนาดใหญ

ยคพชเชงเดยว พ.ศ. 2499-2524 เรมปลกปอ ปาถกบกเบกพนทลด สตวปาลดลง เรมแยกออกเปนหยอม พ.ศ. 2512 เปลยนจากปลกปอมาเปนมนส าประหลง ท านาใชรถไถนา จ านวนควายลดลง ประสบภาวะความแหงแลง ชาวบานบางรายเรมไปท างานตางประเทศ พ.ศ.2525-2538 เลกปลกปอยงคงปลกมนส าปะหลง นยมไปท างานตางประเทศทงซาอดอาระเบย ใตหวน ในชวงป พ.ศ. 2527 ท านาใชรถไถมากขน ควายเหลอนอย เลยวววพนธตางประเทศ และท างานโรงงาน

ยคออย ยคาลปตส 2539-2550 เรมปลกยคาลปตสจากการสงเสรมของโรงงาน เสนทางสะดวก มระบบประปา เปลยนจากปลกมนมาปลกออยมากขน เลยงววพนธอเมรกนบรามน เปลยนรปแบบการท านาเปนนาหวานมากขนเนองจากคาจางแรงงานแพง และปรมาณน าฝนนไมเพยงพอเหมาะสมกบการท านาด า ป 2551 จดท าเรอนเพาะช าชมชน ป 2553 จดท าเขตอนรกษพนธปลาบรเวณล าน าช

17. บานหนองไห ต.หนองแปน (อายชมชน 98 ป)

ชวงตงถนฐาน พ.ศ. 2455 -2499 ยายอพยพมาจาก จ.มหาสารคาม ประกอบอาชพหลกโดยการท านาด า ท าสวน เลยงสตว รอบหมบานเปนปาสมบรณ มสตวปา เชน อเหน กระตาย หมาจงจอก หมปา ใชเกวยนในการเดนทาง จดตงวด มการปลกฝายใช ชวงป พ.ศ. 2497 เรมประสบความแหงแลงตดตอกน 7 ป

พ.ศ. 2500 ชาวบานเลกปลกฝาย หนมาปลกปอ เรมมการถางปาเพอปลกปอมากขน พนทปาและสตวปาลดลง พ.ศ. 2517 เลกปลกปอ มาปลกมนส าปะหลง เนองจากปอมขนตอนยงยาก และขาดแหลงน าในการแชปอ พ.ศ. 2518 สรางถนนเขาหมบาน เรมมการใชรถไถนาแทนควาย กรมชลปะทานจดตงเครองสบน าดวยไฟฟาจากแมน าช ชาวบานเรมออกไปท างานนอกหมบานเชน กรงเทพ เพราะประสบกบภาวะแหงแลง ป 2525 นยมไปท างานตางประเทศ เชน จอรแดน ลเบย ซาอดอาระเบย บรไน สงคโปร มาเลเซย อสราเอล และไตหวน เรมปลกออยแทนมนส าปะหลงใน ป พ.ศ. 2534 และใชรถไถนา รถแทรกเตอรมากขน

พ.ศ. 2537 เรมมการปลกยคาลปตสจากการสงเสรมของ ออป. และเอกชน รฐสรางพนงกนน าช ปรบปรงถนนเขาหมบาน บางรายเรมปลกยางพารา แตยงท านาโดยการใชรถไถนา ป พ.ศ. 2550 เหลอควายเพยง 1 ตว หลงการเกบเกยวขาวจะปลกขาวโพดขายฝกสด ผกตามรมน าช มการวาจางแรงงาน คาแรงงานแพง บางรายจงเปลยนมาท านาหวานแทนนาด ามากขน ยงปลกมนส าปะหลง ออย ปละ 2 ครง เลยงววพนธตางประเทศ บางสวนไปรบจางกอสราง โรงงานผลตอวน แหในตวเมองขอนแกนในชวงวางจากฤดการผลต ป 2551-2553 จดกจกรรมปลกปาฟนฟบรเวณปาสาธารณะภกระแตพนท 10 ไร ป 2553 จดท าเขตอนรกษพนธสตวน าบรเวณแมน าช

113

18. บานกดขอนแกน ต.ค าแคน (ชมชนอาย

ตงถนฐาน พ.ศ.2473 อพยพมาจากจงหวดหนองบวล าภ ประกอบอาชพท านา ท าไรมนส าปะหลง ไรออย และพชอน ๆ เชน ขาวโพด ถว ตนหอม พชผกสวนครว เลยงหม ไก และวว ฯลฯ

พ.ศ.2505 เรมไดเอกสารสทธทดน ในรปแบบ สค. 1 ป พ.ศ.2507 เรมปลกปอ สตวขนาดใหญ เชน เสอเหลอง เรมหมดไป พ.ศ.2515 เปลยนจากการปลกปอมาเปนมนส าปะหลง สตวปาเรมลดลง ป 2519 เกดภาวะฝนแลง ป 2520 มการออกเอกสารสทธ นส3

ป 2536-2538 เรมปลกยคาลปตสและมการจดสรรทดน สปก. ป 2539 ราษฎรเรมหนมาปลกออย เนองจากมโรงงานรบซอผลผลต และราคา พนทปาธรรมชาตลดลงอยางมาก พ.ศ.2547 กอตงวดปา พ.ศ.2550-2551 ชมชนเรมมการคยกนเรองการดแลรกษาปา อบต.ค าแคนสนบสนนการปองกนไฟปา การจดท าแนวกนไฟ และการอบรมอาสมครราษฎรพทกษปา (รสทป.) พ.ศ.2552-ปจจบน โครงการฟนฟลมน าช WWF ประเทศไทย เขามาสนบสนนการจดการปาชมชน

114

ตารางภาคผนวกท 11 รายการกลาไมทผลตโดยเรอนเพาะช าชมชน ระหวางป 2551-2553

ล าดบท ชอไทย ชอทองถน จ านวน (ตน)

1 กระถนณรงค - 40

2 กระทอน - 25

3 กระบก หมากบก 457

4 กระเบา หมากกระเบา 1116

5 กลปพฤกษ - 34

6 ยางพลวง กง 286

7 ขนน บกม 1610

8 ขเหลก - 789

9 ราชพฤกษ คน 8761

10 เขลง หมากเคง 160

11 แคบาน แคบาน 343

12 แคปา แคปา 43318

13 งว งว 2859

14 เงาะ - 16

15 มะขามปอม บกขามปอม 304

16 จ าปาดอกเหลอง - 42

17 ชมพ - 12

18 ยางเหยง ซาด 540

19 แดง - 2299

20 ทองกวาว ตนจาน 56

21 ฝาง ตนฝาง 103

22 แสง ตนแสง 192

23 สมอพเภก ตนแหน 15

24 ตะครอ หมากคอ 56

115

ตารางภาคผนวกท 11 (ตอ)

ล าดบท ชอไทย ชอทองถน จ านวน (ตน)

25 ตะเคยนทอง ตนแคน 2367

26 ตะเคยนหน ตนแคน 1204

27 ตานกกด ตานกกด 30

28 เตง ตนจก 6979

29 ทบทม หมากพลา 132

30 ทเรยน - 8

31 นอยหนา บกเขยก 4866

32 นน - 1036

33 มะกล าตน บกลาม 1394

34 ประดปา ตนด 2630

35 ไผปา - 929

36 ไผรวก ฮวก 9574

37 ฝรง บกสดา 258

38 พฤกษ อทก 5

39 พนซาด พนซาด 440

40 เพกา ลนฟา 2078

41 มะกรด - 520

42 มะกอก บกกอก 541

43 มะกอกเกลอน หมากเหลยม 1265

44 มะขาม - 1695

45 มะขามเทศ หมามขามแป 466

46 มะขามหวาน - 180

116

ตารางภาคผนวกท 11 (ตอ)

ล าดบท ชอไทย ชอทองถน จ านวน (ตน)

47 มะคาแต ตนแต 1444

48 มะคาโมง ตนคา 14,946

49 มะตม บกตม 147

50 มะตมไตหวน - 150

51 มะนาว - 71

52 มะเฟอง - 16

53 มะมวง - 1191

54 มะมวงปา - 1238

55 มะรม อฮม 940

56 มะละกอ บกหง 5643

57 มะหาด ตนหาด 250

58 ยอบาน ตนยอ 436

59 ยางนา ตนยาง 890

60 ยางพลวง ตนกง 350

61 รง ตนฮง 1709

62 ล าไย - 2412

63 ลนจ - 65

64 สมอไทย สมมอ 46

65 สมโฮง สมโฮง 1948

66 สะแกนา ตนแก 180

67 สะเดา กะเดา 10083

68 ยางกราด สะแบง 881

117

ตารางภาคผนวกท 11 (ตอ)

ล าดบท ชอไทย ชอทองถน จ านวน (ตน)

69 สก - 2532

70 หมกมอ - 80

71 ตนนมสาว หมากนม 150

72 หวา บกหวา 568

73 หางนกยง - 60

74 เหลองกาญจนา - 210

รวมกลาไมทงหมด 150,666

118

ตารางภาคผนวกท 12 เหดปาทชมชนพงพงใชประโยชนจากปาชมชน

ล าดบ ชอ เดอน

ม.ค. ก.พ. ม.ค. เม.ย. พ.ค. ม.ย. ก.ค. ส.ค. ก.ย. ต.ค. พ.ย. ธ.ค. 1 เหดตะไค 2 เหดปลวก 3 เหดปลวกไกนอย 4 เหดปลวกจก 5 เหดปลวกฟาน,

เหดปลวกเลอด

6 เหดปลวกน าแกง 7 เหดปลวกตาบ 8 เหดผงแย 9 เหดผงขม, เหดขม,

เหดยคา

10 เหดผงขาว 11 เหดผงมน 12 เหดผงตบควาย 13 เหดผงนกยง 14 เหดขาต า 15 เหดตนแฮด 16 เหดกระดาง 17 เหดขอนขาว 18 เหดพงหน 19 เหดเกลอ 20 เหดหหน 22 เหดแทด 23 เหดทา 24 เหดน าหมาก 25 เหดห าฟาน 26 เหดถานชาง 27 เหดถาน 28 เหดกอหนาแล 29 ,

30 ,

119

ต ภ ผ 12

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ธ. . 31 32 33 34 โ โ 35 36 37 38 39 ผ 40 โ 41 โ 42 43 44 45 ,

46 47

120

ตารางภาคผนวกท 13 พชผกและผลไมปาทชมชนพงพงใชประโยชนจากปาชมชน

ล าดบ ชอ วธการเกบหา/สวนทเกบ ชวงฤดกาล 1 หนอโจด ใชมอหกหนอ เมษายน-พฤษภาคม 2 หนอไม ใชมอหรอเสยม กรกฏาคม-กนยายน 3 ผกตว เดดใบหรอยอดออน ตลอดทงป 4 ผกเมก เดดใบหรอยอดออน ตลอดทงป 5 ผกหวานปา เดดใบหรอยอดออน,ใชไมสอย เมษายน-พฤษภาคม 6 ผกสาบ เดดใบหรอยอด เมษายน-พฤษภาคม 7 อรอก ดงเอาเฉพาะล าตน เมษายน-พฤษภาคม 8 ตบหมบ,อบอบ เดดยอดออน พฤษภาคม-มถนายน 9 กระเจยว เดดดอก เมษายน-พฤษภาคม

10 กลอย ขดเอาหว กนยายน-ตลาคม 11 สะเดา เดดยอด,ดอก เมษายน-พฤษภาคม 12 ผกอฮน เดดยอดและดอก เมษายน-พฤษภาคม 13 ผกกานหญา เกบสวนยอดออน ตลอดทงป 14 มะขามปอม เกบผลสก พฤศจกายน-กมภาพนธ 15 สมมอ เกบผลแกจด พฤศจกายน-กมภาพนธ 16 มะกอก ใบ,ยอดออน,ผล พฤศจกายน-ธนวาคม 17 เคง เกบผลสก กนยายน-ธนวาคม 18 เครอสมลม เกบยอด ใบ และดอก ตลอดทงป 19 สมจอย เกบผลแกจด กรกฎาคม-พฤศจกายน 20 ตะครอ เกบผลสก กนยายน-มกราคม 21 กระบก ผากนเมลดขางใน กนยายน-เมษายน 22 ตะขบปา,หมากเบน กนผลสก พฤศจกายน-ธนวาคม 23 หมากซายเดน กนผลสก เมษายน-พฤษภาคม 24 กนครก เกบผลสก กนยายน-ธนวาคม 25 ตองแหลง เกบผลสก กนยายน-ธนวาคม 26 หมกมอ เกบผลสก พฤษภาคม-มถนายน 27 ตะโก กนผล พฤษภาคม-มถนายน 28 ตนตง กนผลสก กนยายน-ธนวาคม 29 มะกล าตน-บกลาม กนยอดออน ตลอดทงป

121

ต ภ ผ 13

ล าดบ ชอ วธการเกบหา/สวนทเกบ ชวงฤดกาล 30 เพกา,ลนฟา กนฝกออน มนาคม-พฤษภาคม 31 มะกอกเกลอน,เหลยม กนเมลดขางในผล กนยายน-ธนวาคม 32 มะมวงปา กนผลสก เมษายน-มถนายน 33 สลกด า กนเมดออน กรกฎาคม-สงหาคม 34 เลบแมว กนผล พฤศจกายน-ธนวาคม 35 โปงเลน กนผลสก กนยายน-ธนวาคม 36 สมโมง กนยอด, กนผลสก ยอดกนไดตลอดทงป,

ยอดเดอนเมษายน-พฤษภาคม 37 ตนสง กนยอดออน ตลอดทงป 38 มนมอเสอ ขดเอาหว มนาคม-พฤษภาคม 39 มนเทยน ขดเอาวว กนยายน-ธนวาคม 40 พพวน กนผลสก กนยายน-ธนวาคม 41 เครออโกย,องนปา กนผลสก,กนยอด มนาคม-พฤษภาคม 42 ออบแอบ กนใบ กนดอก กรกฎาคม-สงหาคม 43 เครอเขยง กนใบออน ตลอดทงป 44 เสยวโผ กนผล กนราก ตลอดทงป 45 เสยวสม กนใบ ยอด ผล ตลอดทงป 46 นมสาว กนเมลดออน กนยายน 47 หมากดก กนเนอขางในผล เมษายน-พฤษภาคม 48 มะพอก กนผลสก เมษายน-พฤษภาคม 49 กระโดน กนใบ ยอดออน เมษายน-พฤษภาคม

122

ตารางภาคผนวกท 14 แมลงและสตวปาทชมชนพงพงใชประโยชนจากปาชมชน

ล าดบ ชอ วธการจบและเกบหา ชวงฤดกาล 1 แมลงทบ เขยาหรอใชไมตตนไมใหหลน ตนไมท

มกพบแมลงทบ ไดแก พนซาด เตง รง แดง มะคาแต ประดปา กานฮง นอกจากนสงเกตวาหากตนไมใดมรงมดแดงจะไมมแมลงงทบอาศยอย

ส.ค.-ต.ค.

2 แมลงคาม เขยาหรอใชไมตตนไมใหหลน ส.ค.-ต.ค. 3 จกจน ตบใชไมดามยาวทปลายตดถงพลาสตก

ท าเปนถงใสป ยนน ม.ค.-พ.ค. (ฤดแลง)

4 แมลงอ ตบใชไมดามยาวทปลายตดถงพลาสตกท าเปนถงใสป ยนน

ม.ค.-พ.ค. (ฤดแลง)

5 แมงงวง ตบใชไมดามยาวทปลายตดถงพลาสตกท าเปนถงใสป ยนน

ส.ค.-ต.ค.

6 แมงแครงครอ ใชมอจบตามตนครอ พ.ค.-ก.ค. 7 แมงแครงขาโป ใชมอจบอยตามตนคอแลน พ.ค.-ก.ค. 8 แมงเงา (แมงปอง) ใชเสยมสบเหลกไนออกแลวใชมอจบ ตลอดทงป 9 แมงอนน ปสอใตตนไมใชไฟลอ พ.ค.-ม.ย.

10 ไขมดแดง ใชตะกราตดปลายไมไผแหยทรงใหไขหลนลงตะกรา สวนใหญตนไมทพบมดแดงท ารงมกมใบเลก เชน สะเดา พฤกษ ประดปา ฯลฯ

เม.ย.-พ.ค.

11 จงหรด ใชไสสองหาตอนกลางคน เม.ย.-พ.ค. 12 แย ขดรและใชกบดก เรยกวา “บวงหรอปด”

บรเวณปากร โดยสงเกตวาหากปากรแยมลกษณะเกลยง เปนมนแสดงวามแยอาศยอย

เม.ย.-ก.ค.

13 กงกา ใชบวงท าตดไมไผจบ บางครงใชหนงสตกยง

เม.ย.พ.ค.

14 กระรอก กบดก ตลอดป 15 กระแต กบดก ตลอดป

123

ตารางภาคผนวกท 14 (ตอ) ล าดบ ชอ วธการจบและเกบหา ชวงฤดกาล

16 องอาง ใชไฟสองชวงฝนตกใหมๆ บางครงชาวบานจะจบองทก าลงผสมพนธในน า ชาวบานเรยกวา“องตกมวก” นอกจากน ใชวธการขดหาองทอยในร จะเรยกวา “บางอง” โดยสงเกตปากรจะมรอยดนหลวม ๆ หรอมรอยดนตกลงไปในร

เม.ย.-พ.ค.

17 กบ ใชไฟสองชวงฝนตกใหมๆ หรอใชเบดกบ ในชวงเดอน 12 ชาวบานจะใชไมแหยรเมอดงไมออกมาหากพบวาปลายไมเปยกซงเปนเยยวกบ โดยกบจะตกใจเมอโดนไมแหยและเยยวออกมา แสดงวามกบอยขางใน นอกจากนในชวงเดอน 12 ชาวบานจะหากบทอาศยอยตามคนนาหรอทองนาเรยกวา “กบไงหรอกบจ าศล”โดยมฟางขาวปดทบ วธจบจะใชเสยมหรอไมแงะหา และบางครงชาวบานจะใชวธเลยงเสยงกบ

เม.ย.-พ.ค. ธ.ค.

18 พงพอน กบดก ตลอดป 19 อเหน กบดก ตลอดป 20 กระตาย กบดกตาขาย พ.ย.-ม.ย. 21 หน ใชฉมวกแทง, ใชเครอมอ “ฟาลน”

,“แหวซง” หรอ “แหวลวด” ดกตามทางเดน

พ.ย.-ก.พ.

22 ตะกวด ใชสนขไล หรอใชหนงสตกยง ตลอดทงป